saqarTvelos mecnierebaTa akademia
SoTa rusTavelis saxelobis qarTuli
literaturis instituti
goCa kuWuxiZe
grigor ganmanaTleblis cxovrebis erTi
arabuli versia da qarTvelTa moqcevis sakiTxi
10.01.01 _ qarTuli literatura
10.01.06
_
maxlobeli
aRmosavleTis
qveynebis
xalxTa literatura
disertacia filologiis mecnierebaTa kandidatis
samecniero xarisxis mosapoveblad
samecniero xelmZRvanelebi:
revaz baramiZe
filol. mec. doqt. prof.
Tina margvelaSvili
filol. mec. kand. doc.
Tbilisi
1999
1
oficialuri oponentebi:
revaz siraZe
filol. mec. doqt. prof.
nestan sulava
filol. mec. doqt. prof.
nana furcelaZe
filol. mec. doqt. prof.
eqspertebi:
nino maxaTaZe
filol. mec. doqt. prof.
rusudan gvaramia
filol. mec. doqt. prof.
2
Sinaarsi
Sesavali ................................................................................................................................... 5
Tavi pirveli
arabuli versia da misi cnobebi qarTvelTa moqcevis Sesaxeb
............................................................................................................................................................ .23
Tavi meore
`grigor
ganmanaTleblis
cxovrebis~
Sedgenilobisa
da
arabul-berZnuli teqstebis urTierTmimarTebis sakiTxisaTvis
............................................................................................................................................................... 43
Tavi mesame
qarTvelTa da alanTa (albanTa) mefeebis Sesaxeb arsebul
cnobaTa
genezisis
sakiTxisaTvis
arabulsa
da
berZnul
versiebSi ...................................................................................................................................... 51
Tavi meoTxe
ibirbzua
(irenarxe),
sofroni
da
Toma,
_
maTi
vinaobis
sakiTxi.......................................................................................................................................... 85
3
Tavi mexuTe
grigor
ganmanaTleblis
cxovrebis
teqstTa
genealogiuri
tabulisaTvis ............................................................................................................... 101
Tavi meeqvse
qarTlis moqcevis TariRi grigor ganmanaTleblis cxovrebis
arabul-berZnuli versiebis fonze................................................... 106
Tavi meSvide
qarTlisa
da
kavkasiis
sxva
qveyanaTa
moqcevis
istoria
ganxiluli Zeglebis mixedviT................................................................. 134
daskvnebi ............................................................................................................................... 140
arabuli teqstis (sina ar #460) qarTuli
Targmani................................................................................................................................142
4
S e s a v a l i
grigor
ganmanaTleblis
ramdenimeenovanma
somxuri,
redaqciam
ramdenime
slavuri teqstebi...
somxuridan
cxovrebis
Semogvinaxa.
berZnuli
da
istoria
SemorCenilia
arabuli,
siriuli,
arsebobs ori qarTuli teqsti, erTi
(grigolis
cxovreba
1920),
xolo
erTi
berZnulidan Targmnili (meliqseT-begi 1916). am ZeglebSi
somexTa
ganmanaTlebel
cxovrebasTan
erTad
wmida
grigor
gadmocemulia
parTelis
qristeanobisaTvis
devnili asulebis _ rifsime-gaianesa da maTi megobrebis
martvilobis
grigor
ambavi.
rogorc
ganmanaTleblis
viciT,
cxovrebis
tradicia
wmida
pirvelaRmwerad,
avtorad agaTangeloss miiCnevs.
amjerad Cveni interesis sagans warmoadgens wmida
grigor ganmanaTleblis cxovrebis is arabuli versia,
romelic
ara
mxolod
lazikis,
alanebisa
somxeTis,
da,
maTTan
aramed
erTad,
qarTlis,
durZukebis
moqcevasa da am qveynebSi episkoposebis dadgenas Seexeba.
arabul
teqstTan
garitis
mier
erTad
ganvixilavT
gamoqveynebulsa
da
prof.
Targmnil
Jerar
berZnul
Zegls, romelic, aseve, qarTlisa da lazikis da, arabuli
Zeglisagan
gansxvavebiT,
_
ara
alanebis,
aramed,
_
albanebis moqcevas exeba. zogierT sxva wyarosTan erTad
ZiriTadad swored zemoxsenebul arabul da Semdgom ki
5
berZnul
versiebs
Tanaxmadac,
wmida
qarTlis
grigor
daefuZna
mosazreba,
romlis
moqcevaSi
prioriteti
ekuTvnis
ganmanaTlebels
da
ara
_
wmida
nino
kapadokiels; ZiriTadad swored arabuli da berZnuli
versiebis safuZvelze miiCneven dRes Tanamedrove somxur
istoriografiaSi, rom qarTlisa da albaneTis eklesiebi
Tavdapirvelad
kaTedras
sakmaod
grigor
ganmanaTleblis
eqvemdebareboda,
Zlierad
aqvs
am
mosazrebas
somxur
saeklesio
sadReisod
mecnierebaSi
fexi
mokidebuli (lorTqifaniZe 1988)...
arabuli versia aRmoaCina akad. niko marma 1902 wels
sinas
mTis wmida
ekaterines monastris
wignTsacavSi1,
manve gamoaqveyna teqsti da gamokvleva 1905 wels (mari
1905); berZnuli ,,cxovreba~ Seiswavla da gamoaqveyna prof.
Jerar garitma (gariti 1946).
berZnuli teqsti 1107 wels aris gadawerili (gariti
1946: 150); arabuli versiis SemorCenili teqsti akad. niko
marma IX s-isaze adreulad ar miiCnia... misi azriT, versia
wmida
grigoris
mier
qarTvelTa
mefeebis
naTlobis
Sesaxeb VII-VIII ss-Si Seiqmna (mari 1905: 182).
niko maris mier moZiebul teqsts aklia dasawyisi.
1972 wels beiruTSi, aseve, sinas mTis wmida ekaterines
monastris xelnawerebSi, ufro zustad ki, _ xelnawerTa
mikrofilmebs Soris, prof. a. ter-Revondianma miakvlia
1
xelnaweris mikrofilmebi inaxeba giorgi wereTlis
saxelobis aRmosavleTmcodneobis institutSi (Sina ar
#460, xelnaweri@#112).
6
sxva arabul, sruli saxiT SemorCenil, teqsts (Sina #455).
misi azriT, es teqsti da niko maris mier aRmoCenili
Txzuleba erTi da igive redaqciaa.
arabulma versiam gamoqveynebisTanave didi interesi
da
azrTa
TiTqmis,
sxvadasxvaoba
ukritikod
gamoiwvia.
miiRo
zogma
arabuli
mkvlevarma,
Zeglis
cnobebi,
romlebic qarTvelTa moqcevas Seexeba, zogma ki imdenad
tendenciurad
miiCnia es nawarmoebi, rom misi Seswavla
arc CaTvala saWirod da, albaT, swored amis gamoa, rom
es nawarmoebi akad. niko marisa da misi Taobis mecnierTa
Semdeg
saqarTveloSi
sakmao
xans,
am
bolo
dromde,
specialuri Seswavlis sagani aRar gamxdara...
arabul
Sinaarsis
versiaSi,
rogorc
gacnobisas
vnaxavT,
amas
Semdeg
grigor
misi
parTeli
dasaxelebulia ara mxolod somexTa, aramed, _ qarTlis,
lazTa da alanTa mefeebis momaqcevladac; am nawarmoebis
Tanaxmad,
somxeTisa
da
qarTvel-alanTa
mefeebis
monaTvlis Semdeg grigor parTels qarTlSi, lazikasa
da alaniaSi saeklesio ierarqiebi gaugzavnia... akad. niko
marma arabul versiaze dayrdnobiT qarTlis eklesiis
dasawyisi somxeTTan daakavSira...
mkvlevarma,
cxadia,
kargad
icoda
berZnul-
laTinurenovani wyaroebi (gelasi kesarieli, rufinusi,
Teodorite
kvireli,
sokrate,
sozomene,
gelasi
kvizikeli), romlebic iberiis gaqristeanebas Seexeba da
romlebSic
qarTvelTa
dasaxelebuli,
cnobebis
saWiro
morigeba
da,
momaqcevlad
iyo
am
qalia
urTierTsawinaaRmdego
ramdenadac
7
tyve
arabul
wyaroSi
qarTli
wmida
warmodgenili,
wmida
grigorTan
dakavSirebulad
aris
niko marma qarTlis eklesia uSualod
grigoris
daarsebulad
ara,
magram
somxuri
saeklesio wiaRidan aRmocenebulad miiCnia, xolo wmida
nino dasavleT saqarTvelos momaqcevlad warmoadgina.
amgvari Teoriis warmoSobas xeli iman Seuwyo, rom niko
mari qarTlsa da iberias sxvadasxva cnebebad Tvlida,
miaCnda,
rom
qarTvelTa
moqcevis
Sesaxeb
arsebuli
gelasi kesarieliseuli cnoba, romelic zemoxsenebul
avtorebTan SemorCa, dasavleT saqarTvelos Seexeboda.
niko mari Tvlida, rom sityvebi: ,,megreli~ da ,,egrisi~
momdinareobs
egrisi
eTnonimidan
dasavleTi
_
`hiber~
saqarTveloa,
da,
n.
ramdenadac
marma
iberiac
dasavleT saqarTvelod miiCnia. iberiaSi, misi varaudiT,
cxovrobdnen
TavianTi
megrel-lazebi,
romelTac
VI-VII
ss-mde
enobrivi gankerZoeba hqondaT. maT, niko maris
azriT, hyavdaT TavianTi momaqceveli, _ wmida nino. VII
saukuneSi, n. maris
TeoriiT, aRmosavleTis qarTvelebma
TavianTi moZme megrel-lazebi Zalian Rrmad SeiTvises,
enobrivad
gardaqmnes
isini
kulturis moziare gaxades.
da
aRmosavlur-qarTuli
samegrelos ganmanaTlebeli
_ wmida nino aRmosavleTis qarTvelebs, n. maris azriT,
SemdgomSi
TavianT
ganmanaTleblad
miuCneviaT,
iberia
qarTlis sinonimad uqceviaT, xolo is, rom qarTlis
eklesiis
dasawyisi
sruliad
daviwyebiaT...
Tanaxmad,
iberebs
somxeTTan
iyo
aRsaniSnavia,
berZnul
8
dakavSirebuli
rom,
eklesiasTan
n.
maris
hqoniaT
urTierToba, xolo aRmosavleTis qarTvelebs _ asurulsomxurTan (mari 1905: 149-182).
aseTi iyo akad. n. maris damokidebuleba xsenebuli
sakiTxisadmi.
aRsaniSnavia,
rom
niko
maris
mixedviT,
grigor parTeli adreul periodSi somxeTis mxolod
erTi
Temis
mqadageblad
iyo
cnobili
da
Semdeg
gamoucxadebiaT igi qarTlis momaqcevlad (mari 1905: 57; _
sxvaTa
Soris,
uSualod
zogjer
wmida
weren,
grigoris
(narkvevebi 1973: 75), rac
rom
n.
marma
moqceulad
qarTli
warmoadgina
ar aris swori, _ man qarTlis
eklesiis dasawyisi somxeTTan dakavSirebulad warmosaxa,
magram,
ramdenadac viciT,
qveyana
uSualod
wmida
arsad ar uTqvams,
grigorma
moaqcia.
rom
niko
es
mari
miiCnevda, rom bizantiaSi grigoris popularoba mxolod
patriarq fotis droidan iwyeba (mari 1905: 152-153)...
1912 wels prof. sargis kakabaZem gamoaqveyna naSromi:
,,wminda
nino
da
misi
mniSvneloba
saqarTvelos
istoriaSi~.
mkvlevari werda: ,,Cven vxedavT, rom saqarTvelos
eklesiis dasawyisi unda miekuTvnos wminda grigols _
somexTa
ganmanaTlebels,
rom
TviT
saukunemdis Tavis ganmanaTleblad
qarTvelni
IX
aRiarebdnen wminda
grigols. wminda ninos kulti ki Cndeba saqarTveloSi X
saukunidan. amasTanave isic eWvs gareSea, rom wminda nino
marTlac
mosula
iveriaSi
da
iq
qristianoba
gauvrcelebia~ (kakabaZe 1912: 6); Semdeg: ,,gamodis, rom
qarTvelebs
X
saukunemdis
araferi
ninos Sesaxeb~ (kakabaZe 1912: 6).
9
scodniaT
wminda
prof. sargis kakabaZe Tavisi Teoriis dasabuTebas
Semdegnairad
cdilobda,
_
misi
azriT,
axlandeli
TrialeTi, TrialeTis gaswvriv javaxeTisa da borCalos
CrdiloeTi
nawilebi,
somxeTis
romlebic
SemadgenlobaSi
qarTvelebs
yofila
eWiraT,
moqceuli.
misi
SexedulebiT, qarTli somxeTis samTavros vasali oyo,
romelsac pitiaxSi marTavda. pitiaxSi curtavSi mjdara.
qarTveli eri, mkvlevaris gancxadebiT, axalgazrda da
patara eri yofila, samagierod,
Zlieri.
am
Teoriis
esazRvreboda
_ sulierad mxne da
mixedviT,
iberiis
qarTls
Zlevamosili
CrdiloeTiT
samefo,
romlis
sataxtoc armazSi yofila. qarTlis CrdiloeTiT mdebare
iberias,
sargis kakabaZis azriT, wmida ninom
qristeanoba,
somxeTSi
xolo
qarTvelebs
qristeanoba,
sargis
_
wmida
kakabaZis
uqadaga
grigorma.
gansazRvriT,
siria-palestinis gziT Sesula.
sainteresoa, Tu romel eTniur
mkvlevari
iberielebs.
qarTvelebi
maT
xolo
berZnebi
herebs
_
sargis
jgufs miakuTvnebda
kakabaZis
uwodebdnen
iberebs.
varaudiT,
(iber-hber-hver-her),
iberielebi
albanelTa
monaTesaveni yofilan. albanelebi, Tavis mxriv, lekebis
monaTesaveebad miaCnda mkvlevars.
misi
wamosulan,
azriT,
iberebi
qarTvelebi
Zveli
TavianTi
samosaxlodan
teritoriidan
gauyriaT
da
Tavad dauwyiaT cxovreba maT qveyanaSi. devnil iberebs,
sargis kakabaZis Teoriis mixedviT, axlandeli kaxeTis
teritoriisaTvis SeufarebiaT Tavi, magram X saukuneSi
10
kaxeTis mTavars, bolos ki daviT aRmaSenebels, mouRia
maTTvis bolo (kakabaZe 1912: 8-12)...
amrigad, prof. sargis kakabaZis azriT, qarTvelebi
wmida grigors mounaTlavs, xolo wmida ninos kulti maT
sruliad sxva xalxis _ iberebisagan SeuTvisebiaT....
qarTlsa da iberias sxvadasxva cnebebad miiCnevda
akad. korneli kekeliZec. igi wers: ,,erTs sayuradRebo
movlenas vamCnevT. qarTlis ganmanaTleblad erTsa da
imave dros gamoyvanili arian grigor parTeli somexTa
ganmanaTlebeli da nino. rogor SevaTanxmoT
es ori
cnoba: nino Tu grigoli? Semdeg mkvlevari dasZens: ,,Tu
gvsurs
gaverkveT
sakiTxSi,
unda
gaviTvaliswinoT
eTnografiuli da politikuri termini qarTli da swori
warmodgena viqonioT mis Sesaxeb~ (kekeliZe 1952: 13).
akad. korneli kekeliZes zemoxsenebul mecnierTagan
odnav gansxvavebulad hqonda warmodgenili qarTlisa da
iberiis
eTniuri
mdgomareoba.
aRmosavleTis
misi
Semadgenloba
azriT,
sazRvari
da
politikuri
eTnografiuli
iyo
berdujis
qarTlis
mdinare,
dasavleTiT _ mtkvari, romelic qarTls xorZenesagan
hyofda,
mtkvari
samxreTiT
somxeTis
taSiskaridan
mTebi,
berdujis
CrdiloeTiT
SesarTavamde.
_
es
teritoria, misi SexedulebiT, Cvens eramde IV-III ss-Si
daukavebiaT qarTebs. qarTebis mosvlamde aq, mkvlevaris
varaudiT, ucxovriaT svanebTan narev mesxebs, romlebsac
qarTTa
mosvlis
Semdeg
Crdilo
kavkasiisaken
gadauweviaT. qarTlis samefos centri yofila qarTli,
romelsac Semdeg armazi uwodes.
11
mkvlevaris
esazRvreboda
varaudiT,
Zlieri
qarTebs
saxelmwifo
_
dasavleTidan
iberia.
qarTli
iberiis morCili yofila. mkvlevaris azriT, Cvens eramde
II saukuneSi qarTli somxebs daupyriaT. qarTli somxebis
xelSi IV saukunis damdegamde darCenila. akad. korneli
kekeliZe iberTa eTniur warmomavlobaze arafers ambobs,
wers mxolod, rom TavianTi Tavdapirveli sacxovrisidan
wamosul iberebs iberiaSi daxvedriaT ,,bunTurqebi~2 da
ebraelebi...
349 wels qarTli iberias daupyria. korneli
kekeliZis Tanaxmad, qarTvelebma iberebs misces TavianTi
ena, mwerloba da iberia-hereTze TandaTan gavrcelebula
saxelwodeba
gugarqs,
qarTlisa.
285-286ww-Si
qristeanoba,
355-356
misi
varaudiT,
somxebTRan
ww-Si
ki
qarTls,
erTad
iberiaSi
anu
miuRia
wmida
ninos
daumyarebia axali sjuli. iberiis gaqristeanebaSi didi
wvlili Seutania qarTls, romelsac 349 wlamde, e. i.
iberiasTan
qristeanuli
SeerTebamde,
istoria
ukve
eqneboda.
ormocdaaTwliani
aRsaniSnavia,
rom
mecnieris azriT, wmida nino `ar yofila arc berZeni da,
miT umetes, arc somexi, aramed qarTveli~, mkvlevaris
aRniSvniT: `is iyo qarTveli ara kapadokiidan, aramed
gugarqeli... amiT aixsneba, rom es dedakaci, legendiT,
CvenSi Semodis javaxeTidan da somxursac laparakobs:
gugarqel qarTvelebs Tavis samSoblo enasTan somxuric
ecodinebodaT,
vinaidan
am
mxareSi
maT
mezoblad
somxebic cxovrobdnen~ (kekeliZe 1952: 43).
2
_
`bunTurqebis~ sakiTxTan dakavSirebiT ix. Cveni werili
kuWuxiZe 1998 a...
12
akad. korneli kekeliZe Tvlida, rom nino saxeli ar
aris _ iberTa warmarTuli panTeonis erT-erTi RmerTis
saxelad
_
gugarqidan
aininad
miaCnda.
Semosuli
tyve
misi
qali
aRniSvniT,
wmidanad
iberebs
miuCneviaT,
amitom misTvis TavianTi warmarTuli RvTaebis _ aininas
saxeli daurqmeviaT, _ ainina, anu _ nino.
zemoxsenebuli
kritikulad
mecnierebis
ganixila
akad.
Teoriebi
ivane
Zalzed
javaxiSvilma
da
qarTul mecnierebaSi faqtiurad daukarga am Teoriebs
sicocxlisunarianoba.
akad. ivane javaxiSvils ar akmayofilebda akad. niko
maris etimologia sityvisa _ `megreli~. sworic rom iyos
es axsna, amiT mainc ver dadgindeba, iberia dasavleT
saqarTvelos
niSnavs
Tu
aRmosavleTso
_
werda
mkvlevari (javaxiSvili 1979: 243).
iv.
javaxiSvili
aRniSnavda,
rom
strabonidan
moyolebuli yvela berZeni da romaeli avtori swored
aRmosavleT saqarTvelos moixseniebs saxeliT _ iberia:
`yvelas
yovelTvis
aRmosavleT
araviTari
I
saukunidan
saqarTvelos
eWvi
ar
moyolebuli...
saxelad
SeiZleba
hqonda
arsebobdes,
iberia
miCneuli...
rom
berZen-
romael mweralTa cnoba iberiis gaqristianebis Sesaxeb
swored
aRmosavleT
saqarTvelos
exeba~
_
werda
iv.
javaxiSvili (javaxiSvili 1979: 243, _ citataSi dayofa
yvelgan Cvenia).
hereT-iberia sargis kakabaZes da korneli kekeliZes
mtkvris Crdilo mxareSi egulebodaT. ivane javaxiSvili
aRniSnavda, rom hereTis geografiuli sazRvrebi droTa
13
ganmavlobaSi cvalebadi iyo. hereTi zogjer mTel kaxeTs
ewodeboda,
xSirad
kaxeTi
hereTsac
Seicavda.
iv.
javaxiSvilma yuradReba miaqcia iakob xucesis ,,wmida
SuSanikis wamebis~ im adgils, sadac hereTi qarTlis
ukiduresi samxreTis Temad aris warmoCenili: ,,moiwia igi
sazRvarTa
qarTlisasa,
adgilas
queyanasa
mas
hereTisasa~,
am
naTlad Cans, rom hereTi qarTlis samxreT
nawilSi
yofila.
irkveva,
rom
ivane
javaxiSvili
kakabaZes
da
saqarTvelos
ukiduresi
hereTi
Crdilo-dasavleTis
misi
uqceviaT.
maSasadame,
werda:
kekeliZes
,,amgvarad
aRmosavleT
samxreT-aRmosavleTis
es
nawilad
maTi
Temi
da
debulebac
_
iberiad
mcdaria~
(javaxiSvili 1979: 248).
ivane javaxiSvili akritikebda sargis kakabaZisa da
korneli
kekeliZis
mosazrebas,
romlis
mixedviTac,
qarTli Zalian kulturuli da ganaTlebuli qveyana iyo,
iberiaSi
ki
barbarosebi
cxovrobdnen.
am
TeoriiT,
qarTls Tavi maRali kulturis wyalobiT SeunarCunebia.
qarTvelT SeuqmniaT anbani, mwerloba, Semdeg ki TavianTi
kultura iberiaSic SeutaniaT. prof. sargis kakabaZis
sityviT,
iberebma
,,am
politikurad
uZluri,
magram
niWieri tomisagan enac da megobrobac SeiTvises~; akad.
korneli kekeliZe ki werda: ,,qarTvelebma iberebs misces
TavianTi
ena,
Tavisi
damwerloba
da
Tavisi
saxeli
politikurado~.
akad. iv. javaxiSvili aRniSnavda, rom iberia arsad,
aravis
ar
mouxseniebia
barbarosul
qveynad.
mas
daujereblad eCveneboda debuleba, romlis mixedviTac,
14
patara ers SeuZlia, Tavisi kulturis wyalobiT did ers
daaviwyos sakuTari ena, erovneba da saxelic ki Tavisi
uboZos. amis sailustraciod mkvlevars mohyavda romisa
da saberZneTis magaliTi.
marTalia,
donisa
iyo,
berZnuli kultura gacilebiT maRali
vidre
dapyrobisda
romaelebisa,
miuxedavad~
_
magram
werda
iv.
`saberZneTis
javaxiSvili
_
`romaelebs, rogorc cnobilia, arc TavianTi kultura
daukargavT
da
SeuTvisebiaT,
arc
miT
laTinuris
umetes,
magier
arc
berZnuli
TavianTi
ena
TavisTvis
berZnuli saxeli daurqmeviaT, piriqiT, rogorc viciT,
swored berZnebma SeiTvises romaelebisagan TaviaanTTvis
maTi erovnuli saxeli da
bizantiis xanaSic ki, rogorc
cnobilia, bizantiisa da
bizantielebis aRsaniSnavad
aseTsave saxels xmarobdnen (javaxiSvili 1979: 249). Semdeg
akad.
iv.
javaxiSvili
dasZens:
`politikurad
da
teritoriuladac klasikuri mwerlobis `iberia~ mTel
aRmosavleT saqarTvelos, anu maSindeli terminologiiT,
qarTls
qarTlis
udrida.
Temebad
hereTi
da
gugareTi
iTvlebodnen.
(gujareTi?)
rogorc
klasikuri
mwerlebs, iseve gelasi kesarielsa da rufinuss iberiis
gaqristianebis
ambavSi
iberia
saqarTvelod anu ,,yovel
mTel
aRmosavleT
qarTlad~ aqvT nagulisxmevi~
(javaxiSvili 1979: 250). ivane javaxiSvilma
rom
qarTli
sxvadasxva
da
iberia
politikur
sruliad
erTeulebad,
ar
daasabuTa,
iyo
amis
miCneuli
Sesabamisad,
versia ori mociqulis moRvaweobis Sesaxeb saeWvo gaxda.
15
prof. sargis kakabaZe, ZiriTadad, endoboda akad.
niko maris mier napovni arabuli Zeglis cnobebs da
qarTlSi wmida grigoris moRvaweobis damadasturebel
erT-erT umTavres sabuTad maT miiCnevda. marTalia, akad.
korneli
xanebSi,
kekeliZec
rogorc
qarTl-gugareTSi,
aRniSnavda,
somxeTSi,
rom
ise
qristeanoba
290
mis
ukve
wlis
axlo
farglebSi
myof
oficialurad
iyo
miRebuli, magram aRsaniSnavia, rom wmida grigori `erT
patara, umniSvnelo, provincialur misionerad~ miaCnda.
k.
kekeliZis
TqmiT,
meoTxe
saukuneSi
qarTlSi,
gugareTsa da somxeTSi ramdenime misioneri moRvaweobda
da bolos isini grigoris pirovnebaSi aisaxnen (kekeliZe
1952: 39). amasTan dakavSirebiT, iv. javaxiSvili aRniSnavda,
rom, Tu ki grigol ganmanaTlebels TviT mTeli somxeTis
gaqristeanebasTanac
ki
ar
iyo
dakavSirebuli,
mas
`qarTl-gugarqis gaqristianebasTanac, rasakvirvelia, ar
eqneboda
kavSiri~
javaxiSvili
(javaxiSvili
dasZenda:
1979:
,,srulebiT
251).
mcdaria
Semdeg
iv.
debuleba,
viTomc grigolis Sesaxeb Tqmuleba iberiaSi gugarqel
qarTvelebs SeetanoT~ (javaxiSvili 1979: 251).
ivane javaxiSvili aRniSnavda, rom arc IV da arc V
saukunisTvis
araviTari
cnoba
ar
arsebobs
imisi
damadasturebeli, TiTqos wmida grigori am periodSi
qarTlis ganmanaTleblad miiCneoda. V saukunis meore
naxevramde ar arsebobs cnoba wmida grigoris TviT mTel
somxeTSi
moRvaweobis
Sesaxebac:
`V
saukunis
meore
naxevarSi grigoli mTeli somxeTis ganmanaTlebladac ki
ar iyo miCneuli da maSin jer kidev mis garda sxva
16
mqadagebelTa
Sesaxeb
am
cnobac
maSasadame,
rom
drosac
qarTvelTa
ganmanaTleblobis
moipoveboda.
SeuZlebelia
Teoria
cxadia,
grigolis
arsebuliyo~
_
werda iv. javaxiSvili da aRniSnavda, rom cnoba wmida
grigoris saqarTveloSi moRvaweobis Taobaze mxolod VII
saukuneSi kirion da abraam kaTolikosebis mimoweraSi
Cndeba (javaxiSvili 1979: 251). igi yuradRebas amaxvilebda
im
faqtze,
rom
cxovrebis~
,,moqcevaÁ
qarTlisaÁ~,
Satberdul-WeliSuri
,,wmida
redaqciebi,
ninos
wmida
grigoris Sesaxeb arafers gvamcnobs (javaxiSvili 1977:
104).
iv.
javaxiSvils
xorenacis
wmida
tendenciurad
`somxeTis
istoria~,
grigoris
miaCnda
romelSic
mowafed
aris
movses
wmida
nino
warmodgenili.
tendenciurad miaCnda igi frang mecniers karerersac. igi
miiCnevda,
rom
qarTvelTa
xorenacim
moqcevas
Tavisi
Seexeba,
moTxroba,
sokrates
romelic
saeklesio
istoriis somxuri Targmanidan aiRo, romelic TviTonac
tendenciuri iyo. karereri azriT, mTargmneli romeliRac
qarTuli wyaroTi sargeblobda (javaxiSvili 1979: 224).
arabuli
Teoriebis
Semdeg
versiis
akad.
iv.
aRmoCenis
Semdeg
javaxiSvilis
warmoSobili
mier
gakritikebis
qarTul mecnierebaSi versias qarTl-iberiaSi
somxeTis
gamoecala
saeklesio
da
zegavlenis
CvenSi
arabuli
Sesaxeb
Zegli
safuZveli
sakmao
xans
specialuri Seswavlis sagani aRar gamxdara.
arabuli versiisadmi interesi gaRvivda mas Semdeg,
rac
prof.
Jerar
garitma
17
zemoxsenebuli
berZnuli
teqsti gamosca (gariti 1946). am Zeglis nawili SemdgomSi
qarTulad Targmna akad. simon yauxCiSvilma (georgika
1961: 73).
arabuli
aRvniSneT,
nawarmoebi
akad.
berZnulidan
niko
marma,
Targmnilad
rogorc
miiCnia.
amaze
yvelaze ukeT im faqtma mianiSna, rom arabul teqstSi
sxvadasxva brunvaSi
myof berZnul saxelTa daboloebani
xSirad formaucvlelad, _ pirdapir aris gadatanili.
Jerar
garitma
erTmaneTis
paralelurad
dabeWda
berZnuli teqsti da niko maris mier gamocemuli arabuli
Zeglis laTinuri Targmani (gariti 1946: 23-116), Seadara
erTmaneTs es teqstebi, ramac cxadi gaxada am ori Zeglis
Zalian
didi
arabuli
siaxlove.
Zeglis
berZnuli
man
erTi
gamoTqva
nawili
`cxovrebis~
varaudi,
espaneTSi
Targmania
rom
moZiebuli
(gariti
1946:
317),
laparakia im adgilze, sadac somexTa moqcevis ambavia
moTxrobili;
arabuli
,,cxovrebis~
meore
nawili
ki
mkvlevarma e.w. oqriduli ,,cxovrebis~ Targmanad miiCnia
(gariti 1946: 241-242).
Semdgom periodebSi arabul da berZnul versiebze
ufro meti interesi ZiriTadad somxur istoriografiaSi
igrZnoboda...
prof.
ganmanaTleblis
malaqia
cxovrebis
ormaniani
arabuli
grigor
versiis
araerT
cnobas, romlebic wmida grigoris mier sxva qveyanaTa
moqcevas
Seexeba,
Rebulobda,
_
maT
miiCnevda,
simarTleSi
rom
wmida
daueWveblad
grigorma
400-mde
saepiskoposo daaarsa somxeTsa da mis mezobel qveynebSi,
rom
man,
somxebis
garda,
qarTvelebi
18
da
albanelebi
moaqcia da maT mTavari saeklesio ierarqebi daudgina
(ormaniani
1938:
21);
malaqia
ormanianis
Sexedulebebi
faqtiurad gabatonda somxur istoriografiaSi, _
Zlierad
aris
fexmokidebuli
Tanaxmad,
,,grigol
Sexeduleba,
ganmanaTlebelma
dRes
romlis
somxebTan
erTad
aRmosavleT saqarTveloSic iqadaga qristianoba da orive
eri axal sarwmunoebaze moaqcia, xolo qarTul-somxuralbanur saeklesio erTobas saTaveSi somxuri eklesia
Caudga~ (lorTqifaniZe 1988); dRes am mosazrebas mxars
uWeren: karen iuzbaSiani, a. akopiani, viada aruTinovafidaniani, paruir muradiani (lorTqifaniZe 1988)... somxur
istoriografiaSi
qveyndeba
amgvari
somxur
Tu
mosazrebebi
sxva
enebze...
Zalian
xSirad
ZiriTadi
arsi
umetesobisa is aris, rom, TiTqmis, yvela maTgani grigors
miiCnevs
qarTvelTa
msoflioSi
pirvel
mociqulad
da
qristeanul
somxeTs
saxelmwifod
Tvlis
(aris
gansxvavebuli mosazrebebic, romelTa Tanaxmad, somxeTis
moqcevis TariRad 314-315 ww-ia miCneuli... am sakiTxebze ix.
garsoiani 1971: 88; somexi xalxis istoria 1980: 209 da
sxva); erT-erTi ZiriTadi sayrdeni amgvari msjelobebisa
aris Cvengan gansaxilveli arabuli da, aseve, berZnuli
Zeglebi...
vnaxavT,
qvemoT
ra
gavecnobiT
daskvnebis
am
Zeglebis
gamotanis
cnobebs
saSualebas
da
iZleva
isini...
interesi arabuli da aseve berZnuli versiis mimarT
am bolo periodSi Tanamedrove qarTul mecnierebaSic
gaZlierda. arabuli versiis istoriul cnobaTa Sesaxeb
saintereso
msjeloba
SemogvTavaza
19
mkvlevarma
marina
CxartiSvilma
(CxartiSvili
miaqcia
sakiTxs,
im
warmodgenili
Txzuleba
rom
qarTlSi
qarTlSi
1987:
wmida
moRvawe
sxva
50-53).
man
yuradReba
grigori
ar
misionerad
misioneris
da
aris
es
moRvaweobaze
migvaniSnebs (mkvlevaris am dakvirvebaze Cven qvemoTac
gveqneba
saubari).
marina
CxartiSvilis
SexedulebiT,
arabuli Txzuleba wmida grigors qarTlis mociqulad
ar acxadebs da, amdenad, igi prof. paruir muradianis
Sexedulebebisagan
absoluturad
gansxvavebul
mosazrebebs icavs.
wmida grigoris arabul, berZnul da sxva versiebTan
dakavSirebiT saintereso naSromebi gamoaqveyna mkvlevarma
nino
afciaurma
(afciauri
1987;
afciauri
1989).
man
kompleqsurad Seiswavla wmida grigor ganmanaTleblis
cxovrebaTa
ciklebi,
avtori ganixilavs
g. vinkleris
mier wmida grigoris cxovrebaTa oTx jgufad dayofis
faqts
da
`cxovrebaTa~
ciklebs
TviTon
or
jgufad
hyofs (afciauri 1987: 18). nino afciaurma warmoadgina am
ciklebis
genealogiuri
tabula
(afciauri
1987:
40),
gamoTqva varaudi, rom arabuli ,,cxovrebis~ erTi nawili
Targmnili
unda
cxovrebis~
somxuri
iyos
,,grigor
teqstidan
ganmanaTleblis
(afciauri
1987:
23).
mkvlevarma imsjela wmida grigoris mier kavkasiis sxva
qveynebSi
gagzavnili
saeklesio
pirebis,
episkoposebis
Sesaxeb. misi aRniSvniT, wmida grigorma mxolod somxeTSi
gagzavna saeklesio pirebi, magram, radgan zogierTi is
teritoria, romlebic wmida grigoris dros somxeTis
SemadgenlobaSi iyo (gugarqi, atiqi...), Semdgom periodSi
20
qarTlisa da albaneTis SemadgenlobaSi moeqca, arabulbernuli
versiebis
mflobelobaSi
avtorebTan
myofi
es
adre
teritoriebi
somxeTis
qarTlad
da
albaneTad iqna moxseniebuli (afciauri 1989: 16)...
`grigor
Sesaswavlad
mkvlevarma
1985...).
ganmanaTleblis
Zalzed
latavra
man
mniSvnelovani
RvalaZem
Seiswavla
cxovrebaTa~
cxovrebaTa~
samuSao
(RvalaZe
,,grigor
teqstebis
1977;
ciklebis
Seasrula
RvalaZe
ganmanaTleblis
istoria
da
maTi
urTierTmimarTebis sakiTxi, erTmaneTs Seadara akad. niko
maris mier aRmoCenili da sxva arabuli teqsti (Sina 399),
ramac
`gamoavlina
cxadyo,
rom
maT
isini
ori
Soris
didi
gansxvavebebi
damoukidebeli
redaqciaa
da
da
Sesabamisad maTi berZnuli dedanic sxvadasxvaa~ (RvalaZe
1985: 104). mkvlevarma yuradReba miaqcia im faqts, rom
prof. garitis mier gamocemul berZnul teqstSi ,,zogi
iseTi cnobaa daculi, romelic ara Tu n. maris mier
gamocemul teqstSi ar aris, aramed ucnobia ,,grigol
ganmanaTleblis
cxovrebis~
sxva
enaze
arsebul
versiaTaTvis~ (RvalaZe 1985: 103). mkvlevari sxvadasxva
versiis
`grigol
urTierTSedarebis
ganmanaTleblis
safuZvelze
askvnis,
cxovrebas~
rom
droTa
ganmavlobaSi cvlileba ganucdia, vidre Camoyalibdeboda
im nacionaluri redaqciis saxiT, romelic amJamad gvaqvs
somxurSi. grigoli, Tavdapirvelad erTi somxuri Temis
mqadagebeli, iqca jer mTeli somxeTis, xolo Semdgom
kavkasiis ganmanaTleblad~ (RvalaZe 1985: 105). mkvlevari
iziarebs akad. korneli kekeliZis mosazrebas, rom wmida
21
grigoris cxovrebis somxuri versia safuZvlad daedo
berZnul
da
siriul
,,cxovrebebs~,
rac
Semdeg
sxva
Targmanebis safuZveli gaxda (kekeliZe 1957: 71; _ RvalaZe
1985: 105). mkvlevarma mimoixila wmida grigoris cxovrebis
XVIII-XIX ss-is xelnawerebic (RvalaZe 1977).
grigor
ganmanaTleblis
cxovrebis
CvenTvis
saintereso arabuli da aseve berZnuli versiis, saerTod
im
krebulebis
grigoris
amjerad
Sesaxeb,
cxovreba,
Cvens
sxva
umTavres
sadac
moTavsebulia
araerT
avtorsac
interess
wmida
usaubria...
imsaxurebs
TviTon
Zeglebi, romlebic Seicavs metad sayuradRebo cnobebs
kavkasiis qveynebis moqcevasTan dakavSirebiT.
22
Tavi pirveli
arabuli versia da misi cnobebi
qarTvelTa moqcevis Sesaxeb
wmida grigor ganmanaTleblis cxovrebis arabuli
versia, rogorc aRvniSneT, sinas mTaze, wmida ekaterines
monastris
wignTsacavSi
krebulSi,
aRmoCnda.
romelSic
moTavsebulia
umetesad
hagiografiuli
nawarmoebebia Setanili (wmida Tebrones wameba,
klimentiosis
cxovreba,
wmida
qsenofontes
wmida
cxovreba,
iovane oqropiris sityva wmida susanasadmi miZRvnili da
sxva);
dawerilia
danomrilia
romelic
pergamentze,
kopturi
furclebi
mTavari
paginacia,
cifrebiT,
aerTianebs
xelnawerebze
calkeuli
krebuls,
qarTuli
paginaciis
qarTulia
(arabul
araerTi
SemTxveva
arsebobs. am sakiTxze aRniSnuli aqvT iv. javaxiSvils n.
mars, Jerar garits, i. megreliZes (mari 1940: 1-2; mari 1905:
33;
megreliZe
1953:
36-42...)
Tanamedrove
avtorTagan
_
rusudan gvaramias (gvaramia 1961: 47; gvaramia 1961: 028 da
068), latavra RvalaZes (babilas wameba 1992: 76), nani
waqaZes
(waqaZe
,,qristianul
1983:
arabul
17)
da
sxvebs...)
samwerlobo
dawerilia
enaze~
(am
e.
w.
`enis~
TaviseburebaTa Sesaxeb ix. folersi 1906: 82; kraCkovski
1955: 119; kraCkovski 1956: 345; gvaramia 1965: 54-55...), rac,
rogorc
miCneulia,
warmoadgens
23
Sualedur
safexurs
klasikur
da
Tanamedrove
arabul
dialeqtebs
Soris;
gamoyenebulia am ,,enisaTvis~ damaxasiaTebeli sityvaTa
xalxuri,
e.w.
vulgaruli
formebi...
teqsts
aklia
dasawyisi (krebulis ufro sruli aRwerilobis Sesaxeb
ix. mari 1905: 83)...
arabuli
Jerar
Zeglis
garitis
mier
monacemebTan
erTad
Cven
gamocemuli
berZnuli
prof.
teqstis
cnobebsac gavecnobiT....
prof. Jerar garitis mier Seswavlili berZnuli
teqsti
wmida
grigor
ganmanaTleblis
cxovrebisa,
moTavsebulia krebulSi, romelSic cameti nawarmoebia
Setanili _ wmidaTa cxovrebani da wamebani, homiliebi,
apokalifsisi...
wmida
grigoris
cxovreba
apokalifsis
Semdeg, meTerTmete adgilas, 241-262 gverdebs Soris aris
moTavsebuli (gariti 1946: 151), daTariRebulia, rogorc
ukve aRvniSneT, 1107 wliT (gariti 1946: 150)...
mokled
Sinaarss
gavecnoT
wmida
gadmocemisas
cnobebze,
arabul
grigoris
umTavres
ZeglSi
gadmocemul
cxovrebisa.
yuradRebas
romlebic qarTlis,
Sinaarsis
gavamaxvilebT
lazikis,
im
alanebisa da,
maTTan erTad, durZukebis moqcevas Seexeba. nawarmoebis
Sinaarsis
gacilebiT
gacnoba
qvemoT
gagviadvilebs.
am
cnobebze
Sinaarsis
msjelobas
gadmocemisas
viTvaliswinebT beiruTSi aRmoCenil teqstsac, romelic,
rogorc aRvniSneT, specialistTa mier akad. niko maris
aRmoCenili redaqciis identurobadaa miCneuli. berZnuli
Zeglis
monacemebs,
romlebic
24
Zalian
axloa
arabuli
nawarmoebebis
cnobebTan,
arabuli
Zeglis
cnobebTan
erTad gavecnobiT.
arabul
`cxovrebaSi~
Txroba
iwyeba
imiT,
rom
somexTa mefe Trdatma Seityo Tavis qveyanaSi mcxovrebi
im kacis Sesaxeb, romelic kerpebs uaryofda da qristes
eTayvaneboda. es iyo grigori (grigoli). Trdats misi
Sepyroba ubrZanebia. sanam mefe Trdati grigors qristeze
uaris
Tqmas
mosTxovda,
diokletianesagan
Trdati,
omSi
mamaci
dasxmareblad,
anahitis
mas
daxmarebis
meomari,
gaumarjvia.
taZarSi
romis
imperator
Txovna
mosvlia.
wasula
diokletianes
samSobloSi
dabrunebuls
msxverpli
Seuwiravs,
Semdeg
ki
grigoris miyvana ubrZanebia...
berZnuli Txzuleba omSi Trdatis monawileobisa
da
gamarjvebis,
Sesaxeb
anahitis
taZarSi
ambobs,
Txroba
arafers
gadmocemiT,
rom Trdatis
qristeanTa
devna.
ganmanmanaTleblis
dialogs
iwyeba
im
ambis
mefobisas somxeTSi daiwyo
Semdeg
ki
dialogia
berZnuli
msxverplSewirvis
Trdatisa
da
gadmocemuli,
xelnaweri
grigor
oRond
arabulTan
am
SedarebiT
Zalian mokled gadmogvcems...
dialogi
Trdatis
kamaTis
mier
saxiT
grigoris
warmarTulia,
wameba
erTvoda.
rasac
grigor
ganmanaTlebeli Trdats bibliuri citatebiT ekamaTeba,
eubneba,
rom
sixarulia.
misTvis
Trdati
mefisgan
miyenebuli
dascinis
satanjveli
grigors,
tanjavs
sxvadasxvagvari satanjveliT: eqvsi dRis ganmavlobaSi
iZulebuls
xdis,
rom
Tavze
25
ferfliT
savse
tomaraCamocmulma
narebs
Soris
hkidebs,
ferfliani
awvens,
gamdnari
sami
tyviiT
haeri
dRis
savse
isunTqos,
manZilze
ormoSi
rkinis
Tavdayira
svams...
wmida
grigori uZlebs satanjvels. maSin ganrisxebuli Trdati
sabolood imetebs grigors da brZanebs,
rom jaWviT
Sekran igi da qvewarmavlebiT savse ormoSi Caagdon...
Trdati qristeanTa winaaRmdeg simkacres iwyebs...
amis Semdeg Txroba wmida grigoris Sesaxeb wydeba
da iwyeba ambavi rifsimeanTa Sesaxeb.
ZeglSi moTxrobilia, Tu rogor gadawyvita romis
imperatorma
diokletianem
colis
SerTva.
mas
mxatvrebisaTvis ubrZanebia, rom mTel qveyanaSi etrialaT
da lamaz qalTa suraTebi daexataT. mxatvrebi romis
erT-erT
monasterSic
misulan,
sadac
qalwulebi
cxovrobdnen. qalwulebs Soris yofila erTi ulamazesi
asuli,
saxelad _
rifsime. mxatvrebs dauxatavT
igi,
suraTi mefisTvis uCvenebiaT da mefes misi colad SerTva
gadauwyvetia.
asulebs
dadebuli.
qalwulobis
SeSinebulebi
Senaxvis
TavianT
aRTqma
iRumenia
hqoniaT
gaianesTan
erTad romidan
gaqceulan da somxeTSi Casulan, magram
somxeTSi
Trdats
mefe
Seutyvia
rifsimesa
da
misi
megobrebis Sesaxeb da axla mas mousurvebia rifsimes
colad
SerTva,
miT
umetes,
rom
amisi
nebarTva,
Tu
teqstebs davujerebT, TviT usjulo imperators miucia
Tavisi weriliT: _ ipove gamoqceulebi da Tu rifsime
mogewonos, SenTvis daitoveo.
26
SeSinebuli qalwulebi locvas locvaze aRavlenen.
arabuli
nawarmoebis
am
adgilas
Zalian
Zlieri
eqspresiiTa da ostatobiTaa gadmocemuli umanko asulTa
locvebi: `Sen, o, ufalo, dagixsnia noe warRvnisagan,
Cvenc
dagvixseni
maTgan,
visac
ara
aqvT
sjuli,
am
warRvnisagan, romelic zed mogvZalebia; Sen kidobanSi
dagifaravs
cxovelebi,
_
velurnic
da
Sinaurebic,
frinvelebi da qvemZromebi, _ maS ufro metad, ufro
metad daifare xateba Seni, _ is, vinc Tayvans gcems, vinc
gmorCilebs umankoebiT~...
Trdats rifsimesaTvis sasaxleSi misvla uTxovia.
roca uari miuRia, ZaliT wauyvania da qorwilis dRec
dauniSnavs. rifsime locvasa da vedrebaSi iyo, SesTxovda
RmerTs gadarCenas. mefe miaxlebia rifsimes, raTa pativi
aexada
misTvis,
suliwmidiT,
ar
magram
rifsime
danebebia
ganmavlobaSi
ebrZoda
darRvevinebis
saSualeba.
mefes,
da
ar
arabuli
gaZlierebula
Svidi
miucia
saaTis
aRTqmis
nawarmoebi
ase
gvamcnobs: `is, vinc omebSi iyo gmiri, visac xalxebi
erTianad wamousxia, daumonebia, visac lomi, anda daTvi
xeliT dauglejia, Sen xedav, igi ymawvilma qalma viT
daamarcxa
qristes
ZaliT.
da
wamovida
mefe
misgan
damarcxebuli~...
amis Semdeg mefes daxmareba iRumenia gaianesaTvis
uTxovia. gaiane ki piriqiT, _ rifsimes mouwodebda, ar
danebeboda Trdats, ris gamoc jariskacebs pirze qvebi
daukravT misTvis.
27
ASemdeg
Trdatsa
gagrZelebula
gvamcnobs:
da
brZola.
,,netarma
rifsimes
rogorc
rifsimem
iwyo
Soris
arabuli
brZola,
isev
teqsti
[ibrZoda]
saRamos aTi saaTidan mwuxris sam saaTamdis. [asulma
mefes] tansacmeli Semoaxia, suliwmidiT
daamarcxa igi
da mkvdariviT dasca sawolis kuTxeSi. darbazis karebi
gaaRo, jariskacTa winaSe gamoiara da swrafad wavida
qalaqisaken. misi daWera vervin gabeda~...
rifsime Tavis megobrebTan misula venaxSi, yurZnis
sawnexeloSi, sadac cxovrobdnen isini. mefis xelqveiTebi
male ukan miyolian rifsimes da da locvad dayudebuli
asuli
mefisadmi
daumorCileblobis
gamo
wamebiT
mouklavT. dauxocavT masTan erTad myofi sxva asulebic.
meore
gadmosula
moTqmas.
dRes
mefes
taxtidan,
Semdeg
ki
rifsimes
Zirs
sikvdili
damxobila
risxvisgan
da
Seutyvia.
mohyolia
gondakarguls
gaianes
mokvla ubrZanebia.
rifsimesa da misi ocdacameti megobris mowameoba
aRsrulebula arabuli versiiT, _ 26 oqtombers, xolo
berZnuli versiis Tanaxmad, _ 26 seqtembers. ori dRis
Semdeg mouklavT iRumenia gaiane.
Trdati, Turme, Zalian ganicdida momxdars. eqvs
dRes tiroda. eqvsi dRis Semdeg xelqveiTebs mouTxoviaT
misgan, ekmara glova da sanadirod wasuliyo. mefe asec
moqceula,
magram
TrdatisaTvis,
masSi
nadirobas
Sesula
veraferi
avi
suli,
uSvelia
gadmougdia
unagiridan da Tavisi codvebisagan damZimebuli Trdati
mxecs damsgavsebia, _ taxis msgavsi, misi saxisa gamxdara
28
da
tyeSi
mxecebTan
sasaxleSi
amgvari
misi
ram
gavardnila.
wayvana,
marto
magram
mefes
mxleblebs
verafers
ki
ara,
_
ucdiaT
gamxdaran.
mis
mraval
xelqveiTsac damarTnia. ase gasula sami dRe.
Trdats,
Turme,
xosrovaduxti.
cecxliviT
mas
erTi
daÁ
hyavda,
saxelad
naTelxilva
hqonia,
_
mbrwyinavi kaci,
romelsac
_
uxilavs
uTqvams:
_
Tu
gindaT, satkivrisagan gaTavisufldeT, gagzavneT xalxi
artaSatSi, naxeT iq wmida grigori, romelic ormoSia
Cagdebuli,
is
gamcnoT
wamalso.
xosrovaduxtisaTvis
aravis mousmenia, radgan ormoSi grigoris Cagdebidan
ukve TxuTmeti weli iyo gasuli da aRaravis sjeroda
misi sicocxlisa, magram mefis das xilva kidev xuTjer
hqonia. maSin gaugzavniaT kaci artaSatSi da grigori
marTlac cocxali daxvedriaT. mas Turme erTi qali
awvdida sazrdos.
grigori
asulebis
wauyvaniaT
dasakrZalavad
mefisaken.
misula.
igi
ulocia,
pirvelad
xalxisTvis
qristeanoba uqadagia, Semdeg ki samarxebis gamzadebas
Sesdgomia.
grigors
xalxs
ulocia
misTvis
da
codvaTa
Trdats
Sendoba
adamianuri
uTxovia.
goneba
dabrunebia, oRond jer kidev damunjebuli yofila da
jerac
grigors
taxis
da,
gamometyveleba
rogorc
Cans,
hqonia.
igi
Jestebis
miaxloebia
saSualebiT
Sevedrebia, eloca mis xelTa da ferxTa gamo, raTa
SesZleboda
mSeneblobaSi
asulebis
dakrZalvasa
monawileobis
miReba.
da
wmida
eklesiebis
grigors
ulocia da Trdats xelebi da fexebi isev adamianuri
29
gaxdomia da myisve metyvelebis unaric dabrunebia: _ `ras
mibrZaneb?~,
_
grigors
misTvis
asulTa
dakrZalvaSi
monawileobis miReba ubrZanebia.
dauwyiaT asulTa dakrZalva da eklesiebis Seneba.
Trdats mTaSi didi lodebi mouWria da Tavisi xeliT
Camoutania eklesiaTa asaSeneblad. mefes am dros sruli
adamianuri saxe
grigors
da
jerac ar hqonia dabrunebuli. maSin
sxvebs,
yvelas,
dauCoqiaT,
ulociaT
TrdatisaTvis da Trdats dabrunebia sruli adamianuri
saxe.
yvela hmadlobda, Turme, RmerTs.
amis
Semdeg
wasulan
qalaq
vaRarSapatSi.
ukve
gadawyvetili hqoniaT WeSmariti RmerTisTvis samsaxuri.
arabul-berZnul versiaTa am adgilas pirvelad xdeba
qarTvelTa xseneba. mogvyavs arabuli teqstis CvenTvis
saintereso adgilis Targmani:
,,mefe Trdatma, roca miaRwia qalaq valarsapats,
brZana, rom gamocxadebuliyvnen Tavisi samefos mwerlebi
da uTxra maT, mieweraT werilebi Tavisi saxelmwifos
mravali
mcxovrebisTvis,
mTavrebi,
gamgeblebi,
mmarTvelebi
mefesTan
raTa
gamocxadebuliyvnen
winamZRolebi,
qalaq
3
valarsapatSi.
meTaurebi,
werilebi3
akad. niko mars teqstis am adgilas sityvebis _
`( ال م ك ج جqarTlis mefesTan~) win Caumatebia sityvebi
_
`( الي م ك ابحafxazebis mefesTan da~) (mari 1905: 89).
SemdgomSi, arabuli teqstis laTinurad Targmnisas, n.
mariseuli Camateba Jerar garitTanac gameorda (gariti
1946: 71). xelnawerSi ar dasturdeba sityvebi _
`( الي م ك ابحafxazebis mefesTan da)~. aRsaniSnavia kidev
erTi garemoeba: _ arabuli xelnaweris avtors sityva م ك
30
qarTlis mefesTan da werili alanTa mefesTan. auxsna
werilebSi yovelive,
rac Tavs gardaxdaT da uTxra:
`amitom saswrafod unda CamoxvideT CemTan~. roca Cavida
werilebi, mivida masTan sami mefe: mefe afxazTa, mefe
qarTlisa, mefe alanTa, maTTan erTad jgufi mTavrebisa~.
berZnul
teqstSi
dakavSirebiT,
aseve
ar
werilebis
aris
naxsenebi
gagzavnasTan
afxazTa
mefe
(gariti 1946: 70-73), Semdeg naTqvamia, rom es mefe (berZnul
xelnawerSi igi lazTa mefis saxeliT aris moxseniebuli)
danarCen or mefesTan da somxeTis Teqvsmet
naxararTan
erTad eaxla Trdats vaRarSapatSi.
Trdatma
yovelive
uambo,
rac
Tavs
gardaxdaT,
acnoba msmenelT, rom ganudga kerpebs da iwama WeSmariti
RmerTi
arabuli
da
RmerTisaken
nawarmoebis
moqceva
mixedviT:
maTganac
,,maSin
moiTxova.
mTavarni
da
somexTa krebulni [aRivsnen] SiSiT da amasTan sixaruliT
da maSinve SesZaxes:
`Cven WeSmaritad msmenelni varT
grigoriusis, vendobiT mis sarwmunoebas da SeviswavliT
sityvas
misas,
SevismenT,
davmorCildebiT,
viqmT, rasac wmidani gvibrZanebs,
Tayvaniscemas~
_
da
wmida
yovelives
ganveSorebiT kerpTa
grigori
Sesdgomia
maT
ganswavlas.
grigors
msmenelTagan
kerpTa
taZrebis
dangreva
mouTxovia; arabuli teqstiT: `mefe Tirdati upirvelesad
(mefe) or adgilas teqstSi Semdeg aqvs Camatebuli, isini
Tavze aweria sityvebs
`( ال ج جqarTlSi~) da ال الياين
(`alanebTan~); rom ara es Camateba, maSin winadadeba ase
gadaiTargmneboda:
_
`werilebi
qarTlSi,
werili
alanebTan~.
31
im taZris dangrevas Seudga, romelic qalaq artaSatSi
aaSenes.
aiRo
oqro,
vercxli,
Zvirfaseuloba,
saRvTismsaxuro imdeni WurWeli, rom ra aRwers~; Semdeg
wasulan qalaq k-sat-n-Si4 da daungreviaT iq artemides
taZari; misulan TavianT qurumTan apolonis taZarSic,
saidanac
auRiaT
Zvirfaseuloba,
rac
eklesiaTa
Sesamkobad SeunaxavT...
berZnul
nawarmoebSi
qalaq
k-sat-n-is
Sesaxeb
araferia naTqvami. am versiis Tanaxmad, artemides taZari
artaSatSi daungreviaT.
amis Semdeg aRwerilia, Tu rogor gamoilaSqres
eSmakebma,
iaraRi
SeiaraRebulebma
ukve
SubebiT,
daClungebuli
isrebiT,
hqoniaT.
ketebiT...
wmida
grigors
gamousaxavs jvari, Semdeg auRia grZeli Subi da ase
SeWrila eSmakTa laSqris SuagulSi. eSmakebs dauwyiaT
tansacmlis
Semogleja
da
Zaxili:
,,vai
Cvens
Tavsa
qristesgan, romelmac yoveli adgilidan gagvdevna. igi
adamianis Svilis, qalwuli mariamisagan iSva. axla aqedan
im adamianis gamo videvnebiT,
datyvevebuli
iyo.
[vinc] Sekruli da WaSi
mravalnairi
satanjveli
vawvnieT,
magram veraferi gvargo. axla kavkasiis mTebSi wavideT,
vicxovroT [mis] Sida mxareSi~.
wmida grigorma da Trdatma daangries es taZrebi.
mefem
mogvebs qristesTvis Tayvaniscema, qristeanul
sarwmunoebaze
moqceva
ubrZana;
saRvTismsaxuro
WurWeli,
_
4
( قس طنq-sāṭ-n),
32
nawili
brZana,
rom
RaribTaTvis
daerigebinaT,
gadaecaT...
xolo
amis
nawili
Semdeg
samefo
arabul
xazinisTvis
nawarmoebSi
naTqvamia:
`aseve moiqcnen, agreTve, lazebis, qarTlisa da alanebis
miwaze
da
Seiqmna
yoveli
mefe
erTi
azrisa,
rom
gaxdeboda Tavmdebi Cveni uflis _ qristes sarwmunoebis
[dacvisa] da gandgeboda kerpTa Tayvaniscemisagan~...
rogorc vxedavT, aq
Semonaxuli
kavkasiis
sakmaod sayuradRebo cnobebia
qveynebSi
momxdari
movlenebis
Sesaxeb. berZnul teqstSi kerpTa ngrevasTan dakavSirebiT
arc iber-lazebi, arc albanelebi da, miT umetes, arc
alanebi ar arian naxsenebi.
amis
Semdeg
angrevdnen
sakerpo
qristeanuli
arabuli
naTqvamia,
taZrebs,
eklesiebis
teqstis
rom
rom
asaSenebel
mixedviT:
sxva
`da
mxareebSic
wmida
grigori
adgilebs
arCevda.
wmida
grigoriusi
ubrZanebda maT, vgulisxmob mefeebs da yvela mmarTvels,
rom eklesiebi eSenebinaT sakurTxevlebis gareSe, imitom,
rom maT jer ar hyavdaT samRvdeloeba. ubrZanebda, rom
aRemarTaT jvrebi
raTa
gaeyaraT
vxedavT,
bazrebSi, gzebze, yovel adgilas,
eSmakebi
im
adgilebidan~...
rogorc
wmida grigori dangreuli kerpebis adgilas,
samRvdeloebis
mosvlamde,
jvrebs
agebda.
mas
igive
urCevia sami mefisaTvisac. rogorc Cans, es iyo xis da
agreTve
qvis
jvrebi,
e.
w.
