1
goCa kuWuxiZe
Teimuraz bagrationis erTi cnoba da qarTuli anbanis
warmoSobis sakiTxi
qarTuli anbanis warmoSobis Sesaxeb arsebobs cnoba, romelic
1822 wels peterburgSi yofnisas Teimuraz bagrations anton II
kaTolikosis wignSi _ `matiane SemecnebaTa~ unaxavs. am cnobis
Sesaxeb Cven visaubreT werilSi _ `xeliT werili~ anbani,1 amjerad
vecdebiT
mokled
gadmovceT
xsenebul
werilSi
warmodgenili
debulebebi da davukavSiroT isini prof. levan WilaSvilis mier
nekresSi aRmoCenil gvianantikuri xanis (I-III s.s.) stelas, romelzec
qarTuli anbania Semonaxuli2.
Teimuraz bagrationTan Semdegi cnobaa daculi: `ara uwignoni
iyvnen
qarTvelni
uwinaresTa
JamTaca
Sina,
vidre
farnavazamde
swerdnen igini uxucesTa werilTa. ese igi qurumTa maT, romelTaca
uxucesTa da xevis-berTa uxmoben, igini iyvnen kerpTa mRudelni da
memsxverpleni
erisani
RmerTTa
mimarT.
farnavazman
werilTa
maTTagan ganhyo mxedrobisaTvis Tvisisa mxolod xeliT werili
ganyofili asoni da ara sxviT raiTame. magram werilni xucesni
pirvelsa Jamsa ars werilisagan ebraulisa da qaldeurisa da
msgavsca arian asoTa maTTa Cuenni xucurni~.3 es cnoba, ramaz
patariZis aRniSvniT, mari broses Semdeg miviwyebuli iyo, sanam mas
yuradReba ar miaqcia guram SaraZem4.
upirvelesad yuradRebas iqcevs is garemoeba, rom Cvens winaSea
cnoba, romelic Teimurazma, SesaZloa, zustad iseTi saxiT ar
gadmoiwera,
rogoriTac
ewera
wignSi
_
`matiane
SemecnebaTa~,
TviTon im wignSic saxeSecvlilad iqneboda bevri ram SemorCenili.
magram moyvanil citataSi mainc moCans Zalze saintereso Sinaarsi
im uZvelesi cnobisa.
2
Teimuraz bagrationTan SemorCenili sityvebidan, Cveni azriT,
Semdegi
azri
gamomdinareobs:
_
qarTvelni
farnavazamdec
ar
yofilan uwignoni, maT hqondaT damwerloba, romelsac qurumebi
xmarobdnen, es aris Cveni xucuri damwerloba. farnavazma maTi
damwerlobebidan Tavisi mxedrobisaTvis (saero adamianebisaTvis)
gamosayeneblad
aiRo,
romelic
anbanisagan
sxva
gamohyo
(`ganhyo~)
imiT
iyo
is
asoebi,
gansxvavebuli,
is
anbani,
imiT
iyo
gamoyofili, rom xeliT iwereboda da ara raime sxviT. magram es
qurumTa anbani qaldeuri anbanisagan aris warmoSobili da Cveni
xucuri anbani hgavs kidec mas.
e. i. am citatis mixedviT, uZveles mwerlobaSi ori saxis anbani
gamoiyofoda, _ erTi yofila `xeliT werili~, xolo meore _
`sxviT raiTame~ dawerili.
ras niSnavs `xeliT dawerili~ anbani da riTi gansxvavdeba igi
`sxviT raiTame~ dawerili niSnebisagan?
Cveni azriT, teqstSi `xeliT nawer~ anbanTan aSkarad dapirispirebulia romeliRac sxva, _ `sxviT raiTame~ dawerili anbani.
cxadia, aq beWdvis stambur wesze ar aris saubari, magram is ki
safiqrebelia, stelaze `beWdvis~, stelaze an raime sxva saganze
warweraTa amotvifrvis Sesaxeb iyos laparaki.
qarTlSi, cxadia, icnobdnen pergamentze xeliT Cveulebrivi
weris wess da amgvar nawers, Cans, _ `xeliT werili~ uwodes, xolo
stelaze, qvaze saWreTliTa Tu sxva iaraRebiT amoqandakebuli,
saerTod, nivTze amotvifruli asoebisaTvis, safiqrebelia, rom, _
`sxviT raiTame~ dawerili uwodebiaT.
