„ტრადიციები იქმნება საზოგადოებაში. როცა ეს საზოგადოება აღარ არსებობს, შეიძლება ყველაფერს ფორმალური სახე მიეცეს. ხევსურეთსაც ეს საფრთხე ემუქრება“
– არქეოლოგი გიორგი გოგოჭური

ხევსურებს სჯეროდათ, რომ გარდაცვლილი კაცისთვის საიქიოში ცხენი უნდა გაეყოლებინათ და ამ ცხენით ის სულებს უნდა შეგებებოდა, აქაური ამბები მოეყოლა. ამბობდნენ, შეიძლება გარდაცვლილს სიზმარში ნათესავებისთვის შეეჩივლა, ცხენი არ მყავს და სულების მიგებებაში ტოლ-ამხანაგებს ჩამოვრჩიო. ამიტომ, ოჯახი უღარიბესიც რომ ყოფილიყო, ცხენი უნდა ეყიდა და დაკრძალვიდან წლისთავამდე ყველა რიტუალი ზედმიწევნით შეესრულებინა.

გიგლა წიკლაური წელს, ზამთრის ერთ სუსხიან დღეს გარდაიცვალა. პირაქეთა ხევსურეთის სოფელ როშკაში ისეთი ყინვა იყო ჩამოწოლილი, მიწის გათხრაც კი გაგვიჭირდაო – მეუბნება მისი ძმა მინდია წიკლაური. ბარიდან სამძიმრის სათქმელად ნათესავები ვერ ამოვიდნენ, გზა თოვლსა და უამინდობას ჩაეკეტა. გიგლა მხოლოდ რამდენიმე ახლობელმა დაიტირა. ამიტომ მინდია წიკლაურმა ნათესავებს ძმის გასახსენებლად ზაფხულში დაუძახა.

აგვისტოს ცხელი დღეა. „სულის ცხენს“ წიკლაურების ეზოში ახალგაზრდა ხევსური ბიჭი უნაგირით აკავებს. ცხენი შეკაზმულია და ხურჯინში საგზალი უდევს – ქადები და არყით სავსე ბოთლი. გარდაცვლილის და ცხენს ფაფარზე ხევსურული, ჯვრიანი ორნამენტებით გაწყობილ ნაჭერს აკერებს.

იქვე სხვა ქალები გიგლას ტალავარს – ხევსურულ ტანსაცმელსა და ხმალ-ხანჯალს ხის ტახტზე შლიან. ტაბლაზე მიცვალებულის სურათთან ერთად, ხევსურული კერძი, ერბოში მოხარშული ფქვილი – ხავიწი და ქადებია დაწყობილი: „ასეთი ბეჩავი არასდროს ვყოფილვარ და რატომ – არ ვიცი“, – ისმის ეზოში გიგლას დის მოგუდული ხმა. მას სხვა ქალები ჰყვებიან და გარდაცვლილის ნივთებთან ისე ტირიან, მგონია, რომ კუბოსთან არიან დამხობილნი.

გაშლილ ტალავართან ხუცესი ტაბლას და სახლში ხევსურული წესით მოხარშულ ლუდს აკურთხებს და „ილოცება“. დალოცვის შემდეგ კაცები რიგრიგობით მოდიან და მკვდარს შენდობას ეუბნებიან.

ძველად ხევსურეთში გარდაცვლილის პატივსაცემად დოღი იმართებოდა, მასში ოჯახის ახლო ნათესავები იღებდნენ მონაწილეობას, თუმცა წელს წიკლაურებმა დოღი ვეღარ გამართეს. ხევსურეთი უკვე დიდი ხანია, ხალხისგან იცლება და სოფლებში თითო-ოროლა ადამიანიღა იზამთრებს. როშკაც ასეა, მუდმივად ორი ოჯახის  ამარა დარჩენილი. დოღის ჩატარებას კი ადამიანები სჭირდება.

როდესაც ქალებმა გიგლა წიკლაურის ტალავრის დატირება დაიწყეს, გვერდით შოთა წიკლაური, როშკის მკვიდრი მოსახლე ამომიდგა და დანანებით მითხრა – დიდი ალბათობით, „სულის ცხენის“ რიტუალი ხევსურეთში უკანასკნელად ტარდებაო. ამის გაგონებისას მივხვდი, რომ აქაურებს ყველაზე მეტად ტრადიციებისა და ერთ დროს თვითმყოფადი ადათ-წესების დაკარგვისა ეშინიათ. ეშინიათ, რომ აქ თუ ადამიანმა არ იცხოვრა, მათ კვალთან ერთად გაქრება ის ძვირფასი მეხსიერებაც, რომლის ხელუხლებლად შენარჩუნებასაც ხევსურები ასე თავგამოდებით ცდილობდნენ საუკუნეების განმავლობაში. გიგლას სულის გასახსენებლად ჩატარებულმა რიტუალმაც  ისეთი განცდა გამიჩინა, თითქოს ხევსურები ამ რიტუალით თავიანთ ადათებსაც ემშვიდობებოდნენ.

XIX საუკუნის ბოლოს ეთნოგრაფი ნიკოლოზ ხიზანიშვილი თავის ეთნოგრაფიულ ჩანაწერებში ფშავ-ხევსურეთზე ასეთ რამეს წერდა: „ქართლელისთვის გარდმოცემამ დიდი ხანია დაჰკარგა თავისი მნიშვნელობა, თავისი აღმზრდელი ძალა. ფშავ-ხევსურეთისთვის კი ეს გარდმოცემა აქამომდე ღვთიური მადლია, რომელიც ასულდგმულებს, აცხოველებს ამ მუჭისოდენა ხალხს“.

საქართველოს მთიან რეგიონებს შორის ხევსურეთი ყველაზე ხანგრძლივად ეწეოდა კარჩაკეტილ ცხოვრებას და ტრადიციული ყოფაც აქ ყველაზე უფრო დიდხანს და ძლიერად შენარჩუნდა. ხევსურეთიდან პირველი მიგრაცია იწყება XVII საუკუნიდან და ეს პროცესი ძლიერდება XIX საუკუნის მეორე ნახევრიდან. თავდაპირველად ამის მიზეზი საარსებოდ საჭირო რესურსების სიმცირე გახდა. მცირემიწიანობამ და საძოვრების სიმცირემ, ხევსურების ნაწილი იძულებული გახადა, ბარში ჩასულიყო. 

ამ მიგრაციამ ხევსურეთის მოსახლეობა 25%-ით შეამცირა, თუმცა ეს ყველაფერი ნებაყოფლობითი იყო, განსხვავებით 1950-იანი წლების მიგრაციისგან. 1951-1953 წლებში კომუნისტურმა რეჟიმმა 1500-ზე მეტი ადამიანი ბარში ძალდატანებით ჩაასახლა. ოფიციალური პროპაგანდისტული მიზეზი ხევსურების ცხოვრების ხარისხის გაუმჯობესება და მძიმე პირობებიდან მათი „დახსნა“ იყო.