_
qvajvrebi,
romlebsac
qristeanobis adreul etapze agebdnen xolme...
cxadia,
teqstis
am
adgilas
,,usakurTxevlo
eklesiebSi~, aseve, jvrebi igulisxmeba, oRond _ iseTi
jvrebi, romlebic sxvaTagan gansxvavebiT, SenobebiT iyo
33
dafaruli,
kedlebiTa
da
samRvdeloebis
mosvlamde
samRvdeloebis
mosvlis
saxuravebiT
xalxs
Semdeg
iyo
daculi.
aq
SeeZlo
locva,
ki
jvris
adgils
sakurTxeveli ikavebda, jvari ki Senobis sxva adgilas
gadahqondaT xolme da amgvar Senobas ukve Cveulebrivi,
sakurTxevliani
eklesia
ewodeboda...
rogorc
vxedavT,
wmida grigori jvrebs somxeTis mraval adgilas agebda
da,
nawarmoebis
mixedviT,
imaves
qarTvelTaTaganc mouTxovia. Cans, rom
gakeTeba
aq SenobebiT
Semofargluli jvrebis agebazea laparaki...
Semdeg
moTxrobilia,
warmarTul taZrebs
Tu
rogor
angrevdnen
sxva adgilebSi da rogor agebdnen
qristes niSebs...
roca
warmarTul
taZarTa
ngreva
ZiriTadad
daamTavres, gadauwyvetiaT, wmida grigorisTvis xalxis
damwyemsva eTxovaT, _ eTxovaT, rom mieRo samRvdelo
xeldasxma
da gamxdariyo maTi mRvdelmTavari. grigors
pirvelad uari uTqvams, _ uRirsad miuCnevia Tavi, magram
male mas da Trdat mefes gamocxadeba hqoniaT, _ uxilavT
angelosi _ moelvare cecxlis msgavsi, romelsac, aseve,
wmida
grigoris
daTanxmebula.
arqiepiskopos
mwyemsoba
igi
ubrZanebia
da
gamgzavrebula
leontisTan,
grigoric
kesariaSi,
gamgzavrebula
didZali
amaliT, arabuli versiis Tanaxmad, 3000 mxedarTan erTad,
xolo berZnuli versiiT, 30 000 cxenosani xlebia mas.
wmida
grigorTan
erTad
zemoxsenebuli
yofila.
34
16
erisTavic
netari leonti didi sixaruliT
aRvsebula. mas,
arabuli versiiT, kapadokiisa da pontos, xolo berZnuli
versiiT, mxolod pontos arqiepiskoposs, da sxva wmida
mamebs
male
grigori...
marTlac
didi
mRvdlad
sixaruli
ukurTxebiaT
yofila
mTel
im
wmida
mxareSi...
grigorisaTvis umaspinZlia sebastiis episkopos petres.
wmida grigori masTan eqvs dRes darCenila.
somxeTisaken
wamosvlis
Turme:
`sebastiidan
arcTu
cotani,
Semdeg:
wamoiyvana
raTa
gaexada
wmida
mRvdlebi
grigorma
da
mRvdlebad
berebi,
somxeTis
eklesiebSi. mas Tan hqonda patriaq leontiusis werili
gagzavnili
sebastiis
wahyoloda
[wmida
grigoriuss],
saeklesio
kanonebi
rogorc
episkopos
petrosTan,
rom
raTa
daesva
brZanebs~...
igi
taxtze,
maSasadame,
rogorc arabuli `cxovrebidan~ moyvanili am citatidan
vxedavT, wmida grigors sebastiidan petre da didZali
samRvdeloeba gamohyolia Tan.
somxeTSi
dabrunebulma
grigorma
naxa,
rom
im
adgilebSi, sadac jvrebi aRmarTes, ukve aegoT eklesiebi.
grigorma dadga sakurTxevlebi, xolo episkoposma petrem
akurTxa
wmida
isini.
grigori
artaSatSi
da
Sesvlisas
netari
petre,
etli
Semdgara.
romlebsac
iovane
naTlismcemlisa da wmida aTenogenis nawilebi hqondaT
Tan, mimxvdaran, rom wmidanebs
aq surdaT davaneba da
wmidaTa nawilebze eklesiis ageba ubrZanebiaT... gzaze
kidev daungreviaT SemorCenili sakerpoebi, mounaTlavT
xalxi.
35
amis Semdeg naTqvamia, Tu rogor Seegebnen wmida
grigors, wmida petres da maT TanmxlebT mefe Trdati da
misi ojaxi. arabuli da berZnuli nawarmoebebis Tanaxmad,
mefe Trdats grigorTan Sesagebeblad Tan wamouyvania
ara
mxolod
Tavisi
ojaxi,
aramed,
dRis
Semdeg
wmida
Tan uaxlia
sami
mefec...
ocdaaTi
didZali
Tanaxmad,
xalxi
monaTla.
monaTlulTa
grigorma
arabul-berZnul
Soris
yofila
Turme
versiaTa
sami
mefec.
movusminoT arabuli teqstis avtors:
`maTi
ricxvi
iyo
samasormocdaaTi
aTasi,
mefe
Tirdati, mefe afxazTa, mefe qarTlisa, mefe alanebisa,
mravali winamZRoli, xalxTa da tomTa mTavrebi, yvela,
vinc mis xelTa qveS iyo, mravali msaxuri, kacebi, qalebi,
ymawvilebi. mdinareze aRmarTes safarebi, raTa mefeTa
colebi Casuliyvnen mosanaTlavad. am dros Teqvsmeti
arxonti
da
maTi
grigoriusis
colebi,
xelTagan,
naTlobidan.
kacebi
vinc
naTeliRes
Rebulobdnen
kacebs
wmida
monaTlulebs
emsaxurebodnen
da
qalebi
qalebs. da idga wmida grigoriusi mdinaris piras da sami
mefe
masTan
erTad,
da
winamZRolebi,
aRbeWda
isini
mironiTa da jvriT. aiRo mironi da zeTi da Caasxa im
mdinareSi da [yovelive] aRsrulda jvris [gamosaxviT]. am
dros
moxda
damSvidda,
xeli
talRebi
Tavebze
samjeradi
saswauli:
mdinarem
dineba
Sewyvita
dawynardnen.
[wmida
grigoriusma]
daado
CaRrmavebiT
da
Tavisi
CaaRrmava
wmida
isini
da
marjveniT
wyalSi
da
monaTla saxeliTa mamisa da Zisa da wmidisa sulisa.
36
aseve moeqcnen mRvdlebi sxva xalxs, aseve mefeTa colebs.
da mdinaris SuaSi gamoCnda cecxlis sveti da am svetze
gabrwyinda jvari. mTelma xalxma dainaxa es wylis Tavze
[damdgari] sveti cecxlisa da masze mbrwyinavi jvari.
gaocdnen da Zalian ganumtkicdaT rwmena qristesi~...
amis Semdeg Trdati da wmida grigori zrunavdnen
imisTvis, rom qristeanobaze moeqciaT qurumebi. arabuli
teqstis mixedviT, qurumebi `bejiTni iyvnen sjulSi da
[roca] wmida grigoriusma Seaswavla sarwmunoeba, maT
sxva
xalxze
ufro
sarwmunoebisken.
grigoriusma
metad
iswrafves
qristeanuli
Rirsma mamam, mowamem, keTilma mwyemsma
pirvelad
[swored]
maT
aswavla
wmida
wignebi, vinc kerpTa taZrebs msaxurebdnen~...
Semdeg
grigori
moTxrobilia,
episkoposTa
Tu
rogor
sxvadasxva
Seudga
mxareSi
wmida
gagzavnas.
arabuli versiiT:
`wmida
grigoriusma,
romelic
mTeli
somxeTis
kaTolikosi gaxda, moamzada episkoposebi da agzavnida
maT somxeTis mraval miwaze da qarTlSi, durZukeTis5
qveyanaSi,
alanebTan~,
episkoposTa vinaobaze:
vinc
masTan
erTad
_
Semdeg
`moiyvana
laparakia
gagzavnil
erTi qarTveli
sebastiidan
Camovida,
kaci,
saxelad
arabul teqstSi _
; قيTu miviCnevT, rom am sityvaSi
اتmravlobiTi ricxvis niSania, es sityva unda iTargmnos
rogorc _ durZukebi; Mmagram Cven mxars vuWerT qarTuli
`eT~ sufiqsis wakiTxvas, _ imitom, rom mravlobiTi
ricxvis niSnad teqstSi yovelTvis ufro gavrcelebuli
sufiqsia gamoyenebuli.
5
37
ibirbzxua6, gaxada7
mitropolitad da gagzavna, raTa
mas mTel qarTlSi daedgina episkoposebi. igi iyo kargi
qcevis, keTili, saeklesio wignTa mcodne, iyo diakoni,
momswre im drois, roca amoiRes ormoci mowamis Zvlebi,
iyo Semkobili WaRariT. amitomac moaqcia am xarisxze. da
afxazTa qveyanaSi gagzavna sofroni. is iyo mRvdeli
kapadokiidan.
gaxada8
gagzavna
igi
iyo
episkoposad
Toma,
_
mxlebeli
da
wmida
gagzavna.
kaci
rCeuli.
grigoriusisa;
alanTa
igi
qveyanaSi
patara
qalaq
satalidan iyo. eseni arian, vinc masTan erTad Camovidnen.
iyvnen wmida wignTa mcodneni~...
berZnul versiaSi am ambis Sesaxeb asea moTxrobili:
`wminda
didi
grigolma
armeniis
akurTxa
mTel
episkoposebi
miwawyalze
da
da
daagzavna
mTel
qveyanaze,
agreTve moZRvrebic; da sebastielTa qveynidan irenarxe
saxeliT, mRvdeli da winamZRvari; es irenarxe iyo kaci
metad saTno sqemiTa da saqebi moqalaqeobiT, hqonda didi
gamocdileba saRvTo werilSi, is ormoc mowameTa wmida
neStTa mopovebis dros diakvnad iyo sebastiis maSindeli
episkoposisa. iyo kaci Semkuli WaRariT... xolo lazTa
qveyanaSi
gagzavna
sofroni,
romelic
mRvdlad
iyo
arabul teqstSi _ ’( ابي ب ح اb īrbzḥw ’), es saxeli
SeiZleba wavikiTxoT, agreTve, rogorc ibirbazaxua,
ibirbizxua, ibirbazxua da sxva. n. mari xsenebul saxelSi
megrul sityvebs xedavda (`ibereb skua~, _ iberTa Svili);
am sakiTxs qvemoT SevexebiT;
7
_ صيо р щ ть, превр щ ть во что-л. (baranovi 1977: 452);
6
8
;صي
38
kapadokiaSi, xolo albaniaSi gagzavna Toma~ (georgika
1961: 73).
rogorc vxedavT,
xelnaweris
Cvens xelT
mixedviT,
grigors
arsebuli arabuli
episkoposebi
durZukebTanac gaugzavnia; am versiis Tanaxmad,
gagzavnili
grigors
pirovneba
igi
erovnebiT
mitropolitad
alan-
qarTlSi
qarTveli
gauxdia
da
yofila,
gaugzavnia
imisaTvis, rom mas mTel qarTlSi daedgina episkoposebi...
berZnuli
xelnaweris
avtori
qarTlSi
gagzavnili
pirovnebis qarTvelobaze arafers gveubneba, mas qarTli
arc uxsenebia...
amis
Semdeg
romelSic
arabuli
CamoTvlilia
wmida
grigori
xelnaweris
Zalian
bevri
episkoposebs
avtori
mxare,
agzavnida.
ganmeorebiT
axsenebs
afxazTa qveyanas, sadac grigors episkoposi gaugzavnia,
Semdeg
ki
sxvadasxva
wers:
`aseve
qveyanaSi
da
mravali
episkoposi
xalxebTan,
agreTve
gagzavna
gagzavna
moZRvrebi, _ WeSmariti sityvis swavlebis SemZlebni. da
rac [Tavad] wmida grigoriuss Seexeba, man aaSena oTxi
saepiskoposo
araratSi,
valarsapatSi,
araratsa
da
dvinusSi da isini Tavisi taxtis qveS moaqcia. da im
qveynebs, romlebic CamovTvaleT, igi mzrunvelobda9, [igi]
erTi xanoba mzrunvelobda10 maT da didi
Tirdats.
da
roca
yovelive
somxeTis mefe
aRsrulda
da
yvela
يتع ه, vulg. forma عzmnisa; sityva SeiZleba, agreTve,
iTargmnos
rogorc
_
`moinaxulebda
xolme~
(ix.
winamdebare naSromis 208-e SeniSnva;
10
naxmaria igive sityva;
9
39
ganmtkicda qristeanul sarwmunoebaSi, mTavrad qveynisa
da aseve qveynebisa da episkoposebisaTvis
Tvalyuris
devnebaSi daadgina wmida albiani. da ganamtkicebda maT
sarwmunoebis swavlebiT, romelzedac moeqcnen. yovelive
amis Semdeg wavida da cxovreba daiwyo daranalusis
qveyanaSi, gamoqvabulSi, romelsac maniaraTi hqvia, raTa
ganesvena
amqveyniur
sazrunavTagan
da
[mTeli]
suliT
miscemoda marxvas, locvasa da tirils~...
arabul xelnawerSi amis Semdeg wmida grigoris
Svilebis Sesaxeb aris gadmocemuli cnobebi. grigors
adre coli hyolia da misgan ori Svili SesZinia: _
vrTanesi da aristaqisi. orive berad yofila dayudebuli.
somxeTis mefis xalxs aristaqisi didi Txovna-vedrebis
Semdeg
manis
dauTanxmebia
da
gamoqvabulSi,
wamouyvania
anu,
manis
somxeTisaken.
qvabebSi,
myofi
Aaq,
wmida
grigorisTvis Trdats uTqvams: _ `Sen ar modixar CemTan,
raTa ganswavlo xalxi, imitom rom martooba Segiyvarda.
maSin, rogorc winamZRols, xeli daasxi aristaqiss, raTa
Sens
magivrad
daTanxmda,
gvyavdes~.
iloca
[wmida
misTvis
grigoriusi]
saepiskoposo
amaze
locviT
da
gadasca maT Tavis sanacvlod, rogorc dawerilia: `Seni
mamis adgilas iqnebian Zeni Senni~...
roca
didi
yovelive
sixarulis
es
konstantine
gamomxatveli
keisars
werili
Seutyia,
gaugzavnia
TrdatisaTvis: `adre Cvenc Seni msgavsni viyaviT da Cvenc
gvewia gansacdeli, vgulisxmob keTrs, me rom mqonda da
maSin
xsna
wmida
naTlobiT
wmida
episkopos
silvestrusisagan miviReT, rameTu naTlobiT ganmaaxla.
40
me Cemi madliT mosili deda, qristesmoyvare xelisufali,
gavgzavne
RmerTis
wmida
qalaqSi,
raTa
moeZia
Zeli
brwyinvale, didebuli jvrisa. amis Semdeg ki mominda,
TqvenTvis momexeda da sixaruliT mimeReT Sen da wmida
grigoriusi~...
rogorc
vxedavT,
konstantine
keisars
Zalian
gaxarebia, rom somxeTis mefe Trdati qristesken moiqca
da elene dedoflis mier Zelicxovelis moZiebis Semdeg
TavisTan miuwvevia Trdati da grigori.
berZnuli xelnaweris avtorTan jer konstantines
werilzea
laparaki,
Semdeg
ki
_
vrTanesis
moZebnis
Sesaxeb.
wmida
grigori
da
Trdati
gamgzavrebulan
konstantine keisarTan. arabuli versia ase
gvamcnobs:
`Semoikriba laSqari mefesTan erTad gasamgzavreblad.
maTi ricxvi iyo aTi aTasi cxenosani. mas ar daunaxavs
[saWirod], waeyvana amaze meti, imitom, rom iyo mSvidobiT
mavali Tavisze did mefesTan, raTa yofiliyo mis xelTa
qveS. [amave] dros misi mefuri RirsebisaTvis ar iqneboda
kargi, rom amaze naklebiT wasuliyo. da Seudga laSqari
gzas~...
gzaze
maT
yvela
didi
sixaruliT
xvdeboda.
konstantine mefe maT qalaqgareT, aseve, didi sixaruliT
Segebebia,
Causvams
samefo
etlSi
da
wmida
petre
mociqulis taZarSi wauyvania salocavad. Semdeg wasulan
sasaxleSi
da
uSualod
mouTxriaT
TavianTi ambebi.
41
erTurTisaTvis
somxeTSi dabrunebis Semdeg Trdat mefe kvlavac
ganagrZobda,
Turme,
wmida
wignTa
Seswavlasa
da
saeklesio moRvaweobas, xolo grigor ganmanaTlebeli
isev manis qvabebSi ganmartoebula.
amis
rogor
Semdeg
gaimarTa
gaemgzavrnen
arabul
nikeis
versiaSi
saeklesio
moTxrobilia,
kreba
da
Tu
rogor
iq aristaqisi da sxva episkoposni, rogor
miiRes iq saeklesio kanonebi...
netari
aristaqisi
saeklesio
kanonebiT
da
gamarTuli sarwmunoebiT dabrunebula somxeTSi. nikeis
krebis Sesaxeb berZnul xelnawerSi araferia naTqvami...
Semdeg
nawarmoebebSi
naTqvamia,
rom
mTeli
eri
gabrwyinda qristeanuli moZRvrebiT, rom wmida grigori
locvasa da marxvaSi atarebda cxovrebas manam, sanam ar
aResrula am qveynidan da ar ganisvena...
bolos arabuli da berZnuli versiebis avtorebs,
orives,
erTnairad gadaaqvT TavianT teqstebSi winare
xelnawerebidan
momdinare
sityvebi,
romlebic
pirvel
pirSia dawerili da romlebiTac, Tu somxuri istoriuli
tradiciis
mixedviT
vimsjelebT,
wmida
grigor
ganmanaTleblis cxovrebis pirvelaRmweri, mis Sesaxeb
dawerili pirveli nawarmoebis avtori _ agaTangelosi
mkiTxvelT amcnobs, rom yovelive, rac maT auwya, Tavisi
TvaliT aqvs nanaxi, zogi ram ki sarwmuno xalxisagan
gaugonia. Semdeg ki locavs maT da adidebs ufals.
aseTia arabul-berZnuli versiebis Sinaarsi, aseTi
cnobebia
maTSi
gadmocemuli
moqcevasTan dakavSirebiT.
42
kavkasiis
qveynebis
Tavi meore
,,grigor
ganmanaTleblis
Sedgenilobisa
da
cxovrebis~
arabul-berZnuli teqstebis
urTierTmimarTebis sakiTxisaTvis
Nnawarmoebebi,
rogorc
TavianTi
vxedavT,
ganmanaTleblis
imperator
sakmaod
ASedgenilobis
rTulia.
cxovrebis
garda,
diokletianesgan
maTSi,
grigor
Sesulia
devnili
rifsimesa da misi megobrebis somxeTSi
mxriv,
romis
qalwulebis,
_
gaqcevisa da maTi
iq martvilobis istoria. germaneli mecnieris alf fonguTSmidis azriT, grigor ganmanaTleblis redaqciebi ori
erTmaneTisagan
Sedegs
damoukidebeli
warmoadgens.
erTi
nawarmoebis gaerTianebis
_
es
aris
sakuTriv
wmida
grigor ganmanaTleblis cxovreba, meore _ ,,rifsimeanTa
martviloba~
javaxiSvili,
(gariti
igi
1946:
31);
qarTuli
aseTive
azrisaa
redaqciis
iv.
safuZvelze
msjelobs amgvarad, oRond, rogorc akad. iv. javaxiSvili
aRniSnavs:
,,yvela
redaqciebSi
qalwulTa
martviloba
grigolis Tavgadasavlisa da moRvaweobis ambavSi isea
Caqsovili, rom maT Soris ukve ganuwyveteli logikuri
kavSiri aris gabmuli da TviT moTxrobac isea SeTxzuli,
rom sakmarisia erT-erTi misi nawilTaganis gamosarRvevad
Zafi
gamoswioT,
(javaxiSvili
1935:
rom
81);
mTeli
amas
qsovilic
garda,
rogorc
dairRves~
xsenebuli
sakiTxebis mkvlevari latavra RvalaZe aRniSnavs: ,,grigol
43
ganmanaTleblis cxovrebis Cvenamde moRweuli redaqciebi
isea agebuli da
Txzulebisa
dRes es ori nawili agaTangelosis
ise
organulad
aris
erTmaneTTan
dakavSirebuli, rom Zneli warmosadgenia isini erTmaneTis
gareSe~ (RvalaZe 1985: 101).
grigor
ganmanaTleblis
nawarmoebis
gaerTianebis
STabeWdileba,
rom
CaurTavT
cxovreba
Sedegs
hgavs.
ori
iqmneba
grigor ganmanaTleblis cxovrebaSi
martvilologiuri
baramiZe
marTlac
savsebiT
nawarmoebi.
prof.
marTebulad
revaz
aRniSnavs:
,,martvilologiur ZeglebSi mocemulia erTi siuJeturi
rkali, Txroba araa garTulebuli sxvadasxva epizodiT,
Semofarglulia erTi garkveuli ambis gadmocemiT. ver
vxvdebiT erTi ZiriTadi magistraluri xazidan gadaxvevas.
martvilologiuri Zeglebis kompozicia metad martivia,
masSi araa gadaxlarTuli ramdenime siuJeturi rkali~
(baramiZe 1954: 633-640).
zemoT,
aSkarad
nawarmoebTa
SevamCnieT
dakavSirebiT
is,
Txroba
sworxazobrivad
Sinaarsis
rom
wmida
marTlac
viTardeba,
_
gacnobisas,
Zalzed
Cven
rifsimesTan
martivad
usjuloTagan
da
devnili
rifsime da misi megobrebi garbian somxeTSi. iq usjuloebi
asuls qristesadmi micemuli aRTqmis darRvevas sTxoven,
rifsime
Seudrekelia
Rebulobs
da
mowameobas...
gamokveTili
Tavis
megobrebTan
nawarmoebSi
martivi
siuJeti
martvilologiuri
Zeglisa,
originalurad
dakavSirebuli
aris
44
mkafiod
erTad
aris
damoukidebeli
romelic
wmida
Zalzed
grigoris
cxovrebasTan
da
romelsac
mainc
SemorCenili
aqvs
damoukidebeli nawarmoebis niSani.
saeWvoa,
Tavisi
rom
wmida
nawarmoebi
rifsimeanTa
iseTi
ambavs
nawarmoebisaTvis
gamokveTili
grigoris
saxiT
cxovrebis
daewera,
damoukidebeli
rom
masSi
martvilologiuri
damaxasiaTebeli
siuJeturi
aRmwers
aseTi
xazi
mkafiod
hqonoda,
amitom
angariSgasawevia mosazreba wmida grigoris cxovrebis ori
nawarmoebisagan Sedgenilobis Sesaxeb...
axla
rac
Seexeba
arabul
berZnuli
teqstebis
urTierTmimarTebis sakiTxs.
akad. niko marma, rogorc aRvniSneT, miiCnia, rom
versia qarTvelTa mefeebis wmida grigoris mier naTlobis
Sesaxeb VII-VIII ss-Si Seiqmna taoel somex qalkedonelTa
wreSi
(mari
1905:
181_182);
misi
aRniSvniT,
arabul
nawarmoebSi kargad Cans, rom avtori cdilobs, somxeTis
eklesia
qarTl-lazikis
eklesiebTan
dakavSirebulad
warmosaxos, rac mis qalkedonelobaze metyvelebs, magram
igi yovelnairad iswrafvis, rom somexTa mefe Trdati
kavkasiis sxva qveynebis mefeebze aRmatebulad warmosaxos,
rac mis erovnebiT somxobas warmoaCens; avtori, niko maris
azriT, qarTul samyarosTan axloa, igi xSirad qarTul
toponimebs
xmarobs,
_
n.
mars
qarTul
samyarosTan
dakavSirebuli qalkedoneli somexi taoelad esaxeboda,
taoel qalkedonelad miaCnda...
n.
maris
aRniSvniT,
taoSi
somxuri
qalkedonuri
eklesia VIII s-mde arsebobda, rac, misi azriT, imas niSnavs,
rom
es
versia
VIII
s-mde
45
Seqmnila
(mari
1905:
182);
SemorCenili arabuli xelnaweri niko marma IX saukuneze
adreulad ar miiCnia...
SemorCenili
mniSvnelobas
xelnaweris
imsaxurebs
a.
dasaTariReblad
s.
atias
did
katalogi.
mas
aRwerili aqvs krebuli, romelSic Setanilia arabuli
,,cxovreba~. Etrati, a. s. atias gansazRvriT, X saukunis
pirveli naxevrisaa (97, 15).
prof. Jerar garitis mier gamocemuli teqsti grigor
ganmanaTleblis cxovrebisa, rogorc aRvniSneT, 1107 wliT
aris daTariRebuli (gariti 1946: 150); zemoT aRvniSnavdiT,
rom
masSi
moTavsebulia
cameti
Txzuleba,
_
wmidaTa
cxovrebani da wamebani, homiliebi, apokalifsisi... wmida
grigoris cxovreba meTerTmete adgilas _ 241-262 gverdebs
Soris aris moTavsebuli (gariti 1946: 151).
prof. Jerar garitma, rogorc ukve iTqva, am berZnuli
teqstis nawili arabuli `cxovrebis~ dedanad miiCnia...
versia wmida grigoris mier SemdgomSi diofizituri
qveynebis mefeTa monaTlvis Sesaxeb, safiqrebelia, rom,
marTlac saqarTvelos samxreTSi mcxovreb qalkedonel
somexTa
wreSi
Tanamimdevruli
n.
mari;
iyos
Seqmnili,
rogorc
amas
msjelobis saSualebiT warmoaCens akad.
cxadia,
rogorc
es
pavle
ingoroyvam
adreve
cxadyo, ar SeiZleba im azris gaziareba, rom saqarTvelos
samxreTSi odesme somxuri sapitiaxSo arsebobda, rom taoklarjeTis mosaxleoba Tavdapirvelad somxuri iyoD(am
sakiTxSi pavle ingoroyva ekamaTeboda akad.-ebs n. mars, k.
kekeliZes,
prof. ilia
marTlac
ar
arsebobs
abulaZes
(kakabaZe
damamtkicebeli
46
1928:
400-416),
sabuTi
imis
mtkicebisaTvis, rom taoSi, an klarjeTSi, odesme somxeTis
sapitiaxSo arsebobda (am sakiTxebTan dakavSirebiT ix.
goilaZe 1991: 42-43), magram is azri ki sarwmunoa, rom
samxreT saqarTvelos qalkedonur wiaRs
xolme
somxeTis
monofizituri
Tavs afarebdnen
eklesiidan
devnili
qalkedoneli somxebi da xsenebuli versia swored maT
mier unda iyos Seqmnili... tao-klarjeTSi qalkedonel
somexTa arseboba marTlac VIII s-mdea sagulisxmebeli,
amitom es versiac VIII s-mde unda iyos Seqmnili, rac
Semdeg sxva adgilas arabulad iTargmna...
arabuli Zeglis ufro dazustebiT dasaTariReblad
SeiZleba
dagvexmaros
is
faqti,
rom
adgilas
lazikis
mefes
,,erisTavTa
(rogorc
qvemoT
vnaxavT,
teqstis
xelnaweris
mTavari~
es
erT
ewodeba
adgili
aqamde
arasworad iyo gagebuli specialur literaturaSi), _ es
aris oficialuri tituli, romelic lazikis patrikiosi
daaxloebiT
VIII
s-is
bolomde
atarebda,
aRniSnul
periodamde mas es tituli hqonda (narkvevebi 1973: 18)...
davuSvaT,
rom
teqsti
arabulad
me-12
s-Si,
an,
ufro
gvianac ki, Targmnes 1107 wliT daTariRebuli berZnuli
xelnaweridan, _ gana dasajerebelia, rom am periodSi
moRvawe avtors dasavleT saqarTvelos samefos mefe aseTi
adreuli tituliT moexseniebina? amgvari tituli berZnul
xelnawerSi
ar
gvxvdeba;
Cveni
azriT,
ufro
is
aris
safiqrebeli, rom Zegli arabulad swored im periodis
axlo
xanebSi
iTargmna,
roca
lazikis
patrikoss
oficialurad ,,erisTavTa mTavari~ erqva, Zeglis arabulad
mTargmnels
im
periodis
mixedviT
47
miucia
lazikis
mefisaTvis saxeli, romelSic TviTon cxovrobda; arabuli
Zegli im periodSi unda iyos Seqmnili, roca avtorisTvis
jer kidev kargad aris cnobili lazikis patrikiosis
oficialuri
dasavleT
tituli
`erisTavTa
saqarTvelos
dasasruls
dasavleT
ukve
mTavari~
afxazeTi
saqarTveloSi
da,
hqvia
ukve
roca
(VIII
s-is
Camoyalibda
egris-afxazeTis samefo da mis suverens 80-ian ww-Si
mefe
ewoda), swored VIII saukuneSi, an odnav mogvianebiT unda
iyos Seqmnili arabuli Txzuleba; Cveni azriT, ar aris
SeuZlebeli,
rom
qalkedonuri
versia
marTlac
saqarTvelos samxreTSi mosaxle diofiziti somxis mier
iyos Seqmnili VII-VIII ss-Si, xolo, Tu vivaraudebT, rom
arabulad
teqsti,
Targmnes,
maSin
ganwmendilis
aseve,
VII-VIII
safiqrebeli
lavraSi
iyos
ss-is
xdeba,
axlo
rom
Targmnili
xanebSi
igi
da
saba
Semdeg
_
gadatanili sinas mTaze; sabas lavra, rogorc viciT, me-5
s-Si
daarsda
da
masSi
moRvaweobdnen;
aq
Seiqmna
arabuli
literatura,
sxvadasxva
Zalian
romelic
erovnebis
Zlieri
SemdgomSi,
berebi
qristeanuli
IX-X
ss-Si,
arabTagan Seviwrovebis gamo, sinas mTaze gadaitanes. akad.
korneli kekeliZis aRniSvniT: sinas mTaze ,,werdnen ara
marto
qarTul
arabulsac;
es
xelnawerebs,
iqidan
Cans,
aramed
rom
berZnulsac
bevr
iqaur
da
berZnul-
arabul xelnawers qarTuli paginacia aqvs. mometebuli
nawili aqauri uZvelesi xelnawerebisa sabas lavridanaa
gadmotanili~
(kekeliZe
arsebuli,
s.
a.
daTariRebuli,
atias
1975:
mier
xelnaweri,
92).
X
dRes
saukunis
SesaZloa,
48
sinas
Cvens
I
xelT
naxevriT
mTaze
iyos
gadawerili (akad. k. kekeliZis aRniSvniT, ,,aq gadaweras
ufro
misdevdnen~
(kekeliZe
1975:
92)
im
xelnaweridan, romelSic gaCenila sityvebi
arabuli
`erisTavTa
mTavari~.
sityvebze ,,erisTavTa mTavari~ Cven qvemoTac gveqneba
saubari,
axla
ki,
SemorCenili
arabuli
xelnaweris
TariRze fiqrisas, gvinda yuradReba gavamaxviloT kidev
erT garemoebaze: arabul teqstSi erT adgilas naxsenebia:
`mama,
Ze
da
suliwmida~,
suliwmidis
Sesaxeb
weria:
`gamomavali suliwmida~, ar weria ,,mamisgan gamomavali~, an
,,mamisa da Zisagan gamomavali~... Cveni azriT, es faqti
imaze metyvelebs, rom Zegli me-12 saukunemdel periodSia
Seqmnili, teqsti im dros unda iyos dawerili, roca
qristeanul samyaroSi kamaTi mimdinareobs imis Sesaxeb,
suliwmida
Zisaganac
gamodis,
Tu
_
ara
da,
TiTqos,
arabuli teqstis avtors am kamaTisaTvis Tavi auridebiao
da
amitom
wers
mxolod
aseT
sityvebs:
,,gamomavali
suliwmida~... es faqtic, Cveni azriT, imaze metyvelebs, rom
arabuli Zegli me-12-s-isaze gacilebiT Zveli Cans, vidre, _
berZnuli,
aqedan
gasaziarebelia
berZnulidan
gamomdinare,
varaudi
arabuli
momdinareobis
vfiqrobT,
teqstis
Sesaxeb;
Zneli
garitiseuli
vfiqrobT,
rom
arabul-berZnuli xelnawerebis naTesaoba ufro maTi erTi
saTavidan
momdinareobiT
garemoebiT;
momdinareobs
ufro
im
is
unda
aris
berZnuli
avxsnaT,
safiqrebeli,
xelnaweridan,
vidre
sxva
rom
isini
romelsac
Cvenamde ar mouRwevia, an romelic jerjerobiT ar Cans.
rogorc es zemoT `wmida grigoris cxovrebis~ arabuli da
49
berZnuli
arabul
versiebis Sinaarsis
nawarmoebs
zogi
gadmocemisasac
iseTi
cnoba
gamoCnda,
Semounaxavs,
garitiseul berZnul xelnawerSi rom ar moipoveba da
romlebic, rogorc amas qvemoT vnaxavT, Cans, rom, _ ,,wmida
grigoris cxovrebis~ uZvelesi teqstebidan gamomdinareobs
(aseTia
cnoba
lazTa
qveyanaSi
sakerpoebis
dangrevis
Sesaxeb, cnoba imis Sesaxeb, rom wmida grigors somxeTSi
mxolod
oTxi
qarTlSi
gagzavnili
qarTvelobis
cnobebi
Sesaxeb...),
_
ucnobi
da
momdinareobis
xelnaweri
cnoba
`,ibirbzxuas~
arabul-berZnuli
erTmaneTisagan
xelnaweridan
is
eqvemdebareboda,
pirovnebis
gansxvavdeba
berZnuli
tovebs;
saepiskoposo
teqstebis
isini
sxva
STabeWdilebas
unda
anaTesavebdes
erTmaneTTan xsenebul teqstebs, im ucnobi xelnaweridan
unda
hqondes
miRebuli
orive
Zegls
dRevandeli,
_
erTmaneTis msgavsi saxe.
Cveni
azriT,
jerjerobiT
safuZveli,
rom
gaviziaroT
gamoTqmuli
varaudi
arabuli
ar
Jerar
arsebobs
myari
garitis
mier
xelnaweris
1107
wliT
daTariRebuli berZnuli teqstidan momdinareobis Sesaxeb.
50
Tavi mesame
qarTvelTa da alan-albanTa mefeebis Sesaxeb
arsebul
cnobaTa
geneziis
sakiTxi
arabulsa da berZnul versiebSi
sanam uSualod
teqstebs SeviswavlideT, gvinda,
jer istoriografias mivmarToT da mokled gavixsenoT,
Tu rogori iyo IV saukunis
dasawyisSi qarT-lazikisa
da somxeTis politikuri mdgomareoba.
298 w-s nizibinSi romsa da irans Soris dadebuli
sazavo
xelSekrulebis
Tanaxmad,
qarTli
romaelTa
gavlenis qveS moeqca. romis gavlenis qveS iyo moqceuli
somxeTic...
,,nizibinis
mSvidobianoba
zavis
ar
Semdeg
romsa
darRveula
da
TiTqmis
irans
Soris
ormoci
wlis
ganmavlobaSi. amierkavkasiaSi politikuri viTareba ar
Secvlila
(narkvevebi
formaluri
iyo,
1973:
63)...
radgan
es
damokidebuleba
,,romaelebs
ar
hqondaT
saSualeba didi pretenziebiT gamosuliyvnen aRmosavleT
amierkavkasiaSi.
qarTlic
da
somxeTic
faqtiurad
damoukidebeli saxelmwifoebi iyvnen~ (narkvevebi 1973: 64).
rac
Seexeba
lazikas,
IV
s-is
pirvel
naxevarSi
zRvispira qalaqebSi `jer kidev bizantielTa garnizonebi
mdgara~ (narkvevebi 1973: 159),
cnobiT,
imperatorma
sagamgeblod
dayo
istorikos zosimes (Vs)
konstantine
da
erT-erTs
51
I-ma
imperia
miaTvala
oTx
`mTeli
zRvispireTi
pamfiliidan
vidre
trapezuntamde,
da
fazisze mdebare simagrebamde~ (narkvevebi 1973: 159)...
III saukuneSi roms Zlieri brZolebi mouwia guTebis
tomTan, maTTan brZolaSi aqtiur monawileobas Rebulobs
dasavleTi saqarTvelos mosaxleobac (narkvevebi 1973: 159);
III-IV
saukuneebSi imperias ukve aRar Seswevda Zala TviT
gadaeWra
yvela
saWirboroto
sakiTxi~...
amierkavkasiis
qveynebSi guTebis Semosevebma ,,aiZules romi Serigeboda
lazeTis
mmarTvelTa
damoukideblobisa
da
gafarToebisaken miswrafebas da xeli Seewyo kidec am
procesisaTvis~ (narkvevebi 1973: 163)...
amrigad,
qarTli
rogorc
da
damoukidebeli
vxedavT,
lazika
III-IV
ss-Si
erTmaneTisagan
somxeTi,
sruliad
saxelmwifoebia... es faqti ukve saeWvos
xdis realobas wmida grigoris arabulsa da berZnul
,,cxovrebebSi~ daxatuli suraTisa, romlis mixedviTac,
qarTlisa da lazikis mefeebi faqtobrivad somxeTis mefe
Trdatze daqvemdebarebul mdgomareobaSi myofebad arian
warmodgenilni.
axla
berZnuli
ki
Tvali
versiebis
mivadevnoT
CvenTvis
arabuli
da,
aseve,
saintereso
cnobebs
iqcevs
faqti,
da
ganvixiloT isini.
upirvelesad
yuradRebas
is
rom,
xsenebul nawarmoebTa mixedviT, roca somxeTSi grigor
ganmanaTlebeli moRvaweobs, paralelurad, amavdroulad
qarTlsa
da
lazikaSic
mimdinareobs
qristeanuli
saxelmwifos dafuZnebis, Seqmnis procesi (nawarmoebebSi
52
moxseniebuli
albanebisa
da
alanebis
Sesaxeb
qvemoT
gveqneba saubari).
qristeanuli
saxelmwifos
eklesiis
mefis
dafuZnebas,
mier
ama
qristeanobis
Tu
im
oficialur
religiad gamocxadebas win, cxadia, yovelTvis uZRvis
mqadageblis moRvaweoba; qveyanaSi moRvaweobs xolme esa
Tu is misioneri, romelic uqadagebs samefo wreebs, Zveli
sakulto taZrebis warmomadgenelT, xalxs; igi fizikurad
cxovrobs, fizikurad moRvaweobs ama Tu im qveyanaSi,
qadagebs axal religias, rasac moyveba xolme mefis mier
am religiis WeSmarit sarwmunoebad aRiareba.
vin
aris
is
piri,
vinc
qarTlSi,
an
lazikaSi
qristeanoba iqadaga, _ aris Tu ara es piri grigor
ganmanaTlebeli?
mkvlevari
marina
CxartiSvili,
rogorc
zemoT
aRvniSneT, savsebiT sworad amaxvilebs yuradRebas im
faqtze, rom arabul ZeglSi wmida grigori ar aris
warmodgenili qarTlSi moRvawe misionerad (CxartiSvili
1987:
50-53).
marTlac
arc
arabul
da
arc
berZnul
versiebSi arsad ar aris naTqvami, rom grigori qarTlSi,
an, miTumetees, lazikaSi Casuliyos da iq qristeanoba
eqadagos, arsad ar weria, rom mas qarTvelTa adgilebi
daevlos, eklesiaTa asaSenebeli adgilebi ekurTxebinos
iq, rom iqauri xalxisaTvis qristeanoba eqadagos; arsad
ar weria, rom grigor ganmanaTlebeli iyo qarTlis, an
lazikis
mqadagebeli,
arabul-berZnuli
am
qveynebSi
wyaroebi
moRvawe
grigor
qarTvelTa mqadageblad ar warmogvidgens.
53
misioneri;
ganmanaTlebels
maS, vin iyvnen am nawarmoebTa mixedviT qarTvelTa
mqadageblebi,
vin
unda
vigulisxmoT
qarTvelTa
misionerad? iqneb xsenebuli Zeglebidan is azri unda
gamovitanoT, rom qarTlsa da lazikas TviT am qveynebis
mefeebi moevlinnen mqadageblebad, iqneb, unda miviCnioT,
rom isini
jer grigorisagan ganiswavlnen, Semdeg ki
wavidnen TavianT qveynebSi da iq ukve TavianTi samefoebis
mcxovrebT
varaudi
uqadages
axali
religia?
Magram
dauSvebelia;
_
mqadagebeli,
amgvari
sanam
sxvas
uqadagebdes, saWiroa, rom jer TviTon iyos ganswavluli
da,
sruliad
monaTluli...
cxadia,
TviTon
arabul-berZnuli
unda
iyos
qristeani,
versiebis
Tanaxmad,
qarTlisa da lazikis mefeebi qristeanobaSi sruliad
ganuswavlelni yofilan, maT naTeli uRiaT Zalian gvian,
mxolod _ maSin, roca am qveynebSi ukve episkoposTa
dadginebis
procesi
iwyeboda,
amitom
gaugebaria,
Tu
rodis SeiZleba, rom maT moeswroT qadageba. Cven ver
miviCnevT,
rom
qarTvelTa
mqadageblebi
maTi
mefeebi
iyvnen. arabuli versiis mixedviT, mefeTa monaTlvas win
uZRoda qarTlsa da lazikaSi kerpebis ngreva da jvrebis
aRmarTva,
es
naTelRebuli
ki,
sruliad
mqadageblebis
bunebrivia,
gareSe
ver
qristeani,
moxdeboda.
yovelive aqedan gamomdinare, cxadia, rom, qarTlsa da
lazikas sxva misionerebi hyavda da am qveyanaTa mefeebis
qarTvelTa mqadageblebad miCneva sruliad dauSvebelia.
imaves Tqma SeiZleba ibirbzxuasa Tu irenarxes, an
sofronis Sesaxeb, _ es pirebi qarTvelTa qveynebSi midian
im dros, roca iq ukve saeklesio mSeneblobaa dawyebuli,
54
e. i., roca qarTli da lazika ukve moqceula romelime
misioneris,
Tu
pirovnebebi
misionerebis
ar
mier.
amdenad,
igulisxmebian
arc
es
arabul-berZnul
nawarmoebebSi qarTl-lazikis mqadageblebad...
maSasadame,
SeiZleba
iTqvas,
rom
arabulsa
da
berZnul versiebSi qarTlisa da lazikis mqadageblebi
moxseniebulni
ar
arian,
aseT
pirovnebebs
xsenebuli
Zeglebi ar icnobs.
arada,
versiebis
avtorebi
faqtiurad
warmogviCenen,
rom
naqadagebia
qristeanoba.
aqedan
Tavisdauneburad,
am
qveynebSi
ukve
gamomdinare,
Cven
SesaZleblad migvaCnia, varaudis saxiT davuSvaT, rom
arsebobda
arabul-berZnuli
versiebis
iseTi
winare,
Soreuli nusxebi, romlebSic aRniSnuli iyo qarTlisa
da, SesaZloa, agreTve, lazikis mqadagebelTa saxelebi,
rom
adreul
dawerilad
periodSi
arsebobda
miCneuli
iseTi
agaTangelosis
istoria
grigor
ganmanaTleblis cxovrebisa, romelic ixseniebda qarTlis
mqadageblis saxels.
is varaudi, rom agaTangelosis amgvari redaqcia
marTlac
arsebobda,
Cveni
azriT,
dasturdeba
somexi
JamTaaRmwerlis movses xorenacis nawarmoebiT, romelsac
,,somxeTis istoria~ ewodeba. am nawarmoebis 71-e TavSi
moTxrobilia
qarTlis
moqcevis
ambavi.
`somxeTis
istoriidan~ Cven vxedavT, rom im dros, roca somxeTSi
wmida
grigor
parTeli
moRvaweobda,
qarTls
Tavisi
momaqceveli hyolia, es yofila qali, saxelad, _ ,,nune~.
Turme ,,nunem~ da masTan erTad am qveynis mefe mirianma
55
didad iRvawes qarTlis gasaqristeaneblad. am istoriis
gadmocemisas
CvenTvis
umTavresi
mniSvneloba
aqvs
im
faqts, rom movses xorenaci Tavis wyarod agaTangeloss
asaxelebs.
mogvyavs
abdalaZiseuli
mociquli
xorenacis
Targmani:
qali
gaxda,
naSromis
,,gavbedav
man
da
iqadaga
prof.
al.
vityvi,
rom
klarjeTidan
dawyebuli, vidre alanTa da kaspiis karebamde, masquTTa
sazRvrebamde, rogorc amas agaTangelosi gauwyebs Sen~
(xorenaci
1984:
172).
am
sityvebSi
igrZnoba
teqstis
siZvele. iqmneba STabeWdileba, rom am sityvebis avtori
qarTlis gaqristeanebis axlo periodSi cxovrobs. es is
periodia, roca somxeTSi jerac cnobilia agaTangelosis
iseTi
nawarmoebi,
romelSic
qarTvelTa
moqcevazea
saubari, es aris periodi, roca somxeTSi jer kidev
kargad
ver
qarTlSi
gaucnobierebiaT,
uCveulo
mociqulad,
moavlina
ram
sxva
RmerTma,
magaliTic
moxda,
daujerebiaT,
_
qveynebisagan
moxda
ucnobia,
ver
aq
swored
momaqcevlad,
gansxvavebiT,
uCveulo
amitom
rom
gamonaklisi,
ambobs
qali
risi
xorenaci:
`gavbedav da vityvi~...
amrigad, rogorc aRvniSneT, am sityvebis avtori
Tavis
azriT,
wyarod
agaTangeloss
sruliad
cxadad
asaxelebs.
dasturdeba,
aqedan,
rom
Cveni
odesRac
marTlac arsebobda agaTangelosis Seqmnilad cnobili
istoria, romelSic grigor ganmanaTleblis cxovrebis
Sesaxeb iyo laparaki da romelSic moxseniebuli
iyo,
agreTve, qaTvelTa mqadagebeli `nune~, moniSnuli iyo is
geografiuli areali, sadac iqadaga `nunem~ qristeanoba;
56
safiqrebelia, rom im uZveles versiaSi wmida ,,nune~, anu,
cxadia, wmida nino, jer ar iyo saxeldebuli qarTvelTa
mTavarmociqulad, saubari iyo misi qadagebebis Sesaxeb,
magram
ar
iyo
momaqceveli,
dazustebuli,
maTi
mociqulia,
rom
igi
qarTvelTa
winaaRmdeg
SemTxvevaSi
xorenacis ar dasWirdeboda gansakuTrebuli gambedaoba
misi
mociqulobis
STabeWdileba,
rom
gacnobierebaSi;
agaTangelosi
iqmneba
marTlac
iseTi
Trdatis
Tanamedrove iyo da IV saukunis dasawyisSi werda Tavis
istorias,
rom
qarTvelTa mqadageblis Sesaxeb Zalze
mokled, dazustebebisa da ganzogadebebis gareSe, awvdida
cnobebs
mkiTxvelT;
mTavaria,
sakiTxTan
qarTlis
am
cnobebis
wakiTxvam
axladdafuZnebuli
damokidebulebam,
agreTve,
da,
rac
eklesiis
am
qarTulma
werilobiTma Zeglma _ `mida ninos cxovrebam~ xorenacis
gaabedvina da gamoacxadebina, rom qarTlSi uCveulo ram
moxda, rom aq mTavarmociqulad qali moevlina xalxs. 11
axla
yuradRebiT
davukvirdeT
xorenacis
`istoriis~ 71-e Tavis cnobebs. am TavSi moTxrobilia, Tu
rogor gagzavnes wmida `nunem~ da mefe mirianma TavianTi
delegacia
somxeTSi
wmida
grigorTan
Sesaxvedrad.
,,nunesa~ da mefis delegacia somxeTSi Sexvedria wmida
grigors da am ukanasknels xsenebuli delegaciis, anu
xorenacis `istoriiseuli~ sityvebiT Tu vityviT, `,sando
kacebis~
saSualebiT,
maTi
11
SuamavlobiT,
`nunesTvis~
movses xorenacis naSromis 71-e Tavze aSkarad igrZnoba
`wmida ninos cxovrebis~ gavlena, es, Cveni azriT, eWvs ar
unda iwvevdes. am sakiTxebTan dakavSirebiT ix. Mmarina
CxartiSvilis dasax. naSr. (67, 30-34);
57
SeuTvlia, rom mas daengria kerpebi. mogvyavs teqstis
isev al. abdalaZiseuli Targmani: ,,[nunem] miiRo brZaneba,
rom moespo kerpebi, rogorc es Tavad grigorma qna~.
Semdeg
ki
naTqvamia,
rom
`nunem~
grigorisagan
miiRo
brZaneba, _ aRemarTa jvari (xorenaci 1984: 171).
cxadia,
aq
sityva
`brZaneba~
grigorisadmi
pativiscemis gamoxatvisa da misi gandidebis mizniT aris
naxmari, magram amjerad Cven es ar gvainteresebs, _ Cven
yuradReba gvinda, gavamaxviloT agaTangelosis Cvenamde
miuRweveli naSromis
im Sinaarsze, romelic `somxeTis
istorias~ Semounaxavs, _ Cven vxedavT, Tu ra werebula
agaTangelosis
uZveles
nawarmoebSi,
_
aq
naCvenebi
yofila, Tu rogor Sexvda qarTlis samefo delegacia
wmida grigors,
kerpebis
mixedviT,
rogor SeuTvala grigorma qarTvelT
dangreva;
xorenacisTan
grigors
SemorCenili
qarTvelTaTvis
kerpebis
cnobis
adgilas
jvris aRmarTva SeuTvlia.
axla
isev
cxovrebis
davubrundeT
arabulsa
da
grigor
berZnul
ganmanaTleblis
versiebs.
rogorc
vnaxeT, aqac, kerZod, arabul `cxovrebaSi~, naCvenebia, rom
qarTlis
miwaze
warmarTuli
grigorTan
salocavebi,
SeTanxmebiT
rom
daangries
qarTlis
mefem
grigorisagan miiRo brZaneba, Tavis qveyanaSi dangreuli
kerpebis
xalxisaTvis
sanacvlod
samRvdeloebis
salocavad
jvrebi
mosvlamde
aRemarTa.
orive
nawarmoebSi kargad aris warmoCenili, rom qarTlisa da
somxeTis
erTmaneTTan
samefo
wreebi
SeTanxmebulni
58
religiur
yofilan.
sakiTxebSi
cnobaTa
es
msgavseba
kidev
gamoTqmul
ufro
varauds,
metad
romlis
ganamtkicebs
mixedviTac,
zemoT
marTlac
arsebobda agaTangelosis uZvelesi naSromi, romelSic
qarTlis
samefo
karisa
da
grigor
ganmanaTleblis
urTierTseTanxmebis, warmarTuli taZrebis ngrevisa da
qristeanuli jvrebis aRmarTvis Sesaxeb iyo saubari da
romlis kvali, erTi mxriv, movses xorenacis `istoriam~,
meore
mxriv
ki,
gansakuTrebiT
ki,
_
arabul
berZnulma
arabulma
Zeglma
versiebma,
Semoinaxa.
Cven
mxars vuWerT mosazrebas, romlis Tanaxmad, agaTangelosi
istoriuli piria da ara _ legendaruli, gamogonili.
axla
yuradReba
romlebic
SeiniSneba
nawarmoebisa
da
dRes
mivaqcioT
im
gansxvavebebs,
agaTangelosis
SemorCenili
uZvelesi
arabul-berZnuli
versiebis cnobaTa Soris.
rogorc
vxedavT
xorenacisTan
SemorCenili
agaTangelosiseuli cnobebis mixedviT, somxeTSi wmida
grigorTan mosalaparakeblad Casulan wmida `nunesa~ da
qarTlis
mefis
`sando
kacebi~,
anu
Casula
qarTlis
samefo delegacia da, erTi mxriv, wmida grigor-Trdatsa
da, meore mxriv, wmida nino-mirians Soris swored maTi
SuamavlobiT gamarTuila molaparakeba.
dReisaTvis SemorCenili arabul-berZnuli versiebis
mixedviT ki, somxeTSi Casula ara samefo delegacia, aq
Casulan ara wmida `nunesa~ da mirianis `sando kacebi~,
aramed, Casula Tavad mefe qarTlisa, Tanac, es sami mefe
sxva or mefesTan erTad Zalian adre xlebia Trdats, _
59
jer kidev manam, sanam somxeTSi warmarTuli taZrebis
ngrevas daiwyebdnen.
rogorc
Sinaarsi,
dRes
vxedavT,
romelic
Cven
agaTangelosis
xorenacis
xelT
arsebul
nawarmoebis
`istorias~
arabul
Semounaxavs,
da
berZnul
xelnawerebSi Zalian damaxinjebuli da Secvlili saxiT
aris
warmodgenili.
warmodgenili,
am
TiTqos,
versiebSi
somxeTSi
viTareba
qarTlis
isea
mefis
delegacia ki ara, aramed, TviT qarTlis mefe Casuliyos;
agaTangelosis
uZvelesi
nawarmoebiseuli
Sinaarsis
aRdgenis Semdeg ukve sruliad cxadi xdeba, rom arabulberZnuli versiebiseuli cnobebi, romelTa mixedviTac,
somxeTSi qarTlis mefe Casula, yalbia da am cnobebs
istoriul WeSmaritebasTan araviTari kavSiri ara aqvs;
cnobebi
somxeTSi
Casvlis
Sesaxeb
qarTlis
mefis
agaTangelosis
Trdatis
brZanebiT
uZvelesi
istoriis
damaxinjebis Sedegad Cans gaCenili.
axla SevecadoT da warmovidginoT, Tu rogor unda
momxdariyo es damaxinjeba.
rogorc
Semdgomma
Cans,
agaTangelosis
xelnawerebma
ukve
aRar
uZvelesi
nusxis
Semoinaxa
wmida
`nunesa~ da mirianis saxelebi, Semdgom xelnawerebSi ukve
aRar SemorCa cnoba aRarc wmida ,,nunesa~ da mirianis
mier somxeTSi gagzavnili `sando kacebis~ Sesaxeb, magram,
rogorc
safiqrebelia,
mogviano
drois
xelnawerebma
Semoinaxa cnoba imis Sesaxeb, rom somxeTisa da qarTlis
samefo
karebs
samRvdeloebis
Soris
moxda
mosvlamde
60
SeTanxmeba
warmarTuli
am
qveynebSi
taZrebis
dangrevisa da maT adgilas jvrebis aRmarTvis Taobaze;
Semoinaxa is istoria, romlis mixedviTac, grigorma, mas
Semdeg, rac igi somxeTSi warmarTuli taZrebis ngrevas
Seudga, qarTvelT mouwoda, rom TavianT qveyanaSi maTac
daengriaT
warmarTuli
salocavebi,
samRvdeloebis
mosvlamde, somexTa darad, maTac jvrebi aRemarTaT, rom
qarTlSi
marTlac
moxda
amgvari
movlena...
arabul-
berZnuli versiebis winare romeliRac redaqciis avtorma,
romelmac
gaicno
qarTlisa
da
es
cnobebi,
somxeTis
romelmac
mefeebs
Seityo,
Soris
rom
warmarTuli
taZrebis dangrevisa da qristeanuli salocavebis agebis
Sesaxeb SeTanxmeba moxda, gadawerisas teqstSi, rogorc
Cans, `mcire Sesworebebi~ da `dazustebani~ Seitana, Cans,
man
viTareba
somxeTSi
ise
warmoadgina,
qarTlis
mefis
TiTqos,
uSualo,
Sedegad
momxdariyos;
mas
Trdatis
mier
xelqveiTebis
Tavisi
es
SeTanxmeba
piradi
wakiTxuli
Casvlis
hqonda
wmida
cnoba
grigorTan
gamoZaxebisa da maTi vaRarSapatSi Casvlis Sesaxeb da
viTareba
ise
dagvixata,
TiTqos
Trdats
Tavis
xelqveiTebTan erTad qarTlis mefec gamoeZaxos,
TiTqos
es
mefec
xlebiyos
mas
Teqvsmet
rom
naxararTan
erTad. gadamwerma, rogorc Cans, `cxovrebis~ im adgilas,
sadac naxararebis gamoZaxebazea laparaki, Tavis mxriv,
CarTo
cnoba,
naxararTan
romlis
erTad
mixedviTac,
wmida
Trdats
grigorTan
Teqvsmet
qarTlis
mefec
xelqveiTiviT gamouZaxia. amgvarad Seiqmna gayalbebuli
istoria,
_
TiTqos
gadawyvetileba
miuRia
qarTlis
ara
61
wmida
mefes
ninos,
gaqristeanebis
aramed,
mefe
Trdatisa
da
grigor
ganmanaTleblis
uSualo
zemoqmedebis Sedegad, TiTqos qarTlis mefem Trdatis
brZanebisa
da
grigor
mosmenis safuZvelze
ganmanaTleblis
qadagebaTa
gadawyvita gaqristeaneba da aq
wmida ninos araviTari wvlili ar Seutania. rogorc Cans,
grigor ganmanaTleblis redaqciaTa erT-erTma gadamwerma
advilad isargebla
dakargvis
faqtiT
agaTangelosis uZvelesi cnobebis
(TavisTavad
safiqrebelia,
rom
am
cnobaTa adreul nusxebSi dakargva nel-nela Mmoxdeboda,
cxadia, _ konkretuli mizniT) da Tavis teqstSi ,,mcire
Sesworebebi~ da `dazustebebi~ Seitana. Zveli cnobebis
dakargvis
Semdeg
mas
gakeTebis saSualeba.
ukve
hqonda
amgvari CanarTebis
rogorc savaraudoa,
ase
Seiqmna
yalbi cnoba somxeTSi qarTvelTa mefis Casvlis Sesaxeb,
rac Semdeg grigor ganmanaTleblis cxovrebis dRes Cvens
xelT arsebulma arabul-berZnulma wyaroebma Semoinaxa.
agaTanglosis uZvelesi nusxis yvelaze ufro namdvili,
ufro sworad, naklebad damaxinjebuli, cnobebi movses
xorenacis `istoriam~ SeinarCuna (xorenacis ,,istoriaSi~
arsebuli calkeuli cvlilebebis Sesaxeb qvemoT gveqneba
saubari),
arabul-berZnul
versiebSi
ki
agaTangelosis
uZvelesi istoria Zalian saxeSecvlili da gadakeTebuli
Cans.