Teimuraz bagrationTan SemorCenilia kvali romeliRac Zveli
cnobisa,
qarTlis
romelic
warmarTul
romelTagan
cnobili,
mkiTxvels
is,
mefes
taZrebSi
romelic
saero
amcnobda,
rom
iyenebdnen
qarTuli
miznebisaTvis
farnazavis
or
`xucuris~
gamouyenebia
dros
damwerlobas,
saxeliT
da
aris
taZridan
gamoutania. mas saero xmarebisaTvis ar dasWirvebia taZridan im
meore anbanis gamotana, romelic `sxviT raiTame~ iwereboda, anu,
3
rogorc
Cans,
ara
mxolod
pergamentze
sawerad,
aramed,
aseve,
stelaze an raime sxva nivTze amosakveTad iyo gankuTvnili... mas
qarTvelebi
saero
cxovrebaSi,
SesaZloa,
farnavazamde
ukve
iyenebdnen...
yovelive zemoTqmulis Semdeg, roca gavixsenebT, rom mravali
wlis ganmavlobaSi warmarTobisdroindeli qarTlis stelebsa Tu
sxva
nivTebze
amotvifrul
mxolod
warwerebs
arameul,
ebraul
poulobdnen,
da
xolo
berZnul
qarTuls
enebze
_
vera,
TavisTavad ibadeba varaudi, _ xom ar gamomdinareobs teqstidan is
azri, rom qarTuli anbani iyo iseTi, romelic ZiriTadad mxolod
pergamentze
sawerad,
mxolod
`samwignobrod~
gamoiyeneboda,
stelaze an sxva nivTze ki arameuls, ebrauls, berZnuls Tu sxva
anbans
iyenebdnen?
warmarTuli
ar
aris
kultmsaxureba
gamoricxuli,
erTmaneTSi
rom
ganarCevda,
qarTvelTa
erTi
mxriv,
mxolod pergamentze, xolo meore mxriv, ara mxolod pergamentze,
aramed, aseve, stelaze Tu sxva nivTze sawer anbanebs, rom es
kultmsaxureba stelaze da sxva nivTze amosatvifravad qarTuli
anbanis
gamoyenebis
uflebas
ar
iZleoda
(amotvifruli,
amoqandakebuli anbaniT adamianis saxelis `saukuno~ Senaxva xdeba,
es aris `saukunod~ Senaxuli sityvebi da ar aris gamoricxuli,
warmarTul
kultmsaxurebas
sityvaTa
`dabeWdvisaTvis~
yvela
anbanis gamoyeneba rom ar daeSva. stelaze amotvifruli warwera
`imqveyniuri sagzalia~, miCneulia, rom suli sulieri samyarodan am
anbanis saSualebiT mimarTavs amqveyniurT, anbanSi yoveli asos
saxeli
da
misi
grafikuli
moxazuloba
simbolurad
romelime
sulieri wiaRis an RvTaebis ganmasaxierebelia, amitom ar aris
gasakviri, rom stelaze, romlis garSemo locva aRevlineboda da
rasac, cxadia, sakulto daniSnuleba hqonda, yvela anbanze ar
yofiliyo nebadarTuli asoebis amotvifrva.
marTalia, mizezebi sruliad sxva aris, magram gavixsenoT, rom
qristes jvarze warwera _ `iudevelTa mefe~ mxolod gansazRvrul
enebze da gansazRvruli anbaniT SeiZleba gakeTdes...).
4
da, Tu Teimuraz bagrationTan amgvar movlenaze mimaniSnebeli
kvalia
SemorCenili,
arqeologiaSi
maSin
Zneldeba
gasakviri
ar
qarTulenovani
unda
iyos,
stelebis
rom
aRmoCena
(warmarTobisdroindeli pergamentis aRmoCena ki, cxadia, gacilebiT
ufro Znelia. ara Tu warmarTobisdroindeli, aramed, qristeanobis
adreuli
periodis
teqstTagan
xelnawerebic
Semogvenaxa
mxolod
ki
is,
aRar
rasac
SemogvrCa.
Semdeg
Zvel
gadawerdnen
xolme adreul pergamentTagan. cxadia, momdevno periodebSi iseTs
aRarafers
gadaiwerdnen,
rac
eklesiis
araerTi
moRvawisaTvis,
sakulto
daniSnulebis
albaT, miuRebeli iyo).
stelebze
da
calkeul,
ZiriTadad,
sagnebze sityvebs, SesaZloa, ara, an iSviaTad, magram calkeul
qarTul asoebs ki tvifravdnen.
mkiTxvelTagan, albaT, bevri mixvda, rom Cven pavle ingoroyvas
is naSromi gvaqvs mxedvelobaSi, romelSic mkvlevari gvianantikuri
xanis fialaze qarTul asoebs `b~-s, `p~-s da `q~-s kiTxulobda.5 am
fialaze berZnulad bercum pitiaxSis saxeli weria, xolo iqve
aSkarad ikiTxeba qarTuli asoebi: `b~, `p~ da `q~, rasac pavle
ingoroyva
berZnul
teqstSi
moxseniebuli
bercum
pitiaxSis
inicialebad miiCnevda (bercum pitiaxSi qarZamis Ze).