ოჯახები კახეთისა და სამგორის ველზე ისეთ გაუდაბურებულ სივრცეებში ჩაასახლეს, სადაც მთის მოსახლეობას არც წყალი და არც სხვა საცხოვრებელი პირობები არ დახვედრია. მთას მიჩვეული ადამიანისთვის ეს გარემო უცხო და უფუნქციო აღმოჩნდა.

„ეს იყო ხევსურული ტრადიციული ურთიერთობების რღვევა და წეს-ჩვეულებების წინააღმდეგ სადამსჯელო ღონისძიებების გატარება. კომუნისტური რეჟიმი ამბობდა, რომ ხევსურეთში ცივილიზაციისა და თანამედროვეობის შეტანა უნდოდა, თუმცა ესეც არ გამოუვიდა. აქ ხალხს ყოველთვის თავისი ტრადიციული სამართალი და წეს-ჩვეულება ჰქონდა. გადასახლებებისა და ხევსურების დაქსაქსვის მიზანიც სწორედ ამ საზოგადოების მოშლა იყო. ტრადიციები იქმნება საზოგადოებაში და როცა ეს საზოგადოება აღარ არსებობს, შეიძლება ყველაფერს ფორმალური სახე მიეცეს“, – მეუბნება საქართველოს ეროვნული მუზეუმის არქეოლოგი გიორგი გოგოჭური. იგი ხევსურეთის სოფელ ატაბეში მრავალშვილიან ოჯახში დაიბადა და ბავშვობის დიდი ნაწილი ბარისახოს სკოლა-პანსიონში გაატარა. სტუდენტობიდან  მოყოლებული თბილისში ცხოვრობს, თუმცა დღემდე იკვლევს მშობლიურ მხარეს. ხევსურეთში ჩვენი მთავარი მეგზურიც  იგია.

1951-1953 წლებში კომუნისტურმა რეჟიმმა 1500-ზე მეტი ხევსური ბარში ძალდატანებით გადაასახლა.

გიორგი გოგოჭურთან ერთად დათვისჯვრის უღელტეხილის (ზღვის დონიდან დაახლოებით 2700 მეტრი) ყველაზე მაღალ წერტილზე  ვდგავარ და ულამაზეს ხედს გადავყურებ. დათვისჯვარი პირიქით და პირაქეთ ხევსურეთის წყალგამყოფი ქედია, რომელზეც გადადის ბარისახო-შატილის გზა. აქ მთავრდება არაგვის ხეობა და იწყება არდოტის, შატილისა და არხოტის ხეობები. ეს ქედი ერთგვარი შემზადებაა უფრო მკაცრ და მიუვალ ხევსურეთთან შესახვედრად.

ხალხური გადმოცემით, ხევსურეთის წარმომავლობა თურმე დღევანდელი ფშავის ტერიტორიას უკავშირდება: აფშოელ (ფშაველ) მონადირეს სოფელ გუდანის ახლოს ნიამორი მოუკლავს. როდესაც ნანადირევი სახლში მიუტანია, მამას გაჰკვირვებია და უთქვამს: ის ადგილი, სადაც ასეთი მსუქანი ნადირია, ნოყიერი და მოსავლიანი იქნება, ჩვენი კუთხე კი მწირია და უნაყოფო. წადი, ამ თხის ბუშტი ქერით გაავსე და სადაც ნადირი მოგიკლავს, იქ დათესეო. მონადირეს სოფელ გუდანის მახლობლად ეს ქერი დაუთესავს. ამოსულა მშვენიერი ჯეჯილი. შემოდგომაზე მონადირეს მოუმკია  და ერთი გუდა მოსავალი სახლში წაუღია. მამა-შვილი ადგილის ბარაქიანობაში დარწმუნებულა და აფშოდან გუდანში გადასახლებულა: „ერთმა ვერძისა ქისამა, გუდა შემქნა და გუდანიო“.

მონადირეს გუდანში შვილები შეეძინა – არაბა, ჭინჭარა და გოგოჭა და, თქმულების მიხედვით, სწორედ ეს ძმები დასახლდნენ პირველად ხევსურეთში. არაბულები, ჭინჭარაულები და გოგოჭურები დღესაც ხევსურეთის ძირითად გვარებად რჩებიან.

ისტორიული წყაროებით, ხევსურეთის პოლიტიკურ-რელიგიური ცენტრი წარსულში სწორედ სოფელი გუდანი ყოფილა. კავკასიონის მთავარი ქედის სამხრეთ კალთაზე გაშენებული ეს სოფელი დღემდე ინახავს ერთ-ერთ ყველაზე ძველ სალოცავს – გუდანის ჯვარს. სხვა მხრივ, სოფელში უკვე გამქრალია ძველი არქიტექტურის კვალი. 1980-იან წლებში, მთავრობის დავალებით, აქ ახალი განაშენიანება გაჩნდა.

გიორგი ჭინჭარაული 80 წელს მიტანებული კაცია. თავისი სახლის ბანზე დურბინდით ხელში ზის და გუდანის მთებსა და მდელოებს გადაჰყურებს: „ბარისახოს იქით არც ერთი ნაბიჯი არ გადამიდგამს“, – მეუბნება და წინ მთის ერთ კალთაზე მიმანიშნებს. ადრე დღეში ხუთ ჯიხვს ვხედავდი ხოლმე, დურბინდიც არ მჭირდებოდაო.

ხვალ ხევსურეთის ყველაზე დიდი რელიგიური დღესასწაული – ათენგენობა იწყება და ბარში გადასახლებული ხევსურები ნელ-ნელა სოფელში ამოსვლას იწყებენ.  გიორგი ახლა დურბინდით კანტიკუნტად ამომავალ მანქანებს აკვირდება და თან იხსენებს, რომ ახლა სამი ოჯახი თუ რჩება ზამთარში. მახსოვს, ახალგაზრდობაში ათენგენობისას ამ ბანიდან რომ გადავიხედავდი, ის მდელო ხალხს ჰქონდა დაფარულიო.

ათენგენობა ხევსურეთის მთავარი დღესასწაულია. ათენგენობას ყველა გვარის წარმომადგენელი თავის სალოცავში – ჯვარში მიდის და საკლავს სწირავს. ხევსურეთის მთავარი სალოცავები გუდანის, ხახმატის, მთავარანგელოზისა და ლიქოკის ხევისაა.

გუდანის სალოცავში წმინდა გიორგის სახელზე ლოცულობენ, ლიქოკის ხეობის მითოლოგიური გმირი კი კოპალაა. ხევსურების რწმენით, კოპალა და იახსარი ავ და ბოროტ სულებს – ალებს, ქაჯებსა და მაჯლაჯუნებს ებრძვიან, რომლებიც ღორის, ხვლიკისა და ჯოჯოს სახით ჰყავთ წარმოდგენილი. ხევსურებს სჯეროდათ, რომ ყველა უბედურების შემოქმედნი სწორედ ეს ავი სულები იყვნენ; ისინი მტრობდნენ ადამიანსა და საქონელს, ხიბლავდენ, ავად ხდიდნენ და ბოლოს სიცოცხლეს ასალმებდნენ.

