darejan TvalTvaZe
efrem mciris
kolofonebi
2009
wignSi ganxilulia XI saukunis cnobili qarTveli mwignobris, efrem mciris, originaluri naazrevi _ mis mier naTargmn Txzulebze darTuli anderZebi da winasityvaobebi.
aqve qveyndeba `mTargmnelis mozraxuli~ Cvenamde moRweuli
yvela kolofoni.
efrem mciris moRvaweoba gansakuTrebuli etapia qarTuli
mTargmnelobiTi saqmianobis istoriaSi. qarTul mwerlobaSi is
iseTi mniSvnelovani mimdinareobis saTavesTan dgas, rogoric
elinofilizmia, xolo qarTuli humanitaruli azris istoriaSi is pirvel mecnierad, filologad, filosofosad, literaturisa da Targmanis Teoretikosad aris miCneuli.
naSromi gankuTvnilia filologebisa da qarTuli kulturis istoriiT dainteresebuli mkiTxvelisTvis.
redaqtori: elguja xinTibiZe
saqarTvelos mecnierebaTa erovnuli akademiis
wevr-korespondenti, filologiis mecnierebaTa doqtori, profesori
recenzentebi: mixeil qavTaria
filologiis mecnierebaTa doqtori
Tamar oTxmezuri
filologiis mecnierebaTa doqtori
ydis dizaini da dakabadoneba:
giorgi bagrationi
garekanze gamosaxulia banis taZris kapiteli.
© d. TvalTvaZe, 2009
gamomcemloba `nekeri~, 2009
ISBN 978-9941-404-83-2
efrem mcire, XI saukunis II naxevris qarTveli mwignobari, `SesaniSnavi mecnieri, filologi, filosofosi da
amave dros mTargmneli~ (kekeliZe, 1980, 250) qarTuli kulturis istoriaSi mravalmxriv gamorGeuli moRvawea. misi
moRvaweoba daemTxva im xanas, roca saqarTveloSi igrZnoba
gansakuTrebuli daintereseba bizantiuri kulturuli memkvidreobiT da TandaTan fexs ikidebs elinofiluri ideologia. efremi, rogorc mTargmneli, romelmac bizantiuri
sasuliero mwerlobis asze meti Zegli Targmna, qarTul
naTargmn mwerlobaSi iseTi mniSvnelovani mimdinareobis
saTavesTan dgas, rogoric elinofilizmia, xolo qarTuli humanitaruli azris istoriaSi mis saxels ukavSirdeba
filosofiuri mwerlobisa da mecnieruli filologiuri
moRvaweobis dawyeba, axali mTargmnelobiTi meTodis SemuSaveba, puntuaqciis axali sistemis SemoReba, qarTul
enaze pirveli leqsikonis Sedgena, originaluri istoriuli
Sromis avtoroba, qarTuli enisa da qarTuli literaturis
istoriis mecnieruli kvlevis dasawyisi. k. kekeliZis sityvebiT, efrem mcirem `qarTul mwerlobaSi Seqmna mTeli epoqa, romelmac didebulad daagvirgvina eqvTimesa da giorgi
mTawmidelebis samwerlo Rvawli~(iqve).
am `mravali Rvawlis aRmsrulebeli~ (bagrat muxranbatoni, lolaSvili, 1982, 102) `swavlulisa da mwignobris~,
`wignTa Targmanisa da saRmrTo filosofosis~ (anton bagrationi, 1980, 270) Sesaxeb biografiuli cnobebi Zalze mwiria.
utyuarad mxolod is viciT, rom is moRvaweobda XI saukunis
II naxevarSi antioqiis maxloblad, Savi mTis savaneSi. qarTul wyaroebSi daculi Zunwi cnobebis safuZvelze (Jordania, 1882, 33; cagareli, 1889; bleiki, 1924, 225) k. kekeliZe
varaudobda, rom efremi, romlis gvari kariWisZea (Jer.16,279r;
bleiki, 1926, 166; mari, 1955, 63; abulaZe, 1950, 031), unda yofiliyo samcxel didebulTa STamomavali, Svili im vaGe kariWisZisa, romelic banel episkopos ioanesTan da sxva taoel
aznaurebTan erTad 1027 wels gadasaxlebula saberZneTSi
(kekeliZe, 1980, 253). efrems, romelic bavSvobidanve moxvedrila bizantiaSi, ganaTleba miuRia konstantinopolSi,
-3-
aRkvecila berad da daaxloebiT XI saukunis 60-iani wlebis
damdegs misula Sav mTaze, sadac cxovrobda da moRvaweobda
sxvadasxva savaneSi (svimonwmida, kastana da sxv.).