`wmida
grigoris
cxovrebaSi~
CanarTis
gakeTebam
agaTangelosis nawarmoebis is adgili, romelSic Tratis
mier Tavisi naxararebis gamoZaxebis Sesaxeb aris saubari,
Sinaarsobrivad
Trdats
Tavisi
gaumarTavi
gaxda,
xelqveiTebisaTvis
62
_
gasagebia,
miemarTos
rom
aseTi
sityvebiT: _ `saswrafod unda CamoxvideT CemTan!~, magram
gaugebaria _ ratom, an rogor mimarTavda ase, _ mefuri
brZanebis kiloTi, mezobeli saxelmwifoebis mefeebs, am
SemTxvevaSi, _
qarTlis mefes; rogorc zemoT aRvniSneT,
qalkedonuri versiis avtori somexTa mefis gandidebas
cdilobs,
magram
es
imgvarad
gamosdis,
rom
teqstSi
maSinve mJRavndeba arabunebrioba, _ aq ar aris axsnili,
Tu rogor xdeboda, rom Trdati aseTi mbrZanebluri
kiloTi
mimarTavda,
mezobeli
saxelmwifos
mefes,
am
versiis avtori ver bedavs istoriaSi Rrmad SeWras, icis,
gauWirdeba imis damtkiceba, rom imxanad romis imperiis
SemadgenlobaSi myof somxeTTan qarTlis mefe raimeTi
daqvemdebarebul
mdgomareobaSi
imyofeboda,
magram
radgan Zlieri cdunebis qveS imyofeba, igi mainc akeTebs
CanarTs
da
yvelaferi
Zalzed
arabunebriv
saxes
Rebulobs, _ igi viTarebas ise xatavs, TiTqos Trdati
brZanebis kiloTi elaparakeboda qarTlis mefes, _ mefes
im qveynisa, romelic, yvela wyaros mixedviT, kavkasiis
nebismieri
qveynis
mimarT,
im
dros
sruliad
damoukidebel mdgomareobaSi imyofeboda, mbrZanebluri
kiloTi
alaparakebs
Trdats,
misi
amgvari
moqmedebis
mizezs ver xsnis da amiT uxerxul mdgomareobas qmnis,
teqsts Sinaarsobrivad gaumarTavs xdis da amiT CvenTvis
aSkara
xdeba,
romelsac
rom
aq
sakuTari
iseT
gadamwerTan
mefis
gvaqvs
gandidebis
saqme,
survili
amoZravebs... teqstis am adgils gadamweris xeli atyvia,
qarTlis mefis aq moxsenieba arabunebriv STabeWdilebas
axdens.
63
axla
ki
CamovayaliboT
daskvna:
arabulsa
da
berZnul
nawarmoebebSi SemorCenili cnobebi somxeTSi
qarTlis
mefis Trdatis
agaTangelosis
etapobrivi
teqstebSi
yalbi
uZveles
Secvlis
jer
Casvlis
cnobaTa
Sedegi
dakargula
gaCenila,
konteqstic
gamoZaxebiT
razec
Cans;
swori
Sesaxeb
TandaTanobiTi,
safiqrebelia,
cnobebi,
Semdeg
rom
ki
arabul-berZnuli
versiebis
agaTangelosis
uZveles
migvaniSnebs...
nawarmoebebSi cvlilebebis Setana zogierT SemTxvevaSi,
SesaZloa,
gadamwerTa
Secdomis
Sedegi
iyos,
umetes
SemTxvevaSi ki igi ganzrax Cans gakeTebuli. Cven ueWveli
gvgonia, rom cnobebi somxeTSi qarTlis mefis Casvlis
Sesaxeb
`wmida
Semoqmedebis
grigoris
nayofia;
agaTangelosis
uZvelesi
cxovrebis~
vimeorebT
qronikis
gadamwerTa
zemoTqmuls:
Tanaxmad,
somxeTSi
Casula mirian mefis delegacia da ara Tavad mirian mefe,
am qronikis mixedviT, qarTlis mefis pirvelmqadagebeli
aris wmida nino da ara wmida grigori.
axla
ki,
sanam
qarTlis
moxseniebuli lazTa mefisa da,
mefesTan
erTad
agreTve, erTi mxriv,
alanTa, xolo, meore mxriv, albanTa mefeebis Sesaxeb
visaubrebdeT, oriode sityviT unda SevexoT im calkeul
cvlilebebs, romlebic agaTangelosis uZvelesma cnobebma
movses xorenacis `istoriaSi~ ganicada; vnaxoT, ra da
rogor aris saxeSecvlili xorenacisTan.
xorenaci, rogorc aRvniSneT, Cveni azriT, Tavisi
`istoriis~ werisas eyrdnoba or wyaros: agaTangelosis
uZveles istoriasa da ,,wmida ninos cxovrebas~.
64
`wmida ninos cxovreba~ es aris, _ Tu Tanamedrove
terminebiT vityviT, avtorTa koleqtivis mier, nawili
zepiri,
xolo
nawili,
werilobiTi
Txrobis
Sedegad
Seqmnili qronika (avtorebad unda miviCnioT: Tavad wmida
nino, mirian mefe, abiaTar mRvdeli, misi asuli sidonia,
mRvdeli
iakobi),
zepirad
moTxrobilis
Cawera,
anu
teqnikuri samuSaos Sesruleba, da, SesaZloa, agreTve,
nawarmoebis
salome
Sedgena
ujarmelsa
da
da
redaqtireba
peroJavr
uvaldebuliaT
sivniels12. xorenaci
Tavis wyarod agaTangelosTan erTad am qarTul qronikas
iyenebs da, Tu mis `istoriaSi~ agaTangelosis cnobaTa
damaxinjeba xdeba, es aris Sedegi am ori Zeglis cnobaTa
erTmaneTSi aRrevisa.
12
`wmida ninos cxovrebis~ sworad daTariRebas didad
uwyobs xels is faqti, rom am nawarmoebSi moCans
warmarTobisdroindeli Sreebi (ix. revaz siraZisa da
revaz baramiZis naSromebi (siraZe 1987: 80-128; 59; baramiZe
1996: 115-119). es damoukidebeli Zegli Semdeg aris
Setanili `qarTlis cxovrebaSi~ (iseve, rogorc, _ aseve
damoukidebeli Zegli _ `farnavazis cxovreba~ (am
sakiTxebze ix. ingoroyva 1954; aleqsiZe 1984; baramiZe
1991...); Tu igi IV s-Si daiwera, unda vifiqroT, rom
`moqcevaÁ qarTlisaÁ~-Si saboloo saxiT. e. i. pirvel
nawilTan erTad, specialistTa azriT, mogvianebiT aris
gaformebuli.
mkvlevarebi
cdiloben,
zustad
gansazRvron TariRi am nawarmoebis literaturuli
gaformebisa (mgalobliSvili 1988: 106-115; CxartiSvili
1987:
81-89;
xoStaria-brose
1996:
30).
Semdgomi
literaturuli
gaformebisaTvis,
mkvlevarTa
azriT,
gamouyenebiaT vrceli dednidan amokrebili cnobebi
(TayaiSvili 1890: XLVIII, Jordania 1892: XXVII-XXVIII;
xoStaria-brose 1996: 50); akad. giorgi meliqiSvilis
azriT, is nusxa dRevandeli redaqciisagan gansxvavebuli
yofila (meliqiSvili 1959: 25-27; narkvevebi 1970: 59-60);
65
vityviT konkretulad, _ agaTangelosTan, rogorc
aRvniSneT, Cans, laparaki yofila imis Sesaxeb, rom wmida
grigorma
qarTvelebs
kerpebis
dangreva
da
jvrebis
aRmarTva SemouTvala da, movses xorenacim, radgan mas,
Cans,
wakiTxuli
hqonda
`wmida
ninos
cxovrebis~
is
adgili, sadac konkretuli sami kerpis dangrevisa da,
aseve,
konkretuli
aRmarTvis
ifiqra,
salocavis
Sesaxeb
rom
iyo
wmida
konkretul kerpebsa
_
saubari,
grigoris
jvari
patiosanis
rogorc
savaraudoa,
,,brZaneba~
swored
am
da jvars Seexeboda da man viTareba
ise warmoadgina, TiTqos, qarTvelebma wmida grigorTan
SeTanxmebiT
grigorma
armazi,
jvari
sinamdvileSi,
gaci
da
ga
patiosanis
rogorc
Cans,
daangries,
aRmarTva
TiTqos
SemoTvala,
agaTangelosis
mixedviT,
wmida grigoris `brZaneba~ sul sxva kerpebsa da jvrebs
Seexeboda.
arabul-berZnuli
Zeglebidan
viciT,
rom
grigori mTeli somxeTis teritoriaze angrevda kerpebs
da agebda jvrebs, rom, am nawarmoebTa Tanaxmad, imaves
gakeTeba urCevia qarTvelTaTvisac, e. i. misi ,,brZaneba~
sul sxva kerpebsa da jvrebs Seexeboda. arabul-berZnuli
Zeglebidan
viciT,
rom
grigori
mTeli
somxeTis
teritoriaze angrevda kerpebs da agebda jvrebs, rom, am
nawarmoebTa
Tanaxmad,
qarTvelTaTvisac,
masStabiT
mcxeTis
imaves
gakeTeba
urCevia
e. i. misi `brZaneba~ mTeli qarTlis
gasakeTebel samuSaos Seexeboda
konkretul
sam
kerpsa
da
da
jvars...
ara
_
e.
i.
agaTangeloss armazis, gacisa da gas ngrevasa da mcxeTis
jvari patiosanis aRmarTvaze ki ar daweria, aramed, Cans,
66
werda sul sxva kerpebisa da jvrebis Sesaxeb, _ kerZod,
im _ mravalricxovan kerpebze, romlebic mefe mirianma
mTeli
qarTlis
masStabiT
daangria
romlebic maT adgilas aRmarTa,
da
sanam
im
jvrebze,
sakurTxevlian
eklesiebs aaSenebdnen; kerpTa mTeli qarTlis masStabiT
ngreva, cxadia, armazis gacisa da gas dangrevis Semdeg
daiwyo... rac Seexeba am sam kerps, isini wmida grigoris
SemoTvlis Semdeg ar dangreula, isini mirian mefes ar
daungrevia, es kerpebi, rogorc Tavad
moTxrobilia
istoriidan
viciT,
wmida ninos mier
wmida
ninos
locvis
Semdeg movardnili elWeqis Sedegad daingra. im dros
mefe miriani jer arc iyo moqceuli, igi jer warmarTi
iyo... arc jvari patiosani aRmarTula wmida grigoris
`brZanebiT~,
igi,
cxovrebidan~
rogorc,
viciT,
aseve,
`wmida
konstantine
ninos
keisris
mier
gamogzavnili samRvdeloebis Camosvlis Semdeg aRimarTa
da mis aRmarTvaSi, wmida ninos garda, am samRvdeloebam
miiRo didi monawileoba. aSkaraa, rom agaTangeloss sul
sxva kerpebsa da jvrebze dauweria da ara _ mcxeTis
konkretul salocavebze. aSkaraa, rom movses xorenaci
agaTangelosisa
da
`wmida
ninos
cxovrebis~
cnobebs
erTmaneTSi urevs, es ki mis `,istoriaSi~ araerTi faqtis
damaxinjebas
iwvevs...
xorenacisTan
erTmaneTSia
jvari
patiosanis
aqve
unda
areuli
aRmarTvis
aRiniSnos,
sveticxovlisa
istoriebi.
igi
rom
da
gviambobs
qarTlis pirveli qristeanuli salocavis Sesaxeb, magram
aRwers ara sveticxovels, aramed, _ jvari patiosans, rac,
rogorc am ambebis momswre avtorTagan viciT, pirveli
67
salocavi
Semdeg
ar
yofila,
augiaT;
_
jvari
qarTlSi
yvela
daqceula,
yvela
igi
samRvdeloebis
patiosanis
SemorCenili
daungreviaT;
mosvlis
aRmarTvis
Semdeg
warmarTuli
rogorc
taZari
`wmida
ninos
cxovreba~ gveubneba: `da viTarca aRemarTa niSi juarisaÁ
queyanasa mas qarTlisasa, meyseulad mas Jamsa daecnes
yovelni kerpni~ (Zeglebi 1964 1891: 154).
amrigad, xorenacisTan bevri cnoba saxeSecvlili
da
damaxinjebuli
Cans.
amasTan,
aq
grigor
ganmanaTlebeli, wmida ninosTan SedarebiT, gandidebulia,
_ viTareba isea daxatuli, TiTqos wmida ninom Tavis
umTavres
moZRvarTan
misaRebad,
maSin
sruliad
gagzavna
roca
Cveulebrivi
gansakuTrebuli,
meoreSi
wasula,
_
delegacia
sinamdvileSi,
ram
momxdara
erTi
qveynis
rogorc
amas
darigebis
rogorc
da
Cans,
araferi
samefo
qvemoT
_
delegacia
vnaxavT,
_
konkretuli sakiTxis gadasawyvetad... xorenacisTan wmida
grigor
ganmanaTlebeli
gandidebulia
(Cans,
igi
gandidebulad iqneboda warmodgenili agaTangelosTanac),
magram, miuxedavad amisa, movses xorenacis cnobebi, Tu ki
maT
kritikulad
SeviswavliT,
Zalzed
saintereso
da
mravlis momcemia.
axla
rac
Seexeba
qarTlis
mefesTan
erTad
moxseniebuli lazTa da, agreTve, erTi mxriv, alanTa,
xolo, meore mxriv, _ albanTa mefeebs.
upirvelesad
moxseniebuli
visaubroT
alanTa
mefis
arabul
Sesaxeb.
nawarmoebSi
cxadia,
Cven
vfiqrobT, rom adreul teqstebSi albanebze iyo saubari
68
da ara _ alanebze; am SemTxvevaSi berZnul xelnawers
adreuli
teqstebi
davaneboT
im
Tanamedrove
ar
faqts,
osTa
gaqristeandnen,
garemoebis
daumaxinjebia.
rom,
i.
_
azris
gaTvaliswinebac
agaTangeloss
ise
kulakovskis
winapari
Cveni
Tund,
alanebi
mixedviT,
912
wels
gasamarTleblad
erTi
sakmarisia:
moeTxro
Tavi
grigor
SeuZlebelia,
ganmanaTleblis
istoria, rom ar exsenebina somxeTis uSualo mezobeli _
albaneTi, xolo is faqti, rom arabul versiaSi saerTod
ar aris naxsenebi sityva _ albaneTi,
aixsneba,
rom
aq
adreuli
Cveni azriT, imiT
redaqciebis
`albania~
`alaniiTaa~ Secvlili.
berZnuli
teqstisagan
gansxvavebiT,
arabul
xelnawerSi sityva _ alania, rogorc es miaCnda akad. iv.
javaxiSvils,
albaniis sinonimad ar ixmareba, rogorc es
xSirad
xdeba
xolme;
imitom
fiqrobda,
vnaxeT,
durZukeTia
akad.
rom
iv.
javaxiSvili
teqstSi,
naxsenebi.
rogorc
magram
amgvarad
zemoT
sityva
ukve
d-r-z-qiāt,
rogorc amas, Cveni azriT, savsebiT marTebulad fiqrobs
prof.
Jerar
gariti,
l-z-q-iāt-is
damaxinjebuli
formaa
(gariti 1946: 222), da, Tu es asea, Tu winare teqstSi
lazikeTze iyo saubari, maSin unda miviCnioT, rom im
teqstSi sityva _ alania somxeTis uSualo mezobeli
qveynis
_
albaneTis
sinonimad
ixmareboda...
arabul-
berZnul ZeglebSi yovelTvis calke aris gamoyofili
sami mefe, an sami qveyana, maT Soris erT-erTi yovelTvis
lazTa
mefea,
an
lazTa
qveyana;
69
qveynebis
xsenebisas
mxolod
erT
adgilas,
lazTa
qveynis
nacvlad,
durZukeTia naxsenebi; ueWvelia, rom arabuli teqstis
winare xelnaweris xsenebul adgilas, aseve, lazikeTi
iyo
naxsenebi
da
xelnawerSi, Cans,
arabuli
ara
arabulenovan
( ل قيl-z-q-iāt); dRes SemorCenili
ewera
teqstis
durZukeTi;
avtorma,
rogorc
safiqrebelia,
gadawerisas Secdoma dauSva, _ sityvis dasawyisSi aso ل
(lām) amoikiTxa rogorc ( دdāl), Cans, ifiqra, rom teqstSi
قي
ewera gaugebari sityva _
قي
igi
(d-r-z-qiāt(-iT
safiqrebelia,
rom
(d-z-qiāt) da gadawerisas
(durZukeTi)
SemorCenili
arabuli
Secvala;
xelnaweris
winare, _ aseve, arabulenovan redaqciaSi, durZukeTis
nacvlad lazikeTi iyo naxsenebi da, Tu es asea, maSin
cxadia
isic,
rom
im
redaqciaSi
sityva
`alania~
`albaniis~ sinonimi yofila...
amrigad,
versiebis
rogorc
winare
arabul-berZnuli
irkveva,
winare
redaqciebSi
albanTa
mefis
Sesaxeb, albanTa qveyanaze unda yofiliyo saubari.
axla
marTalia
vimsjeloT
cnoba,
im
sakiTxze,
TiTqos,
qarTlis
Tu
ramdenad
mefesTan
erTad
somxeTSi albaneTisa da lazikeTis mefeebic Cavidnen;
SeiZleba Tu ara, miviCnioT, rom adreul teqstebSi raime
ewera amis Sesaxeb?
upirvelesad
davukvirdeT
erT
garemoebas,
teqstebSi, am adgilas, sadac Trdatis mier werilebis
miweris
Sesaxeb
aris
laparaki,
70
ar
aris
naxsenebi
lazikeTis mefe, Semdeg ki naTqvamia, rom `rogorc ki
Cavida
werilebi,
mivida
masTan
sami
mefe~...
berZnul
teqstSic sami mefis Casvlazea laparaki, _ konteqstidan
aSkarad Cans, rom
mefesTan
da
avtorebi lazikis mefesac sxva or
somxeTis
Teqvsmet
naxararTan
erTad
Trdatis werilis safuZvelze Casulad warmogviCenen, _
aq ar aris laparaki lazikis mefisagan gamoCenil raime
pirad
iniciativaze
_
Casuliyo
somxeTSi,
piradi
iniciativa rom yofiliyo, maSin amis Sesaxeb odnav mainc
gamokveTilad
raime
iqneboda
naTqvami
teqstebSi,
nawarmoebTa konteqsti Zalzed martivia: Trdatma miswera
werilebi Tavis naxararebs da mefeebs da
werilebis
miRebis umal Cavida masTan es sami mefe da Teqvsmeti
naxarari, _ aSkarad igrZnoba, rom teqstebSi, rogorc
Cans, winare xelwerilidan gamorCenis gamo, werilebis
gagzavnis adgilas gamorCenilia lazikis mefis saxeli...
adre
iqidanac
rom
lazikis
Cans,
rom
mefe
naxsenebi
winadadebaSi
yofila,
jer
es
`werilebia~
naxsenebi, xolo Semdeg _ `werili~ (,,werilebi qarTlis
mefesTan, werili alanebis mefesTan~); pirvel adgilas
weria sityva `werilebi~ imitom, rom adreuli teqstebis
am adgilas, Cans,
naTqvami
iyo,
moxseniebuli iyo lazikis mefec da
rom
Trdatma
`werilebi~
gaugzavna
qarTlisa da lazikis mefeebs, Semdeg ki aRniSnuli iyo,
rom
Trdatma
rogorc
albanebis
safiqrebelia,
gamorCeniaT
teqstidan
werili
lazikis
gadmosula
winare
mefis
teqstSi
saxeli,
sityva
71
mefesac
magram
`werilebi~,
gaugzavna;
gadawerisas
am
rac
winare
imaze
metyvelebs,
rom
lazikis
mefec
Trdatis
werilis
safuZvelze Casulad iyo winare teqstebSi warmoCenili...
nawarmoebTa
konteqstze
dakvirveba
sworad
amas
gvafiqrebinebs. sxva SemTxvevaSi unda vifiqroT, TiTqos,
avtorebs
surdeT, gviTxran _ Trdatma qarTlis mefes
erTi ki ara, aramed ramdenime werili gaugzavna, xolo
lazikis mefe
Trdats werilis miuReblad, _ piradi
iniciativiT
eaxlao,
magram
hqonodaT,
yovelives
amgvari
ufro
saTqmeli
cxadad
da
rom
gasagebad
ityodnen; _ ara, am adgilebSi, erT SemTxvevaSi lazikis
mefis mouxseniebloba, xolo meoreSi sityva ,,werilebis~
xmareba teqstebis naklulovanebaze metyvelebs da ara _
imaze,
TiTqos
pirad
iniciativasa
werilis
avtorebs
da
gagzavnaze
ganmanaTleblis
lazikis
qarTlis
undodeT
cxovrebas~
mefisagan gamoCenil
mefesTan
ramdenime
saubari
(`grigor
gadawerisas
bevrs
rom
aklebdnen xolme, es, Tundac, iqidan Cans, rom arabuli
xelnaweris avtors sityva malik (mefe), rogorc zemoT
ukve vnaxeT, gadawerisas gamorCenia da mere miumatebia).
teqstebi aSkarad nakluli Cans da swored amitom
akad. niko mars arabul teqstSi winadadeba ase aRudgenia:
`werilebi [afxazebis mefesTan] da qarTlis mefesTan,
werili alanebis mefesTan~.
amrigad, Cveni azriT, xelnawerTa konteqsti aSkarad
migvaniSnebs,
romeliRac
gagzavnasTan
rom
winare
arabul-berZnuli
teqstSi
dakavSirebuli
Trdatis
xelnawerebis
mier
winadadeba
werilebis
swored
ise
JRerda, rogorc es arabul xelnawerSi akad. niko marma
72
aRadgina, _ im gansxvavebiT, rom adreul teqstebSi am
adgilasac
da
xelisufali
yvelgan
lazTa
dasavleTi
mefis
saqarTvelos
saxeliT
iqneboda
moxseniebuli da alanTa nacvlad albanebze iqneboda
saubari, rogorc es berZnul teqstSia (radgan CasulTa
Soris
pirvelad
lazTa
mefea
moxseniebuli,
safiqrebelia, rom, im winadadebaSi, romelSic werilebis
gagzavnazea
laparaki,
pirvelad,
aseve,
lazTa
mefe
iqneboda naxsenebi).
axla davukvirdeT Semdeg garemoebas: Cven zemoT
aRvniSnavdiT, rom arabul-berZnul versiebSi arabunebriv
STabeWdilebas tovebs is adgili, sadac Trdati qarTlis
mefes
erTgvarad
`saswrafod
unda
mbrZanebluri
CamoxvideT
kiloTi
CemTan!~,
_
mimarTavs:
igives
Tqma
SeiZleba albaneTis da, miT umetes, lazikis mefeebzec, _
SeuZlebelia,
miemarTos.
rom
Cven
Trdats
gvgonia,
istoria am SemTxvevaSic
rom
maTTvis
aseTi
kiloTi
agaTangelosis
uZvelesi
damaxinjebulia
da Semdeg
aris gaCenili cnoba somxeTSi ara mxolod qarTlis,
aramed, lazikis da alanebis (albanebis) mefeTa Casvlis
Sesaxebac.
davukvirdeT yvela im winadadebas, sadac lazikis,
qarTlisa da alaniis (albaniis) mefeTa Sesaxeb aris
moTxrobili;
mogvyavs:
citatebi
`werilebi
arabuli
qarTlis
teqstis
mefesTan
Targmanidan
da
werili
alanebis mefesTan~, ,,roca Cavida werilebi, mivida masTan
sami mefe: mefe afxazTa, mefe qarTlisa, mefe alanebisa,
maTTan
erTad
jgufi
mTavrebisa~,
73
,,ubrZanebda
maT,
vgulisxmob mefeebsa da yvela darbaisels,
eSenebinaT
sakurTxevlebis
gareSe~,
eklesiebi
`Tirdatma,
roca
gaigo, rom wmida grigoriusi ukve Camovida, wamoiyvana
Tavisi coli asSina13, daÁ kusarudukta14,
erisTavTa
mTavari,
mefe
alanebisa,
mefe qarTlisa,
Tavisi
`idga wmida grigoriusi mdinaris piras
masTan erTad da gamgeblebi~,
Txroba
yvelgan
moTxrobili
sameulis
romelime
da
sami mefe
_ rogorc vxedavT, aq
Sesaxebaa,
mefeze
mTavrebi~,
arsad
calke,
ar
aris
arc erTi mefe
arsad marto ar gvxvdeba, aq daxatulia erTi, ganuyreli
sameuli,
romelic
momentalurad
asrulebs
Trdatis
nebismier brZanebas... asea rogorc arabul, ise _ berZnul
versiaSi; cxadia, am SemTxvevaSi Zneli ar aris erTi
garemoebis gaTvaliswineba: _ rom yofiliyo teqstebSi
mefeebTan dakavSirebiT istoriuli ambebi moTxrobili,
gana yovelive amgvarad, aseTi ararealuri saxiT iqneboda
warmodgenili? mefeebi ganuyrelad, sul erTad dadian,
Trdatis brZanebisTanave es sameuli maSinve cxaddeba
masTan
da
samiveni
maSinve
asruleben
mis
nebismier
brZanebas, _ gana odnav mainc hgavs realurad momxdar
ambavs, rac aq aris daxatuli? garda imisa, rom sakiTxis
istoriografiuli
absoluturad
aspeqtidan
daujerebelia,
ganWvretis
rom
wmida
SemTxvevaSi,
grigoris
xelTagan somxeTidan daSorebuli da da politikurad
misgan absoliturad damoukidebeli qveynis _ lazikis
patrikioss
13
14
mieRo
naTloba,
( اسشيaSxeni),
( قسر قطةxosrovaduxti),
74
cnobaTa
zRaprulobas
am
ganuyreli
sameulis
dakavSirebiT
teqstebSi
literaturaSi
ewodos
faqti
da
aaSkaravebs...
aSkarad
mwerliseuli
ara
ikveTeba
Txzvis
JamTaaRmwerlis
mefesTan
is,
faqti
mier
rasac
SeiZleba
moTxrobili
namdvili ambebi.
uklebliv yvela winadadeba, romelic ki albaneTis,
qarTlisa
da
lazikis
mefeebs
Seexeba,
sworad
oden
literaturuli Txzvis faqtia da es araa istoriul
garemoebaSi
momxdari
faqtebis
realuri
aradamajereblad
ambebis
aRwera,
gadmocema
amas
cxadyofs;
xsenebuli cnobebis avtors amoZravebs erTi umTavresi
survili,
_
rogorme
gvacnobos,
rom
wmida grigorma
albaneTis, qarTlisa da lazikis mefeebic monaTla da
imas ki aRar ukvirdeba,
damajereblad
mogviTxro
es
ambebi Tu _ ara... am sakiTxebTan dakavSirebiT yuradRebas
iqcevs
kidev
dakvirveba
erTi
garemoeba:
cxadyofs,
winadadebebTan
rom
teqstebis
araerT
mimarTebaSi
stilze
SemTxvevaSi
gamokveTilad
sxva
da
gamorCeulad Cans da Semdeg minaweris STabeWdilebas
tovebs
is
Seexeba,
_
enasTan
winadadebebi,
arabuli
da
dakavSirebiT
berZnuli
enis
romlebic
berZnuli
Cven
am
specialistebs)
mefeTa
sameuls
enisaTvis
(berZnul
sakiTxze
gramatikuli
vesaubreT
normebis
darRveva ar xdeba, magram stilze dakvirveba aaSkaravebs
Semdeg minawer winadadebebs. kidev erTxel davukvirdeT
arabuli teqstis im adgils, sadac Trdatis mier sxva
mefeTa gamoZaxebis Sesaxeb aris laparaki (Targmani am
SemTxvevaSi
sityva-sityviTia):
75
,,brZana,
rom
gamocxadebuliyvnen Tavisi
samefos mwerlebi da uTxra
maT, rom mieweraT werilebi Tavisi saxelmwifos mTeli
xalxisaTvis,
raTa
gamocxadebuliyvnen
darbaiselni,
gamgeblebi,
mmarTvelebi
winamZRolebi,
mefesTan
qalaq
valarsapatSi, werilebi qarTlis mefesTan da alanebis
mefesTan.
auxsna
gardaxdaT
da
werilebSi
uTxra:
_
yovelive,
amitom
rac
Tavs
saswrafod
unda
CamoxvideT CemTan, roca Cavida werilebi, mivida masTan
sami mefe: mefe afxazTa, mefe qarTlisa, mefe alanebisa,
maTTan
erTad jgufi mTavrebisa~... mkiTxveli dakvirvebis
SemTxvevaSi
advilad
SeamCnevs,
rom
aq
ara
mxolod
qarTlis mefis Sesaxebaa CanarTi cnoba, aramed mTeli is
winadadebaa Camatebuli, romelSic mefeTa gamoZaxebazea
laparaki,
qarTlis
_ aq aSkarad ikveTeba winadadeba: `werilebi
mefesTan
da
werili
alanebis
mefesTan~
(arqetipi am winadadebisa, rogorc aRvniSneT, Cans, aseTi
iyo: `werilebi qarTlis mefesTan da werili alanebis
mefesTan~,
_
mTliania,
es
winadadeba,
Sekrulia,
Tavis
magram
sxva
mxriv,
erTiania,
winadadebebTan
mimarTebaSi amovardnilia saerTo wyobidan da maTTan
Txrobis Tanmimdevruli stiliT ar aris dakavSirebuli;
es winadadeba teqstis
am
moCans,
igi
rom
bunebriv
amoviRoT
saxes
adgilas aSkarad zedmetad
miiRebs,
teqstidan,
_
maSin
Trdatma
yovelive
gadawyvita
gaqristeaneba da werilebi miswera Tavis naxararebs: _
saswrafod
CamodiTo;
roca
Cavida
werilebi,
yvela
naxarari gamocxadda maTTan, _ aq sami mefis xseneba
aSkarad zedmetia da azianebs teqsts Sinaarsobrivad da
76
stilisturad... berZnuli teqsti am SemTxvevaSi Zalian
axloa arabulTan da teqstze dakvirveba igive daskvnebis
gakeTebis saSualebas iZleva...
amrigad,
gamoZaxebul
Cven
gvgonia,
rom
Trdatis
mier
naxararebs Soris, qarTlis mefis msgavsad,
ar yofilan arc albaneTis da arc lazikis mefeebi.
cnobebi
Trdatis
weriliT
maTi
gamoZaxebis
Taobaze
agaTangelosis uZvelesi teqstis Semdgomi gadamwerebis
Semoqmedebis nayofi unda iyos.
Cveni
azriT,
arabul
teqstze
dakvirveba
SesaZleblobas gvaZlevs, ufro davazustoT, Tu rogori
iyo
agaTangelosis
uZvelesi
teqsti
da
rogori
cvlilebebi ganicada man. arabul versiaSi, mas Semdeg,
rac moTxrobilia naxararebTan Trdat mefis saubris,
xolo Semdeg _ somxeTSi warmarTul taZarTa ngrevis
dawyebis Sesaxeb, mas Semdeg, rac naTqvamia, rom somxeTis
qalaq
`valarsapatSi~
warmarTuli
taZrebi,
da
mere
rogorc
k-sat-n-Si
vnaxeT,
daangries
naTqvamia,
rom
`aseve moiqcnen, agreTve, lazebis, qarTlisa da alanebis
miwaze da Seiqmna yoveli mefe erTi azrisa~... Semdeg
naCvenebia, rom grigori brZanebda jvrebis agebas, rom
mefeebs
ubrZanebda,
maTac,
sanam
samRvdeloebas
miiRebdnen, TavianT qveynebSi jvrebi aegoT...
xorenacisTan, rogorc vnaxeT, moCans agaTangelosis
uZvelesi nawarmoebis kvali; xorenancisTan Cven vxedavT,
rom, roca wmida grigorma qarTvelTa delegacia miiRo,
im
dros
somxeTSi
ukve
dangreuli
iyo
warmarTuli
taZrebi, an dawyebuli iyo maTi ngrevis procesi; Tu ki
77
marTalia
Cveni
nawarmoebSi
varaudi
marTla
da
ewera
agaTangelosis
raime
uZveles
somex-qarTvelTa
Sexvedris Sesaxeb, Tu ki marTla iyo iq moTxrobili
wmida grigor-Trdatisa da qarTlis samefo delegaciis
urTierTSexvedraze,
maSin
unda
miviCnioT,
rom
im
nawarmoebSi cnoba somex-qarTvelTa Sexvedris Sesaxeb
somxeTSi warmarTuli taZrebis dangrevis cnobis Semdeg
iyo motanili, Cans, jer ewera imis Sesaxeb, rom somxeTSi
wmida grigorma warmarTuli taZrebi daangria da maT
adgilas aago jvrebi, Semdeg ki naTqvami iyo, rom wmida
`nunesa~ da `mihranis~ mier somxeTSi gagzavnil `sando
kacebs~ wmida grigorma igives gakeTeba urCia, ubrZana,
rom maTac daengriaT kerpebi da aegoT jvrebi... roca
SemorCenil arabul xelnawers vukvirdebiT, gveCveneba,
rom
agaTangelosis
vaRarSapatsa
da
uZveles
Semdeg
ki
teqstSi
swored
`k-sat-n~-Si
qalaq
sakerpoebis
dangrevis cnobis Semdeg ewera imis Sesaxeb, rom wmida
grigorma da mefe Trdatma qarTlidan miiRes qarTlis
mefisa
da
wmida
`nunes~
`sando
kacebi~,
rom
maTi
SuamavlobiT wmida grigorma wmida `nunes~ SemouTvala,
somexTa darad qarTlSic daengriaT warmarTuli taZrebi
da samRvdeloebis mosvlamde jvrebi aegoT. amis Semdeg
ki, rogorc Cans, naCvenebi iyo, rom qarTvelebma miiRes
wmida
grigoris
Seudgnen
aRasrules
rCeva
warmarTul
grigoris
da
TavianT
taZarTa
qveyanaSi
ngrevas,
`brZaneba~...
Cven
rom
marTlac
saqmiT
gvgonia,
rom
sityvebi: `aseve moiqcnen, agreTve, lazebis, qarTlisa da
alanebis miwaze da Seiqmna yoveli mefe erTi azrisa~,
78
albaT,
mcireodeni
nawarmoebidan
cvlilebebiT,
momdinareobs,
_
swored
amaze,
uZvelesi
Tundac,
is
metyvelebs, rom arabuli teqstis am adgilas dasavleTi
saqarTvelo Zveli, me-4 s-is droindeli saxelwodebiTaa
moxseniebuli.
teqstSi
taZris
Cveni
azriT,
swored
somxeTis
dangrevis
cnobas
samefo
delegaciisa
qarTvelTaTvis
agaTangelosis
qalaq
k-sat-n-Si
mohyveboda
da
artemides
ambavi
grigor-Trdatis
warmarTul
uZveles
taZarTa
qarTlis
Sexvedris,
ngrevisa
da
maT
adgilas jvrebis aRmarTvis rCevis Sesaxeb da, rogorc
arabuli
teqsti
migvaniSnebs,
aq
laparaki
iyo
ara
mxolod qarTli-somxeTis, aramed, _ albaneTis, qarTlis,
lazikisa
da
somxeTis
xelisufalTa
Soris
momxdari
SeTanxmebis Sesaxeb; moTxrobili iyo imis Taobaze, rom,
sanam
romelime
gaxdebodnen
taZrebs
qveynidan
qristeaneni,
da
aRmarTavdnen.
mRvdlebs
moiwvevdnen,
daangrevdnen
warmarTul
samRvdeloebis
uZvelesi
teqstis
mosvlamde
jvrebs
Semdgomi
drois
gadamwerebma, rogorc aRvniSneT, Cans, cnobebi nel-nela
Secvales; safiqrebelia, rom, daikarga zusti cnobebi ara
mxolod qarTlis mqadageblisa da maTi mefis, aramed, _
albaneTisa
da
lazikis
mqadagebelTa
Tu
mefeTa
Sesaxebac; SemorCa cnoba mxolod imis Taobaze, rom am
qveyanaTa xelisufalni Seikribnen da SeTanxmdnen kerpTa
taZrebis ngrevasa da jvrebis aRmarTvaze. Semdgom Cans,
rom, erT-erTma gadamwerma, _ iman, vinc qarTlis mefe
somxeTSi
Casulad
warmogvisaxa,
somxeTSi
Casulebad
warmogvisaxa albaneTisa da, agreTve, lazikis mefeebic,
79
amisaTvis sakmarisi iqneboda raime cnoba imis Taobaze,
rom qarTlsa da somxeTTan erTad SeTanxmebaSi lazikisa
da
albaneTis
xelisuflebamac
miiRo
monawileoba,
umciresi niuansic ki miscemda imis sababs, rom somxeTSi
Casulebad
lazikis
sruliad
warmoesaxa
da
ara
albaneTis
axali
mxolod
mefeebic.
istoria
qarTlis,
yovelive
mogvca,
_
aramed,
aman
viTareba
ki
ise
warmoCnda, TiTqos Trdat mefis daZaxebaze, rogorc misi
qveSevrdomebi, albaneTisa da TviT lazikis mefeebic ki
cxaddebodnen
xolme,
lazikis
mefec
ki
Trdatze
damokidebul xelisufalad warmogviCina gadamwerma, risi
dajerebac sruliad SeuZlebelia misTvis, vinc IVs-is
kavkasiis
istorias
gayalbebuli
odnav
mainc icnobs.
istoriis
aSkaraa,
Semqmnelma
rom
naxararebis
gamoZaxebis epizodSi CarTo cnoba ara mxolod qarTlis
mefis, aramed albaneTisa da lazikis mefeTa Casvlis
Sesaxebac.
rac Seexeba sameulis Sesaxeb momdevno CanarTebis
gakeTebas, es yalbi istoriis SemqmnelTaTvis ukve advili
saqme iyo, _ Tu man erTxel SeZlo mkiTxvelis imaSi
darwmuneba, rom samma mefem Tavis mociqulad grigor
ganmanaTlebeli aRiara, rom samivem dado aRTqma, _ esmina
misi
qadagebebi,
mtkicebasac,
Semdeg
rom
ukve
albaneTisa,
advilad
SeZlebda
qarTlisa
da
imis
lazikis
mefeebi SemdgomSi marTla Sexvdnen wmida grigors da
naTelic misgan
iRes. yalbi istoriis SemqmnelTaTvis
Zneli gasakeTebeli ukve aRar iyo, sameuli moexsenebina
jer
im
adgilas,
sadac
somxeTSi
80
wmida
grigoris
dabrunebazea laparaki, viTareba ise warmoeCina, TiTqos,
Trdats wmida grigorTan Sesagebeblad Tan wamoeyvanos
sami mefe, _ isini, vinc, viTomc, piroba dades, _ wmida
grigori eRiarebinaT TavianT umTavres moZRvrad (arabul
teqstSi am adgilas, erT-erT mefed alanTa da qarTlis
xelisufalTa
Soris
dasaxelebulia
ال
_
مك
(malik al-r-v-s); (r-v-s) Cven gavaxmovaneT rogorc ru’ s da,
rogorc
zemoT
vTargmneT
ukve
rogorc
aRvniSneT,
`erisTavTa
sityvebi
mTavari~...
qarTulad
n.
mars
es
sityvebi esmoda rogorc _ rusTa mefe _ `Ца ь Ру ов~
(mari
1905:
133),
javaxiSvils
rac
am
mraval
sakiTxze
gaugebrobas
msjelobisas
badebda.
`rusTa
iv.
mefis~
xsenebis Semdeg kiTxvis niSani dausvams (javaxiSvili 1979:
229); cxadia, aq rusebze ar aris laparaki. sityva
(r-v-s)-Si,
rom,
_
-is Tavze, Cveni azriT, sruliad ueWvelia,
igulisxmeba
sityva _
rogorc _
niSani
_
ء
(hamza),
amitom
teqstSi
(r-v-s), vfiqrobT, rom, unda gavaxmovanoT
ؤ
(ru’ s) da ara rogorc _
ُو
(r s), rac
qarTulad niSnavs `mTavrebs~, an `erisTavebs~ da ara _
rusebs. gaugebroba gamoiwvia iman, rom klasikur arabul
enaSi sityva
ori
أ
(mTavari) mravlobiT ricxvSi umetesad
-iT gvxvdeba, magram aris SemTxvevebi, roca es
sityva erTi
-iT aris warmodgenili (margvelaSvili 1984:
13; wereTeli 1951: 78); Jerar garitis marTebuli SeniSvniT,
arabuli xelnaweris
( م ك الmalik al-r-v-s)
81
( م ك الmalik
_
al-laz na
lazTa
mefe)-is
damaxinjebul
formas
warmoadgens (gariti 1946: 222). rogorc Cans, SemorCenil
arabul teqstSi sityva malik al-r-v-s adreul, aseve, arabul
teqstSi
arsebuli
malik al-laz na
arasworad
wakiTxvis
Sedegad aris gaCenili; imis gamo, rom arabuli SriftiT
dawerili
Zalian
es
sityvebi
daemsgavsos
arabuladve gadamwerma
lazTa
am
م ك ال ؤ
tituliT
amitom
mefe
teqstSi
mTavari~)...
zogjer,
SesaZloa,
erTmaneTs,
arabuli
teqstis
( م ك الmalik al-laz na)-s nacvlad
( م ك الmalik al-r-v-s), Cans, ivarauda,
SecdomiT amoikiTxa
rom
xelnawerSi
SemTxvevaSi
Tavisi
oficialuri
(malik al-ru’ s) iyo moxseniebuli da
daamkvidra
Kkavkasiis
sityvebi
qveyanaTa
_
`erisTavTa
moqcevis
Sesaxeb
gayalbebuli istoriis SemqmnelisaTvis zemoT teqstSi
`moxerxebulad~
gakeTebuli
Semdeg
SesaZlebeli
advilad
cvlilebebis
gaxdeboda,
moxdenis
rom
wmida
grigoris mowafeebad warmoCenili sami mefe naTlobis
epizodSic moexsenebina: `idga wmida grigoriusi mdinaris
piras da sami mefe masTan erTad da Tavisi mTavrebi~...
arabuli Zeglidan moxmobil am da sxva adgilebSi sami
mefis Semoyvana, rogorc zemoT ukve gamoCnda, Zalzed
ararealur STabeWdilebas axdens, am mefeTa qmedebaSi,
ganuyrelad
erTad
siarulsa
da
erTTavad
Trdatis
TanxlebaSi realurobis niSani ar Cans, amasTan, unda
aRiniSnos,
rom
isini,
rogorc
pirovnebebi,
Zalzed
sqematurad da usicocxlod arian daxatulni, _ ufro
sworad, maTi pirovnebebi saerTod ar aris warmoCenili;
82
arabul da berZnul nawarmoebSi sxva pirebi sakmaod
cocxlad arian warmodgenilni, _ naCvenebia maTi xasiaTis
sxvadasxva mxare, am sami mefis pirovnebebi ki saerTod ar
aris
daxatuli,
_
aSkaraa,
rom
sami
mefis
Sesaxeb
istoriis SemTxzvels Tavis winare xelnawerSi araferi
aqvs wakiTxuli maTze, ar icnobs maTi xasiaTis dadebiT
an
uaryofiT
mxareebs,
saerTod
ar
icnobs
maT
pirovnebebs da ar SeuZlia maTi pirovnuli portretis
daxatva,
amitom
wers
mxolod
sqematuri,
ararealuri
sameulis Sesaxeb da amiT kmayofildeba.
amrigad CamovayaliboT winamdebare Tavis saboloo
daskvnaa:
cnobebi
vfiqrobT,
somxeTSi
rom
sami
arabul-berZnuli
mefis
Casvlisa
da
versiebis
iq
wmida
grigoris mier maTi naTlobis Sesaxeb ar aris swori da
isini agaTangelosis uZvelesi teqstis Semdgomi drois
literaturuli
istoriul
gadamuSavebis
WeSmaritebasTan
Suasaukuneebis
Sedegia.
araferi
literaturuli
am
cnobebs
aqvs
saerTo.
tradicia,
rogorc
es
specialistebis mier ukve gamokvleulia, xSirad iyenebda
erTsa da imave siuJets da moulodnelobebis efeqtisagan
Tavs maqsimalurad ikavebda (lixaCovi 1963: 55...), magram
imisi saSualeba ki xSirad eqmnebodaT, rom nawarmoebSi,
moulodneli
mxatvruli
`mcire~ cvlilebebi
axali
`istoriis~
ganmanaTleblis
efeqti
moexdinaT,
Seqmnis
ara,
magram,
rac momavalSi
safuZvels
cxovrebis
qmnida.
arabul-berZnul
swored am safuZvlis Seqmnis niSnebi Cans.
83
siuJetis
qmnida
grigor
versiebSi
CanarTebis gakeTebis mizezi konfesiuri xasiaTisa
Cans.
rogorc
safiqrebelia,
CanarTebis
avtors
surs,
warmoaCinos, rom wmida grigori diofizitur qveynebTan
dakavSirebuli pirovneba iyo da amiT sacnauri gaxados,
rom igi swored iseT qristeanobas qadagebda, romelsac
SemdgomSi
qalkedonuri
ewoda;
CanarTebis
avtori
qarTvel-somexTa sarwmunoebrivi ganxeTqilebis periodSi
moRvawe qalkedoneli somexi Cans; vfiqrobT, arabul da
berZnul
versiebSi
marTlac
qalkedoneli
somexis
moRvaweobis anarelkia Semonaxuli; Cveni azriT, savsebiT
marTebulad
xedavda
arabul
versiaSi
akad.
n.
mari
qalkedoneli somexis moRvaweobis kvals, oRond, Cveni
SexedulebiT,
es
qalkedoneli
mxolod
imiT
ki
ar
dakmayofilebula, rom Trdati, sxva mefeebTan SedarebiT,
ganudidebia,
CaurTavs
aramed,
vfiqrobT,
agaTangelosis
mas
yalbi
nawarmoebSi...
am
cnobebi
gadamwers
qalkedonelebisaTvis `sasikeTo saqme~ gaukeTebia imiT,
rom wmida grigori SemdgomSi qalkedonurad wodebuli
sarwmunoebis
mqadageblad
warmouCenia,
magram,
amave
dros, Secdila, rom qarTuli eklesia Tavisi istoriis
dasawyisSi
somxurze
moqmedebiT,
rogorc
ikmayofilebda
damokidebulad
Cans,
da,
pirad
warmoeCina.
am
pativmoyvareobasac
amavdroulad,
Soreuli
momavlisTvisac qmnida yalb safuZvels, raTa, Tu amisi
saSualeba Seiqmneboda, somxeTi kavkasiaSi tonis mimcem
qveynad
warmoCeniliyo.
am
SemTxvevaSi
es
unda
mizezi agaTangelosis nawarmoebis gadakeTebisa.
84
iyos
Tavi meoTxe
ibirbzxua (irenarxe), sofroni da Toma,
_ maTi
grigor
berZnuli
vinaobis
sakiTxi
ganmanaTleblis
versiebis
grigors kavkasiis
mixedviT,
sam
cxovrebis
rogorc
qveyanaSi
sami
arabul-
vnaxeT
wmida
saeklesio
piri
gaugzavnia (adreul teqstebSi mesame piris albaniaSi
gagzavnaze rom iqneboda saubari da ara alaniaze, es
albaT mtkicebas aRar saWiroebs). unda gavarkvioT, vin
arian am qveynebSi gagzavnili pirovnebebi da ra evaleba
maT; vin arian ibirbzxua Tu irenarxosi, sofroni da
Toma?
upirvelesad
pirovnebis
visaubroT
Sesaxeb,
jer
qarTlSi
vnaxoT,
ra
gagzavnili
erqva
mas
sinamdvileSi, _ ibirbzxua Tu irenarxosi?
misi
saxeli,
cxadia,
iyo irenarxosi
da ara
_
ibirbzxua Tu raime _ msgavsi. Jerar gariti `ibirbzxuas~
irenarxes damaxinjebul formad miiCnevs da igi sruliad
marTalia.
arabuladve
forma
`ibirbzxua~
gadamweris
aris
Secdomis
arabuli
Sedegi.
teqstis
viTareba
SemdegSia: arabuli grafemebi: sityvis TavSi mdgomi bā ()بـ
da yā’ ()يـ,
bā ( )بda n n
()ن, zayn ( )زda rā’ ( )رerTnairi
moxazulobisaa (gansxvavebulia mxolod sityvis boloSi
da calke mdgomi yā’...), maT
erTmaneTisagan ganasxvavebs
mxolod wertilTa raodenoba an _ ganlageba; rogorc
85
Cans, arabuli teqstis arabuladve gadamwers wertilebi
erTmaneTSi aeria, amasTan, man sityvis dasawyisSi mdgomi
alifis momdevno bgerad bā warmoidgina, amitom winare
arabul
xelnawerebSi
arsebuli
اي ن ح ا
(airnarxu,
airinarxua...)-s nacvlad amoikiTxa aseTi sityva _ ابيربزحوا,
romelic, sxva formebTan erTad, SeiZleba wakiTxuli
iqnas formiT _ ibirbzxua da man xsenebuli sityva ase
daamkvidra
teqstSi.
sxvadasxvagvarad
imisa,
rom
yovelive
aman
ki
sityvis
wakiTxvis cdunebac warmoSva: garda
`ibirbzxua~,
SesaZloa,
gavigoT
rogorc
iberTa Svili (`ibereb skua~) (akad. n. maris wakiTxva), aq
SegviZlia,
agreTve, wavikiTxoT
sxvadasxva saxeli da
gvari: ibir, ubir, an iber bazaxua, bazaxva, baZaxua, an
Tundac
_
baZaRua...
asociacias
iwvevs,
magram
ueWvelia,
rom
irenarxe,
irenarxosi,
berZnuli
am
saxelia
`ibirbzxua~
vimeorebT,
pirovnebis
rac
da,
`iber
_
namdvili
sakmaod
amasTan,
abazxis~
sruliad
saxeli
iyo
gavrcelebuli
saeklesio
pirisaTvis
Sesaferisia.
axla ki imis Sesaxeb, _ qarTlSi gamoagzavna wmida
grigorma
irenarxe,
Tu
_
ara
da,
Tu
qarTlSi
gamoagzavna, ra unda yofiliyo am ukanasknelis mizani?
arabuli
grigoriusma,
versiiT,
romelic
rogorc
mTeli
vnaxeT,
somxeTis
_
`wminda
kaTolikosi
gaxda, moamzada episkoposebi da agzavnida maT somxeTis
mraval
miwaze,
da
qarTlSi,
durZukeTis
qveyanaSi,
alanebTan. moiyvana erTi qarTveli kaci, vinc masTan
86
erTad sebastiidan Camovida, saxelad ibirbzxua, gaxada
mitropolitad da gagzavna, raTa mas mTel qarTlSi
daedgina episkoposebi. igi iyo kargi qcevis, keTili~...
berZnuli
versiiT:
episkoposebi
da
wyalze
mTel
da
`wminda
daagzavna
didi
qveyanaze,
grigolma
armeniis
agreTve
akurTxa
mTel miwa-
moZRvrebic,
da
sebastielTa qveynidan irenarxe saxeliT, mRvdeli da
winamZRvari. es irenarxe iyo kaci metad saTno sqemiT da
saqebi moqalaqeobiT, hqonda didi gamocdileba saRvTo
werilSi, is ormoc mowameTa wminda neStTa mopovebis
dros diakvnad iyo sebastiis maSindeli episkoposisa, iyo
kaci Semkuli WaRariT~...
rogorc
vnaxeT,
berZnuli
versia,
arabulisagan
gansxvavebiT, arafers ambobs imis Sesaxeb, rom irenarxe
qarTlSi
gaemgzavra;
arc
imas
gvamcnobs,
rom
mas
episkoposebis dadgena evaleboda. prof. h. barTikians
berZnuli versiis es adgili, akad. s. yauxCiSvilisagan
gansxvavebiT, Seucvlia da teqsti axal somxurze ase
uTargmnia
somxuridan
grigolma
(mogvyavs
nino
Sesrulebuli
episkoposebi
afciauris
qarTuli
daadgina
mier
axali
Targmani):
da
gagzavna
`wm.
didi
somxeTis yvela mxares, sebastielTa qveyanaSi gagzavna
irenarxosi, mRvdeli da winamZRvari (afciauri 1987: 34)...
e. i. h. barTikianis mier teqstSi isea gagebuli, TiTqos
irenarxe sebastiaSi wasuliyos; magram teqstis amgvarad
gageba, Cveni azriT, ar unda iyos swori. wmida grigorma
mRvdlebi
sebastiaSi
sebastiidan
rad
Camoiyvana
gagzavnida.
87
is
da
irenarxoss
faqti,
rom
isev
berZnul
versiaSi qarTli ar aris naxsenebi, Cveni varaudiT, bevrs
arafers niSnavs. Cveni azriT, berZnuli teqsti ubralod
naklulia, winare teqstebidan gamotovebulia zustad is
winadadeba, romlidanac Cans, rom es pirovneba qarTlSi
aris gagzavnili. arabul teqstSi, roca, `ibirbzxuas~
wmida grigoris mier gagzavnazea laparaki, iseve, rogorc
berZnul xelnawerSi, araferia naTqvami imis Sesaxeb, Tu
konkretulad sad gagzavna grigorma `ibirbzxua~, magram
Semdgom
winadadebaSi
vkiTxulobT,
rom
igi
qarTlis
episkoposTa dasadgenad gaugzavnia da swored aqedan
xdeba
cxadi,
rom
es
pirovneba
grigors
qarTlSi
gaugzavnia. berZnuli teqstidan, rogorc Cans, amouRiaT
is fraza, romelSic episkoposTa dadgenazea cnoba da
romelic
arabul
teqstSi
SemorCenila
(Tu
ratom
moiqcnen ase, am sakiTxis garkvevas qvemoT vecdebiT),
samagierod, gadmoutaniaT is winadadeba, romelSic wmida
grigoris
mier
irenarxosis
gagzavnaze
aris
saubari.
episkoposTa dadginebis Sesaxeb winadadebis amoRebam ki
erTbaSad, TiTqos, gaugebari gaxada, Tu sad gagzavna
wmida grigorma irenarxosi. xsenebuli pirovneba rom
qarTlSi gamoemgzavra, es, Cveni azriT, araviTar eWvs ar
unda iwvevdes; yovelive rom marTlac amgvaradaa, es
sruliad
cxadi
xdeba
teqstebSi,
rogorc
araerTgzis
calke,
gamokveTilad
Semdegi
aris
garemoebidanac:
aRvniSneT,
moxseniebuli
yovelTvis
sami
qveyana:
qarTli, lazika da albaneTi, an am sami qveynis sami mefe,
nawarmoebebSi, aseve, calkea gamoyofili sami samRvdelo
piri, romelic sam qveyanasTan aris dakavSirebuli; aqedan
88
oris _ sofronis da Tomas Sesaxeb sruliad cxadad
aris
naTqvami,
gaemgzavrnen,
rom
cxadia,
dakavSirebuli,
gviCvenebs
isini
rom
mesame
qarTlSi
arabuli
gamomdinareobs
lazikasa
da
piri
qarTlTan
gamoagzavnes.
Zegli
berZnuli
da
albaneTSi
amas
cxadad
aseTive
teqstidan.
iyo
azri
Cveni
azriT,
sruliad zedmetia imaSi eWvis Setana, rom irenarxosi
qarTlSi gamoagzavnes, rom mas qarTlTan dakavSirebiT
hqonda Sesasrulebeli romeliRac movaleoba.
axla ki SevecadoT da zustad gavarkvioT, Tu vin
iyo
irenarxosi,
davalebuli,
ra
rogor
mixedviTac,
hqonda
unda
irenarxoss
mas
wmida
gavigoT
mTel
grigorisagan
fraza,
qarTlSi
romlis
episkoposebis
dadgineba evaleboda, unda gavigoT Tu ara yovelive
Zalze martivad, _ ise, TiTqos wmida grigorma xsenebuli
pirovneba
qarTlis
dedaqalaqis
episkoposad,
anu
mitropolitad daniSna da Semdeg mas, Tavis mxriv, mTeli
qarTlis
masStabiT
episkoposTa
daniSvna
daavala?
davazustoT isic, Tu vin iyvnen lazikasa da albaneTSi
gagzavnili pirovnebebi _ sofroni da Toma da ra iyo
maTi
movaleoba,
Zeglidan
imgvari
unda
gamovitanoT
azri,
TiTqos
Tu
ara
sofroni
arabuli
da
Toma
lazikisa da albaneTis eklesiaTa episkoposebad daniSna
wmida grigorma?
dasmul
kiTxvebze
upirvelesad
gavixsenoT
swori
is
pasuxis
faqti,
rom
gasacemad
xsenebul
periodSi, e. i. me-4 s-is pirvel naxevarSi, episkoposebi ki
ar iniSnebodnen romelime piris neba-survliT, aramed,
89
irCeodnen (episkoposTa daniSvnis wesi 350 w-s antioqiis
saeklesio krebam SemoiRo); sasuliero pirebi airCevdnen
xolme
Sesaferiss
episkoposobas
da
mas
avalebdnen...
saydris
winamZRolobas,
SesaZloa,
aq
samefo
xelisuflebis survils Seesrulebina gadamwyveti roli...
saxelmwifoebSi
eklesiis
eklesiis
struqtura
gazrdis
ganivrco,
Semdeg
ama
Tu
ki,
im
roca
saydarSi
moRvawe episkoposebi, Tu amis saWiroebas ukve xedavdnen,
saerTo
problemebidan
irCevdnen,
_
mas,
gamomdinare,
visac
mTavarepiskoposs
ramdenime
episkoposi
eqvemdebareboda, qmnidnen saepiskoposoebs. dedaqalaqSi
moRvawe
episkoposs
mitropolitis
saxeliT
moixseniebdnen.
arabuli
Zeglidan
versad
ver
vxedavT,
rom
`ibirbzxua~ episkoposad aerCioT, rom sasuliero pirebs
misi winamZRvrad arCeva da kurTxeva esurvebinoT, weria
mxolod is, rom wmida grigorma mitropolitad gaxada
`ibirbzxua~ da gagzavna... sofronisa da Tomas Sesaxebac
amgvari sityvebia naxmari: `gaxada episkoposad~... Zneli
misaxvedri ar aris, rom agaTangeloss dauweria iseTi
pirovnebebis Sesaxeb, romlebsac mxolod wodeba hqondaT
episkoposisa, magram ar gaaCndaT araviTari xelisufleba
da romlebic me-4 s-is dasawyisSi bevrni iyvnen. _ me-4 sSi eklesiam SemoiRo mitropolitis uxelisuflo wodeba
(lebedevi 1905:
202), es niSnavda imas, rom
pirovnebas
hqonda wodeba, SeeZlo qadageba, swavleba, magram ar iyo
erTi
romelime
kaTedris
gamgebeli,
mis
saqmeTa
warmmarTveli, magram imis gamo, rom iyo Zalian niWieri,
90
Zlieri
qadagebis
romelime
SemZle,
Zlieri
damsaxurebuli
maswavlebeli,
moRvawisagan
eniWeboda
mas
es
wodeba, rac sapatio titulic iyo da sxvaTa ganswavlis
uflebis
miniWebasac
romelsac
SeeZlo
gulisxmobda.
sxvadasxva
es
iyo
qveyanaSi
misioneri,
siaruli
da
qadageba, romelsac episkoposi erqva, magram saeklesio
kaTedris episkoposi ar iyo... Cveni azriT, irenarxosi,
sofroni da Toma swored aseTi, mxolod wodebis mqone,
mitropolit-episkoposebi iyvnen, maT hqondaT episkoposis
wodeba, magram ar gaaCndaT araviTari xelisufleba, maTi
saqmianoba,
ZiriTadad,
qadagebebiT,
misioneruli
damoZRvriTa
saqmianobiT,
da
_
swavlebebiT
ganisazRvreboda.