ქალებისთვის სალოცავის სივრცეები ყოველთვის მკაცრად იყო შემოსაზღვრული და ამ წესს საქართველოს ბევრ მთიან რეგიონში, მათ შორის, ხევსურეთშიც დღემდე ზედმიწევნით იცავენ. ერთადერთი ხევსურული სალოცავი, სადაც ქალებს ჯვართან ახლოს შეუძლიათ მისვლა, ქალების მფარველი – ხახმატის ჯვარია: „მშობიარე ქალი ხახმატის ჯვარს ევედრება მშვიდობიან მოლოგინებას და მის დობილებს – აშექალს, მზექალსა და სამძიმარს სადობილო კვერებს უცხობსო“, – წერს ეთნოგრაფი სერგი მაკალათია წიგნში „ხევსურეთი“.

ხევსურეთში იმდენად ძლიერი იყო წარმართული რწმენა-წარმოდგენები, რომ ისტორიული წყაროებით, როდესაც აქ ქართველმა მეფეებმა ქრისტიანობის გავრცელება აქტიურად დაიწყეს, რელიგია და წარმართული რწმენა ერთმანეთს შეერწყა და დღემდე შემორჩენილი ათენგენობის დღესასწაულიც სწორედ ამ ორი მსოფლმხედველობის ნაზავია.

გუდანის ჯვარი სოფლის თავზე, გაუვალ ტყეში დგას. აქ, ისევე როგორც  ხევსურეთის სხვა სალოცავებში, ქალებისთვის მამაკაცების გზით მისვლა აკრძალულია. ამიტომ, მკაცრად დადგენილ „საზღვართან“ ვდგავართ და სალოცავიდან ველოდებით ვინმეს ნიშანს, ქალებისთვის გამოყოფილი ბილიკი რომ დაგვანახოს. ტყიდან ძახილი გვესმის და დაახლოებით ვხვდებით, რა მიმართულებით წავიდეთ. გზა ბალახს დაუფარავს, პატარა რუს გადავდივართ და ვხედავთ ხევსურ ბიჭს, რომელიც აღმართზე ასვლაში დახმარებას გვთავაზობს: „ამ გზით“, – მიგვანიშნებს მარცხენა მხარეს და ტყის სიღრმეში სალოცავიც ჩნდება.

„გუდანის ჯვარმა გიშველოთ“, – გვესალმებიან კაცები, თან გვასწავლიან, რა უნდა ვუპასუხოთ: „აშენდით… ჯვარი გფარავდეთ გუდანის“. ქალებისთვის გამოყოფილ ადგილზე ვსხდებით, რომელსაც კაცების სივრცისგან ხის მორები საზღვრავს. მარჯვენა მხარეს სალოცავია, სადაც მხოლოდ კაცები შედიან. სალოცავის კარზე ჯიხვის რქებია მიმაგრებული, მის ქვემოთ – წმინდა გიორგის ხატი, სალოცავის გარშემო კი რამდენიმე ზარი კიდია.

დასტური, გუდანის ჯვრის წლევანდელი მასპინძელი, ახალგაზრდა კაცი ჯემალ გოგოჭურია. ქალებისთვის სათლით ლუდი და ხევსურული ქადები მოაქვს, გვიხსნის, რომ აქ ასეთი წესია – კაცები ქალებს უმასპინძლდებიან და მოიკითხავენო.

ათენგენობისთვის ლუდის ხარშვა ორი კვირით ადრე იწყება. ლუდს ხევსურები განსაკუთრებული წესით ამზადებდნენ და დღესაც ცდილობენ არ გადაუხვიონ ტრადიციას. სალოცავებშივეა საქვაბე ან სალუდე, სადაც ჯვრის ლუდი იხარშება. ლუდი ქერის ალაოსგან და სვიისგან მზადდება. ალაოს ჯერ ფქვავენ, შემდეგ კი წყალში ხარშავენ. ადუღებულ მასას გასაწურად ტომრებში ასხამენ და თავებს მაგრად უკრავენ. ტომრიდან ლუდის წვენი ქვაბში იწურება და ტომარაში მხოლოდ ქატო რჩება. გამოწურული წვენი ტკბილია, თაფლიანი წყლის გემოს წააგავს.  ამ მასას სვიას უმატებენ და ისევ ადუღებენ, რის შემდეგაც კვლავ წურავენ. საბოლოოდ კოდში – ხის ჭურჭელში აყენებენ და სპეციალურ საფუარს – ჭიჭს აძლევენ, რომელიც ლუდს დუღილში ეხმარება.

რამდენიმე დღის შემდეგ კოდს ლოცვითა და სპეციალური რიტუალის თანხლებით ხსნიან. ათენგენობისას კოდის გახსნა დღესასწაულის დაწყებას ნიშნავს. იწყება ცხოველის შეწირვის უსიამოვნო სანახაობა. ყველას, ვინც სალოცავად მოდის, თავისი სამსხვერპლო მოჰყავს. ცხვარსა და მოზვრებს სალოცავის ეზოშივე ჭრიან ყელს. სანათლავი საკლავით მისულ იქვე მყოფ ბავშვებს შუბლზე ჯვრებს გამოსახავენ. საკლავს ეზოში ხეებზე კიდებენ და ატყავებენ. იქაურობა სისხლით იჟღინთება.

ხევსურეთის სალოცავს ყოველთვის თავისი კულტის მსახურები ჰყავდა, რომელთა შორისაც მთავარი ხუცესი, იგივე ხევისბერი იყო და ის ერთგვარ თემის წინამძღოლადაც მიიჩნეოდა.

დღესასწაულის წინა ორი კვირის განმავლობაში ხუცესები და დასტურები ვალდებულნი იყვნენ, განწმენდილიყვნენ და ემარხულათ. ასევე, ხუცესს უნდა სცოდნოდა სახუცო ტექსტები, რომელსაც დღესასწაულებსა და სხვა რიტუალებისას ამბობდა. ეს ცოდნა ზეპირსიტყვიერად გადაეცემოდა ერთი ხუცესიდან მეორეს.

ხევსურების რწმენით, ხუცესი ზეციური მადლით დაჯილდოებული კაცი იყო, რომელსაც სალოცავი თავად ირჩევდა: „სახუცო კანდიდატი ჯერ უგუნებოდ ხდება, ხშირად ბოდავს და ძილში ხატები ელანდება. ბოლოს მკითხავთან მიდის მიზეზის გასაგებად. მას მკითხავი ეტყვის, ხატმა ხუცად გინდომაო“, – ასე აღწერს მაკალათია ამ ფენომენს.