1940 wels aRmoCenil stelaze Sesrulebul arameul warweraze
ki weria saxeli `zevax~.
am stelaze pavle ingoroyva kiTxulobda qarTul asoebs `W~-s
da `s~-s, rac, misi azriT, warmoadgens qaragmas saxelisa Wevaxos
(igive _ `zevax~, _ es aris adrindeli forma saxelisa `javax~,
`javaxos~6.
pavle ingoroyvas am wakiTxvas xSirad eWvis TvaliT uyureben,
rac,
vfiqrobT,
savsebiT
arcTu
marTebulad
gamarTlebulia.
aRniSnavs,
rom
prof.
pavle
revaz
TvaraZe
ingoroyvas
bevri
debuleba, romelic saeWvod iyo miCneuli, Semdeg gamarTlda7).
maSasadame,
rogorc
ganxiluli
teqsti
gvafiqrebinebs,
warmarTul xanaSi farnavazamde ukve arsebobda qarTuli anbani da
5
mas,
ZiriTadad,
mxolod
pergamentze
sawerad
iyenebdnen,
xolo
stelaze da nivTebze am anbaniT an mxolod daqaragmebulad, an
Zalze iSviaTad werdnen qarTul sityvebs.
prof.
levan
WilaSvilis
mier
aRmoCenil,
I-III
ss-iT
daTariRebul stelebze Sesrulebuli warwerebi, vfiqrobT, swored
am iSviaT gamonakliss warmoadgens (gvianantikur xanaSi armazuli
religia ukve Zalian aris saxeSecvlili da SesaZloa, maSin Seiqmna
stelebze qarTuli anbanis amokveTis meti saSualeba8).
1999 wels aRmoCenili fila, romelic, levan WilaSvilis TqmiT,
azatis saflavis qvas warmoadgens, napovnia ara Tavis adgilas,
aramed, saurme gzaze, gamoCenilia wylis dinebis Sedegad.
Tuki
warmarTul
warwerebis
gasakviri
epoqaSi
Sesruleba
ar
unda
stelebze
siZneleebTan
iyos,
rom
iyo
qarTuli
anbaniT
dakavSirebuli,
samarovnebze
Zneldeba
maSin
qarTul-
warweriani filebis mravalricxovnad aRmoCena.
Tu
miviCnevT,
ZiriTadad,
rom
pergamentze
warmarTul
sawerad
xanaSi
qarTuli
gamoiyeneboda,
maSin
anbani,
gasakviri
aRaraferi unda iyos da qarTul mwerlobaSi SeiZleba veZioT
kvali im warmarTuli Zeglebisa, romlebsac Semdgomi periodis
moRvaweebi
zogjer,
Cans,
mainc
iwerdnen.
aseT
SemTxvevaSi
sruliad dasajerebeli xdeba, rom mag. `farnavaziani~ marTlac
qristeanobamdel
xanaSia
dawerili
(revaz
baramiZe);
sruliad
sarwmuno xdeba, agreTve, rom `wm. ninos cxovrebac~ me-4 s-is Zeglia
(revaz siraZe, marina CxartiSvili...).
amrigad,
Teimuraz
bagrationTan
SemorCenil
teqstSi,
Cveni
azriT, Semonaxulia kvali romeliRac Zveli gadmocemisa, romlis
Tanaxmad, qarTul warmarTul taZarSi ori anbani gamoiyeneboda, _
erTi is, rasac qarTuli `xucuri~ ewodeba, pergamentze sawerad iyo
gankuTvnili, meores ki, araqarTuls, pergamentis garda, stelebze
da
sxva
sagnebze
amosatvifravad
saubari Teimuraziseul teqstSi.
xmarobdnen.
vfiqrobT,
amazea
6
magram,
rogorc
pavle
ingoroyvas
naSromi,
aseve,
levan
WilaSvilis aRmoCena, cxadyofs, warmarTul epoqaSi gamonaklisi
araerT
SemTxvevaSi
zogjer
romelime
xdeboda
azatis
_
zogjer
saflavze,
daqaragmebulad,
qarTul
sityvebs
xolo
mainc
tvifravdnen.
damowmebuli literatura: 1. ix. Jurn. burji erovnebisa, 2000, #12.
2. levan WilaSvili, winaqristianuli xanis qarTuli warwera nekresidan,
kreb. qarTvelologia, VII, 2000. 3. ramaz patariZe, qarTuli asomTavruli,
Tb., 1980, gv. 17. 4. guram SaraZe, Teimuraz bagrationi, cxovreba, Tb., 1972,
gv. 122-127. 5. pavle ingoroyva, Txzulebani, IV, 1978, gv. 487-494. 6. pavle
ingoroyva, dasax. naSr., gv. 494-501. 7. revaz TvaraZe, eriskacis sadidebeli,
_ wignSi `gadasaxedi~, Tb., 1997, gv. 223-228. 8. am sakiTxebis Sesaxeb ix.
Cveni werili `qarTveli armazianebi qristeanuli epoqis zRurblze~,
Jurn. `religia~, 2000, # 1-2-3.
kreb.
,,literaturuli
meditaciebis
samyaroSi”, SoTa rusTavelis saxelobis
qarTuli
2001.
literaturis
instituti,
Tb.