SevecadoT da ufro davakonkretoT, Tu ra mizniT
unda wamosuliyo es sami pirovneba albaneTSi, qarTlsa
da lazikaSi, ra unda yofiliyo maTi mizani da, rac
mTavaria,
gavarkvioT,
ras
niSnavs
arabuli
versiis
sityvebi, romelTa mixedviTac, `ibirbzxuas~ episkoposebi
unda daedgina mTel qarTlSi?
yoveliveSi rom kargad gaverkveT, Cven jer Zalian
mkafiod, cxadad unda gavicnobieroT erTi faqti: im
dros, roca `ibirbzxua~ qarTlSi moemgzavreba, aq ukve
mosulia mravalricxovani samRvdeloeba, ukve cxovroben
is mRvdlebi, romlebic episkoposebad unda moevlinon
mTel qveyanas, winaaRmdeg SemTxvevaSi gaugebaria, rogor,
an visgan unda daadginos `ibirbzxuam~ episkoposebi mTel
qarTlSi; Cven kargad unda gavicnobieroT is faqti, rom
qarTlSi
`ibirbzxuas~
gamomgzavrebis
91
dros,
rac,
am
versiis Tanaxmad, sul cota, nikeis msoflio saeklesio
krebamde (325 w.) xdeba, aq
ukve moRvaweobs samRvdeloeba
da ukve iwyeba episkoposebis dadginebis, maTi arCevisa da
kurTxevis procesi. saidan aris mosuli es samRvdeloeba?
erTi
mxriv,
Temebidan
eseni
arian
gamosuli
adgilobrivi
pirovnebebi
da,
qristeanuli
meore
mxriv,
sruliad cxadia, rom, eseni arian konstantine keisris
mier gamogzavnili mRvdlebi da diakvnebi... konstantine
keisarma,
rogorc
qarTlSi
orjer
`qarTlis
gamogzavna
cxovrebidan~
samRvdeloeba,
viciT,
pirvelad
gamogzavna `mRdeli WeSmariti iovane ebiskoposi, da mis
Tana
mRdelni
cxovreba
orni
1955:
cxorebisaÁ
130),
da
da
diakonni
xolo
meored
ficarni
igi,
[damsWvualnes
ufalsa
da,
warmogzavnnes
mRdelni
da
samni~
_
(qarTlis
`nawili
romelTa
zeda
samsWualni
xuroni
Zelisa
ferÃni
ÃelTani.
friad
mravalni~
(qarTlis cxovreba 1955: 131-132)... pirveli Camosvlisas,
rogorc
Cans,
iovane
(ioane)
mcxeTis
episkoposad
(mitropolitad) akurTxes masTan erTad Camosulma orma
mRvdlma da samma diakvanma, agreTve, _ adgilobrivma
qristeanebma (SerCeuli igi, faqtiurad, ukve Camosvlamde
iyo)
(safiqrebelia,
romelime
`wmida
didi
ninos
dazustebiT
mTel
rom
saydris
cxovrebam~
Semdeg
qarTlSi
mTavari
episkoposi,
ar
romlis
Semoinaxa.
visabrebT),
iwyeba
xeldamsxmeli
meore
eklesiaTa
am
iyo
saxeli
sakiTxze
Camosvlisas
ki
Seneba
iq
da
gamwesebuli mRvdlebi irCeven episkoposebs... im dros,
roca
`ibirbzxua~
qarTlSi
92
modis,
aq
ukve
mosulia
konstantines
mier
samRvdeloebisa
gamogzavnili
da
ukve
meore
dawyebulia
nakadi
mTel
qarTlSi
episkoposTa SerCevisa da kurTxevis procesi...
ra roli unda Seesrulebina am dros qarTlSi
wmida grigoris mier gamogzavnil misioner `ibirbzxuas~,
anu _ irenarxoss? Tu wmida grigoris mier gamogzavnili
es
pirovneba
safiqrebelia,
momaval
marTla
rom,
igi,
episkoposTa
Camovida
rogorc
qarTlSi,
gamocdili
ganswavlasa
da
maSin
moRvawe,
maT
SerCevaSi
miiRebda raime monawileobas, yovel SemTxvevaSi, rogorc
misioneri, swored am sakiTxSi SesTavazebda qarTvelT
monawileobis miRebas da, rac mTavaria, mas, rogorc Cans,
gansakuTrebulad
evaleboda,
eklesiaTa
Soris
efrTxila,
rom
sxvadasxva
kaTedras
qarTlisa
megobrul
am
da
somxeTis
urTierTobebze
qveyanaTa
eklesiebi,
daeqvemdebarnen,
ezruna,
romlebic
gansxvavebuli
gzebiT ar wasuliyvnen, rom maT Soris raime gaugebroba
ar momxdariyo... irenarxosi, safiqrebelia, rom, iyo is
piri, visac qarTlSi episkoposTa momzadebasa da maT
SerCevaSi monawileobis miReba evaleboda, visac surda,
Tavisi
gamocdileba
ezruna
qarTlisa
gaeziarebina
da
qarTvelTaTvis
somxeTis
eklesiaTa
da
kargi
urTierTobisaTvis (igi erovnebiT qarTveli yofila da
TanamemamuleebisaTvis
daxmareba
misi
movaleobac
iqneboda... cxadia, rom cnoba am pirovnebis qarTvelobis
Sesaxeb
Zveli
sxvagvarad
Zneli
teqstebidan
asaxsnelia,
unda
rad
momdinareobdes,
dasWirda
arabuli
Zeglis avtors misi `gaqarTveleba~...); vimeorebT, cnobaTa
93
urTierTSedareba ar iZleva safuZvels, rom irenarxosis
mTavarepiskoposobis Sesaxeb cnoba sarwmunod miviCnioT...
Tund,
mainc
davuSvaT
mTavarepiskopobis
qarTlis
varaudad,
survili
rom
hqondaT
xelisuflebisa
da,
irenarxosis
qarTlSi,
saerTod,
rom
aqauri
qristeanebis garda, am qveynis eklesiaSi samoRvaweod
mRvdlad xeldasxmulma adamianebma marTlac SearCies
igi
mTavarepiskoposad
kidev
manam,
sanam
da
Semdeg
qarTlisken
sakurTxeblad
jer
gamoemgzavreboda,
rom
moxda amgvari ram, magram aseTi faqtis Sesaxebac cnobebi
ar
Semoinaxa
werilobiT
wyaroebma
an
ar
dawerila
msgavsi ram, Cven mainc ver SevZlebT xsenebuli varaudis
safuZvlianobis damtkicebas, _ imitom, rom SeuZlebelia
im faqtis uaryofa, rom irenarxosi wasula qveyanaSi,
romelSic ukve naqadagebi iyo qristes sjuli, romelSic
ukve
cxovrobdnen
mRvdlebi
da,
amdenad,
aseTi
mosazrebis uaryofa mogviwevs... konstantine keisris mier
gamogzavnili iovanesa da irenarxosis Sesaxeb cnobaTa
urTierTSejerebis Semdeg
Cvens Tvalwin
ufro iseTi
suraTi ixateba, rom irenarxoss ukve gaqristeanebul
qveyanaSi usaydro episkoposis statusiT wasvla daavala
wmida grigorma, _ daavala wasvla im qveyanaSi, sadac
konstantime
keisris
mier
moRvaweobda
mTavarepiskoposad,
gamogzavnili
sadac
iovane
ukve
bevri
mRvdeli cxovrobda da amjerad episkoposTa kurTxevis
procesi iyo dawyebuli... erT-erTi umTavresi mizezi misi
wamosvlisa,
Tu
ki
episkoposTa
SerCevaSi
marTla
wamovida,
monawileobis
94
vimeorebT,
miRebisa
da,
saerTod,
qarTvelTaTvis
Tavisi
gamocdilebis
gaziarebis survilis garda, is iqneboda, rom am qveyanaTa
eklesiebs
Soris,
miuxedavad
sxvadasxva
kaTedraze
daqvemdebarebisa, mWidro urTierTobebi yofiliyo...
rac Seexeba sofronsa da Tomas, Cans, isinic msgavsi
misiiT
gagzavnili
gamocdilebis
misionerebi
gaziareba
upirvelesad,
eklesiaTa
iyvnen,
hqondaT
Soris
maTac
davalebuli
keTil
da,
urTierTobebze
zrunva evalebodaT... ar viciT, ra roli Seasrula am
samma pirovnebam kavkasiis sami qveynis cxovrebaSi, magram
erTi ram cxadia, _ wmida grigor parTeli, rogorc Cans,
didad iRvwoda rogorc misioneri, iRvwoda imisaTvis,
rom kavkasiis eklesiaTa Soris megobruli urTierToba
yofiliyo, cdilobda, daxmareboda am qveynebis eklesiebs
rogorc gamocdili maswavlebeli; amiTac unda aixsnas
is faqti, rom wmida grigori qarTvelTaTvis sayvareli
pirovneba
xSirad
iyo
didi
da
qarTul
pativiscemiT
maswavlebladac
miaCndaT;
werilobiT
wyaroebSi
ixseniebdnen
cxadia,
da
mas
TavianT
saerTod,
did
maswavleblad aRiarebdnen wmida grigors iseve, rogorc,
vTqvaT, _ grigol RvTismetyvels, basili dids, grigol
nosels, iovane oqropirs da sxvas _ mravals...
CamovayaliboT
zemoTqmuli
daskvnis
saxiT:
vfiqrobT, irenarxosi, sofroni da Toma ar yofilan
qarTlis,
mxolod
lazikisa
wodebis
lazikasa
saqmisaTvis
da
da
mqone
albaneTis
misionerebi
albaneTSi,
iyvnen
episkoposebi,
iyvnen;
upirvelesad,
gagzavnilni;
95
isini
qarTlSi,
samisionero
safiqrebelia,
rom
cdilobdnen, kavkasiis qveyanaTa eklesiebis megobruli
urTierTobisaTvis
ezrunaT,
rom
maT
mizans
maswavlebluri, mqadagebluri moRvaweoba warmoadgenda...
rogorc Cans, swored amas gulisxmobda agaTangelosi,
roca irenarxosis, sofronisa da Tomas gagzavnis Sesaxeb
saubrobda; agaTangelosis mogviano xanis gadamwerTagan,
Cans,
bevrs
ukve
pirovnebaTa
aRar
esmoda,
Tu
ras
niSnavda
mitropolit-episkoposoba;
am
berZnuli
xelnaweris avtors, rogorc safiqrebelia, miuCnevia, rom
aq
realur
saubari,
mitropolitobasa
yovelive
moCvenebia
qarTlis,
da,
es
ki
radgan,
lazikisa
da
episkoposobaze
Zalze
albaT,
da
aradamajereblad
kargad
albaneTis
iyo
icoda,
pirveli
rom
ierarqebi
irenarxe, sofroni da Toma ki ara, aramed, _ sul sxvebi
gaxdnen,
amitom
Tavis
teqstSi
mitropolit-episkoposebad
amouRia
winadadeba
ar
es
sami
pirovneba
mouxsenebia;
irenarxosis
mier
amasTan,
episkoposTa
dasadgenad gagzavnis Sesaxeb; es unda iyos mizezi imisa,
rom mis teqstSi ar aris laparaki aRarc mitropolitepiskoposobaze da arc qarTlSi episkoposebis dadgenaze;
berZnuli teqstis avtors hgonia, rom es pirovnebebi
xelisuflebis
mqone
mitropolit-episkoposebad
arian
gamocxadebulni, amgvari ram aradamajereblad eCveneba
da Tavis teqstSi aRar gadaaqvs, rogorc TviTon miaCnia,
yalbi
sityvebi
da
siyalbis
Semcveli
winadadeba
qarTlSi episkoposTa dadginebis Sesaxeb. am winadadebis
amoRebis Semdeg ki aRar Cans, rom irenarxosi qarTlSi
gaemgzavra...
berZnuli
teqstis
96
avtors
hgonia,
rom
irenarxosi,
sofroni
da
Toma
realur
mitropolit-
episkoposebad arian gamocxadebulni da amitom cvlis
teqsts, magram, vimeorebT, rogorc Cans, agaTangelosTan
am
pirovnebebTan
mxolod
dakavSirebiT
wodebis
mqone,
mxolod
ararealur
misionerebze,
mitropolit-
episkoposobaze iyo saubari da es sami pirovneba realur
mitropolit-episkoposebad ar yofila gamocxadebuli.
axla
ki
imisaTvis,
rom
Cvens
warmodgenili
msjelobis
utyuaroba
warmoCndes,
imisaTvis,
rom
safuZvlianoba
mier
zemore
ufro
naTlad
ukeT
varaudisa,
warmoCndes
romlis
mixedviTac,
irenarxosi, sofroni da Toma ara namdvili mitropoliti
da
episkoposebi,
aramed,
sxva
qveynebSi
saqadageblad
gagzavnili misionerebi, mxolod wodebis mqone pirebi
iyvnen, damadasturebel sabuTebad movixmobT ramdensame
Zvel wyaros.
upirvelesad
aseT
JamTaaRmwerlis
_
ganmanaTleblis
Sesaxeb.
grigorma
sxvadasxva
wyarod
uxtanesis
migvaCnia
cnoba
uxtanesis
mxareSi
sul
somexi
wmida
grigor
mixedviT,
oTxasi
wmida
episkoposi
gagzavna. misi TqmiT, am oTxasidan ocdacameti mosaydre
episkoposi yofila, xolo danarCenebi iyvnen usaydro
episkoposebi
(adonci
1905:
324).
vin
arian
`usaydro
episkoposebi~? cxadia, _ is pirebi, visac mxolod wodeba
aqvT episkoposisa da ara reluri xelisufleba, romelTa
Sesaxebac
Cven
ukve
visaubreT.
Zneli
saTqmelia,
ramdenad realuria uxtanesis mier dasaxelebuli ricxvi,
magram, rac unda gadaWarbebuli iyos igi, mainc Cans, rom
97
usaydro episkoposebi bevrni yofilan da Cven irenarxe,
sofroni da Toma swored maT ricxvSi gveguleba. es
pirovnebebi, rogorc Cans, TavianTi misiiT gamorCeulni
yofilan da swored amitom unda iyos maTi saxelebi
moxvedrili `wmida grigor ganmanaTleblis cxovrebaSi~.
uxtanesi,
Cveni
azriT,
adasturebs
zemoT
gamoTqmul
varauds, romlis Tanaxmadac, irenarxe, sofroni da Toma
mxolod
wodebis
matarebeli,
xelisuflebis
armqone
pirovnebebi iyvnen, romelTa movaleoba qadagebebi da
qristeanTaTvis
qristeanTa
TavianTi
ganswavla,
gamocdilebis
kavkasiis
gaziareba,
qveynebis
eklesiaTa
dadebiTi urTierTobisaTvis zrunva iyo.
is faqti, rom grigor ganmanaTlebeli Zalian iyo
dakavebuli
qveynebSi
mqadageblebisa
gagzavniT,
is,
da
rom
maswavleblebis
mas
Zalian
sxva
uyvarda
misioneruli moRvaweoba, Cans, wmida grigoris cxovrebis
sxva
versiebidan
da
es
Cans
romelic, rogorc aRvniSneT,
enidan
aris
Targmnili;
qarTuli
versiidanac,
miCneulia, rom somxuri
mogvyavs
citata:
`ganhmzada
Soris qalaqisa da ganawesna maT Sina moZRvarni da
maswavlelni...
da
ganvides
qadagni
brZanebiTa
grigolisaÁTaÁ, raTa yovelTagan qalaqTa moiyvanebden
missa SvilTa maTTa somexni igi da aswavebden werilsa
da wurTasa saRmrToTa wignTasa, esreT ukue ara xolo
somxiTi gareSeicva mis mier qadagebaman, aramed sparseTi
da asureTi da midni da romelTa igi unnon uwodian.
amaT
yovelTaganni
tkbilsa
mas
uRelsa
qristessa
moiyvanna erni mravalni~ (grigolis cxovreba 1920: 43).
98
amrigad,
Cveni
azriT,
cxadad
Cans,
rom
wmida
grigor parTels araviTari episkoposebi ar daudgenia
qarTlSi, albaneTsa da, cxadia, _ arc lazikaSi. am
qveynebSi man mxolod misionerebi gagzavna, romelTac
saganmanaTleblo moRvaweoba, kavkasiis qveyanaTa keTil
urTierTobaze
zrunva,
somxeTis
warmomadgenloba,
`elCoba~
SeuZlebeli,
msgavsi
gagzavnili
rogorc
rom
pirovnebebi.
safiqrebelia,
eklesiis
evalebodaT.
misiiT
irenarxe,
erTgvari
ar
aris
somxeTSic
iyvnen
sofroni
misionerebad
da
Toma,
gaugzavnia
wmida
grigors, Tumca, CvenTvis ar aris cnobili, Tu ramdenad
Seasrules
arabuli
maT
TavianTi
Zeglidan
ar
misia
SeiZleba
xsenebul
im
qveynebSi...
azris
gamotana,
TiTqos grigor ganmanaTlebels qarTlis, an lazikis, Tu
albaneTis
qveynebis
saeklesio
kaTedrebi
eklesiebTan
mas
eqvemdebareboda.
megobruli
am
urTierToba
akavSirebda.
im
varaudis
gansamtkiceblad,
rom
grigoris
kaTedras kavkasiis sxva qveynebis saeklesio kaTedrebi ar
eqvemdebareboda, arabuli Zeglidan moviyvanT kidev erT
adgils,
romelic
Sinaarsis
zemoT,
gadmocemisas,
wmida
ukve
grigoris
cxovrebis
warmovadgineT
da
romelzedac axla sagangebod gavamaxvilebT yuradRebas:
arabul `cxovrebaSi~ wmida grigori,
mTeli
somxeTis
kaTolikosad
aris
rogorc vnaxeT,
gamocxadebuli;
Semdeg, cota qvemoT, sam qveyanaSi episkoposTa gagzavnaze
aris saubari, Semdeg CamoTvlilia Zalian bevri mxare,
sadac wmida grigori episkoposebs agzavnida, mere ki
99
naTqvamia: `aseve mravali episkoposi gagzavna sxvadasxva
qveyanaSi
da
xalxebTan,
aseve
gagzavna
moZRvrebi
_
WeSmariti sityvis swavlebis SemZlebelni. rac Seexeba
[Tavad] wmida grigoriuss, man aaSena oTxi saepiskoposo
araratSi, valarsapatSi, artasatsa da dvinusSi da isini
Tavisi taxtis qveS moaqcia. da im qveynebs, romlebic
CamovTvaleT,
igi
mzrunvelobda,
[igi]
erTi
xanoba
mzrunvelobda maT da didi somxeTis mefe Tirdats~...
Semdeg
naTqvamia,
ganmartovda;
grigors
rom
teqstis
TviT
wmida
am
grigori
adgilis
somxeTSi
marto
manis
qvabebSi
mixedviT,
oTxi
wmida
saepiskoposo
eqvemdebareboda, sxva mxareebisa da qveynebis kaTedrebTan
ki mxolod megobroba akavSirebda. safiqrebelia, rom es
aris
adreuli
romlebic
teqstebidan
SesaZleblobas
momdinare
gvaZlevs,
winadadebebi,
davinaxoT,
Tu
rogori urTierToba iyo IV saukunis dasawyisSi kavkasiis
qveynebis eklesiebs Soris.
aseTia
Cveni
Sexedulebebi
wmida
grigoris mier
kavkasiis qveynebSi gagzavnil pirovnebaTa Sesaxeb.
100
Tavi mexuTe
grigor ganmanaTleblis cxovrebis
teqstTa genealogiuri tabulisaTvis
`wmida grigor ganmanaTleblis cxovrebis~ teqstTa
urTierTmimarTebis sakiTxis garkvevisas teqstologiuri
Sedarebis garda, vfiqrobT, gansakuTrebuli mniSvneloba
unda mieniWos imas, qalkedonuria, Tu araqalkedonuri
esa
Tu
is
nawarmoebi;
unda
zustad
ganisazRvros,
ramdenad SesaZlebelia, araqalkedonur teqsts zegavlena
moexdina qalkedonurze da piriqiT...
rogorc
zemore
msjelobidan
warmoCnda,
Cven
migvaCnia, rom arsebobda `wmida grigor ganmanaTleblis
cxovrebis~ uZvelesi versia, romelSic somex-qarTvelTa
urTierTobebze iyo saubari da romelsac Cvenamde ar
mouRwevia. im versiaSi, Cans, wmida `nunes~ qadagebebze iyo
saubari,
Tumc,
safiqrebelia,
gacnobierebuli
mxardasaWerad
rom
wmida
ninos
migvaCnia
Zveli
masSi jer ar iyo
mociquloba...
somxuri
Cven
istoriuli
tradicia, romlis Tanaxmadac agaTangelosi marTla me-4
saukunis dasawyisSi cxovrobda da Tavis
Tanadroul
ambebs aRwerda, rom man Trdat mefis periodSi dawera
Tavisi nawarmoebi (berZnulad an berZnuli asoebiT _
somxurad).
is
uZvelesi
nawarmoebi
daedo
safuZvlad
Semdgomi drois xelnawerebs, romelTagan dRes sakmaod
bevria SemorCenili.
101
uZvelesma
istoriam,
cxadia,
Semdgom
periodebSi
rogorc qalkedonel, ise antiqalkedonel gadamwerTa da
mTargmnelTa xelSi gaiara. Cven mier ganxiluli arabulberZnuli
versiebi,
rogorc
aRvniSneT,
qalkedonuria;
wmida ekaterines monasterSi aRmoCenili arabuli teqsti,
Cveni azriT, savsebiT marTebulad miaCnda qalkedonurad
akad. n. mars. xsenebul ZeglebSi, rogorc vnaxeT, mkafiod
aris
warmoCenili
wmida
qarTvelebTan,
oRond,
gayalbebuli
saxiTaa
es
grigoris
kavSirebi
naCvenebi,
kavSirebi
damaxinjebulad,
yovelive
isea
warmosaxuli, TiTqos wmida grigori qarTvelTa mefeebis
uSualo momaqceveli, maTi naTlia iyo... am sakiTxebTan
dakavSirebiT Cvens yuradRebas ipyrobs `wmida grigoris
cxovrebis~
somxurenovani
istoria~,
romelic
versia,
anu
qalkedonuri
_
araa.
`somxeTis
aq
wmida
grigorTan dakavSirebiT aRarc qarTli da lazika, aRarc
albaneTi
saerTod
aRara
aris
naxsenebi,
aRaraferia
naTqvami am qveynebis xelisufalTa da wmida grigoris
urTierTobaze. iqmneba STabeWdileba, rom am versiidan
cnobebi wmida grigorisa da qarTvelTa urTierTobebis
Sesaxeb
sagangebod
saeklesio
aris
amoRebuli
ganxeTqilebis
dros,
qarTvel-somexTa
an
saboloo
ganxeTqilebis Semdeg (SesaZloa, gadaxedvas saWiroebdes
Sexeduleba, romlis Tanaxmadac somxuri versia V s-iT
TariRdeba).
rogorc
Cans,
garkveuli
periodis
qristeanul samyaroSi sabolood gaimarjva Sexedulebam,
romlis Tanaxmadac, qarTli
da lazika, aseve, albaneTi,
Tavidanve
qveynebi
diofizituri
102
iyo
da,
Tu
monofizituri
wmida
aRmsareblobis
grigorisa
da
mimdevarni
kavkasiis
aseT
diofizituri
dros
qveynebis
keTil urTierTobaze ilaparakebdnen, es wmida grigor
ganmanaTleblis
gaxdeboda,
aRaraferi
diofizitad
amitom
uTqvamT
warmoCenis
tolfasi
antiqalkedonelebs
saerTod
diofizituri
qveynebisa
da
wmida
grigoris kavSirebis Sesaxeb; maT am qveynebisa da wmida
grigor
Trdatis
urTierTobaze
saerTod
aRaraferi
dauweriaT; Cans, miuCneviaT, rom yovelive amas istoriul
WeSmaritebasTan araferi aqvs saerTo.
maSasadame,
cxovrebis
Cveni
somxuri
amoRebuli
varaudiT,
versiidan
cnobebi
wmida
grigoris
ganzrax
unda
qarTvel-somexTa
iyos
Zveli
urTierTobebis Sesaxeb da es saeklesio ganxeTqilebis
Sedegad unda iyos momxdari. somxuri versia SemdgomSi
safuZvlad
daedo
sxva
araerT
versias,
sadac
aseve
aRaraferia naTqvami wmida grigorisa da qarTvelebis
Zvel kontaqtebze. amgvari cnobebis kvali Semounaxavs
grigor
ganmanaTleblis
cxovrebis
arabul-berZnul
versiebs, magram Semounaxavs Zalzed damaxinjebulad da
gayalbebulad.
amrigad, wmida grigor ganmanaTleblis cxovrebis
teqstTa
genealogiuri
tabulis
Sedgenisas,
vfiqrobT,
rom mTavar nawarmoebad unda warmodges `wmida grigoris
cxovrebis~
mouRweveli
warmomdinared
berZnuli
unda
teqsti,
arabuli teqsti;
nusxa,
ganvixiloT
romlidanac
vfiqrobT,
aseve
Tavis
misgan
mouRweveli
mxriv
warmodga
am arabulma teqstma mogvca dReisTvis
103
cnobili
arabuli
xelnaweri
(Cvens
xelT
arsebuli
arabuli teqsti rom, aseve, arabuli xelnaweridan aris
gadawerili
es
vfiqrobT,
cxadad
warmoCnda,
Tundac,
maSin, roca saxel `ibirbzxuas~ Sesaxeb vmsjelobdiT:
,,ibirbzxua~ ()ابي ب ح ا, rogorc aRvniSneT, aris arabulad
dawerili sityvis `airnarxua~-s ( )اي ن ح اsaxeSecvlili
forma;
arabuli
teqstis
arabulidanve
faqti
warmoCnda
maSinac,
roca
(
قي
pirveli,
aCvena, arabuli
sityvebze
_ d-r-z-qiāt
)م ك ال-ze vmsjelobdiT; am
) da malik al-ru’ s (
sityvebidan
momdinareobis
rogorc
es
Jerar
SriftiT dawerili
garitma
l-z-q-iāt t~ (
)م ك ال-s
arabulad dawerili sityvebis malik al-laz na (
forma.
momdinareobdes
n.
romelime
winare
berZnuli
mariseuli
teqsti
arabuli
xelnaweridan...
)ل قي-is
)م ك الaris
damaxinjebuli formaa, xolo malik al-ru’ s (
saxeSecvlili
ukve
unda
xelnaweris
mariseul
arabul
teqstze, rogorc J. garitis naSromidan Cans, zegavlena
mouxdenia e. w. `oqridul cxovrebas~ (gariti 1946: 182)...
somxuri versia an uSualod, an Sualeduri teqstebiT,
agaTangelosis
uZvelesi
teqstidan
momdinare
Cans...
rogorc specialistebi miiCneven, Cven mier ganxiluli
arabul-berZnuli
versiebis
garda,
wmida
grigoris
cxovrebis yvela sxva teqsti somxuri xelnaweridan aris
warmoSobili (afciauri 1987: 40).
wmida grigor ganmanaTleblis cxovrebis teqstTa
genialogiaSi srulad garkveva Zalzed rTuli sakiTxia
104
da Cven ar migvaCnia, rom sakiTxi bolomde Seswavlilia.
amjerad
specialistebs
SevTavazeT,
rac
genealogiuri
wmida
tabulis
mxolod
ramdenime
varaudi
grigoris
cxovrebis
teqstTa
Sedgenisas,
Tu
amas
saWirod
miiCneven, SeiZleba, rom gamoiyenon.
wmida
grigor
ganmanaTleblis
cxovrebis
daaxloebiT ocamde teqstis urTierTmimarTebis sakiTxis
dazustebuli Seswavla samomavlo saqmea.
105
Tavi meeqvse
qarTlis
moqcevis
ganmanaTleblis
TariRi
wmida
grigor
cxovrebis arabul-berZnuli
versiebis fonze
wmida grigor ganmanaTleblis cxovrebis arabulberZnuli
versiebis
analizi,
maTi
Sedareba
sxva
wyaroebTan, saSualebas gvaZlevs, vimsjeloT qarTlis
moqcevis TariRze.
rogorc
gviCvenebs,
ukve
rom
vnaxeT,
somxeTis,
arabul-berZnuli
albaneTis,
versiebi
qarTlisa
da
lazikis moqceva erTdroulad momxdara, erTdroulad
mouwveviaT am qveynebSi samRvdeloeba; arabuli versiis
mixedviT, somxeTica da kavkasiis samive qveyanac nikeis
krebis win, e.i. 325 w-mde, moqceula, nikeis krebamde miuRia
wmida grigors kesariis patriarq leontisagan (kesariis
patriarqi 314 w-s gaxda) samRvdelo kurTxeva.
wmida
grigori,
rogorc
vnaxeT,
`cxovrebaTa~
mixedviT, 15 weli iyo dilegSi. misi pirveli dapatimreba,
im periods emTxveva, roca Trdats iranis winaaRmdeg
romaelebTan uomia;
cxadia, aq igulisxmeba iran-roms
Soris 296-297 ww-Si gamarTuli omi, romelic 298 w-s
nizibinSi dadebuli zaviT dasrulda; arabul versiaSi
iran-roms Soris momxdari omis anareklia SemorCenili, _
Trdats 296-297 ww-is omSi aqvs monawileoba miRebuli.
Trdats
somxeTSi
Camosvlis
106
Semdeg,
rogorc
zemoT,
teqstebis
Sinaarsis
gadmocemisas,
ukve
vnaxeT,
jer
uwamebia, xolo Semdeg dilegSi Causvams grigori, rasac
somxeTSi
warmarTobis
qristeanTa
devna
gaZlierebisaTvis
mohyolia.
zrunva
safiqrebelia,
rom
da
wmida
grigoris xangrZlivi wameba daaxloebiT 298 wlis Semdeg
xdeboda. `cxovrebaTa~ mixedviT, igi dilegSi CausvamT
daaxloebiT im xanebSi, roca somxeTSi qristeanTa didi
devna daiwyo. `wmida grigoris cxovrebaSi~ moTxrobili
istoria qristeanTa devnisa, savaraudoa, rom, 303 wlis
ambebis gamoZaxilia. rogorc cnobilia, romis imperiaSi
dioklitianem 303 wlis 23 Tebervals, sazRvarTa RvTaeba
Terminusis xsenebis
devna
(sergeevi
dRes,
1938:
daiwyo
707...).
qristeanTa
diokletianes
sastiki
politika,
rogorc Cans, somxeTsac miwvdomia daaxloebiT imave 303
wels, amitom wmida grigoris jer xangrZlivi wameba,
xolo Semdeg ki dilegSi Cagdeba daaxloebiT 298-303
wlebs Soris aris sagulisxmebeli. Tu wmida grigorma
dilegSi
marTla
gaTavisuflebas
15
umal
weli
mohyva
gaatara,
somxeTis
xolo
mefe
mis
Trdatis
moqceva, maSin Trdatis moqcevis TariRi daaxloebiT 313318
wlebs
Soris
aris
saZiebeli...
wmida
grigori
gauTavisuflebiaT im dReebSi, roca rifsimeanebi awames,
amitom
rifsimeanTa
daaxloebiT
wyaroTa
313-318
Tanaxmad,
wamebac,
wlebs
amave
cxadia,
savaraudoa,
rom,
Soris
momxdara...
xsenebul
xanebSi
moqceula
albaneTi,
qarTli da lazikac.
wmida grigoris gaTavisuflebis Semdeg, _ umalve
dauwyiaT
somxeTSi
qristeanul
107
salocavTa
Seneba
da
warmarTul taZarTa ngreva. swored am periodSi, kerZod
ki _ maSin, roca somxeTSi artemides taZari daangries,
somxeTSi erTmaneTs Sexvedrian wmida grigor-Trdati da
wmida ninosa da axalmoqceuli mirian mefis delegacia,
rogorc es wyaroTa analiziT irkveva. cxadia, qarTlis
mefe am dros ukve moqceuli iyo. teqstebis analizi
cxadyofs, rom am droisTvis ukve moqceulebi yofilan
albaneTisa
da
lazikis
xelisufalnic,
romlebsac,
savaraudoa, rom, aseve, miuRiaT xsenebul molaparakebaSi
monawileoba.
`mefeTa
cxovrebis~
mixedviT,
mefe
mirians
daaxloebiT im dros, roca wmida nino mcxeTaSi ukve sami
wlis mosuli iyo, omi hqonia konstantine keisarTan (306337), romelSic qarTvelTa mefe damarcxebula. am ambidan
axlo periodSi moqceula dedofali nana, xolo erTi
wlis Semdeg TxoTis mTaze yofnisas qristesken mefe
mirianic
Semoqceula...
unda
dazustebiT
gairkves,
Tu
romel omzea teqstSi laparaki.
roca
`mefeTa
cxovrebaSi~
warmoCenili
omis
peripetiebs davukvirdebiT, vnaxavT, rom aq mTlianad 296297 ww-is ambebia warmoCenili. es araerTi specialistis
mier ukve aRniSnulia... `mefeTa cxovrebis~ Tanaxmad, mefe
miriani
sparsTa
mefesTan
erTad
saomrad
Sesula
somxeTSi. iranis Sahsa da mirians daumarcxebiaT Trdati
da
Semdeg
amarcxebdnen,
keisari
keisars
magram
gaZlierebula
SebrZolebian.
Semdeg
da
yovelive
daumarcxebia
Turme
masac
Secvlila,
mirianica
_
da
iranis Sahic. es ukanaskneli sparseTSi gaqceula. keisars
108
Seurigebia Trdati da miriani. mirianis Zis _ revisadmi
colad miucia Trdatis
asuli salome, xolo misi meore
Ze _ baqari mZevlad wauyvania.
rogorc
aRvniSneT,
aq
Cven
296-297
ww-is
omis
peripetiebs vxedavT. 296 w-s iranis Sahi nersehi Sevida
romis
teritoriaze,
maT
Soris
_
somxeTSic.
man
warmatebas miaRwia keisar galerius maqsimianesTan (293311ww) brZolaSi da am ukanasknelis dasaxmareblad rom
ar mosuliyo dioklitiane, igi, albaT, damarcxdeboda.
galeriusi
daamarcxa
25 000-iani jariT Sevida somxeTSi, sadac
iranelebi.
Sahma
nersehma
gaqceviT
uSvela
Tavs.
maSasadame, `mefeTa cxovrebaSi~ gadmocemulia iranroms
Soris
momxdari
omis
ambebi.
am
omSi,
`mefeTa
cxovrebis~ monacemebs Tu daveyrdnobiT, unda vifiqroT,
rom qarTvelebsac miuRiaT monawileoba _ iranis mxareze
myofebs. qarTul ZeglSi mTlianad 296-297 ww-is omia
gadmocemuli,
oRond,
moxseniebulia
ara
yuradRebas
romelic
iqcevs
rogorc
galeriusi,
`mefeTa
konstantines
vnaxeT,
aramed
_
cxovrebis~
mier
aq
keisrad
konstantine;
erTi
qristeanobis
cnoba,
aRiarebas
Seexeba. am wyaros mixedviT, konstantine keisars, roca
igi damarcxebis piras iyo, qristeanTa rCeviT qristeanoba
uRiarebia da mxolod amis Semdeg mouxerxebia iranis
Sahsa
da
mirian
mefeze
gamarjveba,
mxolod
qristes
cnobis Semdeg gaumarjvia maTze.
rogorc
Cans,
`mefeTa
cxovrebas~
erTmaneTSi
aurevia, erTmaneTTan gauigivebia ori sruliad sxvadasxva
109
ambavi,
sxvadasxva
istoria,
_
erTdroulad,
rogorc
erTsa da imave movlenaze, mouTxria 296-297 ww-is omsa da
romeliRac sxva brZolaze, romelic konstantine keisars
gaumarTavs da romlis axlo periodSi momxdara mis mier
qristes aRiareba.
rogorc
aRvniSneT,
arabul-berZnuli
wyaroebis
mixedviT, kavkasiis qveynebi: somxeTi, albaneTi, qarTli
da lazika daaxloebiT erTdroulad moqceula; analizi
cxadyofs, rom es movlena daaxloebiT 313-318 ww-s Soris
unda
iyos
momxdari.
romeli omi hqonda konstantine
keisars am periodSi, romeli unda iyos is brZola, risi
mogebac
konstantinesagan
qristes
aRiarebasTan
daakavSires?
rogorc
safiqrebelia,
`mefeTa
cxovrebaSi~
gamouyenebiaT wyaro, romelSic konstantines cxovreba
iyo moTxrobili da romelSic ewera, rom konstantinem
omSi
gamarjvebas
qristeanoba
mxolod
icno
da
mas
aRiara.
Semdeg
miaRwia,
konstantine
rac
keisarma
qristeanoba oficialurad pirvelad 313 wels aRiara,
roca
likiniusTan
(308-324ww)
erTad
milanis
ediqti
gamosca (ori wliT adre _ 311 wels galeriusma gamosca
qristeanobis maRiarebeli ediqti). es ar iyo qristeanobis
saxelmwifo
religiad
qristeanoba
aRiares
gamocxadeba,
rogorc
magram
religia,
am
dros
qriste
scnes
RmerTad, rac imis momaswavebeli iyo, rom qristeanoba
male
umTavres
konstantine
religiad
keisarma
qriste
gaxdeboda
aRiarebuli.
oficialurad
313
wels
aRiara. romeli omi hqonda am periodis axlo xanebSi
110
konstantine keisars? gavixsenoT mis mier 312 wlis 28
oqtombers etruriaSi, wiTel qvebTan maqsenciusis (307312ww) winaaRmdeg gamarTuli omi, romelSic konstantine
keisarma
gaimarjva.
Tu
gaviTvaliswinebT,
rom
konstantinem qriste pirvelad 313 wels aRiara, maSin
unda vivaraudoT, rom `mefeTa cxovrebaSi~ gamouyenebiaT
iseTi wyaro, romelSic konstantinesa da maqsenciusis
brZolaze iyo saubari da romelSic aRniSnuli iyo, rom
konstantinem
qriste
aRiara
da
mxolod
amis
Semdeg
SeZlo omSi gamarjveba.
viTareba
ase
warmodgeba:
cxovrebis~
damweri
_
winamorbedi
romelime
rogorc
leonti
avtori,
Cans,
mroveli,
qarTuli
`mefeTa
an
qronikis
misi
am
adgilis werisas ZiriTadad iyenebda or wyaros: erTSi
saubari iyo iran-roms Soris 296-297 ww-Si gamarTul
omze,
xolo
meoreSi
_
konstantine
keisarsa
da
maqsenciuss Soris 312 wels momxdari omis Sesaxeb; am
ukanasknelSi,
rogorc
Cans,
naTqvami
iyo,
rom
konstantinem omSi gamarjveba mxolod mas Semdeg SeZlo,
rac
qriste
romelsac
scno.
`mefeTa
savaraudoa,
cxovrebis~
rom
im
avtori,
nawarmoebSi,
an
misi
winamorbedi, iyenebda, bevri ram ukve dakarguli iyo;
rogorc Cans, im wyaroSi, romelic 296-297 ww-is omze
mogviTxrobda, veRar SemorCa keisar galeriusis saxeli,
magram
masSi naTqvami iyo, rom qarTvelTa mefem iranTan
erTad
keisris
winaaRmdeg
ioma,
xolo
konstantines
istoriaSi dakarguli iyo saxeli maqsenciusisa, aRar iyo
dazustebuli, rom es omi etruriaSi gaimarTa, magram
111
samagierod, rogorc Cans, SemorCenili iyo cnoba imis
Sesaxeb,
rom
gamarjvebas
konstantinem
amis
qriste
SemweobiT
aRiara
da
miaRwia.
omSi
qarTvel
JamTaaRmwerels es ori istoria erTmaneTSi aurevia, _
mas galeriusis pirovneba konstantinesTan gauigivebia da
viTareba
ise
warmousaxavs,
TiTqos
qarTvelTa
mefem
iranTan erTad konstantines winaaRmdeg ioma; amasTan, mas
konstantines istoriidan gadmoutania cnoba konstantines
mier qristes aRiarebisa da amis Semdeg omSi gamarjvebis
Sesaxeb da mis nawarmoebSi istoriul cnobebs Zalze
damaxinjebuli saxe miuRia, _ viTareba ise warmoCenila,
TiTqos konstantines iranis SahTan hqonda omi, TiTqos
man Sahi da, masTan erTad, qarTvelTa mefe somxeTSi
daamarcxa.
cxadia,
amgvar
cnobebs
istoriul
WeSmaritebasTan araferi aqvs saerTo.
maSasadame, `mefeTa cxovrebas~ erTmaneTSi aurevia,
erTi mxriv, Sah nersehsa da galeriuss, xolo, meore
mxriv,
konstantinesa
brZolebi;
SeiZleba
da
maqsenciuss
miviCnioT,
rom
Soris
momxdari
qarTvelTa
mefem
galeriusis winaaRmdeg omSi miiRo monawileoba, magram
cnoba konstantinesTan misi omis Sesaxeb ar Seesabameba
simarTles.
amrigad, rogorc safiqrebelia, `mefeTa cxovrebaSi~
SemorCenilia
anarekli
konstantinesa
da
maqsenciuss
Soris 312 wels momxdari omisa. am omSi konstantines
gamarjveba, Cans, dakavSirebuli iqna mis mier qristes
aRiarebasTan da swored am movlenis kvali unda iyos
Semonaxuli
leonti
mrovelTan.
112
saerTod,
qarTuli
wyaroebi faqtebis qronologiis dasazus-teblad aTvlis
wertilad omSi konstantines gamarjvebisa da am omis
Semdeg
misi
gaqristianebis
ambavs
iyeneben
xolme
da
`mefeTa cxovrebaSi~ am movlenis kvali Cans SemorCenili;
leonti
mrovelTan
konstantinesagan
naTlisRebazea
laparaki, magram, radgan viciT, rom konstantinem naTeli
Zalian gvian iRo, cxadia, eWvi ar unda Segveparos, rom
adreul
wyaroebSi
konstantines
moqcevaze,
mis
mier
qristes aRiarebaze iyo saubari da ara _ naTlisRebaze.
leonti mrovelis mixedviT, wmida nino im dros,
roca konstantine keisarma qristes saxeliT omi moigo,
mcxeTaSi ukve sami wlis mosuli iyo: `mas Jamsa mosrul
iyo wmida da netari deda da embazi Cveni nino da daeyo
mcxeTas
Sina
sjulisa
da
xmamaRlad
sami
weli
iqmoda
iwyo
da
ganecxada
kurnebaTa
qebad
sjulsa
qeba
Tvinier
qristes
wamlisa,
WeSmaritsa
da
qristes
RmrTisa Cvenisa~... cota qvemoT weria: `da esreT iqceoda
mcxeTas qalaqsa Sina sam wel oden, da maT Jamsa Sina iyo
Sesvla
mirian
mefisa
da
Zmis
wulisa
misisa,
didsa
sparsTa mefisa, saberZneTad, odes konstantine berZenTa
mefeman ZaliTa qristesiTa da winamZRvrebiTa jvarisaTa
iotna
mefeni
da
spani
maTni
uricxvni~...
`mefeTa
cxovrebis~ mixedviT, wmida nino konstantines gamarjvebis
dros, e. i. 312 wlis 28 oqtombrisaTvis, mcxeTaSi ukve
sami
wlis
SemTxvevaSi,
mosuli
yofila.
SesaZloa,
cxadia,
ramdenime
Tvis
sami
weli
am
met-naklebobas
gulisxmobdes, amitom wmida ninos mcxeTaSi Semosvlis
113
TariRad jerjerobiT, dazustebis gareSe, 309, an 310 weli
vivaraudoT...
`moqcevaÁ
qarTlisaÁs~
mixedviT,
wmida
ninom
dedofal nanas qriste qarTlSi mosvlidan meeqvse, xolo
mirian mefes _ meSvide wels arwmuna.
aq sworad unda gavicnobieroT erTi faqti: qarTul
wyaroebSi wmida ninos qarTlSi Semosvlad mis mcxeTaSi
Semosvlas
miiCneven,
SemosvlasTan
aris
qarTlSi
Semosvla
gaigivebuli;
es
mcxeTaSi
kargad
moCans
`moqcevaÁSi~; masSi moTxrobilia, Tu rogor wamovida
wmida nino faravnis
tbidan qarTlisken, igi modis
urbnisSi, magram urbnisi qarTlad ki ara, _ qarTlis
sanaxebad aris wodebuli, rac imas niSnavs, rom qarTlad
TviT mcxeTaa saxeldebuli; wmida nino gviambobs, rom man
Zalian Zneli gza gamoiara faravnis tbidan, Semdeg ki
moiwia `sanaxebsa qarTlisasa, qalaqsa urbnisisasa~ da
amieridan
siZnele
cota
gauadvilda...
`wmida
ninos
cxovrebaSi~ wmida ninos qarTlSi mosvlas mis mcxeTaSi
mosvlasTan aigiveben (aRsaniSnavia, rom pavle ingoroyvas
TqmiT, Zvel qarTul mwerlobaSi mcxeTa moxseniebulia
saxeliT _ qarTli (ingoroyva 1930: 548).
`moqcevais~ mixedviT, rogorc aRvniSneT, wmida ninom
nana
dedofals
xolo
mirian
qriste
mefes
_
qarTlSi
meSvide
Semosvlidan
wels
arwmuna;
meeqvse,
aqedan
gamomdinare, nana dedoflis moqceva 315, an 316, xolo
qristesken mirian mefis Semoqceva 316, an 317 wels aris
savaraudo... SevecadoT da davazustoT, romeli unda iyos
am ori weliwadidan qarTlis moqcevis TariRi...
114
vaxuSti
batoniSvili,
rogorc
moqcevis TariRad
317 wels
Semdeg
dimitri
gaiziares
viciT,
asaxelebda
baqraZem
qarTlis
(misi
(baqraZe
TariRi
1880:
24;
baqraZe 1889: 147), sulxan baraTaSvilma (baraTiSvili 1895:
20-21, _ sqolio), iv. gvaramaZem... Tanamedrove avtorTagan
ist. mec. doqt. v. goilaZe miiCnevs, rom qarTli 317, an 318
w-s
moiqca
(goilaZe
yuradRebas
1991:
amaxvilebda
83-84);
im
vaxuSti
faqtze,
rom
bagrationi
mirian
mefe
TxoTis mTaze yofnisas 20 ivliss, SabaT dRes moqceula
da radgan, misi TqmiT, 20 ivlisi SabaT dReze 317 wels
modis,
man
swored
es weliwadi
gamoacxada
qarTlis
moqcevis TariRad; 20 ivlisi SabaT dReze marTlac 317
wels modis (bikermani 1975: 56), aqedan gamomdinare, roca
316 da 317 wlebs Soris gvaqvs
gamosarkvevi qarTlis
moqcevis TariRi, Cven swored 317 wels vuWerT mxars;
vfiqrobT, rom mirian mefes TxoTis mTaze 317 wlis 20
ivliss daubnelda mze da gamoecxada qriste sulieri
mzis
saxiT
(`wmida
ninos
cxovrebaSi~
rom
sulier
movlenazea laparaki da ara _ mzis fizikur dabnelebaze,
es
albaT
dakavSirebiT
eWvs
ix.
ar
unda
siraZe
iwvevdes
1975:
171-181;
(am
sakiTxTan
siraZe
aRsaniSnavia, rom XVIII s-is moRvawe patriarqi
1987...).
makariusi
mzis dabnelebaze, an burusze ki ara, aramed mirian mefis
dabrmavebaze
laparakobs,
cxadyofs,
rom
mirianis
fsiqikaSi moxda sulieri movlena da mzis fizikuri
dabneleba ar momxdara (Juze 1905...), am sakiTxze imitom
vamaxvilebT yuradRebas, rom, rogorc cnobilia, qarTul
mecnierebaSi iyo mcdeloba (akad. k. kekeliZe), qarTlis
115
moqcevis
zusti
TariRi
observatoriis
monacemebiT
gansazRvruliyo, _ yuradReba miqceoda imas, Tu romel
wels
moxda
movlena
_
me-4
saukunis
mzis
dasawyisSi
dabneleba...
astronomiuli
sulieri
da
fizikuri
movlenebi Zvel mwerlobaSi SeiZleba erT prizmaSi iqnas
ganxiluli da, amdenad, astronomiuli movlenis drois
kvleva gamarTlebulia, Tumca, cxadia, rom, ZiriTadad, am
monacemebs
ver
daveyrdnobiT);
rac
Seexeba
nana
dedoflis moqcevas, es movlena, rogorc Cans, 316 wels
aris
savaraudo...
SesaZlebeli
yovelive
xdeba
zemoTqmulis
mcxeTaSi
wmida
Semdeg
ninos
ukve
Semosvlis
TariRze msjeloba, _ SesaZloa, es momxdara 310 wels; Tu
miviCnevT,
rom
qarTlis
mTavari
RvTaebebis:
armazis,
gacis da gas dReobebi gazafxulobiT imarTeboda, maSin
unda vivaraudoT, rom wmida nino mcxeTaSi 310 wlis
gazafxulze mosula; `moqcevaÁs~ mixedviT, wmida ninos
qadageba qarTlSi mosvlidan meoTxe wels daiwyo, e. i.
SegviZlia, vivaraudoT, rom es 314 wels moxda.
amrigad, Cven mxars vuWerT vaxuSti batoniSvilis
mier gamocxadebul da Semdeg sulxan baraTaSvilis da
dimitri
baqraZis
mier
gaziarebul
TariRs:
qarTlis
moqcevis TariRad 317 weli, ufro dazustebiT ki 317
wlis 20 ivlisi gvesaxeba; xolo qarTlis samefo ojaxis
moqceva,
rogorc
dawyebula
igi
Cans,
wmida
erTi
ninos
wliT
mier
adre
qalis
dawyebula,
_
qarTlis
dedoflis _ nanas gankurnebiTa da moqceviT...
rodis dacilda wmida nino rifsimeanebs, rodis
gamoeqcnen isini dioklitianes?
116
movses xorenacis mixedviT, wmida nino rifsimeanebs
somxeTis
sazRvrebTan
dacilda;
xorenacis
Tanaxmad,
wmida nino somxeTSi arc Sesula (xorenaci 1984: 172).
qarTuli wyaroebis mixedviT ki, wmida nino somxeTidan
maSin
gamoiqca,
roca
usjuloebma
asulebi
awames.
rogorc zemoTac aRvniSnavdiT, safiqrebelia, rom, Tavisi
`istoriis~
werisas
xorenaci
erT-erT
wyarod
`wmida
ninos cxovrebas~ iyenebda da ramdenadac igi wmida ninos
ar
warmogvidgens
somxeTSi
rifsimeanebTan
erTad
Sesulad da dasaxlebulad, ramdenadac igi ar wers, rom
wmida nino somxeTidan maSin gamoiqca, roca asulebi
sikvdiliT dasajes, safiqrebelixdeba isic, rom `wmida
ninos cxovrebis~ adreul, Cvenamde mouRwevel, nusxaSi
qarTvelTa
mociquli
rifsimeanTagan,
aseve,
somxeTis
sazRvrebTan yofnisas Camocilebulad iyo warmodgenili.
SesaZloa, rifsimeanTa devna somxeTSi ramdenjerme moxda
da
erT-erTi
sazRvrebTan
anarekli
aseTi
devna
yofnisasac
unda
iyos
rifsimeanTa
momxdara.
SemorCenili
swored
dRes
somxeTis
am
ambis
Cvens
xelT
arsebul `wmida ninos cxovrebaSi~, romelSic naTqvamia,
rom
wmida
nino
vardis
buCqSi
daemala
asulTa
mkvlelebs, SesaZloa, igi sxva devnis dros gamoeqca
usjuloebs
da
ara
maincdamainc
_
maSin,
roca
rifsimeanebi moakvdines. rodis SeiZleba, CamoSoreboda
wmida nino rifsimeanebs? savaraudoa, rom es yovelive 305
wels
moxda...
rogorc
viciT,
`wmida
grigoris
cxovrebaTa~ nusxebSi moTxrobilia, Tu rogor gaugzavna
imperatorma diokletianem werili Trdats da rogor
117
acnoba
somxeTSi
dioklitiane
305
gaqceuli
wels
asulebis
gadadga,
Sesaxeb;
savaraudoa,
rom
rifsimeanebi, daaxloebiT, am periodSi Sevidnen somxeTSi
da
dasaxldnen
SedarebiT
iq...
maT
erT
mSvidad
imperatorobidan
miscemda.
erTi
dasaxlebis
diokletianes
`moqcevaÁs~
adgilas
mixedviT,
saSualebas
gadadgomis
wmida
xniT
nino
faqti
30
marts,
paraskevs gamoqcevia usjuloebs; xsenebul wyaros Tu
verwmunebiT, swored am dRes dauxocavT rifsimeanebi.
rogorc aRvniSneT, vfiqrobT, rom wmida nino rifsimeanTa
daxocvis dros ki ara, rac arabul-berZnuli wyaroebis
mixedviT, Semodgomaze momxdara, aramed sul sxva devnis
dros gamoeqca urjuloebs... arabul-berZnuli versiebis
mixedviT,
rifsimeanebi Semodgomaze daxoces (arabuli
versiiT _ 26 seqtembers, berZnuliT _ 26 oqtombers),
amitom
30
anarekli
martis
unda
moxsenieba
iyos.
sruliad
rogorc
sxva
aRvniSneT,
30
devnis
marts
paraskevi yofila. 30 marti paraskevze marTlac 305 wels
modis (bikermani 1975: 56), amitom vfiqrobT, rom wmida
nino rifsimeanebs somxeTis sazRvarTan yofnisas, 305wlis
30 marts, paraskevs, erT-erTi devnisas CamoSorda.
rifsimeanTagan
CamoSorebis
Semdeg
wmida
ninos
somxeTis sazRvrebTan mdebare orbanTSi gamouzamTria
(`moqcevais~
mixedviT,
_
`uloporeSi~,
gamosazamTreblad misvlamde igi jer,
orbanTSi
albaT,
sxvagan
cxovrobda) da Semdeg wamosula qarTlisken. faravnis
tbidan wamosuli wmida ninos, rogorc viciT, gzaze bevri
siZnele
unaxavs.
vfiqrobT,
118
daueWveblad
ar
unda
miviCnioT,
rom
mgzavrobaSi,
ojaxSi
wmida
gamoiara
es
gaCerdeboda
gamoricxuli,
rom
ninom
Zalian
gza.
igi
gzaze
sacxovreblad
es
upovari,
swrafad,
sxvadasxva
da
ucxo
erT
ar
asuli,
aris
vTqvaT,
zamTarSi, TiToeul ojaxSi ramdenime Tvesac atarebda.
Cveni azriT, safiqrebelia, rom 305 wlis 30 martidan
manam, sanam igi jer somxeTis sazRvrebTan cxovrobs,
xolo Semdeg faravnis tbidan urbnisamde moaRwevdes, 5
weli gadis. ar aris gasakviri, rom amdeni dro gasuliyo
rifsimeanTagan
misi
dacilebidan
urbnisSi da
Semdeg
mcxeTaSi Semosvlamde...
rodis
unda
diokletianes?
Tu
gamoqceodnen
miviCnevsT,
rom
rifsimeanebi
isini
somxeTis
sazRvrebs 305 wels miadgnen, maSin, cxadia, safiqrebelia,
rom asulebi diokletianes 303 wels gamoeqcnen. rogorc
aRvniSneT, 303 wlis 23 Tebervals, sazRvarTa RvTaebis
dRes,
diokletianem
rifsimeanebi
swored
daiwyo
am
qristeanTa
dros
unda
devna
iyon
da
misgan
gamoqceulebi (rifsimeanTa devnas 303 welTan akavSirebs
ist. mec.
doqt. vaxtang goilaZe (goilaZe 1986: 153);
isini, rogorc Cans, daaxlovebiT or wels mosdomnian
somxeTamde misvlas.
oriode
sityva
gvinda
vTqvaT
somxeTis
moqcevis
TariRTan dakavSirebiTac. rogorc aRvniSneT, mcxeTaSi
wmida nino, Cveni varaudiT, 310 wels Semosula da mas 316
wels
mouqcevia
dedofali
nana,
xolo
317
zafxulSi _ mirian mefe; arabul-berZnuli
mixedviT,
qarTli
da
somxeTi,
119
rogorc
wlis
versiebis
vnaxeT,
daaxloebiT
erT
dros
Cans
moqceulebi,
amitom
rifsimeanTa wamebac da Trdatis moqcevac daaxloebiT am
periodSia
savaraudo.
msjelobisagan
Tavs
TariRebze
vikavebT
da
kategoriuli
somxeTis
moqcevis
TariRTan dakavSirebiTac mxolod varauds gamovTqvamT:
Tu miviCnevT, rom wmida grigori Trdatma imave 303 wels
Casva dilegSi da, Tu grigorma iq marTla 15 weli
gaatara, maSin
Trdatis moqcevis wlad, aseve, 317 weli
unda vigulisxoT
(es im SemTxvevaSi, Tu 15 weliwadSi
303 welsac aTvlidnen da, albaT, asec moiqceodnen,
srulad
warmoCeniliyo
wmida
grigoris
arabul-berZnuli versiebis mixedviT,
da
Trdatis
moqceva
Semodgomaze
raTa
mowameoba).
rifsimeanTa wameba
momxdara,
aqedan
gamomdinare, SeiZleba, davuSvaT varaudad, rom Trdati
317 wlis Semodgomaze moiqca, ris Semdeg axlo xanebSi
somxeTSi, rogorc Cans, erTmaneTs Sexvedrilan, erTi
mxriv, wmida grigor-Trdati da, meore mxriv, wmida ninosa
da mirian mefis delegacia, rogorc es movses xorenacis
`stiriisa~
da,
aseve,
arabul-berZnul
`cxovrebaTa~
teqstebis analizma cxadyo; arabul teqstze dakvirveba
gvaraudebinebs, rom wmida grigori xangrZlivi wamebis
Semdeg, SesaZloa, swored 303 wels Casves dilegSi. am
versiaSi,
rogorc
aRvniSneT,
naTqvamia,
rom
Trdatma
wmida grigori artaSatSi gagzavna da ormoSi Caagdebina,
Semdeg avtori gvacnobs, rom wmida grigorma ormoSi 15
weli gaatara, Semdeg ki isev grZeldeba Txroba Trdatis
Sesaxeb,
naTqvamia,
Cagdebis
mere
rom
igi
ormoSi
gamosazamTreblad
120
wmida
TviTonac
grigoris
artaSatSi
wavida... Semdeg avtori gveubneba, rom Trdatma qristeanTa
devna
daiwyo,
kerpebisTvis;
rom
mere
diokletianem
yvelas
ki
aiZulebda,
naTqvamia,
colis
Tayvani
rom
SerTva
ecaT
,,im
wels
gadawyvita~
da
moTxrobilia, Tu rogor gamoiqca romidan dioklitianes
mowonebuli rifsime Tavis megobrebTan erTad. rogorc
aRvniSneT,
diokletianem
qristeanebis
devna
303
wels
daiwyo da Cans, rom rifsimeanebic swored 303 wels arian
romidan
gamodevnilebi;
arabuli
versiis
mixedviT,
rifsimeanTa devna im wels momxdara, romelSic Trdats
somxeTSi qristeanTa dauwyia, xolo somxeTis qristeanTa
devna uSualod wmida grigoris saboloo datusaRebas
mohyolia; arabul versiaSi aSkarad igrZnoba avtoris
survili, movlenebi droSi mimdinareobis TvalsazrisiT
zustad
warmogviCinos,
dagvikonkretos,
drois
ra
momentSi ra movlenebi moxda, _ igi xazgasmiT gviCvenebs,
rom diokletianem colis SerTva im wels gadawyvita,
roca somxeTSi qristeanTa devna daiwyes... am nawarmoebSi
wmida grigoris datusaRebisa da somxeTSi qristeanTa
devnis
ambavi
isea
naCvenebi,
rogorc
drois
erT
monakveTSi momxdari movlenebi, _ naCvenebia, rom Trdatma
dilegSi
dasaRupavad
Caagdo
wmida
grigori,
xolo
Semdeg naTqvamia, rom qristeanTa devna daiwyo, rom igi
qristeanT emuqreboda, _ me TviT Cemi sayvareli grigori
Cavagde
ormoSi
da Tqvenc
dagsjiTo...
avtori
aq
ar
cdilobs, am or movlenas Soris mkveTri droiTi zRvari
warmogviCinos, ara da es is avtoria, vinc, rogorc iTqva,
nawarmoebis am adgilebSi cdilobs, movlenebi droSi
121
mimdinareobis
TvalsazrisiT
zustad
warmogviCinos...
iqmneba STabeWdileba, rom wmida grigoris dilegSi Casma
da somxeTSi qristeanTa devna avtors gadmocemuli aqvs
rogorc uSualod Tanmimdevruli, rogorc drois erT
monakveTSi momxdari ori movlena, es ki badebs varauds,
rom
dilegSi
wmida
grigoris
Cagdeba,
somxeTSi
qristeanTa devna da romidan rifsimeanTa gamoqceva erT
weliwads, _ kerZod, 303 wels xdeba... Tu wmida grigori
sabolood 303 wels daatusaRes da misi tyveoba marTla
15
weliwads
grZeldeboda,
maSin
rifsimeanTa
wameba,
wmida grigoris gaTavisufleba da Trdatis moqceva imave
317 wels aris sagulisxmebeli; Tu rifsimeanebi marTla
Semodgomaze awames, maSin unda vivaraudoT, rom Trdati
317
wlis
Semodgomaze
moqceula...