დღეს ხევსურეთში ათენგენობის ჩასატარებლად ხუცესების პოვნა რთულია. გუდანში კოდის გახსნისას ლოცვა ჯუმბერ ჭინჭარაულმა თქვა და ხუცობაც მან ითავა, თუმცა დანანებით მითხრა, რომ ადრე სხვაგვარად იყო და ხუცესის ჩატარებულ რიტუალს სხვა ძალა ჰქონდა: „რწმენა შესუსტდა. რატომ? ამაზე ლაპარაკი ძალიან შორს წაგვიყვანს“, – მიჭრის მოკლედ და შორს მართლა აღარ მიდის.

ადრე ყველა სალოცავს თავისი განძი ჰქონდა, მათ შორის, ლუდის საკურთხი ვერცხლის ჯამ-ჭურჭელი. განძს მეგანძური პატრონობდა. დღესასწაულების შემდეგ, როდესაც ყველა სახლში წავიდოდა, მეგანძური ვერცხლის ნივთებს მიწაში მარხავდა ან ჯვრის კედელში ინახავდა. თუმცა, ბოლო წლებია ეს განძეულობა სალოცავებიდან იკარგება და სულ უფრო რთული ხდება რიტუალების ძველებურად ჩატარება: „ვაჟა წერდა: „ხევსურები ღარიბად ცხოვრობენ, მაგრამ თუ რამე აქვთ, თავის სალოცავს სწირავენო“. ეს განძეულობა არასოდეს აღრიცხულა და ბოლო დროს დაიწყო ძარცვა. დადიან მეტალოდეტექტორებით და ეძებენ“, – მეუბნება გიორგი გოგოჭური.

განძეულობა გუდანის ჯვრიდანაც მოიპარეს რამდენიმე წლის წინ, ამიტომ ათენგენობა განძის გარეშე აღნიშნეს. ლუდიც დაილოცა და დღესასწაულიც შედგა, თუმცა, მაინც, იმ საკრალურობისა და რიტუალური სრულყოფილების გარეშე, რაც ამ დღეს ახლდა ხოლმე თან. გუდანელების რჩევით, მეორე დღეს გადავწყვიტეთ, სოფელ ბაცალიგოში წასვლა. დაგვაიმედეს, რომ ბაცალიგოში სარიტუალო ჭურჭელი ჯერ კიდევ ხელუხლებელია და მის გადაღებასაც შეძლებთო.

გუდანის ჯვრიდან ჩამოსულს, გიორგი ჭინჭარაული ისევ თავის ბანზე მხვდება. ასაკის გამო დღეს ჯვარში ამოსვლა ვერ შეძლო და იქაურ ამბებს მეკითხება. ეს ბანი როდინდელია-მეთქი ვუბრუნებ კითხვას. მიყვება, რომ 1980-იან წლებში, როდესაც გუდანში ახალი სახლები აუშენეს მოსახლეობას, ეს მამაპაპისეული სახლი არ დათმო და წლების წინ, ტრადიციული გზით აღადგინა. პირველ სართულზე ბოსელი აქვს, მეორეზე კი მთელ წელს ატარებს დასთან ერთად.

დღეს ხევსურეთში ათენგენობის დღესასწაულის ჩასატარებლად ხუცესების პოვნა რთულია.

პირაქეთ ხევსურეთში ბანიან ორ- ან სამსართულიან სახლებს აშენებდნენ. სამშენებლო მასალად ფიქალს იყენებდნენ, რომელსაც იქვე ხევსურეთის კლდეებიდან ეზიდებოდნენ. სახლები ტერასულად, საფეხურებივით მიჰყვება ციცაბო რელიეფს. ყველა სართულს თავისი შესასვლელი ჰქონდა. მეორე სართულზე ასასვლელად ჭერზე საგანგებოდ დატოვებულ მცირე ზომის სარკმელებსაც იყენებდნენ და ზემოთ  ხის კიბეებით ადიოდნენ. სახლის პირველ სართულზე ქალები ცხოვრობდნენ, იქვე ქანდარაზე ჰქონდათ ჩამოკიდებული თავისი ტალავარი – თავისივე შეკერილი ხევსურული ტანსაცმელი; აქვე იყო ტიხრით გაყოფილი ბოსელი და საცხენე. 

მეორე სართულს, კაცების სამყოფელს, ხევსურები ჭერხოს ეძახიან. აქვე ინახავდნენ მარცვლეულსა და საქონლის საკვებს. ზოგიერთი ჭერხო გადახურული იყო ბანით და კარგ ამინდში ხევსურები აქ ხელსაქმობდნენ, ჭირნახულს არჩევდნენ და სტუმარს უმასპინძლდებოდნენ.

პირიქითა ხევსურეთის ყოფა, მისი გეოგრაფიული მდებარეობიდან გამომდინარე, ყოველთვის განსხვავდებოდა პირაქეთა ხევსურეთისგან და ეს განსხვავება კარგად ჩანს მის არქიტექტურაში. ჩეჩნეთ-ინგუშეთის საზღვრის გასწვრივ მცხოვრები ხევსურების სახლებს ორმაგი – საცხოვრებელი და საზღვრისმაკონტროლებელი, თავდაცვითი ფუნქცია ჰქონდა შეთავსებული.

მაღალგამავლობის ავტომობილით შატილისკენ მიმავალ მიხვეულ-მოხვეულ და ზოგ მონაკვეთზე ზედმეტად ვიწრო გზას მივუყვებით. არ წვიმს და გაგვიმართლა, რომ რთულ მონაკვეთებს უსაფრთხოდ გავდივართ. რამდენიმე კვირის წინ ბარისახო-შატილის გზაზე ჩამოწოლილმა მეწყერმა ხევსურეთის სოფლებთან დამაკავშირებელი გზები ჩაკეტა და მისი გახსნა ორი კვირა ვერ მოხერხდა. ამიტომ, კარგი ამინდის მიუხედავად, მაქსიმალურად ნელა სიარულს ვამჯობინებთ. თვალსა და ხელს შუა იცვლება აქაური ლანდშაფტი და მასთან ერთად – ხედებიც. პირიქითა ხევსურეთის ზოგი სოფელი ზღვის დონიდან 2000 მეტრამდეც აღწევს. ალპური ჰავის პირობებში ფოთლოვანი ტყე ნელ-ნელა ქრება და ალაგ-ალაგ ფიჭვი და არყი ჩნდება.

შატილში შესვლისას ჯერ ხის, შედარებით ახალაშენებული კოტეჯები ჩნდება. ვიბნევი და თვალით ვეძებ ისტორიულ ციხე-ქალაქს, რომელიც მხოლოდ ფოტოებზე მინახავს. სანამ მდინარის მეორე ნაპირას, ხიდზე გადასვლას დავიწყებთ, მარცხენა მხრიდან ჩნდება ეს, ერთი შეხედვით, მუჭისოდენა ფიქლით ნაგები კომპლექსი, რომელიც იმდენად ორგანულად ერწყმის ლანდშაფტს, ძნელად თუ გამოარჩევ გარემოსგან. მოგვიანებით შატილის შუკებსა და ციხე-სახლებს შორის არსებულ სივრცეებში სიარულისას ვხვდები, რომ პირველი ვიზუალური შთაბეჭდილებით მოვტყუვდი და მხოლოდ ციხე-სახლების შიგნიდან დათვალიერებითაა შესაძლებელი მისი მასშტაბურობისა და მრავალფუნქციური არქიტექტურის აღქმა.