ZiriTadi wyaro efremis moRvaweobis gasaTvaliswineblad isev misive kolofonebia, saidanac irkveva, rom Sav
mTaze Gasul axalgazrda bers `Zalmwed da wiaRmyvaneblad~ (Jer.43,1r) gamosGenian am savaneSi moRvawe saxelovani
qarTveli mamani _ saba sulaYsZe Tuxareli da efrem didi
oSkeli, romelTac aswavles mas wesi `berZnulisaca wignTa kiTxvisaY~, gaacnes Savi mTis skolis literaturuli
tradiciebi, mTargmnelobiTi principebi da gza dauloces
mTargmnelobiT sarbielze. efremis anderZebis mixedviT
misi moZRvari yofila ioane faraknelic, romelmac punqtuaciis SemoReba urGia mas (A24, 4r; damaskeli, 1976, 69).
efrem mcire erTgan Tavs antoni tbelis `umarGeves mowafed~ asaxelebs. anderZebSi araerTxelaa naxsenebi beri
ioane-kKrikesi, romelic erTgvarad warmarTavda efremis
mTargmnelobiT saqmianobas da romlis davalebiT mas ara
erTi Txzuleba uTargmnia Tu dauweria. efremis `moRvaweni da ganmaZlierebelni~, `mzrdelni da msaxurni~ yofilan mRvdeli gabrieli, arseni, stefane diakvani, gabrielstefane Wuleveli da sxv. misi anderZebidan irkveva, rom
efrems mWidro kavSiri hqonia ucxoel mwignobrebTanac,
adanis mitropolit samuelTan, arab hagiograf miqael berTan, antioqiis patriarqTan, romlis nebarTviT is xSirad
sargeblobda svimeonwmidis umdidresi wignsacaviT.
efremis anderZebi aaSkaraveben misi cxovrebisa da moRvaweobis erT mxaresac. rogorc Gans, am niWier da TavmdablobiT gamorGeul bers, romelsac swored simdablis niSnad Tikunad `mcire~ aurGevia, mravali `mabralobeli da
winaaRmdgomi~ gasGenia, romlebic `kadnierebisa da Tavisa
umjobesad gamoGinebis~ (Jer.43,2r; bregaZe, 1988, 148) braldebas uyenebdnen eqvTime da giorgi aTonelebis Targmanebis
Sesworebisa da xelaxla Targmnis gamo. efremi, romelsac
did aTonel mamebTan uSualo SemoqmedebiTi urTierToba ar
hqonia, magram maT mowafed da saqmis gamgrZeleblad miiGnevda Tavs, iZulebuli yofila, Tavi emarTlebina `mravalkerZo
Semokrebil mabralebelTa winaSe~ (kekeliZe, 1945, 266).
aRsaniSnavia misi biografiis kidev erTi detali: 1091
-4-
wlis maxloblad efremi kastanis monastris winamZRvari
Gans, razec migviTiTebs iq gadawerili erTi xelnaweris
(Q37) anderZi (QI,44; Jordania, 1892, 215; TayaiSvili, 1914,
82; m. SaniZe, 1971, 72 menabde, 1980, gv. 159).
Savi mTa efrems sikvdilamde ar dautovebia. k. kekeliZis
azriT, `efremi unda gardacvliliyo meTerTmete saukunis
ukanasknel wlebSi. yovel SemTxvevaSi ruis-urbnisis krebis (1103 w.) aqtebi mas micvalebulTa ricxvSi ixseneben~,
_ aRniSnavs mkvlevari (kekeliZe, 1980, 253). ruis-urbnisis
saeklesio krebis Gatarebis TariRad, romlis `Zeglisweris~
bolos darTul sinodikonSi sxva gardacvlil mamaTa Soris moxsenebulia efrem mcirec1, ukanasknel xans mkvlevrebi 1104 (metreveli, 1990) an 1105 wels (gabiZaSvili, 1978)
asaxeleben. Sesabamisad, efremis gardacvalebac 1104 an
1105 wlis uwinares unda vivaraudoT.