Trdatis
moqcevis
TariRTan dakavSirebiT, rogorc aRvniSneT, Cven
specialistebs mxolod
sakiTxze
muSaobaSi
ganmanaTleblis
amjerad
varauds vTavazobT, albaT
CaerTvebian
cxovrebis
isini,
yvela
visac
teqstze
am
grigor
miuwvdeba
xeli... davubrundeT qarTlis Sesaxeb saubars...
qarTuli
wyaroebi
saSualebas
gvaZlevs,
kidev
ramdenime TariRis Sesaxeb visaubroT:
Satberduli `ninos cxovrebis~ mixedviT, wmida nino
qarTlSi
mosvlidan
Tanaxmad,
me-14
me-15,
wels
xolo
leonti
gardacvlila
mrovelis
(WeliSuri
`cxovrebaSi~ 15 wlis nacvlad 35 welia dasaxelebuli,
wmida
amitom,
nino
konstantine
cxadia,
rom
keisarze
WeliSuri
adre
gardaicvala,
`cxovrebis~
cnoba
gadamweris Secdomis Sedegadaa gaCenili), e. i. SegviZlia,
122
varaudad davuSvaT, rom wmida nino 324, an 325 wels
gardacvlila... es momxdara jvari patiosnis aRmarTvidan
arcTu didi drois gasvlis Semdeg...
xe jvrisTvis 25 marts, paraskevs mokveTes... 25 marti
paraskevze 320 wels modis, amitom, safiqrebeli xdeba,
rom jvari swored 320 wlis gazafxulze aRumarTavT...
Cven saSualeba gveZleva, vimsjeloT mirian mefisa
da misi Zis _ revis gardacvalebis TariRzec...
revi
`mefeTa
cxovrebis~
Tanaxmad,
mirian
mefis
moqcevidan 25-e wels gardaicvala, `mefeTa cxovrebis~
mixedviT, imave wels gardacvlila Tavad mirian mefec;
amdenad, am wyaros monacemebis gaTvaliswinebiT, revisa
da
mirianis
gardacvalebis
TariRad
342
wels
vRebulobT...
rac
Seexeba
am
sakiTxze
`moqcevaÁ
qarTlisaÁs~
cnobebs...
`moqcevaÁSi~, rogorc aRvniSneT, aris cnoba wmida
ninos misi qarTlSi mosvlidan me-15 wels gardacvalebis
Sesaxeb,
Semdeg
naTqvamia,
gardaicvala
mirian
gadawerisas
Secdomaa
nacvlad
ocdameoTxe,
rom
mefe...
vfiqrobT,
daSvebuli
anu,
`meoTxesa
da
welsa~
`moqcevaÁSi~
meoTxe
imdroindeli
welis
stiliT
Tu
vityviT, ,,meocdaoTxe~ weli unda eweros; rogorc Cans,
mirianis
gardacvalebis
TariRis
gadmosacemad
`moqcevaÁSi~ aTvlis wertilad mirianis moqcevis faqti
auRiaT;
safiqrebelia
rom
`moqcevaÁs~
`mefeTa
cxovrebis~TariRTan
iqneboda
dasaxelebuli,
iq
123
Zvel
nusxaSi
miaxloebuli
wlebi
mirianis
moqcevidan
24-e
welze
iqneboda saubari,
aqedan gamomdinare,
mirianis
gardacvalebis TariRad, `moqcevaÁs~ mixedviT, 341 wels
vRebulobT
(`qarTlis
cxovrebis~
zogierT
variantSi
mirianis gardacvalebis TariRad, erT SemTxvevaSi 34-e,
xolo meore SemTxvevaSi, 35-e welia dasaxelebuli, magram
es TariRebi simarTles rom ar Seesabameba, sruliad
cxadia, _ qarTul wyaroebSi naTlad aris naCvenebi, rom
mirian
mefe
konstantines
mier
baqaris
qarTlSi
gamogzavnis Semdeg axlo xanebSi gardacvlila; aSkaraa,
rom
mirianis
gardacvalebis
daSorebuli);
gardacvalebis
TariRs
revi,
TariRi
(337w)
Zalian
`moqcevaÁs~
konstantines
ar
mixedviT,
aris
jvari
patiosanis aRmarTvidan 23-e wels gardacvlila, rac 342
wels
udris
(radgan
jvari
patiosani
320
wlis
gazafxulze aRmarTes, 23-e wlis gamoangariSebis erT
wlad TviTon 320 welic unda mivaTvaloT). zemoT 317,
welze 25 wlis mimatebiT revis gardacvalebis TariRad
aseve, 342 miviReT, _ monacemebi erTmaneTs emTxveva, _
vvaraudobT, rom revi gardaicvala 342 wels, mirianis
gardacvalebis TariRad 341, an 342 welia savaraudo...
davubrundeT qarTlis moqcevis TariRze saubars.
maSasadame, Cveni azriT, mirian mefe TxoTis mTaze 317
wlis 20 ivliss, SabaT dRes moiqca. rac Seexeba qarTlSi
samRvdeloebis jer pirveli, xolo Semdeg meore nakadis
Semosvlas, saeklesio aRmSeneblobebs, mirian mefisa da
misi
ojaxis,
samefo
karis,
mravalricxovani
xalxis
naTlobebs, es, cxadia, cota mogvianebiT moxdeboda. 317
wlis 20 ivliss, TxoTis mTaze moqcevis Semdeg, wmida
124
ninosa da mirian mefes sveticxoveli augiaT. Teodorite
kvirelis cnobaze dayrdnobiT CvenTvis cnobili xdeba,
rom am dros qarTvelebs samRvdeloebis mowvevis sakiTxi
jerac ar hqoniaT gadawyvetili (georgika 1961: ); rogorc
zemoTac
iTqva,
arsebobs
mosazreba,
rom
berZnul-
laTinuri wyaroebi, romlebic qarTlis moqcevas Seexeba,
`wmida
ninos
CxartiSvili...),
cxovrebis~
amitom,
cnobebs
vfiqrobT,
emyareba
swored
(marina
Teodorites
cnobaa simarTled misaCnevi da ara _ cnoba `wmida ninos
cxovrebis~
romelTa
dRes
Cvens
Tanaxmadac,
xelT
mefe
arsebuli
mirians
redaqciebisa,
TxoTis
mTidan
Camosvlis umalve, _ jer kidev manam, sanam sveticxovlis
Senebas daiwyebdnen, konstantine keisrisTvis gaugzavnia
elCebi samRvdeloebis saTxovnelad.
rogorc vnaxeT, wyaroebis analizi cxadyofs, rom
mirianis moqcevis Semdeg qarTlidan somxeTSi wasula
qarTlis samefo delegacia. Zneli misaxvedri ar aris, Tu
ra sakiTxze unda momxdariyo es Sexvedra, _ qarTvelebsa
da somxebs _ orives am dros erTi sakiTxi hqondaT
gadasawyveti,
samRvdeloeba,
kerZod
is,
Tu
romel eklesiaze
saidan
aeRoT
moewviaT
orientacia,
_
Cans, im Sexvedraze saboloo gadawvetilebebis miReba ver
moxerxda,
TavianT
magram
SeTanxmebulan
erT
qveynebSi
eklesiaTa
Senebis
SeeCerebinaT,
qveynebSi
rom
samRvdeloebis
salocavebad
aegoT
sakiTxSi,
procesi
mosvlamde
jvrebi...
es
rom
ar
TavianT
Sexvedra,
safiqrebelia, rom _ 317 wlis zamTarSi, an 318 wlis
dasawyisSi
moxdeboda...
amis
125
Semdeg
axlo
periodSi
somxeTis ganmanaTlebel _ grigol parTels kesariis
patriarq
leontisagan
samRvdelo
xeldasxma
miuRia
(rogorc aRvniSneT, leonti kesariis patriarqi 314 wels
gaxda, marto es faqtic adasturebs, Tu raoden saeWvoa
debuleba, TiTqos, somxeTi 301 wels, Tu am periodis
axlo xanebSi, moiqca. am sakiTxze vaxtang giolaZes aqvs
yuradReba gamaxvilebuli...), xolo mcxeTis episkoposad
konstantines mier gamogzavnili iovane ukurTxebiaT da
Semdeg ki wmida ninos xelTaqveS mounaTlavT mirian mefe
da misi ojaxi. iovane episkoposad, rogorc Cans, evstaTim
akurTxa,
_
patriarqi
pirovnebam,
vinc
Semdeg
gaxda
(iovanes
evstaTis
miiCnevs
vaxtang
giolaZe
(xsenebul
goilaZe
1986)...
es,
daaxloebiT
(324w)
mier
antioqiis
kurTxeulad
sakiTxebze
318
wels
ix.
unda
_
iyos
momxdari (SesaZloa, Semogvedaon da gviTxran, rom am
dros
evstaTi
antioqeli
jer
ar
iyo
patriarqi
antioqiisa, magram Cven arc gvgonia, rom im dros, roca
evstaTi
mcxeTaSi
somxeTSi
leonti
Camovida,
TviTon
is
ar
ukve
patriarqi
Casula,
aramed,
iyo,
petre
gaugzavnia, raTa igi gamxdariyo wmida grigoris mTavari
xeldamsxmeli;
evstaTis
safiqrebelia,
SemTxvevaSi.
patriarqi,
aramed
rom
qarTlSi
patriarqisa
aseve
momxdeboda
Camosvlisas
da
igi
konstantines
ara
mier
warmogzavnili iqneboda), SemdgomSi ki ukve, albaT, mTel
qarTlSi
daiwyes
naTlobebi.
augiaT
sakmaod
320
jvari
saeklesio
wels,
patiosani.
aqtiurad
rogorc
aRmSeneblobebi
aRvniSneT,
SemdegSi,
ganugrZia
126
Cans,
vfiqrobT,
mirian
qarTvelTa
da
mefes
naTloba.
safiqrebelia, rom es procesi gansakuTrebiT aqtiuri
gaxda
324 wels, _ maSin, roca konstantinem qristeanTa
uflebebis
Sesaxeb
kidev
erTi
ediqti
gamosca...
xelisuflebis mier romSi qristeanobis aRiarebis Semdeg
saxelmwifoSi
qristeanTa
(harnaki
618),
1924:
ricxvi
cxadia,
orjer
igive
gaizarda
movlenebi
moxda
qarTlSic, _ nanasa da mirianis gaqristeanebis Semdeg,
Cans,
rom
qarTlSi
erTbaSad
iwyo
am
religiam
gaZliereba...
ai, is TariRebi, romlebsac savaraudod vTavazobT
am sakiTxebiT dainteresebulT.
bolos, xsenebul Tematikaze msjelobisas, cxadia,
pasuxs
iTxovs
kiTxva:
ratom,
an
rogor
moxda,
rom
qarTuli wyaroebis zogi monacemis mixedviT,
qarTli
gvian
aris
mowameobis
moqceuli?
Semdeg
wmida
dabadebulad
nino
wmida
giorgis
Cans,
xolo
qarTlSi
qarTvelTa mociquli nikeis krebis (325w) Semdeg mosulad
aris
warmoCenili.
sayuradRebo
am
sakiTxebTan
mosazrebebi
aqvs
dakavSirebiT
gamoTqmuli
guram
narsiZe.s, mas yuradReba im faqtze aqvs gamaxvilebuli,
rom V s-mde, wmida giorgis wamebis TariRad 270-iani ww.
iyo miCneuli da ara _ 303, miaCnia, rom `wmida ninos
cxovrebaSi~
wmida
giorgis
cxovrebis
im
adreuli
versiis anareklia SemorCenili... am SexedulebiT, nikeis
krebis
dadgenilebaSi
ar
aris
gaTvaliswinebuli
qalisaTvis mociqulobis nebis micema da, Tu qarTuli
wyaroebi
wmida
ninos
qarTlSi
nikeis
krebis
Semdeg
mosulad acxadebs, es imis brali unda iyos, rom `wmida
127
ninos
cxovrebis~
saeklesio
Semdgenelni
krebis
SiSobdnen,
gadawvetilebaTa
vinmes
darRvevad
ar
gamoecxadebina is faqti, rom qarTlis mociquli qali
gaxda
da
amitom
wmida
nino
qarTlSi
warmouCeniaT
iqnas
`cxovrebaSi~
nikeis
(ZeglSi
miCneuli
krebis
mogviano
ramdenime
faqtebi
SeucvliaT,
Semdeg
drois
winadadeba
_
mosulad
CanarTad
nikeis
unda
krebis
Sesaxeb...); Tu umetesobas ise ecodineboda, rom wmida nino
qarTlSi nikeis krebis Semdeg movida saqadageblad, maSin
imis CxrekiTac naklebad dainteresdebodnen, _ yovelive
am
krebis
Sesabamisad
moxda
Tu
_
ara
qarTlSi,
darwmunebulni iqnebodnen, rom qarTvelni krebis Semdeg
yovelgvar wess Seumcdarad daicavdnen...
saerTod, `wmida ninos cxovrebaSi~ araerTi faqti
SemdgomSi aris gadakeTebuli da qarTlSi wmida ninos
nikeis krebis Semdeg mosvlis cnobasac redaqtoris xeli
marTlac
atyvia...
(am
nawarmoebSi
`wmida
grigor
ganmanaTleblis cxovrebidan~ gadmoRebuls hgavs agreTve
ambavi Trdatis `eSvad~ Secvalebis Sesaxeb. es jer kidev
akad. eqvT. TayaiSvils aqvs aRniSnuli (axali varianti
1891: 24, sqolio), SeniSnulia agreTve, rom `wmida grigor
ganmanaTleblis
cxovrebaSi~
cxovrebidan~
gadmowerili
aris
Sinaarsi
`wmida
ninos
dioklitianes
werilisa, romelic rifsimeanebs exeba. SesaZloa, swored
faqtebis `gaaxalgazrdavebis~ mizniT xdeba, rom `wmida
ninos
cxovrebaSi~
diokletianes
saxeli
ar
naxsenebi da mxolod keisaria moxseniebuli...)
warmodgenili azri angariSgasawevad mogvCnia.
128
aris
xolo am sakiTxTan dakavSirebiT, aqvs Tu ara qals
mociqulobis ufleba, Zalian mokled vityviT, radgan
wmida
nino
eCveneboda,
Cvengan
rom
dacvas
qals
ar
saWiroebs.
mociqulobis
neba
is,
visac
ara
aqvs,
ZiriTadad eyrdnoboda wmida pavle mociqulis sityvebs:
`moZRurebad dedaTa ara ubrZaneb, arca mTavrobad qmrisa,
aramed raÁTa iyos igi myudroebiT. rameTu adam pirvelad
daibada da mere eva. da adam ara scTa, xolo dedakaci
igi scTa da sjulsa gardahda~ (I timoTe, 2,12-14); magram
iqve, me-15 muxlSi, wmida pavle mociquli
qalis Sesaxeb
ambobs: `aramed cxondebis SvilTsxmisagan, ukeTu egnen
sarwmunoebiT
zeda~...
da
`SvilT
fizikuri,
siyuaruliT
sxmaSi~
ise
da
siwmidiT
igulisxmeba
sulieri
Rirsebasa
qalis
mSobloba,
rogorc
saerTod,
_
aRmzrdeloba ara mxolod Tavisi fizikuri Svilebis,
aramed
_
sxvebisac.
aRzardos,
aRmzrdelma
cxadia,
qristesmieri
kargi
Svili
rom
moZRvrebiT
unda
damoZRvros igi, swavlebis gareSe, rogor aRzrdis karg
Svils...
amdenad,
swavlebis
ufleba,
qals
amgvari,
cxadia,
aqvs.
dedobrivi,
wmida
pavle
keTili
qalis
mxolod fuWmetyvelebas da sikeTis vermomtan laparaks
ebrZvis da ara _ saerTod mis maswavleblobas. wmida
ninos
imitom
ewodeba
`dedaÁ
Cueni~,
rom
man
Tavisi
wynari qadagebebiT qarTvelni qristean adamianebad, Tavis
sulier
Svilebad
aRzarda;
monazon
qalebs
imitom
ewodebaT dedani, rom TavianTi swavlebiT, rac Zalian
xSirad yovelgvari sityvieri qadagebebis gareSe, Cumad
yofniT, samagaliTo, sufTa, keTili cxovrebiT xdeba,
129
did qristeanebs, karg adamianebs zrdian. qals amgvari,
umaRlesi simSvidiT savse swavlebis ufleba aqvs da,
cxadia, es ufleba hqonda wmida ninosac, iseve, rogorc,
bunebrivia, hqonda RvTismSobels (nikoloz gulaberisZis
aRniSvniT, wmida nino qarTlSi swored imitom movida,
rom es qveyana
RvTismSoblis wilxvedri iyo. es azri
SemdgomSi Zalian Rrmad ganmtkicda qarTvel xalxSi),
magram,
SesaZloa,
`wmida
ninos
cxovrebis~
Semdgomi
drois redaqtorebi qristeanobis adreul etapze mainc
moeridnen
mokamaTeebs
da
amis
gamo
`wmida
ninos
cxovrebaSi~ zogi cnoba Secvales...
ar aris gamoricxuli, rom adreuli Sua saukuneebis
qarTlSi
am
sakiTxTan
dakavSirebiT
sakmaod
mZime
viTarebac iyo Seqmnili, ris Sesaxebac dRes Bbevri ram
aRar viciT... wmida nino, rogorc aRvniSneT, Cans, 324 Tu
325 wels gardacvlila... 325 wels gaimarTa nikeis kreba,
romelzedac
qalis
mociqulobis
uflebaze
araferi
iTqva; SesaZloa, qarTlSi adreve icodnen, amjerad qalis
mociqulobis ufleba rom ar unda gacxadebuliyo da
gaugebrobebisa da
mokamaTeebTan uTanxmoebisgan Tavis
aridebis mizniT qarTlidan nikeis krebaze aravin wasula,
maSin,
roca
dasavleTi
saqarTvelos
eklesiis
warmomadgeneli _ stratofile, rogorc viciT,
eswreba
krebas... Tu am periodSi ver moxerxda imis cxadyofa, rom
qals
mociqulobis
ufleba
aqvs,
aseT
viTarebaSi
qarTvelni mokamaTeTagan imis SiSis gamo, rom qarTuli
eklesias
mokamaTeebi
ar
gamosCenoda,
iZulebulni
gaxdebodnen, TavianTi mociqulis saxeli xmamaRla ar
130
exsenebinaT
da
ZiriTadad
pirvelmociqulebze
gaemaxvilenaT yuradReba... `wmida ninos cxovrebac~, iqneb,
amitom ar Cans saqveynod me-10 saukunemde... SesaZloa, am
viTarebiT sargebloben qarTlis eklesiis mokamaTeni da
qarTvelebs wmida grigoris Sesaxeb uwyeben kamaTs, _
grigorma yvelas monofizitoba gvaswavlao, _ ician, rom
qarTvelebs wmida grigori marTlac miaCniaT ara marto
somxebis,
aramed,
sxva
qveynebisa
da,
maT
Soris,
TavianTTvis mzrunvel adamianad da, mravalTa Soris,
erT-erT sayvareli maswavleblad (vimeorebT, _ iseTive
maswavleblad, rogorebic iyvnen basili didi, grigol
noseli, sxvani mravalni...), xolo wmida ninos saxelis
xmamaRla
xsenebas
uaryofen,
rom
eridebian...
wmida
grigori
qarTvelebi
maTi
araTu
ar
maswavlebelicaa,
aramed, piriqiT, _ cdiloben, daumtkicon mokamaTeebs,
rom es marTlac asea, rom ara marto somxebma, aramed,
maTac mSvenivrad uwyian, Tu ras qadagebda wmida grigori
da umtkiceben, rom igi qalkedonelobis maswavlebeli
iyo...
SesaZloa,
maTi
mokamaTeebi
am
viTarebiT
gaTamamebulebic cdiloben, gaazviadon wmida grigoris
mier
qarTvelTTaTvis
Sesrulebuli
maswavlebluri
roli... qarTvelebi ki cdiloben, daumtkicon mokamaTeebs,
rom TviTonac kargad ician, risi maswavlebeli iyo wmida
grigori... qarTvelTa es ganwyobileba moCans kirion da
abraam
kaTolikosebis
mimoweraSi,
_
`epistoleTa
wignSi~... ra mizeziTac ar unda yofiliyvnen gamowveuli
qarTvelTa mokamaTeebis aqtiuroba, erTi ram faqtia, _
konfesiur kamaTSi nel-nela iqmneboda saSiSroeba, rom
131
dabadebuliyo
yalbi
azri,
legenda,
TiTqos
wmida
grigori, _ is, vinc, SesaZloa, misionerebi gamogzavna
qarTlSi (msoflios sxvadasxva qveynidan Camosuli aseTi
misionerebiT, albaT, savse iqneboda maSindeli qarTli),
TiTqos, qarTlis mociquli iyo... qarTvelTa mokamaTeebs,
SesaZloa, imedi hqondaT, rom qarTvelni didxans ver
gabedavdnen wmida ninos saxelis xsenebas da SesaZlo
iyo,
damdgariyo
dro,
roca
isini,
gatacebulni
imis
mtkicebiT, rom TviTonac ician, Tu risi maswavlebeli
iyo
wmida
grigori,
mas
TavianT
mociquladac
gamoacxadebdnen...
SeiZleba davuSvaT varaudi: qarTvelni wmida ninos
saxels
xmamaRla
didi
xnis
ganmavlobaSi
imitom
ar
axseneben, rom mokamaTeebs SebrZolebis saSualeba ar
misces... ZiriTadi yuradReba, SesaZloa, pirvelmociqulTa
qadagebis Sesaxeb adreve gadaaqvT... isini sabednierod
yalbi
istoriis
gavlenaSi
srulebiT
ar
eqcevian
da
wmida grigori TavianT da sxva xalxebis mxolod erTerT did maswavleblad miaCniaT da ara _ momaqcevlad...
garkveuli
periodis
qristeanuli
saxelmwifo
gasvlis
Semdeg
Zlierdeba,
qarTuli
msoflioSi
ukve
cnobili xdeba, rom qarTlSi qristeanuli dogmatika ar
darRveula da, amdenad, ar darRveula arc saeklesio
krebis
dadgenileba...
acnobiereben,
rom
qarTli
gamonaklisi qveyanaa da aq qalis mociquloba Tavidanve
iyo
gansazRvruli...
wilxvdomilebaze
nikoloz
yovladwmida
RvTismmSoblis
amaxvileben yuradRebas...
gulaberisZe
SemorCenil
132
aseT
dros
mokamaTeebs
ukve
xmamaRla mimarTavs: `daiyavn piri borotad da amaod
damkninebeli qadagebisa da moqcevisa CuenisaTÂs bunebisa
mier
dedobrivisa.
aramed
ufroÁsad
da
umetesad
vmoxarulobdeTca da vmoqalaqobdeT mayuedrebelTa maT
CuenTa mimarT ugunurebis momzraxTa~ (kekeliZe 1975: 320).
_ amieridan wmida ninos saxeli ukve Tamamad cxaddeba
qristeanuli msoflios winaSe...
aseTia
Cveni
Sexeduleba
qarTlis
moqcevis
TariRebTan da moqcevis Semdgom momxdar movlenebTan
dakavSirebiT.
133
Tavi meSvide
qarTlisa
da
moqcevis
kavkasiis
istoria
sxva
qveyanaTa
ganxiluli Zeglebis
mixedviT
axla
ki,
gavecaniT
naSromis
dasasruls,
arabul-berZnul
Zeglebs
mas
Semdeg,
rac
da
warmovaCineT
maTze Cveni Sexeduleba, gvinda, mokled warmovadginoT is
istoriuli
Strixebi,
romlebic
xsenebuli
versiebis
gacnobis Sedegad moixaza.
qarTlSi
rom
adridanve
iyo
qristeanobis
gamarjvebis winapirobebi, es azri dRes siaxles aRar
warmoadgens.
amas
qristeanuli
Temebis
xels
uwyobda
arseboba,
adgilobrivi
warmarTul
religiaSi
momxdari cvlilebebi; qristeanTa interess iberiisadmi
aZlierebda aq arsebuli legendebi elias xalenisa, Tu
uflis
kvarTis
qristeanTaTvis
Zlieri
Sesaxeb,
Zneli
impulsi
romlebic
gasacnobi
ar
sxva
iqneboda.
qristeanobis
qveynebis
es
iyo
SemosvlisaTvis
winareqristeanul xanaSi (kiknaZe 1994: 54).
kavkasiis qveynebSi qristeanoba saxelmwifos doneze,
rogorc
ganxiluli
teqstebis
analizidan
irkveva,
erTdroulad, _ me-4 saukunis pirvel meoTxedSi Semodis.
am ZeglTa mixedviT, somxeTis, albaneTis, qarTlisa da
lazikis qveynebi daaxloebiT erTdroulad qristeandeba
da
erTdroulad
fuZndeba
maTi
134
eklesiebi.
qarTlSi,
sadac tradiciis Tanaxmad, qristeanoba pirvelad andria
da mataTa mociqulebma iqadages,
rogorc miCneulia,
meored, axla ukve samefo karisa da, aqedan gamomdinare,
mTeli
qveynis
somxeTSi,
doneze,
sadac
qadagebs
wmida
pirvelqadageba
nino,
tradiciis
xolo
Tanaxmad,
aseve, pirvelmociqulebTan kavSirdeba, _ wmida grigor
parTeli ganmanaTlebeli...
wmida
aris
nino
devnili
rifsimeanTa
romis
amxanagia,
omperator
maTTan erTad
dioklitianes
mier,
rogorc savaraudoa, _ 303 wels... devnili rifsimeanebi
305 wlis axlo xanebSi Sedian somxeTSi, iq saxldebian
da xelsaqmiT gaaqvT Tavi. dioklitiane 305 wlis 1 maiss
gadadga da, rogorc Cans, es maT saSualebas aZlevs,
erTxans
mSvidad
dioklitianesagan
icxovron.
Trdatma,
marTlac
icis
rogorc
somxeTSi
Cans,
devnili
asulebis Sesaxeb, magram ar asrulebs mis survils da ar
agzavnis
asulebs
gadadgomis
faqtiT
ukan
(vfiqrobT,
unda
aixsnas
is,
dioklitianes
rom
Trdatma
rifsimeanebi maTi somxeTSi Casvlis SetyobinebisTanave
ar
Seipyro);
wmida
nino,
rogorc
Cans,
somxeTSi
rifsimeanebTan erTad ar saxldeba, aramed, adre, jer
kidev somxeTis sazRvrebTan yofnisas, cildeba megobrebs
(savaraudoa, rom erT-erTi devnis dros), rogorc Cans, _
305
wlis
sazRvrebTan
qarTlisken
gazafxulze.
igi
erTi
xani
cxovrobs,
Semdeg
ki
faravnis
moemarTeba.
safiqrebelia,
rom
somxeTis
am
tbidan
grZel
gzaze igi sxvadasxva ojaxSi didxans cxovrobs. wmida
ninos mizani, rogorc Cans, qadagebebis, anu `CrdiloeTis
135
qveynis~
ganaTlebis
garda
(,,CrdiloeTis
qveynis~
simbolikis Sesaxeb ix. alibegaSvili 1994: 53), uflis
kvarTis moZebna iyo... rogorc savaraudoa, 310 wels wmida
nino mcxeTaSi Semodis, eswreba aqaur warmarTTa dReobas
da naxulobs, Tu rogor ingreva Zlieri stiqiis Sedegad
mcxeTelebis kerpebi... wmida nino saxldeba mcxeTaSi da
nel-nela
iZens
mowafeebs.
mas
mcxeTis
iudaur
diasporasTanac aqvs kavSiri.
311 wels galeriusi, xolo 313 wels konstantine da
likinius
imperatorebi
aqveyneben
qristeanTa
Semawynarebel ediqtebs, rac, cxadia, mTel msoflioSi
cvlis qristeanobisadmi damokidebulebas, Tumca, es ar
aris qristeanobis saxelmwifo religiad gamocxadebis
faqti da amitom romis imperiaSi
da sxva qveynebSic
warmarTTa mxridan qristeanTa devna jerac isev Zlieria...
316 wels dedofali nana inkurneba wmida ninos mier, rac
xels uwyobs am religiiT dedoflis dainteresebas da
qristesken nel-nela Semoqcevas. mefe miriani am periodSi
warmarTobas jer ar Tmobs, Tumca,AA dainteresebulia
wmida
ninos
religiiT;
rogorc
`qarTlis
cxovreba~
gvauwyebs, dedoflis moqcevis Semdeg iyo mirian mefe
`weliwadsa erTsa orgulebasa Sina~ (qarTlis cxovreba
1955:)...
rac Seexeba somxeTs, am droisaTvis rifsimeanebi iq
erTxans mSvidad cxovrobdnen da xelsaqmiT gaaqvT Tavi.
wmida grigori, romelic, rogorc vvaraudobT, 303 wels
daatusaRes, jerac dilegSia datyvevebuli... mefe miriani
317 wlis 20 ivliss, _ TxoTis mTaze yofnisas iwamebs
136
qristes
da
wmida
ninosTan
erTad
iwyebs
saeklesio
moRvaweobas, _ aSeneben sveticxovels...
Cveni
varaudiT,
cota
mogvianebiT,
_
317
wlis
Semodgomaze (seqtemberSi, an oqtomberSi) Trdat mefe
wamebiT akvdinebs rifsimeanebs, rac mis fsiqikas Zalian
cvlis da Trdati, rogorc Cans, fsiqikurad avaddeba.
mohyavT wmida grigori, romelTan urTierToba Trdats
kurnavs
da
isic
eqceva
qristesken.
somxeTSi
iwyeben
qristeanul salocavTa Senebas da warmarTuli taZrebis
ngrevas... somxeTisa da qarTlis eklesiebs gadasawyveti
aqvT
umTavresi
problema,
kerZod
_
is,
Tu
saidan
moiwvion samRvdeloeba... rogorc Cans 317 wels, an 318
wlis dasawyisSi somxeTSi erTmaneTs xvdebian qarTlis
samefos mier gagzavnili delegacia da wmida grigorTrdati. savaraudoa, rom Sexvedra swored samRvdeloebis
sakiTxis
gadasawyvetad
xdeba,
_
Cans,
am
Sexvedraze
saboloo gadawvetilebas ver Rebuloben da Tanxmdebian
mxolod imaze, rom samRvdeloebis mowvevamde warmarTul
taZarTa
ngrevisa
da
qristeanul
salocavTa
Senebis
procesi ar SeaCeron... radgan mRvdlebi jer ar hyavT,
amitom
eklesiebs
am
sakiTxis
ar
aSeneben
arabul-berZnuli
gadawyvetamde
da
salocavad
versiebi
sakurTxevlian
jvrebs
safuZvels
ageben...
gvaZlevs,
gamovTqvaT varaudi, rom xsenebul Sexvedraze albaneTisa
da lazikis xelisuflebis warmomadgenlebic Rebuloben
monawileobas.
somxeTs
gezi,
am
wyaroTa
mixedviT,
kesariaze auRia, _ wmida grigors samRvdelo kurTxeva
kesariis patriarqad 314 wels xeldasxmuli leontisagan
137
miuRia da somxeTSi samRvdeloeba kesariidan mouwveviaT;
qarTlSi
ki
Semosulan
gamogzavnili
mRvdlebi,
konstantine
mcxeTis
keisris
mitropoliti
mier
iovane
gamxdara. safiqrebelia, rom mas xeli daasxa evstaTi
antioqielma, SemdgomSi _ antioqiis patriarqma. rogorc
Cans, es 318wels momxdara. qarTlis samefo kars wmida
ninos xelTa qveS iovane episkoposisgan miuRia naTloba...
somxeTis
samefo
kari
da
didZali
xalxi
ki
wmida
grigol parTels mounaTlavs...
SemdgomSi
qarTlSi
konstantine
keisars
samRvdeloebis meore nakadi gamougzavnia da dawyebula
aq episkoposTa dadginebis procesi. rogorc Cans, 320
wlis gazafxulze mcxeTaSi aRumarTavT jvari patiosani...
samRvdeloebis meore nakadis mosvlisa da mTel qarTlSi
episkoposTa
dadginebis
ganmanaTlebels,
romelic,
somxebs,
aramed
sxva
periodSi
rogorc Cans,
qveynebsac
grigor
ara
mxolod
sTavazobda
xolme
misionerul moRvaweobas, qarTlSi gamougzavnia aqamde
sebastiaSi
diakvnad
moRvawe
misioneri,
erovnebiT
qarTveli kaci, saxelad irenarxe, gamougzavnia, rogorc
Cans, imisaTvis, rom am ukanasknels Tavisi gamocdilebis
gaziareba
dakavebul
safiqrebelia,
SeeTavazebina
episkoposTa
qarTvelTaTvis...
rom,
amgvarive
albaneTsa
da
dadginebiT
mizniT,
lazikaSic
gamgzavrebula ori pirovneba: sofroni da Toma. rogorc
Cans, axladdaarsebuli eklesiebi erTmaneTTan Zalzed
megobrul damokidebulebaSi yofilan...
138
rogorc vfiqrobT,
324
an 325 wels gardacvila
wmida nino. amis Semdeg ramdenime xans, rogorc Cans,
iseTi viTareba Seqmnila, rom qarTvelni wmida ninos
Sesaxeb
cxadad
aRar
laparakobdnen,
radgan
zogierT
wreSi, etyoba, miaCndaT, rom qals mociqulobis ufleba
ara aqvs; am periodSi aRar Cans iseTi Zegli, rogoricaa
`wmida ninos cxovreba~, magram daaxloebiT me-10 s-dan
wmida ninos saxelis xseneba isev Tamamad xdeba, radgan
ukve
yvelasTvis
cnobilia,
rom
qals
mociqulobis
ufleba aqvs, miT umetes, _ qarTlSi, sadac qalis kulti,
Cans, ZvelTaganvea gabatonebuli... wmida ninom qarTlSi
imoRvawa, magram gaxda ara qarTlis, aramed qarTvelTa
mociquli, radgan erovnuli saxe qristeanobas swored
wmida
ninom
misca...
rogorc
akad.
n.
berZeniSvili
aRniSnavda, _ wmida nino da qarTli mTeli saqarTvelos
ganmanaTleblad esaxebodaT (berZeniSvili 1975: 624).
amrigad, grigor ganmanaTleblis cxovrebis arabulberZnuli versiebis monacemebis gaTvaliswineba da maTi
kritikuli
Seswavla
saSualebas
gvaZlevs,
ukeT
gavaSuqoT qarTlis da kavkasiis me-4 saukunis pirveli
meoTxedis istoria.
139
daskvnebi:
ZiriTadi daskvnebi Semdeg saxes Rebulobs:
1.
wmida
grigor
ganmanaTleblis
cxovrebis
arabuli da, aseve, berZnuli versiebi ar iZleva
safuZvels, rom grigor parTeli
kavkasiis
sxva
momaqcevelad
qveynebisa
iqnas
Tu
maTi
miCneuli.
kavkasiis
qarTvelTa, an
mefeebis
cnobebi
sami
wmida
grigoris
mier
qveynis
mefeTa
moqcevisa
da
naTlobis
Sesaxeb
grigor
ganmanaTleblis
cxovrebis
uZvelesi
nusxis
literaturuli gadamuSavebis Sedegia.
2. arabuli versiebi ar iZleva safuZvels, rom
wmida
grigoris
mier
kavkasiis
sam
qveyanaSi
gagzavnili sasuliero pirebi am qveynebis saeklesio
pirebad miviCnioT.
3.
arabuli
literaturuli
iZleva,
versiis
Zeglebis
gamovTqvaT
da,
aseve,
Seswavla
qarTlis
sxva
saSualebas
moqcevis
savaraudo
TariRi, Cveni azriT, es aris 317 weli.
4.
wmida
gansaxilveli
warmoCnda
grigor
ganmanaTleblis
versiebis
ramodenime
Seswavlis
detali
140
kavkasiis
cxovrebis
Sedegad
qveynebis
qristeanizaciasTan dakavSirebiT. cxadi xdeba, rom
am
qveynebis
warmomadgenelni
samRvdeloebis
mowvevis win somxeTSi erTmaneTs Sexvedrian; cxadi
xdeba, rom wmida grigori mezobel qveynebSi Tavis
misionerebs agzavnida xolme...
5. ar aris misaRebi varaudi arabuli teqstis
berZnuli
teqstidan
Targmnis
daTariReba
ar
safuZvels.
arabuli
siaxlove
iZleva
erTi
am
da
Sesaxeb,
varaudis
teqstebis
gamoTqmis
berZnuli
teqstebis
winare
teqstidan
saerTo
momdinareobiT unda aixsnas.
6. grigor ganmanaTleblis cxovrebis uZvelesi
versia,
savaraudoa,
marTlac
agaTangelosis
mier.
im
moxseniebuli
yofila
IV
uZveles
s-Sia
Seqmnili
versiaSi,
qarTvelTa
Cans,
mqadagebeli
`nune~... grigor ganmanaTleblis cxovrebis somxuri
teqstidan
cnobebi
urTierTobebis
Sesaxeb,
qarTvel-somexTa
rogorc
ganxeTqilebis Semdeg amouRiaT.
141
Cans,
Zveli
saeklesio
arabuli teqstis (sina ar #460)
qarTuli
Targmani
upasuxa mas netarma, uTxra: ,,diaR, es aris Cemi
RmerTis uxilavi qmnileba, _ [igi] iTeseba uZlurebiT da
aRdgeba
ZaliT,
iTeseba
xrwnilebiT
da
aRdgeba
uxrwnelebiT15, tiriliT itireben, romelnic Tesaven, rac
niSnavs
gansacdelT,
dardebs
da
tkivilT.
da
Cven
daviTmenT RmerTis gamo, da roca mova Jami sTvelisa,
maSin
movimkiT
Znebs
sixarulis,
mxiarulebis
da
netarebis.
mefem Tqva: ,,daartyiT magas TavSi~, _ mere uTxra
netars: ,,es aris Seni sixaruli, amaze melaparakebi?~.
wmidanma miugo: ,,diaR,
es aris Cemi sixaruli, Tu ar
gaoflianda mxvneli, Tu ver aitana mzis mxurvaleba, ise
ver SeZlebs, iamayos Tavisi mosavliT16~ mefem miugo:
,,maSasadame, saWiro yofila, rom Sen axla gaofliande da
daiqanco”.
brZana, rom moetanaT Zmari da natriumi, wmidani
zurgze
daegdoT,
Tavi
marwuxebSi
moeqciaT
da
miemagrebinaT, moetanaT milebi da cxvirSi mariliani da
natriumiani Zmari CaesxaT. da aRsrulda es.
15
Sead. pavle, korinT., I, 15, 43; bibliuri paralelebi
naCvenebia akad. n. maris mier dadgenil teqstSi (mari
1905)...
16
يتع بغ ته,
142
[Semdeg] brZana, moetanaT tomara da igi Rumelis
ferfliT aevsoT. Camoacves tomara Tavze, kiserTan piri
moukres, raTa ver esunTqa; roca sunTqavda,
ferfls
SeisunTqavda
xolme.
am
tanjvaSi
cxviriT
eqvs
dRes
datova.
[Semdeg] brZana, moeyvanaT mis winaSe da moexsnaT
tomara kisridan.
uTxra mas mefem: _ ,,es saidan mosulxar, me ase
mgonia, Sen axla im sasufevlidan moxvedi, romelzedac
gviambobdi
xolme~.
grigoriusma
miugo:
,,diaR,
im
sasufevlidan movedi, romelzedac giambobdi xolme. me
Cemi RmerTi axla Tavisi saxelis
gamo tanjviT marCevs;
man marTla ukve ganmimzada sasufeveli, romelic ar
ixrwneba. am ferflis sanacvlod maradiuli yvavilebi
ganmimzada, Zmris sanacvlod ki _ sixaruli dauleveli~.
da maSin mefe aRivso ukeTurebiT; brZana, CamoekidaT
igi
da
gverdebze
rkinis
samurveli
SemoertyaT.
im
adgilas, sadac netars tanjavdnen, Rrmulebi sisxliT
aivso.
uTxra wmidans: _ ,,dammorCildi axla
da gaakeTe,
rac meameba, he, grigorius!~
miugo netarma: _ ,,me Cemi RmerTis mcnebas vicav,
siymawvilidanve
yovelgvari
WeSmaritad,
viswavle
siavisa
rom
Sen
igi;
da
ar
mbrZaneblob
da
Tanac
mxsnelisadmi
samsaxursa
RmerTs
Cemi
gansacdelisagan
icnob
mas,
memuqrebi,
da
143
daxsna
ZaluZs;
amitomacaa,
raTa
siyvaruls
da
rom
ganmaSoro
maradiul
tanjvaSi davrCe~. miugo mefem: _ ,,sad aris Seni RmerTi,
maS, movides da gixsnas Cemi xelisgan.~
da brZana mefem, moetanaT rkinis narebi da sasaxlis
ezoSi ise daelagebinaT, rom erTi meores dayrdnoboda17
brZana, samoselisagan ganZarcvuli wmidani zed daegdoT
da zemodan dawolodnen
manam, sanam [narebi] sxeulTan
ar gauerTiandeboda. da saqmiT aRsrulda es.
meore dRes moaZaxa mas mefem, uTxra: _ ,,gaocebas
var, fiqri momeZala, _ jerac cocxali xar! _ da ar
gawuxebs mravali satanjveli, rasac gimzadeb. is ki ara
da jiutad ambob: _
sikvdils veswrafio. ukve ramdeni
xania, itanjebi~.
wmida grigoriusma miugo: _ ,,me Cemi ZaliT rodi
vuZleb
Sengan
[mogvril]
satanjvels,
_
Cemi
RmerTi
mexmareba _ ieso qriste. igi mamxnevebs misken swrafvaSi,
raTa Seigno, rom aravis ZaluZs Cemi da, aseve, masze
mindobilebis misi siyvarulisgan CamoSoreba. WeSmaritad,
rom igia, vinc Zalas iZleva da exmareba mis gamo tanjvis
atanaSi. visac sjuli18 ar gaaCnia, Sennairi TvalTmaqcebi,
Seicnoben TavianT ususurobas da Sercxvenilni iqnebian
meored mosvlis dRes~.
amaze
Zalian
[grigoriusisaTvis]
miemagrebinaT,
[daeyenebinaT]
gabrazda
rkinis
filisaTvis
da
[wmidani]
Tirdat
fila
amoedoT
SuaSi
sami
mefe,
rkinis
dRis
brZana
da
zed
naWeri
ganmavlobaSi
Tavdayira Camokidebuli hyolodaT. da aRsrulda es.
17
18
ق
ت..., _ vulgar., swori formaa _ تس ق...
ن م,
144
mesame dRis bolos brZana, moegvaraT igi, uTxra: _
,,xom xedav, grigorius, ver giSvela Senma fuWma rwmenam,
romelzedac saubrob xolme, ver dagixsna Cemi xelisgan~.
grigoriusma miugo: ,,me aqedan imas vxedav, Se, mtarvalo,
rom
ususuri
xar,
ar
gZalgiZs,
CamomaSoro
Cemi
RmerTisadmi siyvaruls. mag mwikvlovani eniT ver axerxeb,
rom
misdami
siyvarulisagan
ganmidriko
goneba.
ar
maSinebs Sengan mogvrili satanjveli imitom, rom Cemi
RmerTis _ ieso qristes meoxebiT Sevebi mters, vinc Seni
meoxebiT WeSmaritebas ebrZvis. sxeuli tkivilebisa da
tanjvisaTvis imitom gavimete, rom vici, minda es, Tu ar
minda, uciloblad ganqardeba es warmavali sxeuli. xams,
rom warmavali adamiani gadaegos manam, sanam movidodes
yovlis
Semqmneli
da
Semoqmedi
da
ganaaxlebdes
daberebul adamianebs, imaT, visac amqveynad simdabliT
keTilsulierebiT ucxovriaT, [vinc] wmidebi [arian da
RmerTis] madidebelni, [vinc] samarTlianobiT [cxovroben]
da
RmerTis
moSiSni
gaamSvenierebs
da
[arian],
swored
ganacxovelebs.
ganmdgarT da winaaRmdgomT,
eSiniaT
da
cecxlSi
kerpebs
gagzavnis,
ganaaxlebs,
xolo
[RvTisagan]
maT, visac RmerTis ar
eTayvanebian,
miuzRavs
maT
marad
TavianTi
Cauqrobel
codvebisamebr,
gansakuTrebiT maT, vinc SensaviT kerpebs emonebian~.
mefem, roca moismina es, Zalian gabrazda da uTxra
grigoriuss: ,,me ar maRelvebs Seni
ukanasknel
dRes
gangaaxlebso,
damasevdiana, rom, Turme, iseT
romelic ar qreba.
[ai],
naTqvami, _ RmerTi
im
sityvebma
ki
cecxlSi unda gamgzavnos,
me ki Sen axlave amqveynad moganiWeb
145
im cecxls, romelic qreba, erTi vnaxo, rogor
mova Seni
RmerTi da rogor dagixsnis~.
da brZana mefem, rkinis qvabSi
tyvia daednoT da
[grigoriusi] Sig CaeSvaT. da aRsrulda es. roca CauSves,
zed Semoawva mTeli mxurvaleba. [magram] wmidani srul
gonebaze darCa da pasuxobda mis sityvebs.
misma moTminebam mefe Zalian gaakvirva, uTxra: _
,,axla rogorRa muSaobs Seni suli da Seni sxeuli, ukve
ramdeni xania, sxvadasxvagvari satanjveliT
itanjebi
Cemgan~. wmida grigoriusma upasuxa,
,,gana ar
Tqva: _
giTxari _ gamocdas dagviwyeb Cven _ WeSmariti RmerTis
msaxurebs meTqi? WeSmaritad, rom igi gvaZlevs Zalasa da
moTminebas, raTa SevarcxvinoT mterni misni da Sennairi
winaaRmdgomni. amieridan daculni varT mcnebaTa mier, im
madliT
vifarviT,
romelic
yvela
mis
mosiyvarules
mogvmadla Tvisi saxeliT, raTa [sicocxliT] aRgvavsos
meored mosvlisas. Cven axla misi SemweobiT vuZlebT
mware satanjvels, Cveni uflis _ ieso qristes saxeliT~.
maSin brZana mefem, wmida grigoriusisaTvis
fexi SeekraT, kiserze jaWvi CamoekidaT,
artasatSi19,
xel-
waeyvanaT qalaq
CaegdoT gvelebiTa da morielebiT savse,
Rrma ormoSi, raTa SeeWamaT im qvemZromebs. da saqmiT
aRsrulda es. cotaxnis Semdeg mefe Tirdatic gaemgzavra
im qalaqSi gamosazamTreblad.
19
ا ط ص ط,
146
da darCa netari im ormoSi TxuTmet weliwads. da
igi RmerTis
madliT Wamda, svamda da inaxeboda. xolo
qvemZromebi axlosac ar gakarebian.
amis Semdeg mefe Tirdatma brZaneba gasca da yvela
olqSi, romelic ki mas emorCileboda, gagzavna mTavrebi
da
xelisufalni
da
ubrZana
xalxs,
RmerTebisadmi
msxverpli daeklaT da Tayvani ecaT. yvela is, vinc ar
dauklavda [RmerTebs] msxverpls da ar scemda Tayvans,
xel_fexSeborkili [unda] wamoeyvanaT mefesTan. qristes
morwmuneebisadmi sibraze gauZlierda, gaiZaxoda: _,,egeni
arian, xels rom uSlian xalxs RmerTebis msaxurebaSi~.
didZal saCuqars hpirdeboda yvela imas, vinc qriteanis
kvals
miagnebda,
[xolo]
imaT
vinc
maT
Seifarebda,
Zlieri satanjveliTa da mware sikvdiliT emuqreboda: ,,me
ase [TviT] Cem sayvarel grigoriuss moveqeci, romelic ar
damyabulda,
sxvadasxvagvari
satanjvelis
[miyenebis]
Semdeg ormoSi Cavagde, raTa qvemZromTagan daRupuliyo.
RmerTebis
SiSiT
ar
Sevinaxe
misi
siyvaruli.
Tqvenc
swored RmerTebis SiSiT gadarCebiT~.
da
moisurva,
im
weliwads
mefe
diokletianusma
qali
raTa daqorwinebuliyo masze. Tavis mraval
samTavroSi mravali mxatvari daagzavna da ubrZana maT,
mTel saxelmwifoSi etrialaT, sadac ki keTilSobil
qalwuls naxavdnen, daexataT igi da moetanaT
misi
suraTi.
isini
monasterSi,
romSic
sadac
daeSvnen
qalwuli
da
qalebi
gaemarTnen
cxovrobdnen.
erT
[im]
qalwulebs erTi winamZRvari hyavdaT, mas saxelad gaiane
147
erqva. pureuls arafers Wamdnen,
mxolod dalbobili
parkosani mcenareebiTa da mwvanileuliT gahqondaT Tavi.
erTavad
locvebs
aRavlendnen
Cveni
uflis
_
ieso
qristes mimarT.
am monasterSi
erTi qalwuli iyo, mas rifsime
erqva. igi morwmune mefeTa STamomavali iyo. roca [im]
TvalTmaqcis wargzavnilebma da mxatvrebma naxes igi,
[ixiles] mSveniereba qalwulisa, aman Zalian gaaoca isini.
daxates misi saxe, mSveniereba da waiRes mefesTan.
da roca mefem naxa es saxe, Zalze moixibla da
gagzavna
xalxi,
daqorwinebuliyo
arxonts,
rom
masze.
mmarTvels,
moeyvanaT
da
ubrZana
rom
qalwuli,
mraval
saqorwilo
raTa
mTavars,
zeimze
gamocxadebuliuvnen.
Dda, roca ixiles wmidanebma maT winaaRmdeg mtris
gamolaSqreba da sabrZolvelad ukve alesili maxvilebi,
locvad daeyudnen, moTqmiTa da tiriliT SesTxovdnen
RmerTs
gamxnevebasa da gansacdelisagan daxsnas. TiTqos
erTi Ppiri aqvTo, ise ambobdnen:
`ufalTa ufalo,ARmerTTaARmerTo, Sen xar meufe
ukuniTi ukunisamde, RmerTi zecisa, vinc sityviT dabade
naTeli,zeca da qveyana, Seamke igi; vinc miwisagan dabade
kaci, miec mas sibrZne, pativi, zedaadgine yoveliveze, Sen
xar Zali Senze mindobilTaTvis!
gvasxure
[Seni madli],
Cven
isev
brZolaSiQvarT,
gvixsen sazari gansacdelisgan, eSmakeuli cdunebisagan,
raTa
gandiddes
saxeli
Seni,
[raTa]
eklisia, raTa ar Cagviqres lamprebSi
148
amaRldes
Seni
zeTi, raTa ar
Caqres
lampari
gzisQnaTels
Cveni
sibnele
rwmenisa,
Ramis,
ar
ar
moewios
agvicdes
fexi
Cveni
Seni
sinaTlis gzidan, ar dagvibneldes Tvalni, ucxoni ar
gavxdeT
Seni
QWeSmariti
naTlis
mTovarisTvis,
ar
waritacos mkvlelma arwivma Teslebi, romelnic CvenSi
daTesa Zem Senma mxolodSobilma, Cvenma ufalma ieso
qristem, ar wabilwos mxecma mtacebelma siwmide Seni
samwyosi, mparavma mgelma ar imZlavros Sensa kravebze, ar
ganabnios cxvrebi Seni eklesiisa.
Sen,
o,
ufalo,
Cveno
RmerTo,
Ze
Seni
mxolodSobili qveynierebis saxsnelad warmogzavne, roca
movida sixaruliT aRivso samyaro. yvelas saxeldebiT
uwode
israeli.
Cven
SevinaxeT
mcneba
Seni,
Sen
ase
gvamcne; `Tu gagdevnian am qalaqidan, sxvaSi wadiT, ver
daasrulebT qalaqebs israelisa, rom mova Ze kacis~,
gvexsen, ufalo, sulebi Senze mondobilebi, raTa ar
wagvbilwon TvalTmaqcebma, ver daeuflon siwmides Sensa
es ZaRlebi, [ver daeuflon] margalits Cveni ubiwoebis
isini,
vinac
Rorebs
mimsgavsebulan;
codvis mdinare safuZvels Seni
de,
nu
Searyevs
wmida eklesiisa, Sens
mociqulTa mtkice rwmeniT is daeSena kldes Seuryevels,
is daemyara safuZvels mTavars _ ufalsa Cvensa ieso
qristes,
da
gadmoixede;
Sen,
maS,
ufalo,
gangvamtkice
zecidan
Seni
saxarebis
siwmidisa
WeSmaritebiT,
wargvmarTe ise, rom viaroT Seni nebiT, raTa miviRoT
149
sazRauri danapirebi Seni naTlis wiaRSi20 myofebis; da
dagvifare Sens frTaTa qveSe; da, Tu vewieT nebasa Sensa,
maS,
veRirsebiT
SevsvaT
Tasi
mowameobis,
miviRebT
gvirgvins umankoebis, Seni brwyinvaled mosvlisa dResa~.
Dda, roca locva daasrules, qalwulebi: netari
rifsime, winamZRvari gaiane, monazonTa mTeli krebuli,
Seudgnen
TavianTi
siqalwulis
gaiqcnen,
gaemarTnen
romelsac
ararati 21
somxeTis
dacvas
Seryvnisgan.
qveyanaSi,
adgilisaken,
hqvia. sanam qalaqSi Sevidodnen, jer
erT venaxSi mividnen, sadac FsawnexeloSi iyo da iq
daimalnen.
Tavi
xelsaqmiT
gahqondaT,
xolme vinmes, visac maTi naSromiT
_
gagzavnidnen
qalaqidan saWmeli
mohqonda.
romSi, romis mraval qveyanasa da xalxSi, maT gamo
aurzauri atyda. mefe diokletianusma Sikriks somxeTis
mefe
TirdatTan
wmidaTa
Sesaxeb
dawerili
werili
gamoatana. [Tirdatma] miiRo werili da gaixara. werilSi
ase iyo:
`yovlismpyrobel keisar diokletianusisagan,
Cems
sayvarel Zmas _ Tirdats! mokiTxva Cveni mefobisagan!
gacnobebT, Tu ra moxda CvenSi qristeanTa mizeziT.
isini jvarcmul kacs emonebian, xis naWers scemen Tayvans
da mkvdari adamianis Zvlebs adideben. roca TavianTi
sjulis gamo sikvdili ewevaT xolme, amboben: _ ,,es
_ حvulg., swori formaa _
pirdapiri mniSvnelobaa _ К
20
21
ا اط,
150
ح. am sityvis
_ baranovi 1977: 157;
CvenTvis dideba da pativiao.~ Cveni sjulisagan gandgnen.
ukve dagviblagvda xmlebi [maTi xocviT], isini ki mainc
ar
uSindebian
sikvdils;
erTi
iudeveli
kacisadmi
rwmenisagan sul gadavidnen zRvars, yovlismpyrobelebs
ganagdeben, did RmerTebs uaryofen.
ori
didi
vgulisxmob,
`egeni
mnaTobis
maTTvis
jvarcmulma
qveynierebis
xalxs
Zala,
arafers
Seqmnao~.
mzesa
da
warmoadgens,
da
RmerTTa
mswraflad
mTvares
amboben:
_
gandreken
Tayvaniscemisgan,
kacebs
TavianT qalTagan aSoreben da qalebs TavianT qmarTagan.
mZlavr satanjvelTa ase bevri moTminebiTa da ataniT,
[TavianTi
rwmenis]
erTgulebiT
TavianTi
sisxlis
RvriT
ganumtkicdaT
[ufro]
[ufro]
gaZlierdnen,
gamravldnen
da
sarwmunoeba.
me maTSi, am sjulis xalxSi, erTi Zalian kargi
asuli momewona. gadavwyvite, meqorwina, magram gamtaces,
Tvalsa da xels Sua gameqcnen, Cems xelmwifebas ar
SeuSindnen, Cems muqaras da Cems aranair mZlavrebas ar
Seudrknen
da
gamtaces
asuli.
masTan
erTad
mTeli
jgufia, _ Turme Sens samflobeloSi mosulan. aba, Sen
ici, gaisarje maT mosaZebnad, vinc asulTan erTad arian,
daxoce, qalwuli ki gamomigzavne. Tu mogewonos, daitove
SenTvis.
egeTi
lamazi
mTeli
romis
qveyanaSi
aravin
minaxavs. mSvidoba Senda!~
roca mefe Tirdatma waikiTxa mefis werili, brZana,
yvela olqSi eZebnaT es qalwuli gogona; vinc mouyvanda,
didZal saCuqars Sepirda.