შატილი შუა საუკუნეების ძეგლია, თუმცა მის მიდამოებში არსებული არქეოლოგიური ნამოსახლარები აქ ძვ. წ. I ათასწლეულში მოსახლეობის არსებობაზე მიუთითებს. ქართული ხუროთმოძღვრების ეს გამორჩეული კომპლექსი UNESCO-ს მსოფლიო მემკვიდრეობის ძეგლების საცდელ სიაშია შესული. ჭინჭარაულების საგვარეულო სოფელი ერთდროულად აერთიანებს ციხე-სახლებს, კოშკურ საცხოვრებლებს, კალოიან სახლებს, საფიხვნოსა და სამრელოებს.

შატილს პირველი რეაბილიტაცია XX საუკუნის 70-იან წლებში ჩაუტარდა, ცალკეული ციხე-კოშკებისა კი პერიოდულად შემდეგშიც ხდებოდა. შიგნით გადაადგილებისას ყოველ ნაბიჯზე ნახევრად დანგრეული ნაგებობები გვხვდება; ზოგიერთი კოშკის სახურავის დიდი ნაწილი ჩამოშლილია; უმეტესობას ინტერიერი დარღვეული აქვს. ერთ-ერთ კოშკში ჩემ წინ შესული ტურისტები სართულებს შორის დამაკავშირებელ მორყეულ ხის კიბეებზე ასვლას არ რისკავენ.

ცაში გამოკიდებულს ჰგავს მუცო – ხევსურეთის კიდევ ერთი თავდაცვითი კომპლექსი – ერთი შეხედვით, შატილის ტყუპისცალი, რომელიც შატილიდან 13 კილომეტრითაა დაშორებული. მუცო მეტად შთამბეჭდავია თავისი განლაგებით. ესაა კლდეზე ნაგები, ტერასებად დაყოფილი ციხე-კოშკების სისტემა. მუცოს შემოგარენი დასახლებული ყოფილა ჯერ კიდევ ძვ. წ. III ათასწლეულის დასაწყისში, რისი უტყუარი დასტურია აქ აღმოჩენილი ადრებრინჯაოს სამაროვანი.

შუა საუკუნეებში აგებულმა ამ ციხესიმაგრემ უყურადღებობის გამო წლების წინ დაშლა და რღვევა დაიწყო. 30-მდე ციხე-სახლსა და საბრძოლო კოშკს სახურავები აღარ შერჩა და აქ ტურისტების მიმოსვლაც საშიში გახდა. 2004 წელს მუცოელმა პაატა შეთეკაურმა და მისმა მეგობრებმა გადაწყვიტეს, მუცო ტურისტულად უსაფრთხო ადგილად ექციათ და დასახმარებლად მიმართეს კომპანია „არსის“ პროექტს „ქართული სახლი“, რომლის დამფუძნებელი ნანა მეფარიშვილი პროფესიით არქიტექტორია და წლებია ქართულ ტრადიციულ არქიტექტურას იკვლევს. მალევე დაიგეგმა მუცოში ვიზიტი. მრავალწლიანი მუშაობის შემდეგ, 2014 წელს, ხელისუფლების ჩართულობით, დაიწყო მუცოს რეაბილიტაცია. რეაბილიტაცია ციხე-კოშკების მხოლოდ ფიზიკურ აღდგენას არ გულისხმობდა. უნდა შექმნილიყო ძეგლის მართვის გეგმა, აღდგენილი ნაგებობების მოვლის მეთოდოლოგიის შემუშავების ჩათვლით, რაც, გრძელვადიან პერსპექტივაში, მუცოში ტურიზმის განვითარებას და ადგილობრივი მოსახლეობის დაბრუნებას შეუწყობდა ხელს.

საქართველოს მთიან რეგიონებს შორის ხევსურეთი ყველაზე ხანგრძლივად იყო კარჩაკეტილი.

2019 წელს მუცოს რეაბილიტაციის პროექტმა „ევროპა ნოსტრას“ ჯილდო მიიღო. ესაა კულტურული და ბუნებრივი მემკვიდრეობის სფეროში ევროპის უმაღლესი აღიარების – ევროპული მემკვიდრეობის – პრიზი. პროექტის შეფასებისას ჟიურიმ აღნიშნა, რომ მუცოს რეაბილიტაციამ ხელი შეუწყო ადგილობრივი თემის ცნობიერების ამაღლებას მათი არამატერიალური მემკვიდრეობისა და კავკასიელი ხალხის ისტორიის შესახებ. 

„ძეგლი გადარჩა და, შეძლებისდაგვარად, პირვანდელ სახეს დაუბრუნდა. ამასთან, მუცოს მთელი წლით დაუბრუნდა ადგილობრივი მოსახლე ნუგზარ დაიაური ოჯახთან ერთად. ბოლო წლებია ზაფხულობით სხვა ადგილობრივებიც ადიან. მათ მდინარის გასწვრივ – მუცოს ჭალებში – საცხოვრებლები ააშენეს და მომრავლებული ტურისტების მომსახურებისთვის კვების ობიექტებიც გახსნეს. პროექტის „ევროპა ნოსტრას“ ჯილდოზე წარდგენისას, ჟიურიმ ყურადღება სწორედ ამას მიაქცია, რომ დაცლილ სოფელში სიცოცხლის დაბრუნების პროცესი დაიწყო და კოშკების რეაბილიტაციის პროცესში თავად ადგილობრივებიც აქტიურად იყვნენ ჩართულნი“, – მეუბნება რეაბილიტაციის პროექტის ერთ-ერთი ავტორი ნანა მეფარიშვილი.

სამწუხაროდ, 8 წლის წინ დაწყებული რეაბილიტაციის პროცესი 2020 წლის შემდეგ შეფერხებებით მიმდინარეობს. აგვისტოში ციხე-კოშკებს შორის გადებული სამშენებლო მასალების საზიდი რკინის გრძელი საბაგირო გზა გაჩერებული დაგვხვდა, ციხე-კოშკებში კი ნაგავი და სამშენებლო მასალა – მიტოვებული.

„ყველაზე მნიშვნელოვანია, რომ რეაბილიტაციის პროცესი მალე განახლდეს. ხევსურეთში ტრადიციული წესით მშენებლობა საკმაოდ სპეციფიკურია, დიდ ცოდნასა და დროს მოითხოვს. მუშაობა საჭიროა ეტაპობრივად, ინტერვალებით, რადგან განსაკუთრებით თხელი ან გამომშრალი ფიქალი ალაგ-ალაგ შეიძლება ჩატყდეს და კედლის შენება მხოლოდ ამ ჩატეხილი ფიქლის შეცვლისა და კედლის ზედაპირის გასწორების შემდეგ უნდა გაგრძელდეს.  ამიტომ კედელი მხოლოდ გარკვეულ სიმაღლეზე უნდა აშენდეს და, სულ ცოტა, შემდეგ სეზონამდე დაცდაა საჭირო. სეზონი კი, მთის მკაცრი ამინდების გამოც, მოკლეა. ამიტომ ეს შეფერხება, იმედია, დიდხანს არ გასტანს. მუცოს საბოლოოდ გადასარჩენად კი უმნიშვნელოვანესია ძეგლის მოვლისა და მართვის გეგმის შემუშავება“, – მეუბნება ნანა.