151
didi mRelvareba atyda qalwulis gamo somxeTis
qveyanaSi.
wmidanebi,
samwyso
qristesi,
qalaq
valarsapatTan axlos _ sawnexeloSi iyvnen damalulebi.
da im dReebSi ipoves asulebi.
SeuZlebelia,
daimalos
WeSmariti
saunje,
arc
naTeli lamprisa ar iqneba qveSe WurWlisa, aramed xams,
rom sruliad gamocxaddes qveynad siwmide misi naTlisa,
rogorc amcno es ufalma Tavisi mowafeT: ,,ase gamoCndes
naTeli
Tqveni
Tqvenni
keTilni
winaSe
da
xalxis,
raTa
ganadidon
mama
ixilon
Tqveni,
saqmeni
romelic
caSia~.
erTma [kacma] sawnexeloSi naxa isini,
daabezRa.
movidnen
maTTan,
daatyveves
wavida da
da
sam
dRes
darajobdnen.
roca
TavianTi
Tvalebi
wmidanebma
modarajeni,
ixiles
eSmakis
mociqulebi,
ewiaT
gansacdeli,
mixvdnen,
tiriliT aRapres zecisaken, xelebic zecisaken
hqondaT SemarTuli, moTqvamdnen da tirodnen, [Svelas]
SesTxovdnen imas, vinc
ixsna pirveli
gansacdelisgan.
sami dRis Semdeg am ambavma mefis yuramde miaRwia. diliT
[mefem] brZana, rom gaiane da yvela monazoni im adgilas
daculni
daetovebinaT,
netar
rifsimes
ki
gaugzavna
Tavisi cxeni da mravali xeli Zvirfasi tanisamosi, raTa
igi pativiT Sesuliyo qalaqSi
didi
silamazis
Sesaxeb
imitom, rom, roca misi
Seityo,
ganizraxa
colad
SeerTo.
roca netarma gaianem dainaxa, rac xdeboda, uTxra
rifsimes: `Svilo, gaxsovdes, rom Sen ukve miatove Seni
152
mamis memkvidreoba da Seiyvare WeSmariti naTeli Cveni
meufis _ ieso qristesi, romelmac aRuwereli sikeTeni
gangvimzada mis moyvarulebs; gaxsovdes, rom Sen ukve
moiZule sawuTro22 da airCie zeciuri sameufeo Cveni
uflisa _ ieso qristesi; nu Caugdeb Sens qalwulur
umankoebas am ZaRlebs, anu am borot TvalTmaqcT, Sens
wmida taZars nu wabilwav, Svilo, aramed iyos igi taZrad
Cveni uflisa, vinc gvamcno WeSmaritebis gza, [romelsac]
siymawvilidan [misi] diadi meufebis dRisken [mivyavarT]~.
roca rifsimem ixila aurzauri, rac maT garSemo
sufevda, da, roca gaianes sityvebic moismina, ganmtkicda
suliwmidiTa da im rwmeniT, rac siymawvilidanve hqonda,
daisaxa pirjvari da warmoTqva:
`ufalo Cemo da RmerTo Cemo, yovlis mpyrobelo,
Sen,
vinc
Sehqmeni
is,
rac
ar
yofila,
xiluli
da
uxilavi, visi brZanebiTac sufevs qveyniereba, Sen, vinc
merve
Jams
borotsa
da
TvalTmaqc
xalxs
warRvna
mouvline, xolo sayvareli Seni noe23 ixseni kidobansa
Sigan, rac saxe aris jvarisa, Sen, vinc ixseni abraami,
TvalTmaqc qananelTa Soris moqceuli, [xolo] mxevali
Seni sara Tavisi siwmidis gamo sasikvdilo sasmisisagan
gadaarCine, Sen, vinc Seiwyale mona Seni isaki, Sen, vinc
mxevali
Seni
rebeka
filistimelebs
ganaride,
Cvenc
dagvifare Senadmi WeSmariti rwmenis ZaliT, nu gadagvcem
[mters],
22
23
ufalo,
[dagvifare]
Seni
saxeliT,
_ م ك الف نSeni warmavali samefo (sameufo),
( نn ḥ),
153
romelic
gvamcne, [gadagvarCine] Seni sityvebiT, romelnic Cvens
bageebSi danerge, raTa dagvixsna mtris maxeTagan;
Sen
[ukve] moaqcie CvenSi saxeli Seni, Segvqmeni taZrebad Seni
RmerTobisaTvis, [Sen ukve] gvamcne [saxeli Seni], raTa
Seni wmida saxeli kurTxeul iyos Cvens gulebSi, da
gangvimtkicdes gonebaSi Seni mcnebebi. ager, Sekrebilan
borotni, raTa Seuracxyon saxeli Seni wmida,
romelic
CvenSia gamoxatuli, raTa wabilwon wminda taZari Seni;
Cven uZlurni varT, uRirsebi, Sen daifare Cveni suli
didi
wyalobiT borotTa mier wabilwvisagan. mxsnelo,
kacTmoyvarev,
mogvec gamarjveba, Seni wminda saxeliT
gagvamarjvebine
gansacdelze,
gars
rom
mogvxvevia;
daifare Cveni siqalwulis umankoeba, raTa, ros movalT
Sekrebaze SenTa wmidaTa, Cvenc miviRoT
sazRauri, rasac
miiRebs yoveli igi, vinc moiTmina SiSiT, vinac
daicva
mcnebebi Seni. Sen, o, ufalo, dagixsnia noe warRvnisgan,
Cvenc
dagvixseni
maTgan,
visac
ara
aqvT
sjuli,
am
warRvnisgan, romelic zed mogvZalebia; Sen kidobanSi
dagifaravs
cxovelebi,
velurnic
da
Sinaurebic,
frinvelebi da qvemZromebi. maS, ufro metad, ufro metad
daifare
xateba
Seni,
is,
vinc
Tayvans
gcems,
vinc
gmorCilebs umankoebiT~.
da,
roca
locva
aRasrula,
gars
winamZRolni, warCinebulni, gadaewyvitaT
Semoertynen
mefisaTvis misi
migvra pativdadebiT, raTa [mefes] colad SeerTo.
da wmidanebma, roca naxes, rom jari ukve gars
Semoertya, xelebi aRapyres, moTqmiT SehRaRades zecas.
154
yovlismpyrobel
RmerTs
Svelas
SesTxovdnen,
raTa
daexsna mtris siavisagn, moTqmiT iZaxdnen, ambobdnen:
`ufalo, CvenTan
avxorcoba ar damkvidrdeba, Cvens
gulT ver acdunebs simdride
iqneba
siyvaruli
misi
warmavali, CvenTan ver
damcinavi gemoTmoyvarebis,
ver
Segvaorgulebs SiSi, tanjva, dagvtanjon, Tundac, aTi
aTasjer,
mainc
ara
SevdrkebiT,
[mainc]
ar
gavcvliT
cxovrebas maradiuls, sikeTeT aRuwerels am warmavalsa
dasaZulvel
wuTisofelze; marTlac rom, verc siRrme,
verc simaRle, verca mZlavreba verca tajva, verca muqara,
verc dayvaveba, veraviTari tajva, verc cecxli, verc
wyali,
verc
gancxromisa,
maxvili,
verc
verca
simdidre,
dRevandeli,
verc
verca
momavali,
siuxve
verca
sicocxle, verca sikvdili ver SeZlebs, CamogvaSoros
Cveni ufalis _ ieso qristes siyvarulisgan. da amitomac
misTvis SevinaxavT siwmides Cveni
gvaqvs Cven sasoeba
siqalwulisa. misadmi
da mis siyvaruls veswarafviT, raTa
madlobiT, didebiT wavrdgeT mis winaSe~.
da roca locva daasrules, xma
igi
ambobda:
Soris var,
`gaZlierdiT
da
CamoesmaT zecidan,
ganmtkicdiT,
me
Tqvens
me, vinc gfaravdiT siwmidis gamo, mogviyvaneT
am qveyanaSi, raTa ididos saxeli Cemi aqauri xalxSi.
gixarodeT
da nu SeZrwundebiT,
sixarulis
da
netarebis
radgan
wiaRamde,
rac
Tqven da Cemi saxelis yovel moyvaruls!~
155
amaRldebiT
gangimzadeT
da quxili gagrZelda didxans. gamgeblebs, meTaurT
esmodaT
igi.
vardebodnen
isini
eswrafodnen24,
qalwulebs
cxenebidan,
mkvdrebs
amsgsvsebdnen.
xocavdnen
da
cxenebi
kacni
sisxli
qelavdnen
maT
SiSisgan
moiRvreboda.
vinc
magram
da
erTurTs
gadarCnen,
daimaxsovres yovelive, rac moxda, is locvac [romelic
warmoTqves]25 qalwulebma. wavidnen da acnobes mefes.
roca mefem es gaigona, Zalian gabrazda da Tqva:
`radgan
pativiT
ara
surs
mosvla,
damcirebulad
wamoiyvaneT!~
wavidnen
wargzavnilni
da
wamoiyvanes
netari
rifsime. mohyavdaT ZaliT manam, sanam ar mohgvares mefes.
xmamaRla yviroda da gaiZaxoda: `ufalo, ieso qriste,
Seewie Sens mxevals.~ male miiyvanes sasxleSi da [mefes]
darbazSi warudgines, netari ki RmerTs SehRaRadebda
iZaxoda:
`Zliero ufalo, RmerTo WeSmarito, Sen, vinc ganape
wiTeli zRva da ixseni eri Seni, Sen, vinc unayofoebidan,
ese igi kldidan, wyali aRmoacene da daarwyule eri Seni
mwyurvali, [Sen, vinc] mona Seni, iona, zRvis siRrmeSi
gadauSvi da iq daifare dauzianeblad, raTa Seecno Zali
Seni,
[Sen],
vinc
danieli
ixseni, mtrebi, romlebic
ferxTa
24
qveS
moaqcie,
mZvinvare
lomebis
basrsityvaobdnen26
Sen,
vinc
ت ا قع ا,
sam
pirTagan
masze, mis
WabukTan
erTad
sityvebi _ _ ك ن يطteqstSi akad. n. maris mier aris
aRdgenili...
26
_ مح اvulg. swori formaa _ مح ا,
25
156
cecxlovan RumelSi iyavi da daixseni uvneblad maTi
Sendami erTgulebisa da siyvarulis gamo, Sen mZlavri
mefe babilonisa, sjulis damrRvevi, pirutyvis msgsvsebad
gadaaqcie27, da iyo Zrwiali udabnoSi mxecebTan erTad,
Sen mas ubrZane, rogorc saqonels, balaxi eZova, rameTu
naxa Seni saswaulebi da WeSmariti RmerTis dideba ki ar
moisurva,
Sen,
gardauvali
sjulisa,
vinc
mxevali
sikvdilisagan,
moswyvidne,
Seni
mterni
[xolo
susana
misni
susana]
daixseni
gadamxlavani
Senadmi
sasoebis
gamo ucodvelobis gvirgviniT Seamke, Sen, o, ufalo, xar
igi RmerTi ukuniTi ukunisadmi, didebas Sensa sxvas ar
gadascem, Sen is xar, vinac qveynierebis kideT-kidemde
gandidebula. dae, nu Seryvnis es xalxi Sens saxels, Sena
xar
SemZle
Cemi
gamoxsnis,
nu
Semexeba
kaci,
nu
Seuracxmyofs, gamxade Rirsi Seni siwmidis, rom Sevinaxo
ubiwoeba Seni gulisTvis da ise movkvde~.
[rifsimem]
aRasrula
es
locva,
mefe
[ki]
Tavis
saZinebelSi wavida. da waiyvanes igi masTan. sasaxlis
ezosa Tu bazrebSi myofi mTeli xalxi stvirebiTa da
barbiTebiT, siTarebiTa da CangebiT, winwilebiT
mefis
qorwilSi wavida. ufalma Seismina xma misi locvisa,
gadmoxeda dasacavad, raTa ar daRupuliyo ubiwoeba misi
siqalwulisa.
rebeka,
ganamtkica,
rogorc
esTeri,
rogorc
raTa
biwisagan.
27
28
ته
ا يل,
_ vulg.,
157
iulia28,
daexsna
rogorc
usjuloTa
Dda, roca miuaxlovda mefe, raTa warexada pativi,
wmida rifsime suliwmidis ZaliT ganmtkicda da mohyva
brZolas
samidan
meaTe
saaTamdis,
viT
SeboWili
daamarcxa is qristes ZaliT. is, vinc omebSi igi gmiri,
visac xalxebi
lomi,
anda
ymawvilma
erTianad
daTvi
qalma
wamousxia, daumonebia, visac
dauglejia
viT
xeliT,
daamarcxa
Sen xedav,
qristes
ZaliT.
igi
da
wamovida mefe misgan damarcxebuli.
amis Semdeg [mefem] brZana,
moeyvanaT netari gaiane,
jaWviT Seborkili darbazis karTan daeyenebinaT, raTa
mas
gaemxnevebina
[asuli]
da
daeyoliebina
mefis
survilze.
roca
suliwmidiT
[rifsime]
mohgvares
aRivso,
dadga
[mefes],
maSin
darbazis
[gaiane]
karTan,
misi
sawolis pirdapir da romaul enaze alaparakda, uTxra:
,,hoi,
rifsime,
Svilo
Cemo,
qristem
ubiwoeba, man dagixsnas yoveli
Zali da Rone, raTa ar uaryo29
roca
mouwodebda,
kbilebi
gaiges,
rom
aiRes
qvebi
Caumtvries.
igi
da
Zalas
daifaros
Seni
biwisagan, man mogces
misi memkvidreoba.
rwmenis
pirze
atandnen,
simtkicisaken
dahkres
raTa
ise,
rom
ebrZanebina
asulisaTvis pativiscema30 mefis Jinisa.
magram
is
ufro
ganamtkicebda:
`gamxnevdi,
gaZlierdi, Svilo, Sen axla ixilav qristes, ase rom
29
30
_ ت لvulg., swori formaa
ت,
_ ت يمvulg., swori formaa _ ( ت ييمdafaseba);
158
giyvars31;
gaxsovdes,
me
Sen
suliwmidiT
gmoZRvravdi;
gaxsovdes Cemi mcnebebi, _ me gamcne, rom qristes rwmena
siwmidesTan
erTad
Segenaxa;
gaxsovdes
devna,
_
Cven
gvdevnes da mainc viTmendiT misi gulisTvis; gaxsovdes
sikvdilis
Tasi,
romelic
unda
aRdgoma mTeli qveynierebis;
gamocxaddeba
dafaruli;
Cauqrobelis;
Seisvas;
gaxsovdes
gaxsovdes dRe
gaxsovdes
gaxsovdes
igi,
mdinare
madli
ros
cecxlis,
ganuqrobeli,
ganmzadebuli misTvis, vinc Seinaxavs siwmides, umankoebas
Tvissa; gaxsovdes sityvebi, cidan rom Cagvesma, man mogvca
Zali
dRes
Senca
gvirgvinisa
da
SeyvarebulT;
da
gansvenebis,
man
davemkvidroT
Cvenc,
rac
dagvifaros
RmrTis
rom
gavxdeT
Rirsni
gangvimzada
Senca
naTelis
da
Tvis
Cvenc,
rom
samkvidrebelSi
samaradJamod; ufalma Cvenma da meufem _ ieso qristem
gaaadvilos gza Seni da Cveni; igia, vinac Tavi daimdabla,
itvirTa
damcireba
CvenTvis,
ar
gagvimeta,
Segviyvara,
marTlac dagvifara32, viTarca mxsnelma, Tvis sityvaT
JReris
mosasmenad
warmogvaCina
da
dagvifara
Zlieri
marjveniT, da marad gvicavs. ar ganveridebiT Cven mis
siyvaruls,
gvicxadebs
RmerTisTvis,
[de]
iyos
ise,
rom
misma
Zalma
gvixsnas;
igi Tavis saxes, gvifaravs, radgan Cveni
Cveni
uflisTvis
yvelafers
vitanT.
_ اح تهvulg. swori formaa _ اح تan _ تح ت,
Oakad. niko mari aq sityva _
اح-s Semdeg mraval
wertils wers (mari 1905: ); teqstSi ikiTxeba _
( ليعي7 b,
zemodan me-5 xazi), vfiqrobT aq unda gvqondes zmna _ عي
31
32
(
, _ baranovi 1977: 899), romelic teqstSi
damaxinjebuli formiTaa mocemuli;
159
gaxsovdes ufali, romelic damdablda imisaTvis, raTa
avemaRlebineT, Tavisi sisxli daRvara imisaTvis, raTa
adamianT Svilebi exsna, Cvens
gadasarCenad iwvnia saxeze
cema. Sens gulSi iyos igi axla, misken iswrafe mTeli
Seni guliT da suliT, raTa movides Sens gadasarCenad
da xeli
ise
gangimtkicos, rogorc daviTi [ganamtkica],
vinac lomi da daTvi TxasaviT daxoca. igi gadagarCens
borotebisa da mtanjvelisagan momdinare siavisagan da
Cvensa SenTan erTad33, raTa
gangadidebs Sen da mamas
warvudgeT mas sircxvilis gareSe~.
am
sityvebs
moZRvravda
asuls.
ambobda
mefe
gaiane,
karis
win
ki [rifsimes] gamo
mdgari,
Sinaganad
aRgznebuliyo. ramdenime jariskacma icoda romauli ena,
isini karidan eZgernen da pirze qvebi dahkres [gaianes],
33
akad. Nn. mars es adgili ase aqvs dadgenili _
نفق
ح
بغي... الظا...( ه يح ك منmari 1905: 84).
xelnawerSi (7 b, zemodan me-12 xazi) sityva ظا-is win
weria, TiTqos, gaurkveveli sityva, romelic, Cveni azriT,
ase ikiTxeba:
;س تي شvfiqrobT, winadadebis pirvel
nawilSi
gadamwers
damaxinjebuli
formiT,
erTmaneTisagan
ganucalkeveblad
da
gaumarTavi
kaligrafiiT dauweria sami sityva: ( س ء, _ baranovi
1977: 80),
( تي
, _ baranovi 1977: 107),
( ش
, _
baranovi
1977:
397),
xolo
sityva
س ء-is Semdeg
gamorCenilia sityvebi: ; منSemdeg ki, Cveni azriT,
winadadebis am nawilSi gvaqvs zmna هلda arsebiTi
saxeli
;اvfiqrobT, arabuli teqsti amgvarad unda
aRdges: يح ك اب ن معك
( ه يح ك من س ء من تي الظاigi
gadagarCens borotebisa da mtanjvelisagan momdinare
siavisagan da gangadidebs Sen da mamas
Cvensa SenTan
erTad),
ق امه
160
ase ganagrZes da Zirfesvianad Caumsxvries kbilebi. is ki
ar dawynarebula da moZRvravda asuls, raTa Seenaxa mas
siqalwule.
da netarma rifsimem iwyo brZola. [ibrZoda] saRamos
aTi saaTidan mwuxris34 sam
tansacmeli
Semoaxia,
saaTamdis. [asulma mefes]
suliwmidiT
daamarcxa
igi
da
mkvdariviT dasca sawolis kuTxeSi. [Semdeg] darbazis
karebi gaaRo, gamoiara jariskacTa winaSe da swrafad
wavida qalaqisaken, misi daWera vervin gabeda. gavida
qalaqis aRmosavleTi karidan da gaemarTa sawnaxelosken,
sadac
iyvnen
adre
qalwulebi
damalulebi,
gaagebina
maT,35 rom daicva Tavisi siqalwule, uTxra: `gamovaRwie
mefis sasaxlidan~, igi avida maRal adgilas, daiCoqa da
warmoTqva:
`Cemo
Semoqmedo
da
yovlis
RmerTo,
vis
ZaluZs mogiZRvnas magieri im sikeTeTa gamo, romliTac
gvwyalob?
radgan
Sevinaxe
rwmena
Sendami,
rogorc
maRalma da yru36 kldem; SeniT gadavurCiT avi xalxis
kbilebs da im WuWys,
romliTac swaddaT Cemi Seryvna da
... mogvaqvs SenTan suli Cveni im sikeTeTaTvis, romelnic
CvenSi gamoacxade; Sen gamoaCine CvenTvis, yvelasaTvis,37
34
35
( االيل ااpirveli Ramis),
_ بش ت مvulg. mesame piris mdedrobiTi nacvalsaxelis
nacvlad
naxmaria
mamrobiTi
sqesis
nacvalsaxeli.
nacvalsaxelTa xmarebisas aseTi SemTxveva xSiria da
maTze aRar gavamaxvilebT yuradRebas;
36
_ص ء
, _ baranovi 1977: 444,
37
xelnawerSi naxmaria sityva ( ج ا7 b, 8a; zemodan me-6
xazi, rac n. mars, Cveni azriT, savsebiT marTebulad
gausworebia rogorc _ ;ل ع
161
Seni saxeli wmida, romlisa gamoc gadagvarCine; Sens
garda,
ufalo,
sxva
[RmerTs]
ar
vicnobT;
[SenTvis]
varCieT sikvdili moTminebaSi, Sens garda, sxva RmerTs
Cven xels ar vuwvdiT. isini RmerTebi ar arian, visac es
xalxni emonebian, rameTu Sen xar RmerTi WeSmariti da Ze
Seni erTaderTi38, romlisa mier iqmna39 yoveli, Tvinier
misa ara qmnila40
araferi; da suliwmida Seni rCeuli,
romelic Tanarsia41.... da [romelic] gvadgens WeSmaritebis
gzaze
da
maradiul
cxovrebamde
Sercxvenis
gareSe
marjvena
erTaderTs,
romelic
migvaRwevinebs,
mxridan
bolos
mova
warvudgeT
imisaTvis,
raTa
Zes
raTa
msoflio ganikiTxos; Sen, o, ufalo, romelmac Sehqmen
Cveni gulebi da Cvens saqmeTagan
Segvicani, rom varT
msaxurebi Seni da Seni samwysos cxovarni; gamogvaCine, o,
ufalo im sasufevelSi, Sens moyvarulebs rom ganumzade,
rameTu veliT am sxeulidan gasvlas da Sesvlas Sens
wmidaT dasSi; da miveTvlebiT Seni Zisgan Seyvarebulebs,
[mivegebebiT] uflis Cvenis ieso qristes meored mosvlas,
38
vfiqrobT, n. mars am adgilas xelnawerSi yvela sityva
wakiTxuli
aqvs,
miuxedavad
amisa,
mas
mainc
mravalwertili dauweria (mari
5091: 86). rogor Cans,
mkvevarma adre dasva aq mravalwertili, sanam teqsts
bolomde
daadgenda,
Semdeg
ki
nabeWd
teqstSi
meqanikurad gadavida es niSani;
39
( كiyo),
40
( ا ي ينar aris),
41
Yn. mars aq ramdenime sityva ar aqvs wakiTxuli (mari
1905: 86). vfiqrobT, am adgilas erTi sityvis amokiTxva
SesaZlebelia. es unda iyos zmna _
( س
,
_ baranovi 1977: 384). teqstSi vulgaruli formaa naxmari _
س
;ال
162
Sen uwyi, o, ufalo erTaderTo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
da gamgeblebi CiraRdnebiTa da maSxalebiT im adgilas,
sadac asuli locvad iyo dayudebuli. aiyvanes, xelebi
dauWires
da
surdaT
enis
amogleja. netarma
TviTon
gamouyo ena.
usjuloebma miwaSi oTxi palo CaarWves, wmidani
svetebze
gadaawvines,
aiRes
CiraRdnebi
da
gverdiT
moudes [ise] didi xnis ganmavlobaSi, rom daewva mTeli
sxeuli.
xelebSi
basri
qvebi
hqondaT,
misiT
neknebi
gauerTianes. roca naxes, rom qalwuli qristes [ZaliT]
ganmtkicdeboda, Tvalebi daTxares. is [jer] cocxali iyo.
da
amis
Semdeg
daWres
nakuwebad,
ambobdnen:
`esaa
sazRauri [imisaTvis], vinc ar damorCildeba mefes~. da
ase, Cveni uflis, ieso qristesadmi rwmeniT dasrulda
misi sicocxle.
roca megobrebma Seityes, rom ukve aRsrulda misi
mowameoba, wavidnen, raTa aeRoT gvami. borotebma rom
dainaxes,
xmlebi
ocdaTormeti
ixelTes
monazoni.
da
xocavdnen,
mohkles
isini
maTgan
ki
mainc
loculobdnen:
,,WeSmaritad rom SegiyvareT, ufalo, radgan ismine
xma Cveni locvisa da yuri mogvapyar
gamo, radgan
saxierebis siuxvis
gvwadixar, RmerTo didebulo; ar uargvyavi,
[Tumc] ar varT Rirsni, o, ufalo, Sens sikeTeTa, mainc
gvixseni,
[mainc]
viT
Cini
dagvifare
Tvalisa,
borotTa
Sens
frTaTa
jgrosagan da
163
CrdilebSi
Seni wmida
saxelisaTvis
sikvdilSi
gamogvarCie~,
_
da
mowameoba
aRsrulda netarTa.
erTi moxele sirbiliT wavida sawnaxelosken, naxa,
erTi qalwulTagani darCeniliyo. da dakla igi, rogorc
kravi. [qalwuli] ganadidebda ufals, ambobda:
`ufalo Cemo da RmerTo Cemo, gmadlob Sen, rameTu
viyavi susti, Sen ki Cems megobrebTan erTad mowameoba ar
uarmiyavi. ufalo, miiRe suli Cemi, Sens wmida asulebs
mimaTvale~ _ da mowameoba aRsrulda misi.
da mefem, vinac omSi iyo gmiri Zalovani, vinac
Tavisi xeliT daanakuwa lomi
daimorCila
sparsTa
qveyana,
da daTvi, vinc erTianad
Seicno
sircxvili
Tvisi
imiT, rom RmerTisa ZaliT damarcxda erTi asulisagan.
mohyva oxvras da tirils, ambobda:
`erTi SexedeT qristeanebis jados, rogor Rupaven
sulebs
sikvdili
xalxisa,
RmerTTa
[magaTac]
sZulT,
samsaxurisgan
[magram
mainc]
ganayeneben,
wamgvares
rifsime, romlis [msgavsi] silamaze arasodes arsebula
qalTa modgmaSi. qalaq romSiac vyofilvar, xalxTa bevr
qalaqSic da ar minaxavs misi msgavsi, arc mTel somxeTSi
ar minaxavs misi msgavseba. magram maTma jadom Cvenamdec
moaRwia da wamgvares~.
meore dRes masTan yasabi mivida da uTxra: `batono,
momeci neba gaiane movklao~. roca gaigona misi sityvebi,
mefem ifiqra _ rifsime cocxali yofilao da uTxra, _
`Tu Sen cocxals momgvri mas, _ dagawinaureb~, yasabma
miugo, ase uTxra: _ `[ise] gaTavisufldes mtrebisagan
mefe,
rogorc
gavanadgureT
164
yvela,
vinc
ganagdebda
RmerTebs da sZulda Seni brZaneba, axla is jadoqariRaa
cocxali, vinc acduna Tavisi moZRvrebiT ymawvili asuli.
egaa, vinc waarTva mas sicocxle, masTan erTad aris sxva
samic~.
roca mefem
Seityo,
wamodga
netari rifsimes sikvdilis Sesaxeb
taxtidan,
miwaze
daemxo
da
mohyva
moTqmas. wmida [gaianeze] brZaneba gasca, Tqva: _ `pirveli,
rac mas unda uyoT, ena amoglijeT piridan42, Semdeg ki
sikvdils mianebeT, radgan eg ubrZanebda qalwuls Cemdami
winaaRmdegobasa da siZulvils RmerTebisa, romlebmac
aseTi silamaze uboZes~. da, roca yasbebis mTavars maTi
daxocvis neba darTo, [yasabi] sixaruliT wavida, wmidani
da
masTan
qalaqgareT,
erTad
samni
jaWvebiT
dabmulebi
gaiyvana
maTTan erTad gaemarTa mdinarisaken,
[iq],
sadac xidi [iyo gadebuli da sadac] adamianebs xocavdnen
xolme
da
brZana,
miwaSi
yoveli
maTganisTvis
[gankuTvnili] oTxi palo CaerWoT. isini amis keTebaSi
iyvnen, netari gaiane da masTan erTad samni ki damdgarni
[iyvnen] locvad, ambobdnen:
`madloba Senda, ufalo Cveno da RmerTo Cveno,
rameTu Seni wminda saxelisaTvis sakvdilSi gamogvarCie,
gagvxade
ziari Sens wmidebTan [erTad] sikvdilisa, Cven43,
[vinc] veswrafviT, Cqara mivewioT Sens moyvarulebs. me
didad vxarob Cemi Svilis _ rifrimesa da sxva debis
42
43
( من قفkefidan),
_ نحنvulg. pirveli piris nacvalsaxeli saxelobiT
brunvaSia. Mmsgavs SemTxvevebze aseve aRar gavamaxvilebT
yuradRebas;
165
gamo, Seni saxeliT eziarnen isini sikvdils. axla Cven
gagvixsene, ufalo Cveno da RmerTo Cveno, radgan SenTvis
vkvdebiT am dRes. Cven WeSmaritad cxovarT mivemsgavseT,
nu
mogviZuleb,
simarjve
Seni
aramed,
gvixsen
gviwyalobe,
Seni saxeliT,
raTa
Sercxvnen
sruli
sjulis
damrRveni~.
roca aRsrulda
[asulebi],
maTi locva, moxeleebma waiyvanes
ganZarcves
paloebze,
myesebi
gauyares
da
samoselisgan,
gauglijes,
[isini]
jerac
Sig
gaawvines
lerwmis
cocxlebi
iyvnen,
am
milebi
[roca]
qvemodan mkerdamdis Caberes. gaeberaT kani, rogorc amas
cxovari
yasabs
ukeTebs,
roca
misi
gatyaveba
unda.
uknidan kisrebi gadaumtvries da enebi amoglijes. amis
Semdeg basri qvebi aiRes,
mkerdze urtyamdnen, isini ki
[jerac] cocxlebi iyvnen, Semdeg kisrebze urtyamdnen.
rifsimesa da misi ocdacameti megobris mowameoba
aRsrulda
oqtombris
Tvis
ocdameeqvse
dRes,
[xolo]
netari gaianesi da sami qalwulisa amave Tvis ocdamerve
[dRes].
roca
wmidaTa
mowameoba
aRsrulda,
mefe
netar
rifsimes gamo eqvs dRes tiroda. eqvsi dRis Semdeg
gamgeblebma mosTxoves, ekmara tirili. [maSin] man jaris
Seyra
brZana,
raTa
sanadirod
wasuliyo.
Sesrulda.
[roca] cxeni mohgvares da samefo unagirze amxedrda, im
dros uecrad uflisagan sasjeli ewia, masSi avi suli
Sevida, unagiridan gadmoagdo da [mefem] Tavisi xorcis
Wama
daiwyo.
rac
mouvida
mefe
nabugodonosors,
romelicNgacofda da udabnoebSi gaiWra, [raTa] mxecebTan
166
erTad evlo, ase daemarTa mefe Tirdatsac, is taxad 44
iqca
da
tyeSi
erTad
evlo.
mxleblebma aiyvanes igi, radgan ewadaT qalaqSi
[misi
wayvana]
gamo,
magram
gavarda,
ver
raTa
SeZles
taxebTan
eSmakis
mZlavrebis
romelic masSi Sevida da simxece gaumZlavra. marto mas
ar damarTnia es, aramed bevri gamgebeli da winamZRoli,
mravali misi megobari Zrwoda da iglejda sxeuls. mefis
sasaxlidan amgvari ram mravals
daemarTa da didi SiSi
Camovarda somxeTis miwaze. ase gavida sami dRe.
mefe Tirdats erTi daÁ hyavda, mas fursaxkutas45
eZaxodnen. man uflisagan Cveneba ixila da gaumJRavna es
zogierT mTavars da winamZRols, uTxra: ,,vixile am Rames
sizmrad erTi kaci, romelic cecxliviT brwyinavda~, man
miTxra:
`im
satkivrisagan
gaTavisuflebas,
romelic
ewiaT mefes, _Sens Zmas da mis megobrebs, ver SeZleben,
Tu ar gagzavniT xalxs qalaq artasatSi da [ar] moiyvanT
wmida grigoriuss, romelic SeborkeT da Rrma ormoSi
CaagdeT, is gamcnobT wamals, romelic gargebT. roca
gaigones misi sityva, aRar usmendnen, ambobdnen: ,,marTlac
rom, rac maT daemarTa, Senc is mogsvlia, imitom, rom
arc ki ici, ras ambob. janmrTeli rom iyo, gecodineboda,
rom
dReisTvis
grigoriusi
ukve
wylian,
TxuTmeti
welia
gvelebian,
[gasuli],
iqedneebian
rac
da
خ ي,
( ق سح طxeln. 10 a; n. maris gamocemul teqstSi _
( قس قطmari 1905: 92); n. mari yvelgan aseTi formiT
44
45
beWdavs. am pirovnebis saxeli aris xosrovaduxti,
167
morielebian Rrma ormoSi Caagdes. albaT, misi Zvelebic
ki aRar iqneba~.
maSin gaumeorda Cveneba. uTxra, magram ar daujeres.
maSin Cveneba xuTjer warmouCnda. emuqreboda, eubneboda:
`Tu
ar
etyvi
gamgeblebs,
samefos
xalxsa
da
warCinebulT, maSin ubedureba mogeliT Senc mefesac, da
Tqveni qveynis yvelamcxovrebs~. maSin didma SiSma aitana
kursaxkuta46.
isev
mTavrebisaken
da
gaemarTa
amcno
mefis
yoveli,
megobrebisa
rac
samefos
da
mTeli
xalxis safrTxeze eTqva.
roca moismines misi sityva safrTxis Sesaxeb, rac
moeloda maT da samefos mTel xalxs, Tu ki netar
grigoriuss
SearCies
ar
erTi
gaaTavisuflebdnen
warCinebulTagani,
ormodan,
saxelad
maSinve
avtai 47
da
gaagzavnes igi qalaq artasatSi, raTa amoeyvana netari
grigoriusi Rrma ormodan.
roca avtaim qalaq artasats
miaRwia, mis Sesaxvedrad gamoemarTnen gamgeblebi, raTa
gaegoT
mizezi
misi
Casvlisa.
avtaim
miugo:
`ormoSi
datyvevebuli grigoriusisaTvis movedi~. es sityva rom
gaigones, gancvifrdnen da miuges: _ `vin daijerebs, rom
cocxalia, roca ukve amdeni welia, rac ormoSi Caagdes,
Cven
46
viciT,
rom
ver
gauZlebda
iq
myofi
gvelebis
xelnaweris am adgilas, Tu sworad varCevT, ikiTxeba _
ق سح ط,
ا ط ي,
47
168
sunTqvas48.
ram
gaTqmevina,
_
`ormoSi
datyvevebuli
grigoriusisaTvis Camovedio?~
avtaim acnoba im Cvenebis Sesaxeb, romelic mefis
dam
kursaxkutam
ixila.
maSin yvelani
SeSindnen.
maT
Tokebi Tokebze gadaabes da CauSves Toki im ormoSi,
sadac
netari
grigoriusi
imyofeboda.
wargzavnilma
avtaim maRali xmiT CasZaxa: _ ,,grigori49, Tu cocxali
xar, amodi ormodan, imitom, rom ufalma RmerTma Senma,
romelsac eTayvanebi, swored man brZana Seni amoyvana~.
netarma grigoriusma imwuTsave aiRo Toki da Searxia,
raTa yvelasTvis gaegebinebina, rom cocxalia. Semoixvia
Toki da amoswies igi. Sexedes wlebisagan Secvlil mis
sxeuls da veraviTari kvali ver naxes. maSin mSvidoba
usurva
mas
avtaim,
Caacva
Sesamoseli,
imitom,
rom
SiSvlad Caagdes ormoSi da qalaq artasatidan didi
sixaruliT wamoiyvanes qalaq valarsapatisaken50.
roca
ormoSi iyo, misTvis erT qvriv qals mihqonda cota puri
da wyali.
roca wmidani miuaxlovda qalaqs, eSmakebma mefe,
romelic maSin taxi iyo, wmidanisaken wamoiyvanes. roca
sasaxlis mkvidrebma, winamZRolebma Seityes, rom ukve
movida wmidani, gamoeSurnen qalaqgareT mis Sesaxvedrad
da, roca ixiles igi avtaisTan da im didZal xalxTan
erTad
48
فه
miaxloebuli,
ّمع نفح الحيل ال
romlebic
50
artasatidan
( ليس يver darCeboda iq myofi
gvelebis sunTqvaSi);
49
qalaq
اغ يغ ي,
( ل ص طvaRarSapati),
169
mosdevdnen, daewyoT eSmakTagan devna, _ xorcebs iWamdnen,
tanisamoss iglejdnen da [ise] modiodnen Sesagebeblad.
netari grigoriusi daemxo RmrTis winaSe da iloca
maTTvis. maSinve gaTavisufldnen eSmakTagan. ubrZana, rom
Semosiliyvnen
da
maSinac
yvela,
vinc
eSmakTagan
ganiwminda, vinc sasaxlidan iyo, mTeli xalxi mis winaSe
muxlebze daemxo, ambobdnen: `gevedrebiT51, gvapatio yvela
boroteba,
rac
gagikeTeT~.
netarma
Tqvennairi kaci var, magram
iwameT52
miugo
maT:
`mec
RmerTi, Semoqmedi
cisa da qveynis, mzis da mTvaris, varskvlavebisa, miwisa
da zRvis da me SevTxov mas, rom SegiwyaloT~. oRond
[jer] mamcneT, sadaa sxeulebi... wmida asulebis, maTi
nawilebi?53 uTxres: `romel mowameebs iTxov?~ miugo: `maT,
romelTac RmrTis gulisaTvis Tqvengan sikvdili miiRes
rogorc qalwulebma~.
waiyvanes, raTa eCvenebinaT adgili. mivida [iq], sadac
ewamnen,
moagrova
nawilebi.
RmrTis
ZaliT
wmidaTa
sxeulebi Senaxul iqna. ukve cxra dRes da cxra Rames
eyarnen, magram ar mikareboda arc gareuli cxoveli, arc
ZaRli,
arc
TavianTi
[araviTari] pirutyvi da arc frinveli.
sinorCiT
Rvinis
smiT
drois
matarebel
adamianebs hgavdnen. da [maSin] moitanes sapativsacemo,
ZviradRirebuli
grigoriusma
kabebi,
raTa
ukuagdo
maT
SeemosaT
mier
isini.
mefisagan
netarma
da
mis
warCinebulTagan mirTmeuli kabebi, arcerTi ar isurva
_ تس كvulgaruli forma )ص ي( صzmnisa,
( اع فهSeicaniT),
53
( عظZvlebi),
170
51
52
maTTvis. aramed, Semoafares is dafleTili kabebi, rac
zed
emosaT.
sawnaxeloSi,
yovelis
sxeuli
sadac
Sekriba
pirvelad
da
gadaasvena
Seikribnen.
netari
im
adgils ar moscilebia, sanam ar daamzada xis kuboebi da
ar
amoTxara
maTTvis
samarxebi,
raTa
yvelani
erTad
daekrZala da mTel am Rames loculobda mefisa da
xalxis
gadasarCenad...
raTa
monaniebis
ZaliT
RvTismosavni gamxdariyvnen.
meore dRes wmidanTan sasaxlis mTeli xalxi mivida:
warCinebulni,
mTavrebi,
qalaqis
sxva
xalxi
jgufad,
muxli moiyares misi da wmida asulebis sxeulTa winaSe
da uTxres: _ ,,gvapatie, rac vcodeT Sensa da qalwulTa
winaSe,
sTxove
grigoriusma
Sens
ufals,
miugo maT:
`is,
rom
vizec
ar
daviRupoT~.
ambobT,
rom
Cemi
RmerTia, igi Semoqmedia yovelivesi, mfarveli misi, igi
sicocxles
aniWebs
Seqmnils,
rameTu
Tvalis
daxamxamebasaviT swrafad Seqmna yoveli. Seiqmna is, rac
ar
yofila:
yovlisa,
qveyana
icaniT,
da
raTa
is,
rac
hpovoT
maszea;
igia
ufali
mosveneba tkivilTagan,
romelnic gewiaT; [igia], vinc Tqvendami TanagrZnobisa da
lmobierebis
gamo
gzrdiT,
radgan,
rogorc
wignSia
naTqvami: `ufali yvelas, vinc uyvars, sjis~54, [igi] scems
Tavis
Svilebs
da
izidavs
Tavisken,
TiTqos
didi
TanagrZnobis gamo geZaxiT, rom misi Svilebi gaxdeT~.
xolo Ze RmrTisa, _ igi ar Takilobs, Tavis Zmebad
mogvixsenios,
54
visac
swams
( ي بهzrdis, aswavlis),
171
igi,
movuwodebT,
muxli
mouyaron,
raTa
gardmouvlinos
suliwmida,
rogorc
niSani55 Tavisi siyvarulisa. da gaanaTebs gulTa TqvenTa
maradiuli sixaruliT, raTa, Tu daubrundebiT da ivliT
misi nebisamebr, maSin mogiZRvniT waruval sicocxles.
rogorc miTxari, igi marTlac Cemi RmerTia, diaxac rom,
WeSmariteba Tqvi, [radgan] yvelas, vinc icnobs, igi Tavis
RmerTad gauxdeba; da yoveli igi, vinc ar iwamebs, Tumc,
misgan qmnila, ganSorebula mis siyvaruls da mowyalebas.
[RmerTTan] axloa igi yoveli, vinc moSiSari, moimedea
misi.
Dda,
Tuki
ityviT:
,,ara,
rogor
icavs
masze
mindobilT, roca yvela is, vinc Cvens xelT moxvda,
tanjviT
mokvda,
nebiTo~,
maSin
adamianis
da
vimoqmedeT
icodeT
gansveneba,
mizezi,
raTa
maTze
rameTu
gaixaros
Cveni
mZlavri
RmerTma
ineba
[adamianma]
misi
mosvlisas. da gamouCens Tavis sikeTeT, rac ganumzada
Tvis SeyvarebulT, mis saameblad moRvaweebs~.
roca
daasrula
sityva,
dauwyo
ganswavla,
eubneboda, Tu ra weria wmida wignebSi, rom kacma unda
moiZulos wuTisofeli56 da goneba zeciurisken [unda]
mimarTos57; [eubneboda]: _ `roca ganewmideba mas goneba,
Seicnobs zeciursa da qveyniurs, satanasTan brZolisagan
sulis
gadarCeniT
sanacvlod
RvTaebriobas
miiRebs,
radgan WeSmaritia sityva Cveni. Cven veZebT am siRrmes da
Tqven gaswavliT.
RmerTi ganamtkicebs Cvens uZlurebas,
radgan mravalmowyale ufals uyvars, [roca]
( ميعpiroba, dapireba, aRTqma...),
( ه اا ضيes qveyana),
57
( ي قعaamaRlos),
172
55
56
Tavisadmi
rwmeniT kerpTa monobisagan gangibiZgebT. igi STamagonebs
Tavis
sityvas
da
moZRvrebas,
raTa
gaswavloT
WeSmariteba, romelmac gamaTavisufla am mZlavrTagan da
mravali
tanjvisgan.
dakbenisagan
im
qvemZromebisa,
weliwads mexvivnen iq
igia,
rom
ormoSi
gars58.
dagafuZnoT
[yofnisas]
damifara
romelnic
TxuTmet
[da] damajildova. jildo
qristeanul
rwmenaze
da
gangdrikoT msaxurebisagan kerpebisa, romelnic aqamde
sicruiT gmZlavrobdnen. Tqveni rwmeniT maT endobodiT,
Tumc, aras grgebdnen. da me gaswavleT, Tu CveniT [rogor
unda] gadarCeT, radgan isini iRupebian. Cven RmerTis
rwmeniT
tanjvaSi
SevediT
da
[tanjvidan]
gamovediT
mSvidobianad. rac me Semexeba, me imitom gadavrCi, rom
gamcnoT
WeSmaritebis
gavidnen
ama
maxvilTagan,
gza.
soflidan,
ukve
im
qalwulebma,
[romelnic]
daimkvidres
romelnic
moiklnen
waruvali
Tqvens
cxovreba
im
erTi RmerTisa mier, romelic iyo uwinares saukuneTa.
igia mpyrobeli yovlisa, rogorc wigni ambobs: `uflisa
ari qveyana da savseba misi~, mama, _ igi RmerTia
sityva
misi
pirveliTgan
_
Ze
RmerTi,
RmerTi
da
masSi
usasrulodaa, pirveliTgan aris igi masSi. mis mier iqmna
yoveli59, Tvinier misa ara qmnila ra60. rogorc Tqva
iovane
RmrTismetyvelma:
`pirveliTgan
iyo
sityva
da
sityva iyo RmerTTan da RmerTi _ es aris sityva, Tvinier
58
فه ح س عش س
weli),
59
60
به ك ال ل
ش ء لم ي ن
ك
( الromelnic iyvnen iq TxuTmeti
( الromlis mierac iyo yoveli),
( غيmis gareSe araferi ar yofila),
173
misa ara qmnila ra~61. mas vcemT Tayvans da mas vadidebT,
mamas, Zes da suliwmidas. erTia RmerTi da erTia sjuli,
srulqmnili sam hipostazSi62, mas vqadageb da gaswavliT
Tqven;
vloculob
rwmena.
Tayvani
eciT
yovlis Semoqmedi
vinc
TqvenTvis,
samebas,
RmerTisa63,
wuTisofelSia,
raTa
ganiwmidos
romelic
aris
Tqveni
erTarsi
nu miandobT gonebas imas,
RmerTi
erTia,
_
Semoqmedi
da
Semqmneli yovelivesi Tavisi Zisa da Tavisi sityvis mier,
suliwmidiT
sityvis
acocxlebs
mociquls,
yovels.
usmineT
RmerTis
didebis
brZens
da
mxilvels,
vgulisxmob moses, [Tu] rogor ambobs: `dasabamad Seqmna
RmerTma
ca da miwa64 da miwa iyo uxilveli65 da ca ara
Cndeboda66 da suli
RmrTisa iqceoda67 wyalTa zeda~. da
RmerTma Seqmna Tavisi sityviT da RmrTobiT [yovelive] da
suli acxovelebs brwyinviT. man Seqmna zeca da ori didi
mnaTobi,
morTo
varskvlavebiT,
raTa
momziralT
unaTebdnen dReTa da RameT, [Seqmna isini] saswaulad
saukuneTa,
weliwadTa,
zafxulisa
da
zamTrisa,
gazasfxulis da Semodgomisa. da daaarsa is zeca. brZana
Tavisi
ZaliT
mTavarangelosni,
siwmidiT
da
Seqmna
qerubimni
adidebdnen
da
Tavisi
serafimni,
RmerTobas
missa.
angelosebi,
romelnic
gadaSala
( بغي ش ء لم ي نmis gareSe araferi ar yofila),
اق تيم,
63
( جوه ه اه اه ل ل الاerTi arsi yovelives RmerTisa),
64
مس ن, _
,
(baranovi 1977: 365),
65
ك نت م ت ا
( ااmiwa ar ixilveboda),
66
( الس ء م تت ينca ar mJRavndeboda),
67
( ي فqroda),
174
61
62
qveyniereba da Seamko igi mTebiT, borcvebiT, mdeloebiT,
qvebiTa da didi xeebiT, _ nayofieriT da unayofoTi,
mindvrebiTa da yvela mcenariT, sxvadasxvafer yvavilTa
jiSebiT,
ese
yoveli
Seqmna
adamianis
dasasveneblad.
amgvarad Seqmna zRva yovelgvari wylebiT, uwoda mas
zRva da ubrZana, ar gadavides Tavis zRvars. [Seqmna]
yoveli Tavisi sibrZniT da misca sibrZne adamians, raTa
agebdes
xomaldebs
zogierTebs
zRvebze
[unda]
evloT
xalxis
gadasayvanad.
indoeTis
miwaze,
raTa
moezidaT iqidan mravali umaRlesi ram yvela imisTvis,
visac siuxve surs; zogierTebs [unda] evloT egvipteSi,
ase, sanam aivseboda xalxi. ese yoveli miuZRvna adamians,
raTa misi sibrZnidan yvelas eswavla, radgan RmerTma
rogorc Seqmna kaci, [aseve] ganadida
gaxada,
rom
Tavisi
samsaxuriT
RmerTobas. axla ki...
igi da iseTad
miaxloeboda
mis
codvisa da gavemarToT wmida
asulTa sxeulebisaken, davkrZaloT isini da avaSenoT
maTTvis eklesiebi. es imitom, rom RamiT iseTi Cveneba
vixile, [ramac] SemaSina:
vixile zeca, igi gadaixsna, rogorc TaRi da misi
wylebi maRla zecidan qveyanaze wvimad modioda. qalaq
artasatis centrSi oqros samefo
karavi idga, karavis
Tavze [aRmarTuliyo] sveti msgavsi cecxlisa, da yovel
mxares manaTobeli sxivebi ifrqveoda; mis Tavze [iyo]
Rrubeli,
am
[romelic]
brwyinavda
qalaqis
karavi,
Rrublis
centrSi.
elvasaviT;
sxva
Sesaxedaoba
Tavze
_
adgilas
msgavsi
175
ki
_
da
xateba
ese
[vixile]
cecxlisa.
jvrisa,
yoveli
iyo
mefeTa
sami
cecxlovani
svetebi ara hgavda [miwaze] agebul svetebs; da erTi _
aRmosavleTidan,
meore
dasavleTidan,
mesame
ki
samxreTidan, samive Segrovda erTad da gamoixata jvari
sam svetze, _ manaTobeli da mbrwyinavi; vixile erTi
axovani
kaci,
aravis
ZaluZs
aRweros
silamaze
da
axovaneba misi; xelSi eWira oqros kverTxi, romelsac
urtyamda
miwas,
WurWeliviT
mTebs,
borcvebs,
zanzarebdnen
da
_
isini
miwasTan
Tixis
swordebodnen;
vixile ramdenime alagebuli magida oqrosi. am magidebma
aavso mindoriviT gadasworebuli miwa. da yovel magidaze
jvari
[iyo]
aRmarTuli.
amis
Semdeg
vixile
mravalricxovani fara, Savi ferisa, _ midiodnen im wylis
qveS,
romelic
zecidan
gadmodioda68
da
im
wuTSive
xdebodnen msgavsni cecxliviT manaTobel cxovarTa da
kravTa, _ matyli TovliviT [spetaki] uxdebodaT. da
jgufs
gamoeyo
Tavdapirvel
erTi
saqmianobas
nawili.
da
isini
iseTive
am
daubrundnen
Savebi
gaxdnen,
rogorebic adre iyvnen da iqcnen mglebad. [es jgufi]
itacebda
spetaki
farisagan
arcTu
cotas.
da
maTac
[ubrundebodaT] Zveleburi Sexeduleba. is acduebda
maT,
raTa Tanamonawileebad gaexada da aswavlida [ise], rom
Tavisken gadaebirebina.
roca, vixile es Cveneba, bevri viloce RmerTisadmi
da
maSin
vixile
erTi
kaci,
68
SesaxedaobiT
_
msgavsi
yuradRebas iqcevs is faqti, rom xelnaweris am gverdze
pergaments qvemo kide CamoWrili aqvs (13 a), teqsti ar
aris defeqtiani, e. i. samuSaod amgvari, _ dazianebuli
furceli gamouyenebiaT, safiqrebelia, rom _ ekonomiis
mizniT;
176
cecxlisa. mas ori cecxlovani frTa hqonda; xmamaRla
mommarTa,
miTxra:
gangimatro
is,
`nu
rac
SiSob,
ixile.
grigori,
Cveneba,
amaod,
romelic
raTa
ixile
qalaqis centrSi, ese igi sveti cecxlisa [imas niSnavs,
rom] am adgilas aSendeba eklesia Sesakrebeli
da [masSi]
wmida jvriT dadgeba mwyemsi, romelic ganswavlis xalxs
da samebis rwmeniT ganamtkicebs adamianebs; rac Seexeba
im sam svets, romlebic sisxlis msgavsebi iyo, _ eseni
arian wmida qalwulebi: rifsime, giane da danarCenebi,
romlebmac TavianTi sisxliT daamowmes, miiRes gvirgvini
da sikvdiliT sicocxles eziarnen. da is, rac ixile
SeerTebuli svetebis saxiT, es aris samebisadmi rwmena
maTi,
romelnic
Rirs
iqmnen
da
monawileoba
miiRes
qriste RmerTis tkivilebSi; is sami aRmarTuli jvari
msgavsia im jvrisa, romelzec or avazaks69 Soris ecva
qriste
kacobriobis gamosaxsnelad, raTa adamianebma
aitanon tkivilebi qristes saxeliT, monawileoba miiRon
mis
tanjvaSi
da
[amqveyniuri]
cxovrebisas
gaxdnen
memkvidrdni da Rirsni zecaSi gamzadebuli sixarulisa
da saukuno meufebisa. rac Seexeba im wyals, cidan rom
mowvimda, es iyo saxe naTlobisa, romliTac naTldeba
mravali adamiani, da [romelic] winaaRmdgomT WuWyTagan
ganwmends. xolo im wminda jgufSi, romelTac spetaki
matyli hqondaT, isini arian, vinc TavianT moZRvarTa
xelTa, qveS naTlobisa da suliwmidis ZaliT brwyinaven.
xolo
69
vinac
gabrundnen
simarTlisgan
لص,
177
da
dabneulni
gaxdnen,
[vinc]
Seicvalnen
da
mglebad
iqcnen,
is
winaaRmdgomebi arian, romelnic ukuqceulan, Tavianken
sxvebs ewevian, TavianTi nebismier eqcevian maT. xolo Sen
mier xiluli oqros magidebi zed aRmarTuli jvrebiT70,
es [imas niSnavs], rom somxeTis mraval miwaze eklesiebi
da jvrebi aRimarTeba, [romelnic] gaabrwyineben mTel
qveyanas;
da gandiddeba sameba jvris gamarjvebiT
da
gauqmdeba yoveli kerpi. [xolo] is axovani kaci, romelic
ixile, igia Zali yovlismflobelis; kverTxi rom ixile
mis xelSi, romelsac urtyamda mTebs, borcvebs, lodebs
da
[miwasTan]
asworebda,
es
[imas
niSnavs],
rom
igi
daaqcevs adamianis xeliT gakeTebul yvela RmerTs, da
misi sityviT gaZlierdeba
RmerTisadmi
_
mamisa,
msaxureba erTi WeSmariti
misi
Zisa
erTisa
da
wmida
sulisadmi. da aw daimarxe Sen es sityva, he, grigori,
ganmtkicdes
igi
ganswavlaSi,
Sens
gonebaSi.
WeSmaritebis
iyav
gzisken
momTmeni
ubiZge,
maT
midi,
ganaZliere samebis rwmenaSi.~
am sityvebis dasrulebisTanave, igi mesityve daifara
Cemgan da did SiSSi damtova. da maSin gamexsna goneba.
amieridan icaniT
mogixmoT,
rac
igi, vinc Tavis sakvirvel naTelSi
mis
RmerTobas
[Tan
aaxlavs],
raTa
wardgeT winaSe misi madlis taxtisa da miiRoT misgan
Sewyaleba. ganagdeT Tqvengan... yoveli codva da yoveli
biwi.
70
عي م
ganiwmideT
goneba
sicocxlis
( مغmaTze aRmarTuli),
178
wyliT,
raTa
gamoCndeT71
naTlis
samosSi,
[maS,]
ganamzadeT
Tavni
Tqvenni.
Tqven uwyiT gzani wmida rifsimesi, rogor daifara
igi ufalma da aarida Tqvens xelT, usjuloebis biwsa da
Tqveni
mefe
Tirdatis
mZlavrebas.
gandidebulia
igi
xalxs Soris. Tqven ukve uwyiT, [rom] RmerTis ZaliT
martomyofma ymawvilma asulma daamarcxa igi. aseve ukve
uwyiT gza Cemi, [is, rom] me, agreTve, Cemi mxriv, TxuTmeti
weli
gavatare
iqedneebsa
da
bnelsa
da
morielebs
Rrma
Soris,
ormoSi
maT
gvelebs,
Tanamcxovrebad
viqeci. RmerTebisadmi Cemi SiSis gamo ver moaxerxes am
qvemZromebma da vera damakles ra. me arc mSinebia maTi,
maTgan guli ar SemkrTomia, imitom, rom ziarebuli 72
viyavi Cems ufalTan da RmerTTan, yovlis SemoqmedTan.
magram me mtkiced vici, rom yvelaferi, rac Cvens mimarT
CaidineT, ucodinrobiT mogividaT. amieridan daubrundiT
da icaniT ufali, raTa SegiwyaloT da gixsnaT; maT, vinc
daxoceT,
TavianTi
raTa
evedreT,
sikvdiliT
ilocon
ganiSoreT
oqros,
ise
rogorc
RmerTis
TqvenTvis,
Tqvengan
vercxlis,
biwi,
cocxlebs,
winaSe
rameTu
cocxlebi
RmerTi
vgulisxmob
spilenZis
da
radgan
mowyalea.
qvebis,
yovelgvari
arian,
xeebis,
sakerpo
sagnisadmi Tayvaniscemas, radgan cruni da fuWni arian. am
sicrueTa Sesaxeb me adre ukve damomiZRvixarT, [miTqvams,]
_ تست هلvulg. klasikuri arabulis SemTxvevaSi aq zmna
_ هلX TemaSi ar iqneboda;
72
_ مت لvulg. swori formaa _ ت ل ;مت ل-s pirdapiri
mniSvnelobebia _
,
(baranovi 1977: 684);
71
179
sanam amis gamo Tqvens Tvalebze veeba bindi sufevs, ver
icnobT-meTqi
vxedavdi,
Semoqmeds,
rogor
yovlismpyrobels...