ხევსურეთში დღესაც არის შემორჩენილი „უწმინდური ქალებისადმი“ ხევსურების მკაცრი დამოკიდებულების კვალი. მშობიარობისა და მენსტრუალური ციკლის დროს ქალებს ცალკე, ე.წ. სამრელოებში ყოფნა უწევდათ. ხევსურების წარმოდგენით, ამ დროს სახლს შეიძლება ეშმაკები დაპატრონებოდნენ. ამიტომ ქალი სახლს უნდა მოშორებოდა. მშობიარობა მარტო, სამრელოებში ან ბოსლებში უწევდათ. მათი დახმარება მხოლოდ კრიტიკულ სიტუაციაში შეიძლებოდა.

თუმცა, მეორე მხრივ, სრულიად კონტრასტულია ხევსური ქალის დახასიათება მრავალ ლიტერატურულ წყაროში. 1930-იან წლებში გამოცემულ, ექიმ გიორგი თედორაძის წიგნში „ხუთი წელი ფშავ-ხევსურეთში“ ვკითხულობ: „ხევსური ქალი, საერთოდ, უფრო კეკლუცია, ვიდრე სათუთი. და ეგ მათი ამაყი, პირდაპირი ველური სიკეკლუცე რაღაც უცნაური სიმალხაზითაა შერეული. ნათელია მათი ღიმილიც, წყრომაც და თავისუფალი მოქმედებაც“.

საინტერესოა ასევე ხევსურეთში გავრცელებული სწორფრობის ტრადიციაც. ეს იყო ქალისა და კაცის ერთად დაწვენის რიტუალი, რომელიც შუამავლის საშუალებით იგეგმებოდა. წესი ასეთი იყო: ქალი უბეში ერთი ბოთლი არყით ღამე კაცს სტუმრობდა, თუმცა სქესობრივი კავშირი აკრძალული ჰქონდათ. ისინი მთელ ღამეს საუბრობდნენ და ეალერსებოდნენ ერთმანეთს. მზის ამოსვლამდე ქალს კაცის სამყოფელი უნდა დაეტოვებინა. სწორფერებს ქორწინება ეკრძალებოდათ. წესის დარღვევის შემთხვევაში ქალიცა და კაციც თემიდან იკვეთებოდა.

ბევრი ვერსია არსებობს სწორფრობის ფენომენის შესახებ, თუმცა ამ ვერსიებიდან მე მაინც ყველაზე პრიმიტიული ახსნისა მინდა მჯეროდეს და ვიფიქრო, რომ ეს ტრადიცია ქალისა და კაცის სწორ-ფერობის, მათი თანასწორობის უთქმელი გამოხატულება იყო.

ამიტომ, როდესაც ხევსური ქალების შესახებ ვიკვლევდი, პროტესტთან ერთად გაკვირვება და აღფრთოვანება მეუფლებოდა. ბოსლობის, ანუ მშობიარობის სასტიკი წესებისა და ქალის კულტის უწმინდურად შერაცხვის პარალელურად, ხევსურ ქალებს საკუთარი სექსუალურობისა და ხასიათის გამოვლენა იმ დროისთვის საკმაოდ თამამი გზებით შეეძლოთ.

„ხევსურ ქალებზე ამბობენ, კაცებთან სიტყვა არ ეთქმოდათო. ასე არაა. უბრალოდ, ძველად ქალებს სოფლის შეკრებებზე არ უშვებდნენ. ვინ იცის, იქნებ სახლში ქალი ულაგებდა კაცს გარეთ გასატან სიტყვას?“ – მეუბნება ლია შეთეკაური, 50 წლის ხევსური ქალი. ლია მუცოდან რამდენიმე კილომეტრით დაშორებულ სოფელ არდოტში საოჯახო სასტუმროს დიასახლისია. ჩვენი მისვლისას, სკიდან ფიჭის ამოღებას ასრულებს და სანამ ფუტკრებისგან დამცავ ტანსაცმელს იხდის, ხუმრობით გვეუბნება: – ტურისტები მეგონეთ და გულმა რეჩხი მიყო, დღეს არავის ველოდებოდიო.

მისი ქმარი მესაზღვრეა და თვეში ორი კვირა საგუშაგოზე ცხოვრობს. ამიტომ ლია, თავის ვაჟთან ერთად, სასტუმროს დიასახლისობის გარდა მიწაზე მუშაობს და თან საქონელსა და ფუტკარს უვლის: „ის უნდა ვაღიარო, რომ აქ ქალს ცოტა უხეში ცხოვრება ჰქონდა და ახლაც ასეა. ფიზიკური შრომა მალე გვაბერებს და გვაძაბუნებს“.

არდოტი, მუცო და შატილიც დღეს თითო-ოროლა ოჯახის ამარაღაა დარჩენილი. ეს სოფლებიც დიდი მიგრაციის დროს მოსახლეობისგან თითქმის მთლიანად დაიცალა. მუცოში ერთადერთი ოჯახი იზამთრებს; შატილში ცხრა კომლიღა შემორჩა.

შატილს ჩვენს ჩამოსვლამდე სამი კვირის განმავლობაში არ მიეწოდებოდა ელექტროენერგია. ჰესი, რომელიც რამდენიმე წლის წინ გაკეთდა, ნაწილობრივ უფუნქციოა. გზაც ბარისახოდან ორი კვირის განმავლობაში უამინდობის გამო ჩაკეტილი იყო და ტურისტებსაც ვერ იღებდნენ. სკოლას სულ 2 შატილელი მოსწავლე ჰყავს. იქ არაა სამედიცინო დაწესებულება. ვინმეს გადაუდებელი დახმარება რომ დასჭირდეს, სასწრაფო დახმარების ბრიგადა დუშეთიდან უნდა გამოიძახო, თუ გზა ჩაკეტილი არაა.

ხევსურებს ყველაზე მეტად ტრადიციებისა და ერთ დროს თვითმყოფადი ადათ-წესების დაკარგვისა ეშინიათ.

რამდენიმე წლის წინ სოფელს ახალგაზრდა წყვილი დაუბრუნდა. გიორგი ჭინჭარაული და მარგარეტ დაიაური გიორგის მამაპაპისეულ კოშკში დიდი ენთუზიაზმითა და იმედებით დასახლდნენ. თუმცა, დღეს საკმაოდ იმედგაცრუებულები ჩანან: „ამხელა სოფელს ერთი ამბულატორიაც არ აქვს. ვინმეს სასწრაფო დახმარება რომ დასჭირდეს, ფაქტობრივად, განწირულია“, – მეუბნება მარგარეტი.

და მაინც, შატილში კვლავ შეხვდებით მის ძირძველ მოსახლეებს, ვისაც იქაურობის დატოვება, ყველა პრობლემის მიუხედავად, არ უცდია. 73 წლის მიხეილ ჭინჭარაულს თავისი სახლის ეზოში შევხვდით. ცუდად ესმის და ცოლი უმეორებს ჩემს ნათქვამს. როცა იგებს, რომ ხევსურული დასტაქრული მკურნალობის შესახებ გვაინტერესებს, მაშინვე სახლში გვეპატიჟება.

ხევსურული მედიცინის შესახებ ჩემი ინტერესი მგელიკა ლიქოკელს უკავშირდება. ლიქოკელი ხევსურების ერთ-ერთი ცნობილი დასტაქარი ყოფილა, რომელიც პაციენტებს თავის ქალის ოპერაციას უტარებდა გაუტკივარების გარეშე.

ამბობენ, მგელიკას თავის ქალის 400-მდე ტრეპანაცია გაუკეთებიაო. მის შესახებ პირველად პირაქეთა ხევსურეთში, სოფელ კორშაში გავიგე. კორშაში ცხოვრობს არაბულების ხელოვანთა ოჯახი, რომელიც, ასევე, იმ მცირეთაგანია, ვინც ხევსურეთს არ ტოვებს და ცდილობს, ამ კუთხეში სიცოცხლე შეინარჩუნოს. შოთა არაბულს სახლთან ახლოს ხევსურული ტიპის კოშკში პატარა მუზეუმი აქვს მოწყობილი, სადაც უნიკალურ ხევსურულ სამოსთან და სხვა ეთნოგრაფიულ ნივთებთან ერთად, თავისივე გაკეთებული, მგელიკა ლიქოკელის სამედიცინო იარაღების ასლებია გამოფენილი.

შატილელი მიხეილ ჭინჭარაულის მამა და პაპა, სამუკა და ბაძია ჭინჭარაულებიც დასტაქრები იყვნენ. მიხეილის ოთახში, კედლის ორივე მხარეს დათვის უზარმაზარი ტყავები კიდია. ბუხართან ვაჟა-ფშაველას დიდი პორტრეტის ქვეშ ჯიხვის უდიდეს რქებს ვამჩნევ. ნელ-ნელა ვუახლოვდები და იქვე აწყვია არწივისა და ქორის ფეხები, ტახის კბილები და კიდევ უამრავი ცხოველის ძვლები, რომლებსაც ვერ ვცნობ.

მიხეილთან მედიცინაზე სალაპარაკოდ მოვედი, მაგრამ ჯერ ამ უცნაური კოლექციის შესახებ ვეკითხები: „10 წელია აღარაფერი მომიკლავს“, – მეუბნება და თითქოს ხვდება ჩემი კითხვის მორალისტურ ელფერს, თვალებში არ მიყურებს და ვაჟას პორტრეტისკენ ისე მიმანიშნებს: „გვიან მივხვდი, რომ ცხოველი არ მემეტება სიკვდილისთვის, მაგრამ, მთავარია, მივხვდი. ახლა პოეტი კაცი ვარ, ვაჟას და ბუნების სიყვარულმა ლექსების წერა დამაწყებინა“.

მიხეილი იხსენებს, როგორ იღებდნენ მისი პაპა და მამა პაციენტებს სახლში. ზოგი, ჯიხვზე სანადიროდ გასული, კლდეზე დაგორდებოდა, ზოგი – ცხენიდან ჩამოვარდნის შემდეგ აქ მოჰყავდათო: „თავის ქალის დაზიანებისას, დამტვრეულ ძვლებს სპეციალური ხელსაწყოთი აცლიდნენ და, შემდეგ, ამ ჭრილობას ერთმანეთთან ახლოს მიიტანდნენ. მაშინ ჭრილობა არ იკერებოდა, უბრალოდ დათვის ქონს ან მრავალძარღვას წვენს უსვამდნენ და სწრაფად ახორცებდნენ“.

მიხეილიც, სხვადასხვა ქალაქში მუშაობის შემდეგ, ახალგაზრდობაშივე დაბრუნდა შატილში და მრავალი წელი აქაურების ერთადერთი იმედი იყო: ზამთარში, გაუვალ თოვლში, 25 კილომეტრი მივლია, ხახაბოში ავადმყოფისთვის რომ მიმეხედაო – იხსენებს უამრავი ასეთი ისტორიიდან ერთ-ერთს. შატილში მისი სახელი დიდმა და პატარამ იცის დღესაც, მაგრამ თვითონ ამბობს, რომ ასაკი აღარ უწყობს ხელს და ექიმობასაც შეეშვა.

მიხეილ ჭინჭარაულს ვემშვიდობებით და სანამ მანქანას დავძრავთ, იქვე შავი ჯიპი ჩერდება. ახალგაზრდა ბიჭს უკანა სავარძლიდან ტურისტი გოგო ხელით გადმოჰყავს და მიხეილის სახლის პირველ სართულზე შეჰყავს. ტურისტს ფეხი აქვს დაზიანებული და სანამ დუშეთიდან სასწრაფო დახმარების მანქანა ამოვა, როგორც ჩანს, ყოფილი ქირურგი ახლაც შატილის ერთადერთი იმედია.

დევებთან მებრძოლი ღვთისშვილის სალოცავში. ჩვენი მოგზაურობის დასასრულს, ზღვის დონიდან 2200 მეტრ სიმაღლეზე გაშენებული სოფლის, ბაცალიგოს გზას დავადექით. ბაცალიგოში დევებთან მებრძოლი ღვთისშვილის – პირქუშის სალოცავი გვეგულება. წინა დღეს გუდანში გვითხრეს, შეიძლება სალოცავის განძი გამოიტანონ და რიტუალის სრულყოფილად ჩატარების მომსწრენი გახდეთო.

სალოცავში მოსახვედრად ციცაბო დაღმართის ჩავლაა საჭირო. ხრეშიან გზაზე ნელ-ნელა მლოცველები იკრიბებიან. ჩემ გვერდით შუახნის კაცს ერთი ხელით თოკზე გამობმული ცხვარი უჭირავს, მეორეთი კი – ქადებით სავსე სინი და მწვანეთვალება პატარა გოგონას უხსნის, რომ ის დედასთან ერთად მაღლა უნდა დარჩეს.

დაღმართზე დაშვებისას სამსხვერპლო ცხოველები ჯიუტობენ და რქებში თოკაბლანდულები შუა გზაში ჯიქურად ჩერდებიან, ზოგს მიწოლაც არ შველის. კაცები არ ნებდებიან და მკვეთრი მოძრაობებით ცხვრების დაღმართზე ჩაგორებას ცდილობენ.