SordebodiT
WeSmariti
radgan
RmerTis
samsaxurs. me mware da metad mZime tanjvaSi viyavi da ar
Semiwyvetia RamiT da dRisiT RmerTisadmi locva, raTa
gamoexsna
Tqveni
mravalmowyalebisa
sulebi.
da
didsulovnebiT
adamiani
Tavisufali nebis
mqone73.
adamianisadmi
siyvarulis
gamo
Tavisi
dasabamidan
Seqmna
rogorc
amieridan igi Tavis didebasa da
maradiul sicocxleSi mogiwodebT. imitom gamogigzavnaT
Tavisi wmidanebi, raTa daemowmebina, rom igia RmerTi
yovelivesi, meufe saukuneTa, rom ar Sewydeba meufeba
misi;
[gamogigzavnaT
sikvdili
msgavsi
wmidanebi],
jvarcmisa74
romelTac
da
rwmena
airCies
WeSmariti
RmerTisadmi.
wmidaTa
locvis
meoxebiT
icaniT
RmerTi
da
sikvdiliT miemsgavseT RmerTis Zes erTaderTs, ufals
Cvensa
ieso
qristes,
romelic
mokvda
adamianisaTvis,
romelmac Seqmna igi Tavisi xeliT, raTa acocxlos. ara
imitom [mokvda], rom ar SeeZlo, adamianis gamoxsna Tavisi
sikvdilis gareSe, aramed [imitom], rom Tavisi tkivilebiT
aemaRlebina Zeni kacTani. igi, cxadia, SemZle iyo, wmidaTa
ف ال ت ا ء ي ش ب ض ته
ح ق اا نس, _ `Seqmna adamiani
dasabamSi, [raTa] evlo Tavisi survilebiT~; ramdenadac
Targmani samecnieroa da ara _ mxatvruli, cxadia,
vcdilobT, sityva-sityviTi Targmnis principi yovelTvis
davicvaT
ZiriTad
teqstSi,
iSviaT
SemTxvebSi
ki
sqolioSi
gamogvaqvs
sityva-sityviT
Targmnili
winadadebebi...
74
( م ل ال يبmsgavsi jvrisa),
73
180
mowameobis gareSe gaexada cxadi, rom RmerTia, magram ase
gaakeTa
imitom,
rom
didi
damsaxurebisaTvis
daegvirgvinebina isini, visac siyvarulis gamo sikvdilic
SeuZliaT misTvis75. axla xom xedavT, ramdeni dartyma,
sxvadasxvagvari tanjva mawvnieT, mere ormoSi CamagdeT,
sadac
magram
gvelebTan da morielebTan erTad vcxovrobdi,
Cemi
romelic
moZRvris
yovel
wiaRidan76
_
gonebas
ieso
qristes
aRemateba,
mowyalebam,
gamomixsna
maTi
da gamxada Rirsi, rom viyo... raTa mogceT
wamali sulTa da sxeulTa ganmakurnebeli, rom gadarCeT
da icnoT RmerTi WeSmariti. amieridan, dae, ismendeT
marTal sityvas yovlis Semoqmedisa, da gadairCineT Tavi
saukunod
da
ganiwmidebiT
Rirs
da
iqmeniT
moiZulebT
zecis
sameufosi.
sicrueT,
maSin
Tu
miiRebT
sikeTeT kacTmoyvare RmrTisagan. is wmidanebi, romelnic
mware tanjviT
daxoceT, madlierni iqnebian da iloceben
Tqveni xsnisaTvis. Cemi mqadagebloba da swavleba didad
sasargeblo
iqneba
TqvenTvis,
gadRegrZeldeba
Tqveni
sicocxle, aRivsebiT qveyniur sikeTeTagan da yovelive
amis Semdeg gaxdebiT mkvidrni zecis sameufosi. Dda, Tu
ar
miiRebT
Cems
qadagebas
da
Cems
swavlebas,
maSin
pirvelze ufro saSineli sasjeli gewevaT; maSin [RmerTi]
pasuxs
75
76
mogTxovT
wmidaTa
sisxlis
( يح ه ال الuyvarT igi sikvdilamde),
( من ا س ط مmaTi Suagulidan),
181
gamo,
romelic
usamarTlod daRvareT77, ucxo mtris xelT gadagcemT da
yvelani mware sikvdiliT daixocebiT~.
Zlierad mowadinebuli netari ganswavlida da [am
dros] yvelani fexze wamovardnen, xelebi sayeloebze
waivles
da
tanisamosi
Semoiglijes,
mTavrebma
da
gamgeblebma mkerdze xelebi gadaijvaredines, daemxnen da
miuges netars: `nuTu miviRebT RmrTis winaSe xsnas, Cven
xom Cveni dReni mZlavrebas SevwireT, Cven sibnelis gzas
mivuyvebodiT,
nuTu
grigoriusma
miugo
mowyalea,
gvapatiebs
maT:
kacTmoyvare,
[ase]
bevr
,,WeSmaritad
sulgrZeli
da
Secodebas?~
rom
RmerTi
Sembralebeli,
Semwyalebelia yvela imisa, vinc WeSmaritebiT moiqceva 78
misken; da yvelas, vinac mTeli guliT ilocebs, Seundobs
codvas~. maT tiriliT Tqves: ,,gvaswavle da gangvimtkice
goneba, raTa SevicnoT Cveni Semoqmedi RmerTi. Tu is
kacTmoyvarea, maSin migviRebs monaniebiT [misulT], brals
ar dagvdebs imis gamo, rom Cvens cxovrebaze viyaviT
mindobilebi, ar gagvixsenebs Zvel codvebs. Dda, Tu ar
[Segviwyala], maSin dagvRupavs codvaTa gamo; magram ara,
_
[igi]
gvixsnis
Tavisi
uxvi
mowyalebiT;
Senc
aseve
gvapatie da gvaswavle sikeTe da dagvayene WeSmaritebis
gzaze~.
am sityviT elaparakebodnen wmidans, xmas tiriliT
imaRlebdnen, ferxTa qveS uvardebodnen da eSmakTa [mier
miyenebuli] Wrilobebisa da tkivilebis gamo, romelic
mterma awvnia maT, ver axerxebdnen misgan erTi nabijiT
77
78
_ اه قتvulg.,
( من ي فع اليه بحقvinc WeSmaritebiT brundeba misken),
182
dacilebasac ki. rogorc ki cotas moSordebodnen, maTSi
Sediodnen
eSmakebi
da
[ise]
cvlidnen,
[rom]
TavianT
xorcs aglejinebdnen.
roca
wmida
grigoriusma
moismina
misadmi
mimarTuli sityva, atirda da miugo maT: ,,xom ukve iciT,
rac
me
miyaviT,
rogor
mtanjeT
sxvadasxvagvari
satanjveliT, TiTqos mkvleli [vyofiliyavi], maSin, roca
ara damiSavebia ra arcerTi TqvenTaganisaTvis. kacTagan
Sobils [aravis] ZaluZs, erT saaTs [mainc] gauZlos im
qvemZromebs, meki maTTan TxuTmeti wlis ganmavlobaSi
viyavi Cagdebuli. magram Cemi uflis _ ieso qristes
wyalobiT
gadavrCi
gansacdelisagan.
am
saswauliT
SeicaniT Zali RmerTisa, [SeicaniT], rom igi Semoqmedia,
igi SemZlea, ganagdos [Tqvengan avi] fiqrebi, rogorc
ganagdo
Cemgan
is
qvemZromebi,
romelnic iyvnen Rrma
ormoSi _ mis monasTan miCveulebi. WeSmaritad rom, me ara
var Rirsi misi uxvi mowyalebisa, magram gadavrCi Tqvens
gadasarCenad, raTa [RmerTi] CemiT SegecnoT, [raTa] Cemi
mqadageblobiT
SegecnoT
siuxve
SeuZlebelia, ar gangicxadoT, Tu
ormoSi
rom
viyavi,
sul
[aseT]
saswaulebis.
ra mibrZana ufalma.
sizmars
vxedavdi,
_
vxedavdi mis angelosebs, [romelnic] mamxnevebdnen. ase
amJamadac
yovelTvis vxedav angelosebs, meubnebian: _
,,gamxnevdi, ganmtkicdi, rameTu ufalma RmerTma gixsna da
gagxada Rirsi misi sityvis qadagebisa, mogvca swavleba
mis
sadideblad,
raTa
gaxde
Tanaziari
maTi,
vinac
RmerTs adideben~. am Cemi sityviT rodi vampartavnob, me
mxolod is ar ZalmiZs, rom davfaro uflis saswaulebi,
183
unda
SegagnebinoT,
rom
man
mixsna
sikvdilisagan.
me
Tqvens winaSe viyavi, rogorc mkvdari. Tqven damemowmebiT
amaSi, da, radgan Tqven mkvdari xarT codvebiT, CemiT,
vinc Tqvens winaSe mkvdari viyavi, gacocxldebiT. radgan
mibrZana ufalma, rom yvelas didi saswauli gamcnoT,
raTa
gangaSoroT
fuWi
kerpebis
Tayvaniscemisagan
da
WeSmaritebis gzaze misi wyalobisaken gataroT, [raTa
wagiyvanoT] RmerTTan, _ SemoqmedTan cisa da qveynis da
yovelivesi, rac maTSia, ZesTan erTaderTTan da wmida
sulTan _ yovelives gamacocxlebelTan, raTa monaniebiT
Rirs iqmneT ganmzadebul sikeTeTaTvis. amieridan uyureT
did mqadagebels _ iovanes, rogor mimarTavs maRali xmiT
abraamis xalxs, am sityviT esaubreba: ,,hqmeniT nayofi
Rirsi sinanulisa, nu ambobT, abraami Cveni mamaao. me
getyviT:
RmerTi
Seuqmnas~.
pativs,
SemZlea,
abraams
Svilebi
qvebisagan
es imitom ki ar Tqva, rom abraams ar sdebda
aramed
imitom,
rom
monaniebisaken
ebiZgebina
maTTvis. igi eZiebda maT, undoda, rom keTil saqmeTa
keTebis
wyalobiT
WeSmaritad,
vinc
abraamis
Svilebad
sikeTis
nayofs
gamxdariyvnen.
iZleva,
[RmerTi]
ganadidebs, didad miagebs jildos. da yovels, romelic
ar gamoiRebs sikeTis nayofs, ar miecema jildo, aramed
ganaxmobs da aqcevs cecxlis sakvebad. rogorc esaia
winaswarmetyvels
uTqvams:
,,daemsgavsebian
codvilni
ekalT, romelTac cecxlSi yrian da wvaven~. yvelas, vinc
sikeTis nayofs gamoiRebs, Tavis saufloSi ganaxarebs,
meored
mosvlisas ganabrwyinvebs. Yvelas, vinc marTla
gamoiRebs nayofs, erTis sanacvlod, rogorc uTqvams,
184
miagebs ocdaaTs, samocs da ass. saqmeTa gamo misagebeli
TiToeul
maTgans
miecema
Tavisi
rwmenis
Sesabamisad.
amieridan, Zmano, yvela CvenTaganma, viswrafoT xsnisaken,
raTa
igrZnoT
Sveba
Tqvenze
moweuli
sasjelisagan,
[raTa] eSmakTagan, romelTac ase gagtanjes, simSvideSi
gaaRwioT,
[raTa]
gadasarCenad
kvlav
dagibrundeT
wagvrili goneba. xolo me rac Semexeba, me ukve gamcneT
misi RmerTobis mcnebebi, Tavidan bolomde yvelaferi
gagimJRavneT, rac aris masSi TqvenTvis sasargeblo.
axla ki adeqiT, SevagrovoT wmida sulTa sxeulebi,
raTa maT mier mogeceT patieba, avaSenoT maTze eklesiebi,
raTa maTi locviT
gagiqreT
gborkavT;
maS,
moinanieT,
gqondeT...
Tavmdabloba;
tkivilebi,
aRiareT
marTali
SfoTva,
Tqveni
rwmena,
rac
codvebi,
[daicaviT]
marxva, raTa gulebSi misi rwmena dageTesoT da SeicnoT
Zali
da
sidiade
ugunurebaa,
xolo
jvrisa,
romelic
CvenTvis,
vinc
mokvdavTaTvis
samsaxuri
da
xsna
vpoveT, Zalia RmrTisa, rac RirsgyofT, gaxdeT RmerTis
Svilebi,
saqmeni;
ganiwmindoT
Tavis
codvaTagan,
wmidebTan
erTad
gagiqreT
gagxdiT
cudi
Rirsebad
gvirgvinisa da Tqvenc warggzavniT Tavis madideblebTan,
raTa gangadidoT da RirsgyoT Tavisi saidumlosi.
maS,
ase, ganibaneniT satanis mravali biwisagan, raTa mteri
Tqveni _ satana ferxTa qveS daTrgunoT
da, roca
mixvalT misi RmerTobis wiaRamde, gaxdebiT monawile
wmidaTa sixarulisa, romelTac miuRiaT xorci kravisa, _
Zisa
erTaderTisa,
da
SeusvamT
185
sisxli
misi
umanko,
Rirseulad
ziarebian 79
qristes,
raTa
moeqceT
misiT
wmida sulTan~.
ase da amgvarad moZRvravda ganswavlida. da netarma
iloca maTTvis WeSmaritad da uTxra: `wadiT uSiSrad
Tqven-Tqvens
saxlebSi~.
da
es
[yovelive]
saRamospirs
moxda, uTxra maT: ,,roca
gaTendeba, modiT CemTan, wmida
asulTa
eklesiebi
sxeulebisaTvis
qveyanaze
Senebis
avaSenoT,
wyalobiT
caSi
raTa
am
agiSendeT
sacxovrebelni, romelTac Cven kurTxeul wmida asulTa
locviT miviRebT samkvidrod da RirsviqmnebiT qristes
sauflosi, mas aqvs dideba da Zali ukunisamde, amin!~
da, roca daamTavra sityva, gauSva xalxi. rac mefesa
da mis winamZRolebs Seexeba, isini erTi saaTiTac ki ver
axerxebdnen,
jerac
gancalkevebuliyvnen
tkivilebSi
iyvnen.
misgan,
aramed,
imitom,
dRedaRam
rom
masTan
imyofebodnen im sawnexeloSi, romelic venaxebs Soris
iyo:
isxdnen,
marxulobdnen.
rogorc
netari
tyveebi
grigoriusi
kviridan
kviramde,
samocdaxuTi
dRis
ganmavlobaSi ganswavlida maT, afrTxilebda, moZRvravda
yvelas, afuZnebda WeSmarit, mtkice rwmenaze, es aris
rwmena Cveni uflis ieso qristesi.
Semdeg,
masTan
es
iyo
winamZRolebi,
samocdameeqvse
mTavrebi,
dRes,
gamgeblebi,
mogrovdnen
[mogrovda]
sxva xalxi colebTan da SvilebTan erTad da sTxoves
wmida grigoriuss, eloca maTTvis, [raTa] epovaT Sveba,
79
( تش اك اmonawileoba miuRiaT), aqac naxmaria vulg.
forma;
186
rac aRar hqondaT; TavianT sulTa Svebamde, SesTxovdnen
mefis SvebisaTvis,
imitom, rom misi garegnoba jerac
taxis saxisa iyo. netari grigoriusi, mowame RmrTisa,
ormodan
amosvlis
sxeulebisaken.
Segroviliyo
es
am
umalve
ufalma
gaemarTa
waiyvana
adgilas
da
wmida
maTTan.
asulTa
xalxi
gaSmagebulni
ki
xorcs
iWamdnen. xolo eSmakTagan devnili mefe taxis saxisa iyo
manam, sanam ar mivida im adgilas. da netarma grigoriusma
SesTxova kacTmoyvare RmerTs, rom mefisaTvis adamianuri
goneba da, amasTan, yurTasmena daebrunebina, raTa [mefes]
sityvis Zala Seecno. samocdaeqvsi dRe gaatara taxis
garegnobaSi.
isini
isev
sTxovdnen
wmida
grigoriuss
mefisaTvis, raTa mas adamianis saxe dabruneboda. miugo
maT netarma grigoriusma:
,,mec
[Cveulebrivi]
adamiani
var,
rogorc
erTi
TqvenTagani. mec xom viwvnie Tqvengan tkivilebi, magram,
amis
miuxedavad,
Tqvenc,
aseve,
SevTxov
mTeli
RmerTs
guliT
yvelas
SeTxoveT
gamoxsnas.
Sveba,
rameTu
RmerTi kacTmoyvarea da SegiwyalebT. amieridan nuRar
geSiniaT, aramed gixarodeT, radgan igi mecnieria gulTa
da TirkmelTa, icis, ras imalavT da mogcemT xsnas.
oRond aCqardiT da aaSeneT eklesiebi RmerTis wmida
asulTa sxeulebis dasatireblad, raTa male ilocon
TqvenTvis
da
gaTavisufldeT
187
SfoTisaan,
raTa
Tavi
daaRwioT
misi
samsjavros
mware
saSiSroebas
da
sikvdilSi Cvens patrons, _ ieso qristes miemsgavsoT80.
maT
Seismines
da
miuges:
`yvelafers,
rasac
gvibrZaneb, dagijerebT da davemorCilebiT, oRond Cqara
gvibrZane,
_
ra
gavakeToT!~
uTxra
netarma:
`adeqiT,
yvelani [eklesiaTa] asaSeneblad, raTa davitiroT wmida
asulTa sxeulebi~.
mefe imave saxiT, oRond adamianuri gonebiTa da
smeniT, miuaxlovda netar grigoriuss da SesTxova, rom
eloca
mis xelTa
monawileobis
da ferxTa gamo,
miReba
raTa
[mSeneblobaSi]
SeZleboda
yvela
[imasTan
erTad], visac SeeZlo asulTa taZrebis Seneba.
netarma
grigoriusma
daiCoqa
miwaze
da
iloca.
locvaSi SesTxovda Zlier RmerTs, mieZRvna misTvis [e. i.
mefisTvis] sijansaRe. male cidan xma Camoesma, eubneboda:
`grigorius,
bolomde;
gamxnevdi
aSene
da
taZrebi,
gaZlierdi,
amaRldes
me
maTi
SenTan
rto.
var
xolo
Txovnis gamo getyvi, rom Seviwynare locva Seni da rac
mTxove,
ukve
ganmtkicda
Segisrule~.
igi,
roca
mobrunda
mefis
wmidanma
mxares,
es
gaigona,
xelebze
da
fexebze Cveni uflis _ ieso qristes saxeliT Seexo,
gadasaxa maTze jvari da isini maSinve isev adamianuri
gauxda.
da daiwyo mefem netarTan laparaki: `ras mibrZaneb?~
_ wmidanma mas misca sarkofagebis zomebi, raTa amoeTxara
[samareebi] wmida asulTa sxeulebisTvis; da uTxra mefem
سي ن يس ال سيح
( يستح مdaimsaxuroT Cveni batonis
[patronis] _ ieso qristes sikvdili),
80
188
wmidans: `mibrZane, moviyvano coli Cemi asSani81, da daÁ _
kursuxkuta82, raTa imsaxuron wmida asulTa adgilebis
mSeneblobaSi. netarma darTo neba. maSin mefem aiRo da
amoTxara [miwa]
sarkofagebisTvis, raSic Caawvines wmida
asulTa sxeulebi. Txrisas masTan erTad iyvnen coli da
daÁ. nacvlad kalaTebisa miwa kabebiT mihqondaT. amis
Semdeg
miitanes
wmida
asulTa
sxeulebi,
_
netari
rifsimesi da masTan erTad wamebuli ocdaTormetisa, _
im adgilas sadac ewamnen netari gaiane da masTan erTad
ocdaaTi qalwuli. sxeulebi im adgilas miitanes, sadac
mokles [qalwulebi]. sxva eklesia aaSenes sawnexeloSi,
sadac mokles is asuli, iq rom imaleboda.
roca eklesiaTa Seneba daamTavres da gadaasvenes
maTSi wmida asulTa sxeulebi, mefem wmida grigoriuss
sTxova,
daerTo
ararati83
neba
im
mTaze
wasvlisa,
romelsac
masisi84
hqvia, raTa
hqvia, im mxareSi romelsac
iqidan mxrebiT
eklesiaTa karebisaTvis zRurblebi da
Zelebi Camoetana, rom taxis garegnoba moSoreboda. da
manac ubrZana ase moqceva. da gaemarTa masisis maRla
[mdebare] mTisken. iq Tormeti didi lodi moWra [im] sami
wmida
eklesiisaTvis,
sadac
qalwulTa
sxeulebi
gadaasvenes. yoveli taZrisaTvis TiTo kari [daamzades],
yoveli karisaTvis oTxi lodi, romlebic Tavisi mxrebiT
81
82
( اسش ينaSxeni),
am SemTxvevaSi xosrovaduxtis arabizebuli saxeli
ق صح طgaxmovanebuli saxiTaa mocemuli _ (19 a, zemodan
me-6 xazi),
83
84
اا اط,
م س,
189
mozida,
radgan
is
Zlieri
goliaTi
iyo,
da
rwmenam
[ufro] Zalian gaudida Zala.
roca daasrules es sami wmida eklesia, aRmarTa
maTSi,
aRmosavleTis
mxares,
sami
jvari,
[oRond]
ar
daudgams iq sakurTxevlebi imitom, rom igi mRvdeli ar
iyo.
maSin
daiCoqa
netarma
grigoriusma
da
yvelas
ubrZana, daeCoqaT da elocaT tiriliTa da vedrebiT
mefisa gamo, raTa mxecis garegnoba pirveli, adamianuri
bunebiT Secvloda. da roca netarma iloca xalxTan
erTad da mefemac maTTan erTad [iloca], mefis tanidan
raRac tyavis msgavsi Camovarda. da mxecis Sesaxedaoba
moSorda
mas,
aseve
_
balani
da
WuWyi,
moisvena
da
daubrunda adamianuri buneba.
maSin
hmadlobdnen
ufals,
romelmac
ixsna
da
aRzarda Tavisi uxvi wyalobisamebr. adides sameba da
gaecalnen wmida asulebs; wmida grigoriusic, is, vinc
qristesTvis ewama, maTTan erTad [wavida]; vinc somxeTis
miwaze [iyo], yvela moaqcia WeSmariti RmerTis rwenaze;
maT aRuTqves wmida grigoriuss, uTxres: _ `roca yvela
eklesiaSi
dadgebian
SegveZleba,
mRvdlebi,
SevamkobT
maT~.
yvelafriT,
maSin
netarma
rac
ki
ubrZana
darajebsa da msaxurebs, daecvaT eklesiebi, emsaxuraT
maTTvis, [raTa] mefis sasaxlidan sarCo Semosuliyo. mefe
qalaq
mowame
valarsapatSi
wavida,
masTan
da
maTTan
grigoriusi
winamZRolebisa.
isini
ukve
190
erTad
_
qristes
erTad
jgufi
ganwmediliyvnen
yoveli
satanjvelisa
da
kerpTa
Tayvaniscemisagan.
amieridan
sikeTisa da simarTlis saqmeebisaken Semoiqcnen85.
mefe Tirdatma, roca miaRwia qalaq valarsapats,
brZana, rom gamocxadebuliyvnen Tavisi samefos mwerlebi
da
ubrZana
maT,
saxelmwifos
rom
mieweraT
mravali
werilebi
mcxovrebisaTvis,
Tavisi
raTa
gamocxadebuliyvnen mTavrebi, gamgeblebi, winamZRolebi,
meTaurebi
qarTlis
auxsna
mefesTan
mefesTan86
werilebSi
qalaq
da
valarsapatSi.
werili
yovelive,
rac
alanebis
Tavs
werilebi
mefesTan87,
gardaxdaT
da
uTxra: ,,amitom saswrafod unda CamoxvideT CemTan!~ roca
Cavida werilebi, mivida masTan sami mefe: mefe afxazTa88,
mefe qarTlisa,
mefe
alanebisa,
maTTan erTad jgufi
mTavrebisa: pirveli gipsisa,89 meore mTavari artanujisa,90
85
86
87
( جعdabrundnen),
_ م ك ج ج20 a, maRlidan me-4 xazi,
_ الي اين20 a, maRlidan me-4 xazi; rogorc zemoT iTqva,
akad. n. mars arabuli teqstis am adgilas Camatebuli aqvs
sityvebi
`( الي م ك ابحafxazebis mefesTan da~),
xsenebuli sityvebi xelnawerSi ar dasturdeba; am
sakiTxebis Sesaxeb ix. winamdebare naSromis _ SeniSvna
#3;
88
_ م ك ابح20 a, maRlidan me-6 xazi;
89
xelnawerSi ikiTxeba ( الح سي20 a, maRlidan me-7 xazi),
rac n. mars savsebiT marTebulad Seusworebia rogorc
( مس ط ل ي سgipsis mTavari, _ mari 1905: 114),
90
_ ا طteqstSi ikiTxeba `artanuji~. Nn. adoncis
azriT, adreul teqstebSi unda `azrianeni~ werebuliyo
(adonci: 93). berZnul teqstSi marTlac `arzianenzea~
saubari (gariti 1946: 72). arabuli teqstis `artanuji~
rom `arzianenis~ damaxinjebuli formaa, amas savsebiT
marTebulad mxars uWers n. afciauri (afciauri 1987: 24).
191
romelsac
didi
bdexSi 91
mTavari;
meoTxe
_
ospetosi
erqva
da
mutazinebis95
mTavari
iyo
mTaTa
_
armasanis92
ospitebisa93,
romelsac
erqva;
mesame
kusebisa94
gamgebeli
dacvisa,
mexuTe
_
da
mTavari
mamikoniani96, mas sparapetosi erqva, is iyo patroni mTeli
somxeTis jarisa _ cxenosnebisa da qveiTebisa da ar
Sordeboda
somxeTis
mTavarTagan
vaxseneT
did
da
emorCilebodnen, mxolod
mefes;
visac
yvelani,
vaxsenebT,
kumurdulis97
vinc
omebSi
mas
mTavari, romelic
aris maxloblad [mcxovrebi] Zlieri kurditebisa98 ar iyo
mis
xelTa
qveS;
meSvide99
_
mflobeli
didi
sofeniosisa100, igi iyo mdinareTa qveynis101
qveynis
maxloblad
savaraudoa, rom `arzianenis~ `artanujad~ gadakeTebac
ganzrax moxda, raTa amiT artanuji somxeTis politikur
olqad warmoeCinaT;
بيت ش
( ا مmerdebi [mardapetebi], afciauri 1987: 24),
93
( اس يتيospitianebi, _ afciauri 1987: 24),
94
_ ق سيJ. garitis azriT, aq kavkasiis mTebze unda iyos
91
92
saubari (gariti 1946: 219),
95
_ مط نيberZnul teqstSi Wanabzea saubari (gariti 1946:
72), am garemoebaze yuradRebas amaxvilebs n. afciauri,
96
97
98
99
م ني,
ق,
( ق يطandroikorditebi, _ afciauri 1987: 25),
rogorc vxedavT, CamoTvlisas `mexuTes~ Semdeg
`meSvide~ mTavaria naxsenebi, TrdatTan Casul `meeqvse
mTavrad~ `kumurdulis mTavari~ igulisxmeba. Nn. maris
azriT, aq saubaria `korWaiqebze~ (mari 1905: 206),A
100
101
ص في س,
( م ي اانmdinareTa qalaqi, _ mesopotamia),
192
mcxovrebi; merve _ RarRarTa102 qveynis mTavari; mecxre _
rusTinTa103
mTavari,
meTerTmete
_
meTormete _
desbudTa106
meaTe
siunielTa105
_
mafsunTa104
mTavari
da
mTavari,
damcveli;
mTavari; mecamete _ mTavari
utielebisa107; meToTxmete _ zavaridebis108 mTavari, igi
iyo
kurditebis
maxloblad
mcxovrebi;
meTxuTmete
_
mmarTveli xorxoruniusebisa109, romelic iyo mpyrobeli
malxazunebisa110; da meTeqvsmete _ Tazruniusis111 arqonti;
_
da
mTeli
xalxi
Seikriba
Tavisi
Tanamdebobis
Sesabamisad.
ai, is Teqvsmeti mTavari, romelnic CamoTvala mefem
da romelTac gaugzavna [werilebi], raTa pativi daedo
maTTvis. moilaparakes erTmaneTSi da ganizraxes mefesTan
wasvla. da aRsrulda es.
Dda, roca Cavidnen masTan, uTxra maT mefe Tirdatma:
`samefos kacno, mxareTa da samefos jarTa winamZRolno,
102
103
104
105
106
( غ غgugarqi),
( ال ستrStuniqi),
( مف20 a, qvemodan me-4 xazi; n. maris gamocemaSi _
_ مفmari 1905: 114, _ mokebi (afciauri 1987: 27),
( س يsiuniqebi, _ afciauri 1987: 27),
( سي اdespotia, n. adoncis azriT, aq gvaqvs wavdeelTa
qveynis damaxinjebuli forma, _ adonci 1905: 293, am azrs
iziarebs n. afciauri, _ afciauri 1987: 27),
107
( اتيutiqelebi),
108
ي
(zarevandelebi),
109
( خ خ نيxorxoruniqelebi),
110
111
_
ن
م,
( ت ني20 a, zemodan pirveli xazi, n. maris gamocemaSi
_ )ت نيmari 1905: 114, arwruni, _ afciauri 1987: 28),
193
meTaurebo
da
dagvemarTa;
mmarTvelebo,
iciT,
Tu
iciT,
ara,
Tu
rom
ara,
ra
waiwymida
ambavi
qurumTa
sarwmunoeba, [Tu] ra gavukeTeT am wmida kacsa da ubiwo
asulebs? radgan kerpTa da maTi msaxuri qurumebis gamo
cdomilebasa
da
sikvdilSi
viyaviT,
Cven
vtanjavdiT
cocxali RmerTis moyvarulebs. da RmerTma ineba, rom
davetanjeT eSmakTagan, romelTac vemonebiT da vasxamdiT
xotbas da vadidebdiT, swored maTgan davitanjeT; xolo
visac vtanjavdiT, man ixsna igi yvela satanjvelisa da
[aseve] sikvdilisagan, romliskenac Cven vubiZgebdiT, _
raTa Segvecno WeSmaritebis gza~, _ da man mouTxro
yovelive, rac Tavs gardaxdaT, _ eubneboda mTavrebs:
`Tqven rogor uyurebT amas?~ maSin mTavarni
krebuli
maSinve
[aRivsnen]
SesZaxes:
grigoriusis,
SiSiT
,,Cven
vendobiT
da
amasTan
WeSmaritad
mis
da somexTa
sixaruliT
msmenelni
da
varT
sarwmunoebas112
da
SeviswavliT sityvas misas; SevismenT, davmorCildebiT,
yovelives viqmT, rasac wmidani gvibrZanebs, ganveSorebiT
kerpTa Tayvaniscemas~, _ da yovelma maTganma marTlac
Sexeda wmidans da [grigoriusi] Seudga maT ganswavlas,
[qadagebda
yuradRebas
ise],
rogorc
amaxvilebda
adre
da
RmerTis
ukeTesadac;
wmida
maT
wignTa
ganmartebaze. da yovelni gankurna samebis rwmeniT da
daafuZna erTi RmerTis, yovlismpyrobeli mamis da misi
erTaderTi Zis, _ WeSmariti RmrTisagan Sobili da ara
112
ام ن,
194
qmnili WeSmariti RmerTis da gamomavali suliwmidis
rwmenaze113.
da moiTxova, daesabuTebinaT TavianTi rwmena imiT,
rom daengriaT kerpTa taZrebi.
mefe
Tirdati
upirvelesad
im
taZris
dangrevas
Seudga, romelic qalaq artasatSi aaSenes. aiRo oqro,
vercxli, Zvirfaseuliba, RmerTis samosamsaxuro imdeni
WurWeli, rom ra aRwers. gamovida mefe Tirdati, masTan
erTad
netari
grigoriusi
da
mravali
mTavari
da
wavidnen qalaq k-sa-t-n-Si114. man brZana artimuSis115 taZris
dangreva. amis Semdeg TavianT qurumisken116, vgulisxmob,
[rom
wavidnen]
oqro,
vercxli
ablunis117
da
taZrisaken
yvela
da
samosamsaxuro
aiRes
iqidan
WurWeli
da
Caabares xazinas, raTa SeenaxaT eklesiaTa Sesamkobad,
romelTa asaSenebladac undodaT.
Dda, roca eSmakebma
ixiles, Tu ra xdeboda, [roca
ixiles] mefisa da misi winamZRolebis qmedeba, Tu rogor
waiRes maT Zvirfaseuloba, warmodga maT winaSe eSmaki
113
sainteresoa, rom aq ar aris aRniSnuli, Tu visgan
gamodis suliwmida, _ teqsti iwereba im periodSi, roca
qristeanul samyaroSi kamaTia imis Sesaxeb, Zisganac
gamodis suliwmida, Tu _ ara; teqstis avtori, Cans, Tavs
aridebs kamaTs... am sakiTxze ukve vsaubrobdiT meore
TavSi...
114
115
( قس طنq-sāṭ-n),
( ا طي ش21 a, zemodan me-8 xazi), n. marTan _ ( ا طي سmari
1905: 116; artemide),
116
_ ع اف1.
, 2.
(baranovi
1977: 510),
117
( اب ن21 a, zemodan me-8 xazi, _ iblun, _ apoloni, teqstSi es
saxeli gaxmovanebulia,
195
cxenze
amxedrebul
da
qveiT,
_
kargad
SeiaraRebul
jarTan erTad, [SeiaraRebulni iyvnen] SubebiT, isrebiT,
ketebiT, qvebiT, amas isrodnen taZrebidan, magram iaraRi
uZlurad vardeboda da veras aklebda adamians. imaT,
visac RmerTi jer mtkiced ar swamdaT, SiSi daecaT.
xolo wmida grigiriuss rac Seexeba, man gamosaxa jvari
patiosani, aiRo grZeli Subi da SeiWra eSmakTa laSqris
SuagulSi,
romelTac
misi
gamoCenisTanave
adgilzeve
[daiwyes] tanisamosis Semoxeva da [Semdeg] miwynardnen,
TiTqosda
arc
ki
moismoda,
_
romelmac
yoveli
yofiliyvnen.
iZaxdnen:
,,vai,
adgilidan
mxolod
Cvens
maTi
Tavsa
gagvdevna.
xmaRa
qristesgan,
igi
adamianis
Svilis _ qalwuli mariamisagan iSva. axla aqedan im
adamianis
gamo
datyvevebuli
videvnebiT,
iyo.
[vinc]
mravalnairi
Sekruli
satanjveli
da
WaSi
vawvnieT,
magram veraferi gvargo. axla kavkasiis mTebSi wavideT,
vicxovriT mis Sida mxareSi118.
da wmida grigiriusma daangria yvela is taZari.
mefe
Tirdatma
gadmosuliyvnen
taZarTa
qristeanul
118
msaxurebs
ubrZana,
sarwmunoebaze.
akad. mars es adgili ise aqvs gagebuli, TiTqos
eSmakebi CrdiloeTis mxareSi apireben wasvlas (mari 1905:
117). SeniSvnebSi sityva _ ج فganmartebuli aqvs rogorc
_
(mari 1905: 192); `wmida grigoris cxovrebis~
berZnul xelnawers aqvs Sesabamisi adgili, romelSic
`CrdiloeTi~ naxsenebi ar aris. sityva _ ج ف, rogorc
Cans, ar unda iTargmnos rogorc _ `Crdilo~, x. k.
baranovis leqsikonis mixedviT, misi mniSvnelobebia:
,
(baranovi 1977: 149),
196
samosamsaxuro
WurWelze
ki
brZana,
rom
nawili
RaribTaTvis, nawili ki _ samefo xazinisaTvis gadaecaT.
aseve
alanebis
moiqcnen,
miwaze119
agreTve,
lazebis,
qarTlisa
da
da Seiqmna yvela mefe erTi azrisa, rom
gaxdeboda Tavmdebi Cveni uflis _ qristes sarwmunoebis
[dacvisa] da gandgeboda kerpTa Tayvaniscemisagan.
da mefe iCqaroda zevsis120 taZris dangrevas, masSi
mdebare oqrosa da vercxlis wamoRebasa da xazinisaTvis
gadacemas. da aRsrulda es. igi brZanebda, rom yovel
qalaqSi daengriaT taZrebi da maTi qoneba SeenaxaT manam,
sanam dadgeboda maTze meTauri, [romelic yovelives ise]
moawesrigebda, rogorc inebebda.
da wmida grigiriusi ubrZanebda maT, rom aRemarTaT
jvrebi
da
[kerpTa]
taZrebis
garSemo
zRudeebi
SemoevloT; ubrZanebda maT, rom eklesiebi eSenebinaT,
vgulisxmob
mefeebsa
da
yvela
mmarTvels,
sakurTxevlebis gareSe, _ imitom, rom maT jer ar hyavdaT
samRvdeloeba;
ubrZanebda,
rom
aRemarTaT
jvrebi
bazrebSi, gzebze, yovel adgilas, raTa gaeyaraT eSmakebi
im
adgilebidan.
gandidebuli
swavlebiT;
iyo
da
igi
yvela
RmerTis
iyo
adgilas
sityviTa
masTan
da
suliwmida,
qadagebda,
yovelgvari
[romelic]
exmareboda misi ganzraxvisda Sesabamisad.
amis Semdeg gaemarTnen qalaq daranalusisaken 121, da
masTan erTad mefeebic, da daeSvnen sofelSi, romelsac
119
120
121
21 b, zemodan me-8 xazi,
ي,
( ا ان22 a),
197
miTrodani122 hqvia, am adgilas zevsis123 taZari iyo da
daangries es taZari da aiRo yvelaferi, rac ki iq iyo da
gaanawila
gaWirvebulTa
Soris;
brZana,
rom
eklesiebisaTvis, romlebic qristes saxeliT unda aegoT,
SeenaxaT oqros, vercxlisa da Zvirfasi qvebis kerpebi da
aRmarTa iq jvrebi.
da gaemarTnen mxned sxva soflebisken. mefe Zlieri
mondomebiTa da RvwiT xalxs _ yvelas ganayenebda kerpTa
Tayvaniscemisagan da maT wmida grigoriusis swavlebiT
qriste RmerTTan aaxloebda.
da gaemarTnen qalaq afruxiaSi124. am adgilas idga
cixe da masSi Zvel mefeTa saflavebi iyo. iq marxavdnen
[xolme] somxeTis mefes. iq, _ mefeTa gverdiT zevsis125
taZari
iyo.
vercxlisa
pirveli
da
taZris
Zvirfasi
msgavsad,
qvebisa.
mas
[isic]
iseve
oqros,
moeqcnen,
rogorc pirvels da aRmarTes iq qristes niSi.
da gaemarTnen sxva taZarSi, sadac iyo artemisis
didi taZari. roca miaRwies artemisis taZars [im] did
qalaqSi, romelsac arzuni126 erqva da [romelSic] mefeebi
122
123
124
( مت اTordani),
,
( اف حي22 a, zemodan me-10 xazi), n. marTan _ ( اف جيmari
1905: 89), mkvlevaris aRniSvniT, winare teqstebSi orive
formis arsebobaa savaraudo (mari 1905: 202-203)... Mmisi
azriT, am adgilas qalaq anis Sesaxeb unda yofiliyo
saubari. Semdeg, Cans, gadamwerebs teqsti `SeusworebiaT~
da anis nacvlad اف حيan ( اف جيfrigia) CauweriaT... ANAN
125
126
,
ا ا,
198
ikribebodnen
grigoriusma
xolme
sadResaswaulod,
borkilebiTa
da
sadac
sxvadasxva
wmida
satanjveliT
mowameoba daiwyo, roca mefe, netari da mTeli laSqari
[im
adgils]
miuaxlovdnen,
isev
gamoCndnen
eSmakebi
mravalricxovani jarebiT da dauwyes SeSineba, magram
wmida grigoriusma jvris gamosaxviT gandevna isini. roca
ixila jarma, rom mteri jvris gamosaxviT gayara, xalxs
cocxali RmerTis siyvaruliT rwmenisaTvis guli gaexsna.
im taZris kedlebi marTlac rom TavisiT daiqca da
xalxma naxa es. da maSin netari iqiTken jvriT gaemarTa.
amis
mere
mefe,
grigoriusi
da
mTeli
laSqari
wavidnen, gadaiares evfrati127 da gaemarTnen qalaqisaken,
Tilusi128
romelsac
hqvia.
amis
Semdeg
daangries
aTinusis129 taZari, rom yvela WurWeli qalaq TilusSi
eklesiisaTvis SeenaxaT, romelic unda agebuliyo.
ase
amrigad,
mbrZaneblobdnen.
yvela
adgilas,
sadac
ganamtkicebdnen
mividodnen,
qristeanul
sarwmunoebas da Tesavdnen maTSi RmerTis sityvas. mTeli
xalxi
meoreni
iswrafvoda
ki
im
[maTken],
erTni,
saswaulisaTvis,
raTa
mefe
enaxaT,
romelTac
wmida
grigoriusi iqmoda. misi sityviTa da, amasTan, locviT
taZrebi zRudeebiTurT ingreoda da TavisiT ecemoda. igi
mraval satkivars kurnavda, _ Zvelsa da axals. mefe
Tirdati ki ar isvenebda da yvela qalaqSi qadagebda, rom
maTi Zveli sarwmunoeba dabali da damRupvelia; uambobda
الف,
ثي,
129
( اثي سaTina),
127
128
199
im
satkivarze,
patrikiosebs;
rac
da
daemarTaT
[uambobda]
TviTon
mowyalebaze,
da
Tavis
romelic
RmerTma uboZa saxeliT wmida grigoriusisa, vinc RmerTma
sxvadasxvagvari satkivrisagan ixsna da [gaaTavisufla]
ormodan, romelSic qvemZromebi iyvnen.
da gaemarTnen qalaqSi, romelsac darzanuni130 hqvia.
aq iyo zevsis131 taZari. da wmidanis meoxebiT daangria igi
da saswrafod Seudga maT Semoqcevas RmerTis rwmenaze.
amis Semdeg mefe Tirdati wavida qalaq araratSi,
raTa moeTaTbira colTan, dasTan da yvela mTavarTan,
rom
daeyenebina maT
Tavze meTauri,
daewyo naTloba,
gamxdariyvnen misi Rirsi. masTan erTad qalaq artasatSi,
_ araratis mxareSi grigoriusic gaemarTa.
da
moelaparaka
yvelas,
Tqva:
`modiT
axla
da
moviyvanoT [igi] vinc gvaswavla gza WeSmaritebisa, vinc
Segvacnobina WeSmariti mze da gangvdrika sibnelisa da
sibilwis samsaxurisgan, wamogviyvana maTgan, _ axla ki
vTxovoT
grigors,
damwyemsos
qristes
samwyso,
raTa
naTlobis ufleba miiRos da Seudges wmida ziarebas;
netaris swavlebiT daiwveba Cveni [avi] fiqrebi, radganac
[jer]
ar
migviRia
sruli
niWi;
da
Cven
amis
gamo
aRfrTovanebuli varT.
wmida grigoriusma miugo mefes da yvela meTaurs:
`me ara var am tvirTis Rirsi, _ ar SemiZlia, viyo
Suamavali cocxal RmerTsa da xalxs Soris~. uTxres:
`Sen
130
131
igi
ن
xar,
vinc
es
didi
,
,
200
saswaulebi
moimoqmede,
gangvamtkice
marTali
sarwmunoebiT,
Seni
swavlebiT,
sibrZniTa da tkbili sityviT. aba, rogor ara xar Rirsi,
iyo
Suamavali
RmerTsa
da
xalxs
Soris?
Cven
ukve
gamovcadeT, rom yvelaferi, rasac cocxal RmerTs sTxov,
gveZRvneba~. da sanam amaze fiqrobda, saRamoc da mefis
vaxSmobis dromac moawia. xalxi Tav-Tavisi adgilebisken
wavida.
im RamiT RmerTis angelosi gamoecxada mefes, _
moelvare
cecxlis msgavsi da uTxra mas: `Tirdat, Sen
rCeuli da mtkice gziT midixar, maS, aCqardi, Seasrule,
rac gangizraxavs, radgan vinc gadgafuZnaT [rwmenaze], igi
is
aris,
visac
[SeuZlia],
maS,
swrafad
saidumlo.
srulyos
daayeneT
TqvenSi
samebis
grigori
Tqvens
meTaurad, waiyvaneT qalaq kesariaSi, sadac Seiswavla
WeSmariti
sityva
da
mTeli
moZRvreba,
_
iq
miecema
mRvdloba. me masac veCvenebi, raTa ar SegvewinaaRmdegos~.
mefem is Rame locvasa da morCilebaSi gaatara.
meore dRes movida mTeli xalxi. im Rames grigoriussac
gamoecxada RmerTis angelosi da uTxra mas: `grigori, nu
cdilob win aRudge Tirdats, is gevedreba, daumwyemso
xalxi, romelmac Seni saxeliT miiRo xsna~.
diliT
yvela
Seikriba
mefesTan
da
[mefem]
grigoriusis saTxovnelad [kaci] gagzavna. mefem xalxis
winaSe moyva, rac ixila: `me WeSmaritad Rirsi gavxdi,
angelosi mexila~. da iyo sixaruli masSi SiSTan erTad.
uTxra maT: _ `angelosma miTxra, _ vubrZaneb grigors, ar
SegewinaaRmdegos~.
201
igi
Cqarobda
xalxis
Segrovebas,
raTa
daesrulebinaT is, rac Caifiqres da WeSmaritad rom
grigoriusmac aaRelva isini Tavis xilviT, _ daadastura
mefis naTqvami, uTxra maT: _ `rogorc mibrZana RmerTma
da Tqvenma survilma, ise gavakeTeb~.
arxontebi,
yvela,
momzadebuliyvnen,
raTa
grigoriusTan erTad wasuliyvnen kesariaSi, romelsac
Tu somxurad vTargmniT, mazaka132 hqvia. mefe Tirdatma maT
gaatana
mravali
saCuqrebs
saCuqari
Seexeba,
isini
da
gasca
sagzaod
sarCo.
patriarqis,
rac
eklesiaTa
msaxurebisa da qveyanaTa meTaurebisaTvis, _ saxarjo da
saWmeli
maT
[sWirdebodaT]
kesariaSi
da
[ukan]
wamosasvlelad. amasTan, winamZRolebmac sagzlad waiRes
didZali saCuqari, [raTa] esiamovnebinaT xalxisaTvis.
grigoriusi
samefo
etlze
oqroTi
dasves.
da
Zvirfasi
winamZRolebi
qvebiT
Semkul
didi
pativiT
misdevdnen kesariisaken. mTeli jarebis winamZRoloba iyo
xelTa qveS artavazdusisa 133, _ mamikonianTa mTavrisa da
sparapetosisa, romlis xelTa qveS mTeli somxeTi iyo. es
orni iyvnen mefis sando pirni, romelTac evaleboda
mTeli
jarebis
mowesrigeba.
isini
agzavnidnen
xolme
winmaval [razms], raTa gaemzadebina maTTvis [yvelaferi]
saWiro, iqneboda es qalaqad Tu soflad; maTi ricxvi iyo
sami aTasi cxenosani, garda msaxurTa da mxleblebisa,
maT Tan hqondaT, agreTve, mefe Tirdatis [mier] episkopos
132
133
م ق,
اط اس,
202
leontiusTan
[gagzavnili]
werili.
yvela
qalaqsa
Tu
sofelSi, roca gaigebdnen qristes mowame grigoriusi
qalaq
kesariaSi
somxeTis
midis,
mkvidrebs,
cnobisaken,
sanTlebiTa
raTa
uwinamZRvros
romlebic
moaqcia
da
kelaptrebiT
xalxs,
RmerTis
gamodiodnen
kacni da qalni, ymawvilni da sixaruliT egebebodnen
wmidans, [raTa] dalocviliyvnen misgan, da adidebdnen
RmerTs qristes sjulze am xalxis wmida grigoriusis
saxeliT moqcevis gamo.
sebastiis episkoposma mTel mrevlTan erTad sTxova
wmidans,
ramdenime
dRes
darCeniliyo
maTTan.
netarma
upasuxa, uTxra: `roca davbrundebiT, viqmT amas, magram
dRes ara.~ or dReze mets ar darCenila maTTan. am or
dRes [episkoposi] saukeTesod maspinZlobda maT.
da
gaemarTnen
kesariisken.
maT
Sesaxeb
cnoba
yvelgan win uswrebda msaxurTa Casvlas, romelTac unda
moemzadebinaT saWiroebani. qalaqTa da sofelTa mTeli
mcxovrebni gamodiodnen Sesaxvedrad, aRfrTovandebodnen
maTiT, adidebdnen da xotbas asxamdnen RmerTs, romelmac
ixsna isini kerpebisadmi msaxurebisagan.
roca
qalaq
kesarias
miuaxlovdnen,
wmida
leontiusTan [kaci] gagzavnes, raTa ecnobebinaT misTvis
[wmida grigoriusis] Casvla, agreTve qalaqis TavTan, raTa
ebrZanebina [mas], Tu romel adgilas Camomsxdariyvnen da
mowyobiliyvnen. patriarq leontiussa da qalaqis Tavs
didZali oqro gaugzavnes. roca wmida mamam, patriarqma,
Seityo
es
dasaZaxeblad
[ambavi],
da
gagzavna
moumzada
203
maT
[kaci]
qalaqis
adgilebi,
Tavis
romlebic
sacxovreblad
mosaxerxebeli
saxlebSi daasaxla,
masTan
iyo.
mTavrebi
saukeTeso
xolo wmida grigoriuss ubrZana,
saepiskoposoSi
damdgariyo.
qalaqis
xalxi
_
yvela: kacebic, qalebic da ymawvilebic qalaqis TavTan
erTad qalaqgareT _ oTxi milis134 [daSorebiT] daxvdnen
da mSvidobas usurvebdnen wmidans. roca [qalaqis Tavma]
dainaxa
[igi],
Camovida
samefo
etlidan
da
didi
sixaruliTa da aRfrTovanebiT fexiT misdevda, sanam ar
Sevidnen qalaqSi. roca eklesiis maxloblad miaRwies,
maT
Sexvda
mRvdlebTan
arqiepiskoposi
da
RmerTis
mTel
wmida
Tavis
eklesiis
mrevlTan,
msaxurebTan
erTad da mSvidoba usurva netar grigoriussa da im
Teqvsmet
locva
mmarTvels.
aRavlines.
yvelani
eklesiaSi
[mTavarepiskoposma]
Sevidnen
uTxra
da
maT,
sacxovreblad saepiskoposoSi damdgariyvnen. yvela maTi
ambavi
Seityo
da
Seudga
RmerTis
WeSmariti
gzis
Secnobis swavlebas. amis Semdeg grigoriussa da Teqvsmet
xelisufals,
romlebic
misgan,
sWirdebodaT.
rac
masTan
da
iyvnen,
ubrZana,
waeRo
mTeli
qalaqi
aRivso
sixaruliTa da xalisiT im xalxis gamo, romlebic misi
saxeliT gadarCa; aRinTo kelaptrebi.
arqiepiskoposma
leontiusma
[kaci]
gagzavna
episkoposebisa da mitropolitTa mosayvanad, romelnic
mis xelTa qveS iyvnen,
raTa Semokrebiliyvnen masTan.
roca yvelani movidnen, warmouCina maT mefe Tirdatis
werili; werilSi ase iyo:
134
امي,
204
`didi
somxeTis
dedofal
mefe
asSenasagan,
Tirdatisagan,
misi
dis
misi colis,
kursuxkutasagan135,
_
somxeTis yvela mcxovrebisagan! Cvens batons, TavTa Tavs
kapadokiisa
da
mTavrebsa
da
pontoisa,
mTel
didebulebs,
mis
kesariaSi
samwysos,
mcxovreb
mis
yvela
qristeans!
o, netarno, saWiroa, sruli siyvaruliT, simdabliTa
da
aRsarebiT
vaRiaroT
da
gagagebinoT
Tqven,
vinc
cocxali RmerTis ZaliT kurnavT sneulebs, Cvens pirvel
WrilobaTa Sesaxeb; gacnobebT kacTmoyvare RmerTis uxvi
TanagrZnobisa da im aRmzrdeli sasjelis Sesaxeb, Cven
rom gvawvnia. uwin Cven bneli Rrublis qveS viyaviT
dabnelebulni,
ZalgviZda
qufri
WeSmariti
gvifaravda
RmerTis
Tvalebs
Secnoba;
ar
da
ar
SegveZlo
WeSmaritebis mzis _ qristes danaxva imitom, rom fuW
kerpTa mZlavrebis [qveS] viyaviT; aseve iyvnen mamani Cvenni;
yvelas, vinc ki Cveni fuWi rwmenisa ar iyo, vaZagebdiT da
vtanjavdiT.
Semoqceva
da
am
kacTmoyvare
WeSmariti
gzisken,
RmerTma
_
ineba
gamogvigzavna
Cveni
Tavisi
mowmeebi. maT Cvengan siave miiRes da qristes wmidebad
Seiqmnen.
Secnoba
Cven ar gvindoda erTi WeSmariti RmerTis
da
es
grigoriusi,
romelsac
ar
eneba
monawileobis miReba Cvens bilwsityvaobasa da CvenTan
erTad
kerpTa
satanjveliT
gvajoba.
135
TayvaniscemaSi,
davtanjeT.
bolos
man
vbrZaneT,
ki
rom
sxvadasxvagvari
Tavisi
moTminebiT
gadaegdoT
mware
mefis dis saxeli amjerad aseTi formiTaa mocemuli
( ق سح ط25 a, qvemodan me-3 xazi);
205
sikvdilSi, [ese igi] ormos fskerze _
sadac
vyridiT
xolme
qvewarmavlebTan
sikvdilmisjilebs,
[romelnic]
fskerze davardnamde, im qvewarmavalTa gamonasunTqisagan
ixocebodnen, gaSeSdebodnen xolme im saaTSive. rac am
netars Seexeba, man, daculma, iq TxuTmeti weli gaatara.
da Cven gveniSna amiT, rom masTan iyo madli da Semweoba
RmrTisa,
raTa
misi
qalebi,
asulebi,
swavlebiT
gamoeqcnen
gadavrCeniliyaviT.
qalaq
romidan
da
mefe
dioklitianuss da Cvens qveyanaSi Semovidnen. mefisagan
werili
miviReT,
sadac
am
ambavs
gvatyobinebda.
Cven
SevipyariT isini, magram ver gadavibireT usjuloebaSi.
maSin sxvadasxvagvari satanjveliT vtanjeT da bolos
davxoceT. qristem ineba Cveni [mkacrad] aRzrda Cveni
borotebis gamo da gvzarda Tavisi uxvi wyalobiT. Mme,
mefe,
taxis saxisad maqcia da gadamca
im
eSmakebs,
romelTac vadidebdiT. rac Cems mTavrebsa da didebulebs
Seexeba, [isini] xorcs iWamdnen da tansacmels ixevdnen.
Cemi
ambavs.
warmogzavnilebi
xilvis
amoviyvaneT
Segvexeba,
gacnobeben
meoxebiT,
wmidani
movisveneT
wmida
romelic
gvelebiani
grigoriusis
Cems
das
ormodan.
SfoTvisagan,
rac
misi
hqonda,
rac
Cven
locviT
mogvexsna. da man Segvacnobina marTali sarwmunoeba, raTa
gvcodnoda cocxali RmerTi, Ze misi da suliwmida. da
igi avirCieT, raTa Seqmniliyo winamZRvrad, magram ver
daviTanxmeT
Rirsi
ara
[imaze],
var,
rasac
vTxovdiT.
elvasaviT
[maSin]
brwyinvale
me,
vinc
angelosi
gamomecxada da mibrZana aRmesrulebina es, miTxra: `me
masac gamovecxadebi, raTa ar [SegewinaaRmdegos] amaze,
206
rasac Sen ubrZaneb,
[ese
igi] winamZRvrobis miRebaze.
adeqiT [da iRvaweT], raTa Seiqmnas Tqvenda mwyemsad. da
[im] adgilas waiyvaneT, sadac wignebiSeiswavlao~. da
[axla] Cven Sen gTxovT, Seni wmida xeliT
uboZo niSani
mRvdlobisa, gagvixde mwyemsad da gaaxare amiT
warmogzavnilni.
Cven
didi
mondomebiT
Cemi
davamsxvrieT
kerpebi, davangrieT [Zveli] taZrebi da yovel adgilas
jvrebi
aRvmarTeT136.
[wmida]
mowame
grigoriusma
eklesiaTa aSeneba gvibrZana. amieridan Cveni TxovniT [dae]
aRasrulos man [es saqme] SewevniT Seni siwmidisa. iloce
CvenTvis yvela mRvdelTan da qristesmier ZmasTan erTad,
raTa SevudgeT [Cveni] mxsnelis _ ieso qristes sruli
naTlobisa da madlis miRebas da miveTvaloT Tqvens
samwyos, Sens winamZRolebs, didebulebsa da Seni qveynis
mTel xalxs~.
netari leontiusi da kesariis mravali mcxovrebi
sixaruliT aRivsnen. da brZana, daekmayofilebinaT wmida
grigoriusis da masTan erTad mis winamZRolTa Txovna,
romlebmac eklesiisaTvis oqrosa da vercxlis WurWeli
moitanes. da wmida grigoriusi akurTxes137
mRvdlad,
rogorac
roca
brZana
somxeTis
qveynis
mefem.
es
aRsrulda, Teqvsmetma mTavarma aiRes, rac wamoimZRvanies
da sixaruliT dauriges ara mxolod eklesiebs, aramed
qalaqis
winamZRolebsa
sapativsacemo
136
137
da
tanisamosi,
xalxs:
Cinebuli
patiosani
qvebi
_ طحطحvulg. forma طحنzmnisa,
( سaRniSnes),
207
cxenebi,
da
misi
msgavsni; kesariis mcxovrebni xalisiTa da sixaruliT
aRivsnen wmida mowamisa da qveynis yvela warCinebuli
mTavrisa
da
[sixaruliT
winamZRolebis
aRivsnen]
[kesariaSi]
wmida
miRebis
eklesiaSi
maTi
gamo,
erTad
Semokrebis, wmida naTlobisa da RmerTisaken Semoqcevis,
im fuWi, damRupveli Zaladobisagan gaTavisuflebis gamo,
[rac
aRsrulda]
netaris,
ese
igi
wmida
grigoriusis
moTminebiT, romelic maT qalaqSi aRizarda, ganaTlda da
ganiswavla.
da Seikribnen episkoposni patriarq leontiusTan,
wavidnen
miiyvanes
wmida
Sesakrebel
netari,
eklesiaSi,
gauxsnes
wmida
sakurTxevelTan
evangeleebi
da
gadauSales wmida mowame grigoriuss, _ [wmida wignTa]
maRiarebels. netarma leontiusma da yvela episkoposma
daasxes mas xelni, warmoTqves masze locva, romelic
yvelasaTvis saWiroa, visac winamZRvrobasTan miaxloeba
surs da Semoses striqoniT. mTeli xalxi iZaxda: `Rirsia,
Rirsia,
Rirsia!~
aRasrules
wirva.