„ქალები ამ ქვასთან რჩებით“, – მითითებს ლოდზე ხევსური კაცი, თვითონ კი უკანმოუხედავად, კიდევ უფრო დამრეც დაღმართს მიუყვება და ტყის სიღრმეში უჩინარდება.

ამ ლოდის იქით ქალის ფეხის დადგმა აკრძალულია. აქედან არც სალოცავი ჩანს, ამიტომ ქალებიც ზემოთ, გზაზე ჩამწკრივებულ მანქანებში მოკალათებულან. ქალებისთვის განკუთვნილ ადგილას ჩემთან ერთად მხოლოდ მარუსა ჭინჭარაული ჩამოდის – შავებში ჩაცმული, ჭაღარა, ტანდაბალი ქალი: – ათი წელია სალოცავში აღარ ვყოფილვარ, რაც ჩემი ქმარი ცოცხალი აღარააო… მეუბნება, რომ 1975 წლის შემდეგ ბარში, სოფელ გამარჯვებაში ცხოვრობენ და სალოცავში ხშირად ვეღარ დადიან.

მარუსა მარჯვნივ მდგარ დიდ შეფოთლილ ხეზე მიმანიშნებს: იქ ადრე იმდენი ქალი იკრიბებოდა, რომ დაგვცხებოდა, ხის ძირი ვერ გვიტევდა და აქეთ-იქით მდელოზე ვნაწილდებოდითო: „კაცები სანამ მოილოცავდნენ, საკლავს დაკლავდნენ და რიტუალებს შეასრულებდნენ, ქალები ვისხედით და ვლაპარაკობდით. ახლა თქვენ რომ არ ჩამოსულიყავით, მარტო მომიწევდა ლოდინი“.

ლოდინმა დღეს დიდხანს გასტანა. მზის გულზე ჯდომა უკვე გვიჭირს, თუმცა მარუსას ბევრი მოსაყოლი აქვს. განსაკუთრებით დედაზე, რომელიც ხევსურული წეს-ჩვეულებების დიდი მცოდნე ყოფილა: „ახალ წელს უამრავი გასართობი გვქონდა, მაგრამ განსაკუთრებით სურსათის ქურდობის ღამე უყვარდა დედას. ძველით ახალი წლის დადგომისას სახლის კარს არ ვკეტავდით, უნდა მოსულიყო სურსათის „ქურდი“, რომლის დაჭერაც მთავრდებოდა მისი დათრობითა და გამასპინძლებით. თუ ვერ დავიჭერდით, იპარავდა ხორცს, ყველს, თხილს და კაკალს. შეგროვილ სანოვაგით ახალგაზრდები  შეიკრიბებოდნენ ერთად და იქეიფებდნენ.

„ახლა, თითქმის სულ მარტო ვარ სახლში, ვერცერთ ადათს ვეღარ ვინარჩუნებ. ან როგორ გინდა შეინარჩუნო? ჩემი ბიჭები წლებია შვედეთში არიან, გოგონა კი თბილისში ცხოვრობს…“

სალოცავიდან კაცები კანტიკუნტად იწყებენ ამოსვლას. გვგონია, რომ რიტუალი დასრულდა და საკლავიც დაიკლა, თუმცა, მალევე ვიგებთ, რომ მთელი ეს დრო ჯვრის ხუცესს ელოდნენ, რომლის გარეშეც ვერც განძს ეხებიან და ვერც შესაწირს კლავენ: „ხუცესს ვერ ვპოულობთ“, – ეუბნება ახალგაზრდა კაცი მარუსას და გაღიზიანებული გვივლის გვერდს.

როდესაც ხევსურეთზე სტატიის დაწერა გადაწყდა, ვფიქრობდით სრულად აღგვეწერა ათენგენობის რიტუალი და ადგილობრივი ლუდის ხარშვის წესზე მოგვეთხრო, მაგრამ ხევსურეთში მოგზაურობამ მრავალი პრობლემა დაგვანახა და ადგილობრივთა ყოფის სხვა ისეთი შრეები გამოაჩინა, რომლებსაც გვერდს ასე მარტივად ვერ ავუვლიდით. ამიტომ სტატიაში მხოლოდ ათენგენობით ვერ შემოვიფარგლეთ, თუმცა ხევსურების ეს დიდი დღესასწაული მაინც ჩვენი ამბის ქვაკუთხედად იქცა. სწორედ მისმა კვლევამ დაგვანახა და რეალურად შეგვაგრძნობინა, რომ მთა იცლება და იცლება არა მხოლოდ მოსახლეობისგან, არამედ იმ ტრადიციისა და ცოდნისაგანაც, რომელიც საუკუნეების განმავლობაში თაობიდან თაობას გადაეცემოდა და რომელსაც ასე უფრთხილდებოდნენ ხევსურები.

მთის ხალხისთვის დღესაც, თეორიულად მაინც, საკრალურია დღესასწაულები და ისინი სოფლებს ათენგენობის აღსანიშნავად მაინც უბრუნდებიან. ათენგენობა კი სულ უფრო მეტად იცლება შინაარსისგან: „აღარაა წამება“, – ბევრი ხევსური რწმენას ასე მოიხსენიებს და ამ რწმენას მხოლოდ რელიგიური კონოტაცია არ აქვს. ხევსურები ხვდებიან, რომ ათენგენობა ნელ-ნელა ფორმალურ, ვალმოსახდელ დღესასწაულს ემსგავსება და თუ ჯვარში აღარც ხუცესი ეყოლებათ, აღარც სარიტუალო ჭურჭელი ექნებათ გამოსატანი და ლოცვაც სწორად ვერ შესრულდება, ეს დღესასწაულები შეიძლება მხოლოდ ცხოველების სასტიკ სასაკლაოდ და პირვანდელი იდეებისგან დაცლილ თავყრილობებად გადაიქცეს.

ბაცალიგოდან ჩვენი წასვლის დრო ახლოვდება, ამიტომ მარუსასთან დამშვიდობება მიწევს. აღმართის ავლისას უკან ვიხედები და მის შავკაბიან სილუეტსღა ვხედავ. ისევ იმ ქვასთან დგას, ადგილიდან ფეხს არ იცვლის, გადაჰყურებს ტყეს და ელოდება, რა ამბავს ამოიტანენ დევებთან მებრძოლი ღვთისშვილის, პირქუშის სალოცავიდან დღეს კაცები.

ჟურნალისტი სოფო აფციაური National Geographic – საქართველოსთვის ხშირად წერს, მისი ბოლო სტატია გარიელის შესახებ მოგვითხრობდა. ფოტოგრაფი ნიკოლოზ მჭედლიძე ერთ-ერთი ავტორია თუშეთის შესახებ სტატიისა, რომელიც National Geographic-ის 11 ენაზე გამოქვეყნდა. ლევან ლეკიაშვილი National Geographic – საქართველოსთან ხშირად თანამშრომლობს როგორც ვიდეოგრაფი, ამჯერად ის ფოტოგრაფის ამპლუაში გვევლინება.