[erTi]
adgili
evangeleTagan gadauxsnes [im] diakons, romelsac im dRes
evaleboda evangeles kiTxva, da im adgilas, romelic
unda waekiTxa, ese iyo: ,me var mwyemsi keTili, romelsac
davdeb sulsa Cemsa Cemi samwysosaTvis~_ da rac mosdevs
Semdeg.
wirvis aRsrulebis Semdeg mTelma xalxma mSvidoba
usurva didi somxeTis wmida mitropolits _ grigoriuss
da ramdenime dRes datova TavisTan igi da masTan myofni.
da qalaqgareT galobiT, sakmevlis kmeviTa da locviT
miacilebdnen mravalni episkoposni, kesariis mTavarni da
208
gamgebelni,
saerTod,
_
mcxovrebni:
kacebi,
qalebi,
ymawvilebi. wmida leontiusma da mTavarepiskoposma mas
wmida
Zali139,
rogorc sTxova [es] netarma grigoriusma. da
[wmida
iovane
nawilebi 138
misces
leontiusma]
naTlismcemlis
weriliT
upasuxa
mefis
[da]
werils.
gamoemSvidoba [wmida grigoriusi] mas da aseve yvela
episkoposs.
aiyvanes
samefo
etlze
wmida
nawilebTan
erTad, romlebic mas [Tan] hqonda. da gabrundnen TavianT
qalaq kesariaSi, gaocebulni iyvnen imiT, rac naxes im
xalxSi, wmidans rom axlda. da [iyvnen] gaxarebulni imiT,
rom
moiqcnen
romelic
wmida
isini
erTiani
leontiusma
eklesiisken.
miwera
mefes,
werilSi
es
iyo:
`Tirdats, mefes didi somxeTisa, dedofal asSens, mis
das
kursuxkatas140,
mTel
xalxs!
mSvidoba
Tqvenda
cocxali RmerTisagan, erTi RmerTis Zis _ ieso qristesa
da wmida sulisagan; didi qalaqis _ kesariis karibWeTa
mravalepiskoposis _ leontiusisagan!
mSvidoba
moqceulxarT
Tqvenda,
[RmerTis]
vinac
cnobisken,
aRzrdilxarT,
rameTu
iyaviT
gzasacdenilni da moZiebul iqmeniT, mkvdarni [iyaviT] da
sicocxle
moipoveT;
gixarodeT
da
imxiaruleT
samaradJamod, imitom, rom Zveli siaviT, romelic awvnieT
wmidanebs da WrilobebiT,
romlebiTac aRavseT
isini,
عظ,
( م27 a, zemodan me-9 xazi), n. mari am sityvas beWdavs
rogorc
( مmari 1905: 128; vfiqrobT, aq unda gvqondes
vulg. forma arsebiTi saxelisa _ ( م
,
, baranovi
138
139
1977: 748),
140
ق سح ط,
209
Tqven
marTali
Semecnebisaken
SemobrundiT.
rac
[mogvwere] da rac Senma warmogzavnilebma aRgviweres,
gavigeT
da
gaganaTlaT
vadideT
Tqven
[im]
qristes
qalwulTa
madli,
romelmac
meoxebiT,
romelnic
mokaliT imitom, rom jerac Zaladobis [monobaSi] iyaviT.
rac maT Seexeba, miiRes maradiuli cxovreba Cvens RmerT
ieso qristesTan erTad; [ganaTldiT] agreTve meoxebiT
wmida grigoriusisa,
SemecnebiT,
romelic pataraobidanve
sikeTeTa
iRzrdeboda.
[igi]
swavliTa
da
wamovida
RmerTis
wmida
TqvenTan,
wignebiT
SeinarCuna
qristesadmi Tavisi rwmena da aRasrula Tavisi Rvawli,
rogorc
uTqvams
mociquls
da
miiRo
gvirgvini;
man
swavlebiT gadmogcaT Tqven madli RmrTisa da moeqca
qristes
rCeulebTan
Sesabamisad,
erTad.
mivuaxlove
igi,
zeciur
Tqveni
niWs.
man
Txovnis
Cvengan,
_
uRirsTagan miiRo xarisxi da gaxda samwysos mwyemsad
igi,
vinc
Tavidanve
ganemtkicebineT.
aRasrula
da
Tqvenze.
airCia
rogorc
amieridan
suliwmida,
winamZRvarma
miiReT
raTa
yovelive
wmida
keTil
mwyemsad da brZen maswavleblad da pirvel gamriged. Cven
ki mudam mtkice rwmeniT vilocebT TqvenTvis meoxebiT
RmerTisadmi Tqveni siyvarulisa da morCilebisa keTili
mwyemsisadmi, romelic mogeZRvnaT qristes madliT. da
roca amas aRasrulebT, CvenTan iqnebiT WeSmaritad rom
sxeulebrivad
gancalkevebiT,
magram
sulierad
erTad
viqnebiT. keTili mama RmerTi da misi erTaderTi Ze _
qriste RmerTi gfaravdeT suliwmidis meoxebiT, gixsnaT
210
SfoTvisagan da mogicvaT Tavisi siyvaruliT. mSvidoba
Tqvenda, [Tqvens] sulTa da sxeulTa!~
da
gaemarTnen
sixaruliT
da
sebastias. Camoxdnen qalaqSi, romelsac
miaRwies
sameba141
qalaq
hqvia, iq
gauSales TavianTi karvebi. aravis arafers gamorCenian
arc qalaqsa da arc sofelSi, aramed TavianTi sagzlidan
[vaWrobdnen], TanamSromlobdnen xalxTan. sebastielebma
TavianTi episkopos,
misma
wmida
xelisufalmac
petrosTan
gaixara
da
erTad
didi
gaixares.
kmayofilebiT
datova isini sebastiaSi eqvs dRes. amis Semdeg gauSva da
gaemarTnen
TavianTi
qveynisaken.
sebastiidan
wamoiyvana
wmida
mRvdlebi
da
grigoriusma
berebi
_
arcTu
cotani, raTa gaexada mRvdlebad somxeTis eklesiebSi. mas
Tan hqonda patriarq leontiusis werili [gagzavnili]
sebastiis
episkopos
[grigoriuss],
rom
petrosTan,
daesva
raTa
taxtze,
igi
wahyoloda
rogorc
saeklesio
kanonebi brZanebs.
roca
miaRwies
did
somxeTs,
maT
Sesaxvedrad
yoveli mxridan gamoemarTa xalxi. [grigoriusma] naxa,
rom
yvela
dabrunebamde
grigoriusi,
isini
141
im
qalaqSi,
ukve
aago
meufem,142
sadac
jvrebi
aRmarTa,
mis
aeSenebinaT eklesiebi. roca Cavida
maTSi
sakurTxevlebi.
da
akurTxa...
_ episkoposma petrosma wesisamebr. da
م,
am SemTxvevaSi teqstSi marTlac
مweria (27a,
qvemodan me-2 xazi), aseve beWdavs n. mari (mari 1905: 130).
Cans, am sityvis gavleniT Seucvlia mas 27a gv.-ze sityva
142
211
daadgines mRvdlebi qalaq taronSi143, wamovidnen iqidan
da
miaRwies
aStiSats144.
qalaq
am
qalaqis
erT-erT
adgilas Sedga samefo etli, romelSic wmida grigoriusi
ijda. masTan erTad iq ijda netari petrosic. maT Tan
hqondaT
nawili145
mociqul146
aTenogenusisa147.
agreTve, wmida
iovane
naTlismcemlisa,
mixvdnen oriveni, rom am
adgilas surdaT yofna wmidanebs; TavisTan myof mTavrebs
ubrZanes, rom am adgilas aeSenebinaT eklesia... iovanes
saxelze.
es
wmidanma
WeSmaritad
rom
suliwmidisagan
Seityo.
[mTavrebma]
spetaki
daiwyes. [isini ki am
aStaSatSi
mociqulis
eklesiis
Seneba
dros] TavianTi etlidan qalaq
gadavidnen.
erT
amaRlebul
adgilas
iyo
kerpis taZari, romelsac afroditusi erqva. da ubrZanes
mTavrebs, TavianT yma msaxurTa xeliT daengriaT igi. maT
aiRes najaxebi da gaemarTnen dasangrevad, magram masTan
misadgomi gza ar icodnen da ver SeZles, daerRviaT
raimeTi kedlebi. dabrundnen da gaagebines es wmidans.
da
man
aiRo
jvari
da
wavida
misiT,
dadga
[afroditusis] taZris maxloblad, daiCoqa da iloca. da
( مix. 139-e SeniSvna); sityva
rogorc
(mari 1905: 131),
143
144
ط,
شطش ط,
مn. mars ganmartavs
aqac naxmaria sityva ( م28b, zemodan me-3 xazi). n. mars
es sityva dadgenili aqvs rogorc _
( مmari 1905: 130),
146
xelnawerSi amjerad isev weria _
م28b, aseve _ n.
marTan (mari 1905: 130),
145
147
اثي ج,
212
maSin
amovarda
Zlieri
qariSxali,
Camoiqca
kedlebi,
mimoiyara Zelebi, WurWeli da taZris mravali msaxuri
Sors, Rrma xeobaSi gadayara. grigoriusTan erTad myofi
wmida
petrosi,
gaocda.
roca
mTavrebi
gamobrundnen
ki
masTan
man
es
didi
saswauli
naxa,
Zalian
da
SiSiT
sTxoves
wmida
sixaruliTa
erTad
da
grigoriuss, am adgilas moenaTla isini. roca daasrules
spetaki
iovanesa
da
mowame
nawilze 148
aTenogenosis
taZris Seneba, akurTxes eklesia, moiyvanes netari da
wesisamebr
dasves
igi
mowafeTa
taxtze.
da
monaTla
yvela mTavari, romelnic kesariaSi masTan erTad iyvnen
da yvela misi msaxuri. mogrovda mravalricxovani xalxi:
kacebi,
gaixara,
qalebi,
ymawvilebi
Cqarobdnen,
rom
da
monaTla
gamxdariyvnen
isini.
yvelam
daculni,
_
gansakuTrebiT im saswaulTa Semdeg, rac ixiles.
roca mefe Tirdatma gaigo, rom wmida grigoriusi
ukve
Camovida,
kursaxkata149,
wamoiyvana
mefe
Tavisi
qarTlisa150,
coli
asSina,
erisTavTa
daÁ
mTavari151
Tavisi mTavrebi, winamZRolebi, xalxTa mpyrobelebi da
gaemarTnen wmida grigoriusis Sesaxvedrad. da miegebnen
mas da wmida episkopos petross. miiRo yvela winamZRoli,
vinc masTan iyo, yoveli maTgani Tavisi Tanamdebobis
Sesabamisad. aiRo werili wmida patriarq leontiusisa da
( م28a, qvemodan pirveli xazi; vfiqrobT, rom aqac
gvaqvs ( م
)-is damaxinjebuli forma...
149
ق سح ط,
150
م ك ج ا,
151
م ك الrogorc zemoT aRvniSneT, es sityvebi
148
gagebuli iyo rogorc _ rusTa mefe (mari 1905: 132-133);
213
waikiTxa
igi.
mefe
marTlac
rom
kargi
mcodne
iyo
romauli enisa. imitom rom aRzrda sasaxleSi patrikios
linikiusTan152 erTad [miiRo]. da maSinve dauwyo xalxs
ganmarteba werilisa, romelic patriarq leontiusisagan
miiRo.
da Targmnida
mas
elinuridan153
romaulad
da
romaulidan somxurze. yvelas, visac esmoda, xarobda da
mxiarulebda.
Cqarobdnen
gamxdariyvnen
Rirsni
grigoriusma
ubrZana
naTlobis
wmida
xorcis
mefes,
miRebas,
miRebisa.
uxvad
raTa
netarma
daesaCuqrebina
episkoposi petrosi da gaeSva Tavisi adgilisaken. da
saqmiT aRsrulda es.
wmida
grigoriusma
suliwmidis
meoxebiT
daiwyo
maTi ganswavla. marTali rwmeniT. ubrZana, emarxulaT
ocdaaTi dRe. aswavlida sarwmunoebas da daTanxmda, rom,
roca dReebi gavidoda,
moenaTla isini. mTavrebi ise
moiqcnen, rogorc ubrZana. aravin iyo maT Soris iseTi,
vinc raime amqveyniuri miswrafebiT moqmedebda, aramed
xalxs,
hqonda.
_
yvelas: mTavars Tu ubralos,
wmida
aeSenebina.
igi
grigors
undoda
ganmartovda
erTi kanoni
baRavanusSi
locvis,
eklesia
tirilisa
da
vedrebisaTvis, raTa SeenaxaT rwmena, romelic miiRes;
aseve [iloca maszed, rom SeenaxaT rwmena im] mRvdlebs,
romelnic masTan erTad iyvnen da im berebs, romelnic
undoda, rom eklesiebSi mRvdlebad gaexada. da Seudga
( ل ي يn.Mmari beWdavs Sesworebuli formiT _ _ ل ي ي
likiniusi),
153
من ااني, es sityva SeiZleba gagebul iqnas, agreTve,
rogorc _ `alanuridan~;
152
214
eklesiaTa kurTxevas da adgenda maTSi mRvdlebs, vinc
wmida wignebi icoda. zogi gagzavna qarTlSi154, zogi _
afxazTa qveyanaSi155, zogi _ alanebTan156.
roca Sesrulda ocdaaTi dRe da mrevli Seikriba
masTan,
wamoiyvana
gaemarTa
mTeli
mdinare
xalxi
evfratisaken,
da
_
maTTan
samefo
erTad
qalaqis
maxloblad, romelsac baRavani hqvia. maTi ricxvi iyo
samas samocdaaTi aTasi, mefe Tirdati, mefe afxazTa157,
mefe qarTlisa158, mefe alanebisa159, mravali winamZRoli,
xalxTa da tomTa mTavrebi, yvela vinc mis xelTa qveS
iyo,
mravali
mdinareze
msaxuri,
aRmarTes
kacebi,
safarebi,
qalebi,
raTa
ymawvilebi.
mefeTa
colebi
Casuliyvnen mosanaTlavad. Teqvsmeti arxonti da maTi
colebi,
romelnic
moinaTlnen,
naTlobidan,
am
wmida
dros
kacebi
grigoriusis
Rebulobdnen
kacebs
xelTagan
monaTlulebs
emsaxurebodnen
da
qalebi
qalebs. da ubrZana, gaexadaT tanisamosi, pirvelad mefe
Tirdats. da idga wmida grigoriusi da sami mefe masTan
erTad da winamZRolebi, da aRbeWda isini mironiTa da
jvriT, _ aiRo mironi da zeTi da Caasxa im mdinareSi da
[yovelive] aRsrulda jvris [gamosaxviT].
da
Sewyvita
am
da
dros
moxda
damSvidda,
saswauli.
talRebi
ج ج,
با ابح,
156
اانين,
157
م ك ابح,
158
م ك ج ج,
159
م ك اا,
154
155
215
mdinarem
dineba
dawynardnen.
[wmida
grigoriusma]
xeli
Tavebze
daado
da
Tavisi
wmida
marjveniT samjeradi CaRrmavebiT CaaRrmava isini wyalSi
da monaTla saxeliTa mamisa da Zisa
aseve
moeqcnen
mRvdlebi
sxva
da wmidisa sulisa.
xalxs,
aseve
mefeTa
colebs; da mdinaris SuaSi gamoCnda cecxlis sveti da am
svetebze gabrwyinda jvari. mTelma xalxma dainaxa es
wylis
Tavze
[damdgari]
sveti
cecxlisa
da
masze
brwyinavi jvari, gaocdnen da gancvifrdnen da Zalian
ganumtkicdaT rwmena qristesi.
roca
wylidan
gaxarebulni
amovidnen,
wamovidnen.
gamxiarulebulni
erTmaneTs
uambobdnen
da
im
saswaulTa Sesaxeb, rac wyalSi ixiles. wmidans mohyavda
isini mTel mrevlTan erTad, locviT, sanTlebiTa da
sakmevlis kmeviT, sanam ar movidnen eklesiaSi, romelic
baRavanusSi
aaSenes,
aRavlines
Seudgnen msaxurebas. da
aziara160
saRamos
locva
da
mefe, mTavrebi da mTeli
xalxi da gauSva TavTavianT adgilebSi. [da wavidnen]
gamxiarulebulni, gaxarebulni, radganac Tavi daaRwies
bneli sicruis gzas da daadgnen sicocxlis naTeliT
savse gzas.
mefe Tirdati da masTan erTad wmida grigoriusi
wavidnen,
raTa
sarwmunoebaze
kerpTa
moeqciaT.
msaxurebi
mosulni
iyvnen
qristeanul
eladis 161
qveynidan, raTa emsaxuraT kerpTa taZrebisaTvis. isini
160
ق,
اا ي
_ بsityva swori gaxmovanebiT waikiTxa prof.
Jerar garitma (gariti 1946: 212), mas amis saSualeba `wmida
grigoris cxovrebis~ berZnulma teqstma misca;
161
216
bejiTni iyvnen sjulSi da [roca] wmida grigoriusma
Seaswavla sarwmunoeba, maT sxva xalxebze ufro metad
iswrafes
qristeanuli
mowamem,
keTilma
sarwmunoebisaken,
mwyemsma,
Rirsma
grigoriusma,
mamam,
pirvelad
[swored] maT aswavla wmida wignebi, vinc [kerpTa] taZrebs
msaxurebdnen.
da wmida grigoriusma, romelic mTeli somxeTis
kaTolikosi gaxda, moamzada episkoposebi da agzavnida
maT somxeTis mraval miwaze, da qarTlSi162, durZukeTis
qveyanaSi163, alanebTan164; moiyvana erTi qarTveli kaci,
vinc
masTan
erTad
sebastiidan
Camovida,
saxelad
ibirbzxua165, gaxada166 mitropolitad da gagzavna, raTa
mas mTel qarTlSi167 daedgina episkoposebi; igi iyo kargi
qcevis, keTili, saeklesio wignTa mcodne, iyo diakoni,
momswre
im
drois,
roca
amoiRes
ormoci
mowamis
nawilebi; iyo Semkobili WaRariT; amitomac moaqcia am
xarisxze. da afxazTa qveyanaSi gagzavna sofroni168, is
iyo
162
mRvdeli
kabadokiidan,
igi
iyo
mxlebeli
wmida
ج ج,
قي
_ بrogorc zemoT aRvniSneT, es sityvebi
SeiZleba agreTve iTargmnos rogorc _ `durZukTebis
qveyana~; zemoT iTqva, rom J. garitis swori SeniSvniT,
winare teqstSi lazTa qveyanaze unda yofiliyo saubari;
163
164
165
اانين,
’( ابي ب ح اb īrbzḥw ’), , akad. n. mari axmovanebs rogorc _
И
- - (mari 1905: 137); am pirovnebis saxeli, rogorc
aRvniSneT, aris _ irenarxe;
166
_ صيо р щ ть, превр щ ть во что-л. (baranovi 1977: 452);
167
168
كه
ع ي ج ج,
سف,
217
grigoriusisa, gaxada169 episkoposad da gagzavna; alanTa
qveyanaSi gagzavna Toma170, kaci rCeuli, igi patara qalaq
satalidan171
iyo.
eseni
arian,
vinc
masTan
erTad
Camovidnen, iyvnen wmida wignTa mcodneni.
rogorc pirvelad gaakeTa, ase gagzavna gilanTa
qveyanaSi172,
sofeniaSi,
afxazebTan173,
astianebTan175,
sofeniaSi174,
did
siunusebTan176,
patara
moqsoenaSi177,
mardapetakanSi178; aseve yvela [im] adgilas, sadac mTavari
keTilad iyo ganwyobili; da igi episkoposebs mTavrebTan
erTad agzavnida qveynebSi. es mTavrebi,
winamZRolebi
maTze
dadgenil
xelisufalni,
episkoposebTan
da
mRvdlebTan erTad didi sixaruliT midiodnen TavianT
qveynebSi, raTa eklesiebi aRemarTaT mowameTa saxelze.
Cqarobda, rom somxeTis sxva qalaqebSic gaegzavna
episkoposebi. man albiani179 gagzavna qalaq baRrevandsa
da evfratis mosazRvre yvela [im] mcxovrebTan, romelnic
adre
kerpebs
emsaxurebodnen.
Tavisi
swavlebiT
man
yvelani Semoaqcia RmerTis Secnobisaken, radgan Rirsi
169
;صي
ث م,
ص طا,
172
ب الحي ين,
173
ابح,
174
ف نيس
ال ي,
175
الي ااستي نيس,
176
الي س ني,
177
م س,
178
م ظ ط ق,
179
ال ن,
170
171
218
iyo mociqulTa180 taxtze jdomisa; evtalioni181 basianTa
qalaqSi182
gagzavna
episkoposad
episkoposad,
mose185
gagzavna,
derZanebis187
episkoposad
gagzavna,
gagzavna
episkoposad,
episkoposad,
da
evseviosi188
_
_ kuanitebis qveyanaSi189
xabibi
[igi]
bikulTa184
qveynisa186
ibaklirTa
daranalusis qveyanaSi; iovane
gagzavna
basi 183
qveyanaSi 190
susbarTa
wavida
qveynis
mTavarTan
erTad, romelsac sparapeti hqvia; albiani episkoposad
gagzavna
sparapetelTa191
romelnic
TavianT
da
mTavarTan
mamikonianTa
erTad,
qveyanaSi,
patriks192
rom
eZaxian, mefis gansakuTrebuli pirni _ sparapetebi iyvnen;
netarma grigoriusma ubrZana episkoposs albians, uTxra
mas: `ar mocilde patrikioss da aRavse qveyana qadagebiT~.
ase
imitom
sxvadasxva
[moiqca],
romauli
rom
da
episkoposi
aRzrdili
sarwmunoebrivi
sibrZniT
iyo
da
SeeZlo wmida wignTa ganmarteba. mis xelTa qveS iyo
تامي,
ا ث لي,
182
م ي الس نين,
183
ب,
184
بي غ,
185
م س,
186
ب ابي ك ي تين,
187
تين
ب,
188
ا س بي,
189
ب ق انيتين,
190
س س تين,
191
اص اب ت,
192
بط يق,
180
181
219
Taroni193 da bsuni194; da episkoposad gaxada artisi195 da
TavianT
winamZRol
genaraTTan196
erTad
malxazTa197
qveyanaSi gagzavna; da arsuki198 [aseve] gaxada episkoposad
da gagzavna siragTa199 qalaqSi; antioqec200 episkoposad
gaxada da gagzavna kardalaTis qveyanaSi201; Tirikoni202
aseve
episkoposad
gaxada
da
gagzavna
qveyana
artapatakanSi203; aseve kiriakosic204 gaxada episkoposad
da gagzavna arsamoniusSi 205;
gagzavna
sxvadasxva
qveyanaSi
aseve
da
mravali episkoposi
xalxebTan,
agreTve
gagzavna moZRvrebic206, _ WeSmariti sityvis swavlebis
SemZlebelni; rac Seexeba wmida grigoriuss, man aaSena
oTxi saepiskoposo araratSi, valarsapatSi, artasatsa da
dvinusSi207 da isini Tavis taxtis qveS moaqcia; da im
qveynebs, romlebic CamovTvaleT, igi mzrunvelobda208, igi
ط,
بس,
195
ا طي,
196
ج ن ا ثي,
197
ب م ح,
198
ا ص ق,
199
س ا,
200
انيي خن,
201
ب ق لت,
202
ت ي ي,
203
اط اب ت قن,
204
ق ي قس,
205
ا ص ني,
206
_ اعظ( اعظ
, _ baranovi 1977: 899),
207
بي
208
_ يتع هvulg. klasikuri arabuli enis normebidan
gadaxveviT aris naxmari
عzmnis VI Tema; unda iyos V
220
193
194
erTi
mzrunvelobda209
xanoba
Tirdats.
da
roca
maT
yovelive
da
somxeTis
aRsrulda
da
mefe
yvela
ganmtkicda qristenul sarwmunoebaSi, qveynisa da aseve
qveynebisa da episkoposebisaTvis Tvalyuris yovel dros
devnebaSi
mTavrad
daadgina
wmida
albiani
da
ganamtkicebda maT sarwmunoebis swavlebiT, romelzedac
moeqcnen. yovelive amis Semdeg wavida da cxovreba daiwyo
daranalusis210 qveyanaSi, mRvimeSi, romelsac maniaraTi 211
hqvia, raTa ganesvena amqveyniuri sazrunavTagan da [mTeli]
suliT miscemoda marxvas, locvasa da tirils.
da
zogierT
grigoriusze, _
xalxs
[ambavi]
mouvida
wmida
igi Zvelad coliani iyo da ori Svili
SeeZinao. mefe Tirdatmac Seityo, _ [Turme,] roca is
axalgazrda iyo da xelisufals emsaxureboda,
coli
SeurTavs da SesZenia ori vaJi, _ ufross varTanisi 212
hqviebia, _ maszec [ase] iyo cnobili, _ agreTve coli
SeurTavso;
xolo
pataraobidanve
meores
beroba
erqva
hqonia
aristaqisi213.
gadawyvetili,
[mas]
miuRia
morCileba da evangeles mcnebebi marxviTa da wyurviliT
Seunaxavs. misi sazrdo mxolod mxali yofila. [Turme
gamoketili iyo erT adgilas, [sadac] cecxls ar anTebda
Tema, romlis mniSvnelobebia 1.
... 2.
,
(за е -че - ,),
... 3.
... (baranovi
5011:546) rogorc aRvniSneT, sityva SeiZleboda gveTargmna,
agreTve, rogorc _ `moinaxulebda xolme~;
يتع ه,
ا ان ا,
211
م ني ط,
212
( ب ث نسvrTanesi),
213
ا سط كيس,
209
210
221
da [scmia] mwiris samosi; sul miwaze sZinebia _ ara mcire
xans. amis Semdeg misula masTan xalxi, auyvania isini
moswavleebad da wmida evangele da mterTan brZola
sixaruliT,
sulieri
sikeTiTa
da
rwmenis
ZaliT
uswavlebia. gabrwyinebulan da gandidebulan RmerTisa
da xalxis winaSe.
roca mefe Tirdatma es Seityo, sami rCeuli kaci
gagzavna, [gaatana] maT werili, raTa saswrafod moeyvanaT
grigoriusis Svilebi. gagzavnil winamZRolTa saxelebia:
pirvelis
artavazdi,
is
somxeTis
yvela
qalaqSi
Tasatisi214,
patrikiosTa Tavi iyo; meorisa _
[is iyo]
asonis215 Tavi; mesamisa _ daTiasi216, igi mefis veziri iyo.
roca
qalaq
kesarias
miaRwies,
wamoiyvanes
misi
ufrosi vaJi. is [ese igi] varTanisi qalaqSi iyo. rac
Seexeba wmida aristaqiss, igi marto cxovrobda mTaSi.
mefis werili wmida mTavarepiskopos leontiuss gadasces
da [man] maTTan erTad gaagzavna wargzavnilebi wmidanis
mosaZebnad. roca varTanisi217 moZebnes, hkiTxes Zmebma misi
Zmis
aristaqisis218
_
Sesaxeb.
man
miugo:
`is
ganmartoebuli beria, mTebSi mcxovrebi~.
roca im adgilas miaRwies [aristaqisi] ar daTanxmda
maTTan
Camosvlaze.
esaubrebodnen
patriarqis
gulTbilad,
ط ص تيس,
اص,
216
اتي,
217
ب ث تين,
218
ا سط كين,
214
215
222
wargzavnilebi
sTxovdnen
bevrs
Camosvlas,
eubnebodnen:
`SenTvis
sjobs,
rom
Camoxvide,
raTa
aswavlo RmerTis sityva, [es] ukeTesia, vidre am udabnoSi
ganmartoebiT jdoma~. maSin daeSva maTTan da gamoaciles
Tavis qveyanaSi. roca Camovidnen, warudgines isini, wmida
grigoriusis Svilebs vgulisxmob, mefes. mefem wamoiyvana
isini
da
maTTan
erTad
gaemarTa
mTisken,
romelsac
manuasi219 hqvia. [mefe] wmida grigoriusTan [gaemarTa], igi
mRvimeSi
cxovrobda.
grigoriuss,
uTxra:
mefe
`Sen
Tirdatma
ar
sTxova
modixar
CemTan,
wmida
raTa
ganswavlo xalxi, imitom, rom martooba Segiyvarda. maSin,
rogorc
Sens
winamZRols,
magivrad
xeli
gvyavdes.
daasxi
[wmida
aristaqiss220,
raTa
grigoriusi]
amaze
daTanxmda, iloca misTvis saepiskopo locviT da gadasca
maT Tavis sanacvlod, rogorc dawerilia: ,`Seni mamis
adgilas iqnebian Senni Zeni~, _ da misi swavleba ufro
ukeTesi gamoCnda, vidre swavleba Tavisi mamisa. wmida
grigoriusi [mTeli] Tavisi sicocxle [sul] naxulobda
xolme Svils, roca igi didi somxeTis qveynis taxtze
ijda.
dadioda
miedevnebina
netari
maTTvis,
qveynebSi,
visac
raTa
Tvalyuri
uqadagebda,
rom
ganemtkicebina rwmenaSi RmerTis kac, _ mefe TirdatTan
erTad, raTa gaZlierebuliyvnen qristes rwmenaSi.
da maSin, roca es [ambavi] didi romis xalxma da
misma mefem konstantinem Seityes, [roca Seityes] yvela is
sakvirveleba,
rac
mefe
Tirdats
ewia,
[da]
romelic
qristes wmida mowame grigoriusma moimoqmeda, saswrafod
219
220
( م ن اmani),
ا س ك,
223
gamogzavna masaTan mRvdlebi, raTa misuliyvnen masTan
episkoposTa Tavi, wmida grigoriusi da maTTan erTad
mefe Tirdati. man sTxova es, [raTa] yofiliyo maT Soris
sikeTe,
gaego
marTali
ambavi,
raTa
miego
misTvis
misagebeli. da ase miswera mas:
`yovlismpyrobeli
gamarjvebuli
keisar
konstantinesagan!
avgustusis,
didi
rwmeniT
somxeTis
mefe
Tirdats!
mSvidoba Senda! Cvenamde moaRwia [im ambavma, Tu
rogori] sikeTe uyavi Cvens megobrebs, Zmebsa da Cvens
xalxs, Zalian gagvaxara aman da im saCuqrebma, romlebic
[Sengan] miuRiaT. simdabliTa da sixaruliT gavixsenebT
amas yovelTvis. gavige, rom madliT cxebuli qalwulebi,
romlebic
Cveni
dioklitianuss
qalaqidan
SenTan
winaaRmdgom
gamoeqcnen,
daxoce;
mefe
Sen
maSin
usamarTlo iyavi da wmida grigoriusic awame. amis Semdeg
Seicvale
da
adamianuri
gadagigvarda,
gaxdi
grigoriusis
daRupva
misi
buneba
msgavsi
brZane.
da
taxis
imitom,
mis
mier
bunebaze
rom
Sen
iswavle
warmarTuli rwmenisa da fuWi kerpebis Tayvaniscemisagan
moqceva. misiT gadarCi da gahyevi WeSmarit RmerTs. wmida
mowame Tavisi moTminebis wyalobiT Rirs iqmna [imis], rom
Sen
igi
gamogzavne
kesariaSi
sulier
leontiusTan,
masTan, vinc gvacnoba Tavis werilSi yvela Seni saqmis
Sesaxeb. Cven SiSTan erTad gavixareT, imitom, rom Zvelad
Cvenc Seni msgavsni viyaviT da Cvenc gvewia gansacdeli,
vgulisxmob keTrs, me rom mqonda. da maSin xsna wmida
224
naTlobiT wmida episkopos silvestrusisagan221 miviReT,
rameTu
deda,
naTlobiT
ganmaaxla. me
qristesmoyvare
Cemi
xelisufali
madliT
gavgzavne
mosili
RmerTis
wmida qalaqSi, raTa moeZebna Zeli brwyinvale, didebuli
jvrisa. amis Semdeg ki mominda TqvenTvis momexeda da
sixaruliT mimeReT Sen da wmida grigoriusi. da msurs,
rom Sen, Zmao Cemo, swrafad gaakeTo es, raTa saqmiT
aRsruldes Cveni survili Seni siyvarulis Sesabamisad.
iyos
SenTan
erTad
aTasobiT
mTavari,
patrikiosi,
winamZRoli da yvela is, visac surs Seni morCileba. [dae]
swrafad moxdes Seni CvenTan mosvla. me ukve davagzavne
[xalxi] yvela olqSi, romlebic ki Semogxvdeba gzaze,
[raTa]
dagakmayofilon
yvela
saWiroebiTa
da
saqmiT.
mSvidoba Senda, Cemo sayvarelo Zmao!~
da
miiRo
mefis
werili
didi
sixaruliTa
da
pativiT, aseve, misi wargzavnilni. im saaTSive brZana,
moemzadebinaT [yvelaferi], rac Tan unda waeRo. da Tavis
Semcvlelad
datova
sparapeti,
olqi daecva. da iswrafa mefe
raTa
somxeTis
yvela
Tirdatma konstantine
mefis warmogzavnilebTan erTad qalaq daranalusSi _
wmida grigoriusTan. gasZaxa mas mRvimeSi da
daanaxa
konstantine mefis werili [konstantinesagan gamogzavnil]
xalxTan erTad. wmidans ar hqonda survili mRvimidan
gamosvlisa.
mefis
wargzavnilebi,
romlebic
romidan
Camovidnen, da mefe Tirdati, exvewebodnen mas da [maSin]
daTanxmda maTTan da mefe TirdatTan gamosvlaze.
221
س يط,
225
da
gaaswores
samefo
droSebi,
gaamzades
winamZRolebi da mTavarni, Caberes bukebsa da dahkres
dafdafebs.
Semokrba
laSqari
mefesTan
erTad
gasamgzavreblad. maTi ricxvi iyo aTi aTasi cxenosani.
mas ar daunaxavs [saWirod], waeyvana amaze metni, imitom
rom iyo mSvidobiT mavali Tavisze did mefesTan, raTa
yofiliyo
mis xelTa
qveS,
[amave
dros]
misi
mefuri
RirsebisaTvis ar iqneboda kargi, amaTze naklebiT rom
wasuliyo. da Seudga laSqari gzas. yvela axlomdebare
qveyanaSi egebeboda xalxi, raTa yovelgvari saWiroeba
mieca.
roca
kesarias
miaRwies,
kmayofilebiT
aRivsnen,
TiTqosda
misulano.
TavianTi
dauCoqes
mgzavrobis
sixaruliTa
TavianT
wmida
leontiuss
mizezi,
magram
es
da
saxlSi
da
acnobes
misTvisac
ar
yofila ucnobi. kesariaSi misi yvelanairi Txovnis Semdeg
sam
dRes
darCnen.
konstantinesTan,
italiis
_
qalaqs,
amis
Semdeg
romis
gaemarTnen
mefesTan.
gamovidnen
maT
roca
keisar
miaRwies
Sesaxvedrad
romis
patrikebi da winamZRolebi da didi sixaruliT Seiyvanes
did
qalaq
romSi.
konstantine
mefe
maT
qalaqgareT
Seegeba, miiRo, mSvidoba usurva wmida grigoriussa da
mefe Tirdats da ubrZana, damsxdariyvnen samefo etlSi.
upirvelesad
Camoxdnen
wmida
mociqul
petres222
eklesiaSi, raTa iq elocaT. romis Tavi patrikiosi223 iyo,
بط, _ mociqulis saxeli berZnuli `os~ sufiqsiani
formiT aris gadmocemuli, _ petrosi,
222
223
بط ي,
226
romelsac
evseviosi224
erqva.
sasaxleSi
da
is
Tirdatma
miarTves
izeimes
amis
dRe.
saCuqrebi,
Semdeg
gaemarTnen
grigoriusma
rac
ki
da
Tan
mefe
hqondaT:
mravali cxeni, Zvirfaseuloba, patiosani qvebi da sxva
amgvari; Zvirfasi abreSumi, ara mxolod mefes, aramed
patrikiosebs,
winamZRolebs
da
mraval
mTavars,
yvelasaTvis Sesabamisad. bolos mefe konstantinem sTxova
mefe Tirdats, moeTxro yovelive, rac daemarTaT.
da mefe Tirdatma daiwyo Txroba romaul enaze.
daiwyo patrikiosidan225, romelsac likiniusi226 rqva [da]
romelic aRzrdida mas romSi, [Tu] rogor wamoiyvana
mefem
romidan
da
gamoiyvana
sparselebTan
omSi
Sesaxvedrad, [rogor] daamarcxa misi daxmarebiT mefem
sparselebi,
[rogor]
gaemarTa
romidan
da
gamefda
somxeTis qveyanaSi, [Tu rogor]
swiravda msxvreplT cru
RmerTebs
ar
da
monawileobis
[Tu]
ramdenjer
miReba
biwier
isurva
grigoriusma
msxverplTa
[SewirvaSi]
rogor aitana mware tkivilebi qristeanebis saxeliT, `da
rogor vubrZane misi [mokvla] sastiki sikvdiliT [im]
ormoSi,
romelSic
maT
yridnen,
visac
sikvdils
miusjidnen, jer fskeramde davardnilni arc iyvnen, rom
gaSeSdebodnen
xolme
iq
myofi
gvelebis
gamonasunTqisagan, erT saaTsac ki veravin ver rCeboda
cocxali. am grogoriusma, Sen rom uyureb, TxuTmeti
weli gaatara im ormoSi da daifara igi iq qristem, raTa
ا س ي,
بط يق,
226
لي ي ي,
224
225
227
misi saxeliT
Cven gadavrCeniliyavi, da aseve
romelTac
erqvaT
qalwulni
maTTan
rifsime,
gaiane,
erTad
mravalni
gamoeqcnen
qalebi,
monazoni
romis
keisar
diokletianuss da Cems ucodinrad Semovidnen somxeTis
qveyanaSi. keisarma dioklitianusma gamomigzavna [werili,
sadac] maTi ambavi gamagebina. wamoviyvaneT isini. magram
ver SevZeliT maT SexedulebaTa ukugdeba da davxoceT.
amis
Semdeg
gadavedi
eSmakebiT
adamianuri
dagvtanjes.
bunebidan
da
rac
me
Rors
Semexeba,
davemsgavse
velurs, vimwyemsebodi lerwmebSi, gaviqeci Cemi samefodan,
Cemi
megobrebi
ki
tansacmels
iglejdnen
da
TviTon
iWamdnen xorcs. da ufalma RmerTma WeSmaritebisam, roca
SevicaniT igi, ar gagvwira samudamod, aramed gvixsna
Tavis xelTa qmnilni. Cems das ZilSi gamoecxada cecxlis
msgavsi angelosi da uTxra: `ar geqnebaT mosveneba, arc
mefes,
arc mis mraval megobars, Tu wminda grigoriuss
ar amoiyvanT ormodano~. winamZRolebma ar miiRes misi
sityva da es Cveneba kidev
bevrjer gamoecxada. amis
Semdeg wavidnen, amoiyvanes igi ormodan da wamoiyvanes
qveyanaSi. misi marxvis, locvisa da tirilis meoxebiT,
Segviwyala
ufalma
samebam
da
gzasacdenilobidan
RmerTis Secnobisaken mogvaqcia. da [maSin] davangrieT
kerpTa taZrebi da mravali saswauli
gamogvecxada maSin
wmida grigoriusis saxeliT. roca taZrebs vangrevdiT
eSmakebi
gamogvecxadebodnen
gvimarTavdnen.
da
es
wmidani
xolme
maT
da
brZolas
uZlurebas
jvris
gamosaxviT amarcxebda. da mas vinc mogvaqcia RmerTis
cnobisaken, vTxoveT, gamxdariyo Cvens mwyemsad. magram ar
228
surda es. maSin me _ uRirss gamomecxada
cecxlis
angelosi da miTxra: `nu ganudgebi im ganzraxvas, rac
Caifiqre~;
aseve
masac
gamoecxada
da
uTxra:
`nu
ewinaaRmdegebi Tirdats!~ da es [ yovelive] ise aRsrulda
rogorc gvindoda~ _ da didi mefe konstantine mraval
mTavarTan erTad Zalian gaocda.
da didma mefem konstantinem daiwyo Txroba, Tu ra
gardaxda
Tavs
TviTon,
uambo
im
Cvenebaze,
romelic
zecaze gamoCnda, roca daamarcxa mteri.
da sixaruliT miiRo wmida grigoriusi da Tirdati,
ramdenime
dRe
gaatares
masTan.
[konstantinem] didZali saCuqari:
da
uboZa
mas
Zalian bevri WurWeli
oqrosi eklesiebisaTvis; mefe Tirdats uboZa ZowiTa da
oqroTi Semkuli samosi, aseve mTavrebs miarTva vercxlis
WurWeli da wiTeli samosi, daado maT xaraja da gauSva
winaaRmdeg
Tavisi
survilisa,
[xalxi]
rameTu
gagzavna
Tavisi
qveynebSi,
pirvelad,
[axlac] moemzadebinaT
Seuyvarda;
raTa,
da
rogorc
maTTvis [yovelgvari]
saWiroebani.
roca
gadalaxes
didi
zRva,
Cavidnen
pontos
qveyanaSi [da] Sevidnen somxeTis olqebSi. yvela eklesiaSi
dResaswaulobdnen.
moexsenebinaT
qristes
brZana,
mefe
moyvare
RvTismsaxurebis
konstantine
elene,
rom
da
[rom] aseve
saidumlos227
yvela
misi
olqSi
mSibeli,
moexsenebinaT
[aRsrulebisas]
_
igi
yvela
qalaqSi, sadac dResaswauls gamarTavdnen. roca miaRwies
227
س ال ا,
229
qalaq
valarsapats,
eklesiebze
gaanawiles
is,
rac
romidan Camoitanes.
mefe Tirdati ki ara cxreboda da ikvlevda wmida
wignebs
da
swavlobda
grigoriusisagan 228.
wmida
loculobda xolme, rom WeSmaritebis gziT evlo. man
did qalaqSi xuTi suli gagzavna. patara qalaqebSi ki _
sami,
raTa
yuradReba
Tvalyuri
mieqciaT
edevnebinaT
eklesiebsa
mTavrebisaTvis,
da
mis
msaxurTa
saWiroebisaTvis. Dda, roca wmida grigoriusma Seityo,
rom mefe Tirdati didi somxeTis eklesiaTa saqmeebs
yuradRebas
uTmobs,
darwmunda
rom
[isini]
ukve
ganmtkicdnen qristeanul sarwmunoebaSi, wavida mRvimeSi
da mSvidad daeyuda iq.
da mefe konstantine keisrisagan werilebi wamovida
yvela episkoposTan, raTa Semokrebuliyvnen isini qalaq
nikeaSi.
wmida
grigoriusma
Tirdat
mefesTan
erTad
gagzavna episkoposebi, maT Soris netari aristaqisi229, Ze
wmida grigoriusisa. gaemarTen qalaq nikeaSi, sadac didi
sinodi iyo [Sekrebili] mraval episkoposTan erTad, iq
gamarTes da daweres erTiani eklesiis kanonebi ZaliTa
RmrTisa,
romlisa
konstantinec
simaRle
gamocxadda,
ver
aRiwereba.
Seiqmna
[iq]
mefe
maRiareblad
sarwmunoebisa, wmidaTa krebulisagan miiRo gvirgvini da
datova qveynad madliani
kvali. da mieca xalxs zecis
sameufo.
228
229
ال يس
مع تع يم غ يغ ي,
ا سط كين
230
netari aristaqisi dabrunda brwyinvale saeklesio
kanonebiTa da gamarTuli sarwmunoebiT, romelic didi
krebisagan miiRo. da roca somxeTs miaRwia, miutana isini
mefes da wmida grigoriuss da gaacno maT. RmerTis
eklesias
abrwyinebdnen
kanonebiT.
da
gaabrwyina
isini.
[dakavebulni]
wmida
igi
mTeli
da
anaTlebdnen
grigoriusma
da
mefe
Tavisi
gamarTuli
mTel
erTi
somxeTSi
saqmiT
sicocxlis
iyvnen
manZilze
brwyinavda igi marxviT, locvebiT sTxovda [RmerTs], rom
keTili xseneba darCeniliyo masze. pirveli dReebidan
Tavisi
sicocxlis
marxulobda
xolme,
bolomde
sanam
ar
ormoc-ormoc
aRasrula
dRes
qristem
am
qveynidan da ganisvena [netarma grigoriusma].
me simarTle davwere, zogs TviTon viyav momswre da
Tanmxlebi,
zogi
sarwmuno
xalxisagan
Sevitye,
raTa
miiRoT misi sikeTeni da akeToT [saqmeni] msgavsi mis
didebul saqmeTa, raTa gaxdeT memkvidreni qristes nebiT
mcxovrebTaTvis sasixarulo qveynisa, dideba mas da mamas
missa da sulsa wmidas ukuniTi ukunisamde, amin.
231
l i t e r a t u r a
abulaZe 1960: abulaZe ilia, agaTangelosis `rifsimeanTa
martvilobis~
Zveli
qarTuli
Targmani,
xelnawerTa
institutis moambe, II Tb. 1960.
adonci 1905:
Ю
.
aleqsiZe
1984:
aleqsiZe
,
zaza,
, 1905.
`cxovreba
farnavazisa,~GJurn. `mnaTobi,~ Tb., 1984, N#2.
alibegaSvili 1994: alibegaSvili giorgi, wminda `ninos
cxovrebis~ ramdenime paradigmuli modeli, konferecia
`qristianuli civilizacia da saqarTvelo, moxsenebaTa
mokle Sinaarsebi, saq, mec, akad., arqeologiuri kvlevis
centri, Tb., 1984.
atia 1955: Atiya Aziz Suryal, The Arabic Manusetipts of Mount Sinai,
Baltimore, 1955.
afciauri 1987: afciauri nino, kavkasiaSi qristianobis
gavrcelebis
wyaroTmcodneobiTi
sakiTxebi
(grigol
ganmanaTleblis cxovrebis ciklebi~), Tb 1987.
afciauri
К
1989:
И
,
Х
К
(
.
Ж
.
),
.
. .
.
. 1989.
axali varianti 1891: axali varianti wm. ninos cxovrebisa,
gamoc. wina-sityvaobiT e. TayaiSvilisa, tf., 1891.
babilas
qarTuli,
wameba
1992:
siriuli
da
`babilas
wamebis~
arabuli
versiebi,
berZnuli,
teqstebi
gamosca, gamokvleva daurTo latavra RvalaZem, Tb., 1992.
232
vaxuSti
1973:
bagrationi
saqarTvelosa,
vaxuSti,
aRwera
qarTlis cxovreba, IV,
samefosa
s. yauxCiSvilis
gamocema, Tb., 1973.
baramiZe
1954:
baramiZe
revaz,
kompoziciis
sakiTxi
agiogrfiul TxzulebebSi, smam. t. 15, #9, Tb., 1954.
baramiZe
1975:
baramiZe
a.,
iberiaSi
qristianobis
Semosvlis sakiTxisaTvis, qarTuli istorigrafia, III, Tb.,
1975.
baramiZe 1996: baramiZe revaz, `sadac
RmerTni RmerToben
da mefeni mefoben~, gr robaqiZis saxelobis universiteti,
samecniero SromaTa krebuli, I, Tb.,. 1996.
baramiZe
1992:
baramize
revaz,
`farnavazman
Zlierhyo
queyana Tvisi~, Tb., 1992.
baraTaSvili
1895:
baraTaSvili
sulxan,
saqarTvelos
saSvalo saukuneTa istoria, naTargmni s. xundaZis mier.
rveuli II, qristianobis miRebidan arabebis Semosevamde.
quTaisi, 1895.
baranovi 1977:
Х. К.,
,
-
., 1977.
baqraZe 1880: baqraZe dimitri, mirian mefe da wminda nino,
gamocemuli giorgi xuciSvilis mier, Tb., 1880.
baqraZe 1889: baqraZe dimitri, istoria saqarTveolosi,
tf., 1889.
berZeniSvili 1975: berZeniSvili nikoloz, saqarTvelos
istoriis sakiTxebi, Tb., 1975.
bikermani 1975:
,
.,
. 1975.
bogveraZe 1975: bogveraZe anri, qarTlis politukuri da
social-ekonomiuri ganviTareba IV_VIII saukuneebSi, Tb.,
1979.
233
brose 1895: brose mari, saqarTvelos istoria, tf. 1895.
. .,
garsoiani 1971:
IV . , .
.
.
. .
.
, 1971.
gariti
1946:GarТttО GОrarН, DoМumОnts pour l’ ОtuНО Нu lТvrО
Н‘AgatСangО, Citta del Vaticano, Biblioteka Aprostolica Vaticana, MCM
XLVI, Studi e Testi, 127, 1946.
gariti 1965: Garitte G., LavТО grОguО ТnОНТt НО saТnt GrОgoТrО Н‘ArmОnТО
( MS 4Н’oМСrТНa), AnalОkta BallanНТanna, t.83.1965.
georgika
1961:
bizantieli
mwerlebis
cnobebi
saqarTvelos Sesaxeb, gamocemuli akad. s. yauxCiSvilis
mier, I, Tb., 1961.
gvaramia
1961:
gvaramia
rusudan,
qarTuli
sinuri
xelnawerebis arabuli minawerebi, mravalTavi IX, Tb., 1961.
gvaramia
1965:
xelnaweris
al-bustani
mixedviT),
(sinas
arabuli
mTis
X
teqsti
saukunis
qarTuli
TargmaniT da gamokvleviTurT gamosca r. gvaramiam, Tb.,
1965.
giorgaZe
1985:
gorgaZe
grigol,
xeTuri-armazuli
triadebi, Jurnal. `mnaTobi,~ 1985, #7.
giorgaZe 1988: giorgaZe gr., `aTasi RvTaebis qveyana~, Tb.,
1988.
gvaramaZe 1882: gvaramaZe ivane, qarTlis cxovreba, naw. I,
Tb., 1882.
goilaZe 1986: goilaZe vaxtang, wminda ninos qarTlSi
Semosvlisa da qarTlis moqcevis daTariRebisaTvis, Jurn.
`mnaTobi~, 1986, #2.
234
goilaZe 1991: goilaZe v., qarTuli eklesiis saTaveebTan,
Tb., 1991.
grigolis cxovreba 1920: cxovreba wm. grigol parTelisa,
gamocemuli leon meliqseT-begis mier, tfilisi, 1920.
guTSmidi 1887: Alfred von Gutschmid, Agathangelos, ZDMG, Bd.
XXXI, 1887.
esbroki 1971: Michel van Esbroeck, Un nouvОauб t О’moТn Нu lТvrО Н
‘AgatСangО, R E Arm. t VIII, 1971.
esbroki 1972: Michel van Esbroeck, Le resume suriague Н l’ AgatСangО,
anall.Boll. t 25. fase. 3-4, 1972.
epistoleTa wigni 1968: epistoleTa wigni, gamosca zaza
aleqsiZem, Tb., 1968.
efrem
mcire
1959:
efrem
mcire,
`uwyebaTa
mizezsa
qarTvelTa moqcevisaÁ, Tb., 1959.
TayaiSvili
1890:
TayaiSvili
eqvTime,
sami
istoriuli
qronika, tf., 1890.
ingoroyvaA 1954: ingoroyva pavle, giorgi merCule, Tb.
1954.
ingoroyva 1978: ingoroyva pavle, TxzulebaTa krebuli,
IV, Tb., 1978.
kakabaZe
1928:
kakabaZe
s.,
Ziebani
qaerTvelTa
IV_VII
saukunis istoriis Sesaxeb, saistorio krebuli, w II, tf.,
1928.
kakabaZe
1912: kakabaZe s., wminda nino da misi mniSvneloba
saqarTvelos istoriaSi, tf., 1912.
kalankatuaci 1985: movses kalankatuaci, avRanTa qveynis
istoria Tb., 1985.
235
kekeliZe 1955: kekeliZe korneli, etiudebi Zveli qarTuli
literaturis istoriidan, III, Tb., 1955
kekeliZe 1952: kekeliZe k., etiudebi...., IV Tb., 1952.
kekeliZe 1957: kekeliZe k., etiudebi...,V, Tb., 1957.
kekeliZe 1975: kekeliZe k., Zveli qarTuli literaturis
istoria, I, Tb.,. 1975
kiknaZe
1994:
aspeqtebi,
kiknaZe
zurab,
konferecia
qarTlis
`qrist.
gaqristianebis
civilizacia
da
saqarTvelo, moxsenebaTa Sinaarsebi,saq. mec. akad. a.k.c.,
Tb.,
1994.
kiknaZe,
mirzaSvili
1985:
kiknaZe
zurab,
mirzaSvili
Tengiz, ras mogviTxrobs `mirianis wigni~, Jurn. `kritika~,
Tb., 1985. #6.
kiknaZe 1984: kiknaZe z., `farnavazis sizmari~, macne, enisa
da lit. seria, 1984, #1.
kuWuxiZe
1997:
kuWuxiZe
goCa,
grigor
ganmanaTeblis
cxocrebis versiebi da qarTvelTa moqcevis sakiTxi, Jurn.
`religia~, Tb., 1997, #7_89.
kuWuxiZe 1998: kuWuxiZe g., uflis kvarTis simbolikis~,
Jurn. `ciskari~, 1998, #3.
kuWuxiZe
1998
matianeSi
a:
kuWuxiZe
g.,
dadasturebuli
`moqcevaÁ
qarTlisaÁ~
erTi
etimologiisaTvis, Jurn. `burji erovnebisa~,
eTnonimis
Tb., 1998,
#10.
kuWuxiZe
1998
b:
kuWuxiZe
g.,
qarTlis
moqcevis
TariRisaTvis grigor ganmanaTeblis cxovrebis arabulberZnuli
versiebis
fonze,
xelovneba~, 1998, #3.
236
Jurn.
`literatura
da
kraCkovski 1955:
.,
, I,
.,
kraCkovski 1956:
. 1955.
, III,
.
1956.
lagardi 1887: Paul Anton de Lagarge, 1. Agathangelus, 2. Die Akten
Gregors von Armenien, Jottingische Jeslehrte Anzeiger. XXXV, 1887.
lebedevi 1905:
.,
lixaCovi 1963:
.,
.“
, X,
., 1905.
,
”, 9, 1963.
lafonteni 1973: Guy Lafontaine, La version grecgue ancienne du livre
armОnТО Н ‘AgatСanНО, LouvaТn-la-neuve, 1973.
lominaZe 1968: lominaZe b., qristianoba saqarTveloSi, Tb.,
1968.
lomouri 1968: lomouri nodar, egrisis samefos istoria,
Tb., 1968.
lorTqifaniZe
1988:
lorTqifaniZe
mariam.,
`religiuri
moqceva~, _ legenda Tu sinamdvile, gaz. `literaturuli
saqarTvelo~, Tb., 1988 #31.
.,
mari 1905:
,
.
,
, 1905.
mari 1940:
.,
,И
.,
mari 1891:
. X.,
И. .
.
,
- ., 1940.
.
,
.
.
. I, 1891.
margvelaSvili
1984:
leqsikuri_gramatikuli
margvelaSvili
ganmartebani
arabuli qrestomatiisaTvis~, Tb., 1984.
237
giorgi
Tina,
wereTlis
mgalobliSvili
1988:
mgalobliSvili
Tamila,
qristianuli qarTli IV_V ss_Si (ZiriTadi debulebebi),
_ macne, enisa da literaturis seria, #1, 1988.
megreliZe
.,
1953:
,
meliqseT-begi
-
.
, VIII,1953.
1916:
.,
.
,
, . IV,
. I,
1916.
,
meliqiSvili 1959:
,
., 1959.
moqvevaÁ 1979: `moqvevaÁ qarTlisaÁ~, Satberidis krebuli
X saukunusa, Tb., 1979.
narkvevebi 1970: saqarTvelos istoriis narkvevebi, I, Tb.,
1970.
narkvevebi 1973: saqarTvelos istoriis narkvevebi, II Tb.,
1973.
. .
sergeevi 1938:
, II,
. 1938.
Jordania 1892: Jordania Tedo, qronikebi, tf. I, 1892.
Juze
.
1905:
.,
XVII
,К
siraZe
1975: siraZe
revaz,
, 1905.
Zveli qarTuli Teoriuli-
literaturuli azrovnebis sakiTxebi, Tb., 1975.
siraZe
1987:
siraZe
r.,
`wminda
nino da
deda-ufali~,
qarTuli agiografia Tb., 1987.
siraZe
1989:
siraZe
r.,
`wminda
ninos
cxovreba~
da
dasawyisi qarTuli mwerlobisa, Jurn. `ganTiadi~, #3, 1989.
238
siraZe
1992:
siraZe
r.,
sveticxovlis
simboloebi,
qristianuli kultura da qarTuli mwerloba, Tb. 1992.
somexi
xalxis
istoria
,
1980:
, 1980.
folersi 1906: Vollers Karl, Volkssprache und Schriftsprache im alten
Arabien, Strasburg, 1906.
qarTlis cxovreba 1955: qarTlis cxovreba, gamoc. simon
yauxCiSvilis mier, I, Tb., 1955.
RvalaZe 1977: RvalaZe latavra, `grigol ganmanaTeblis
cxovreba~,
XVIII_XIX ss-is xelnawerebi, _ macne, enis da
literaturis seria, Tb., 1977 #3.
RvalaZe
1985:
cxovrebis~
RvalaZe
teqstis
l.,
`grigol
istoriisaTvis,
ganmanaTeblis
semitologiuri
Ziebani, II, Tb., 1985.
CxartiSvili
1985:
CxartiSvili
marina,
qarTvelTa
gaqristianebis istoriis bizantiuri versia, istioriulenTografiuli Studiebi, III, Tb., 1985.
CxartiSvili 1987: CxartiSvili m., qarTuli hagiografiis
wyaroTmcodneobiTi
Seswavlis
problemebi,
`cxovreba
wmidisa ninoÁsi~, Tb., 1987.
waqaZe
1983:
waqaZe
nani,
nisimes
cxovrebis
siriuli,
arabuli da qarTuli versiebi, Tb., 1983.
wereTeli
1951:
wereTeli
giorgi,
arabuli_qarTuli
leqsikoni, Tb. 1951.
Zeglebi 1964: Zveli qarTuli agiogrfiuli literaturis
Zeglebi, I, Tb., 1964.
Zveli msoflios istoria 1982:
1982.
239
, III,
.
xorenaci 1984: movses xorenaci, somxeTis istoria, Zveli
somxuridan Targmna, Sesavali da SeniSvnebi daurTo al.
abadalaZem, Tb., 1984.
xoStaria-bრose
1996:
xoStaria-bრose
ediSer,
leonti
mroveli da `qarTlis cxovreba~, Tb., 1996.
WavWavaZe 1928: WavWavaZe ilia, qarTveli eri da Rvawli
wminda
ninosi,
nawerebis
sruli
krebuli,
pavle
ingoroyvasa da al, abaSelis redaqciiT, tf., 1928.
javaxiSvili
1935:
javaxiSvili
ivane,
Zveli
somxuri
sastorio mwerloba, Tb. 1935.
javaxiSvili 1947: javaxiSvili ivane, sinis mTis qarTul
xelnawerTa aRweriloba, Tb., 1947.
javaxiSvili 1979: javaxiSvili i., Txzulebani Tormet
tomad, I , 1979.
javaxiSvili 1977: javaxiSvili ivane, Txzulebani..... VIII,
Tb, 1977.
jafariZe
1996:
jafariZe
anania
(mTavarepiskoposi),
saqarTvelosi samociqulo eklesis istoria, I , Tb., 1996.
harnaki 1924: AAdolf von Harnack A. Die Mission und Ausbreitung des
Christentums, II, 1924.
240
SemoklebaTa ganmarteba
s m a m _ saqarTvelos mecnierebaTa akademiis moambe
RA _ Revue Armenica
ZDMG _ Zeitschrift der deutschen morgenländischen gesellschaft
_
.
.–
.
.
.–
–
241