miuxedavad imisa, rom efrem mcire qarTuli literaturis istoriaSi kargad cnobili moRvawea (amas mowmobs
Tundac zemoT dasaxelebuli saeklesio krebis Zeglisweris
sinodikonSi misi moxsenieba eqvTime da giorgi mTawmindelebTan erTad), mis Sesaxeb Semdegi drois mwignobarTa nawerebSi mwiri da zog SemTxvevaSi araswori cnobebi gvaqvs.
efrems asaxeleben sxva qarTvel mTargmnelTa Soris bagrat
muxran-batoni (lolaSvili, 1982, 102-103), romlis metad
arazusti cnobebi gausworebia misi Txzulebis anonim interpolators (iqve, 103-104; Q300, 418-420; H 2235, 386), zaqaria gabaSvili (lolaSvili, 1982, 16-17), anton kaTalikosi, romlis `wyobilsityvaobaSi~ mocemul cnobebs (anton
bagrationi, 1980, 339-340) TiTqmis ucvlelad imeorebs
`kalmasobis~ avtori ioane batoniSvili (ioane batoniSvili, 1948, 162). efrem mciris cxovrebisa da moRvaweobis
calkeul sakiTxebs exebian iakob Semoqmedeli (lolaSvili,
1982, 106) da daviT dadiani, romelsac nemesios emeselis
`bunebisaTKs kacisa~ da ioane sinelis `klemaqsis~ petriwiseuli Targmanis xelnaweris aSiebze (S344,S399) miuweria
Tavisi azri efremis Taobaze (lolaSvili, 1982, 155-156).
efrem mciris moRvaweobas exebodnen Zveli qarTuli
1
`dausrulebelisa netarebisa mkKdrTa berTa GuenTa saba sulaYs
Zisa da anton tbelisa da efrem mcirisaY saukunomca ars PsenebaY~.
gv. 196.
-5-
literaturis istoriis pirveli mkvlevrebi: Teimuraz bagrationi (Teimuraz batoniSvili, 1948), s. dodaSvili (dodaSvili, 1832), p. ioseliani (anton bagrationi, 1853; ioseliani, 1850), m. brose (brose, 1838); z. WiWinaZe (WiWinaZe,
1887), al. xaxanaSvili (xaxanaSvili, 1889), romelTa cnobebi
da ZiriTadad aRorZinebis xanis mwignobarTa naazrevs da
zepir gadmocemebs emyareba da zogjer arasworia. efrem
mciris, iseve rogorc saerTod Zveli qarTuli literaturis sxva warmomadgenlebis, Semoqmedebis mecnieruli
Seswavla mxolod mas Semdeg daiwyo, rac XIX saukunis II
naxevridan e. TayaiSvilis, a. cagarlis, T. Jordanias, m. janaSvilis, n. maris, iv. javaxiSvilis, r, bleikis, J. garitis
da sxvaTa mier aRiwera saqarTveloSi da mis sazRvrebs gareT daculi qarTuli xelnawerebi da SesaZlebeli gaxda
qarTvel mweralTa da mTargmnelTa mier gaweuli muSaobis
met-naklebi sisruliT warmodgena.
pirveli srulyofili daxasiaTeba efrem mciris mTargmnelobiTi moRvaweobisa korneli kekeliZes ekuTvnis, romelmac Tavis fundamentur naSromSi `Zveli qarTuli literaturis istoria~ (I gamocema1923 w.) vrclad gaaanaliza
efremis mTargmnelobiTi meTodis Taviseburebani, mogvca
misi Targmanebis zogadi mimoxilvac. efrem mciris mTargmnelobiT principebs exeboda k. kekeliZe naSromSic `mTargmnelobiTi meTodi Zvel qarTul literaturaSi da misi xasiaTi~ (kekeliZe, et. I, 183-198). efremis moRvaweobis araerTi
aspeqtia Seswavlili mis calkeul SromebSi (kekeliZe, et. II,
99-108; 237-269; et. IV, 110-134; et. V, 212-227; et. VI, 18-41;
et. XI, 178-240).
efrem mciris mravalmxrivi moRvaweoba araerTi mecnieris kvlevis sagani yofila. efrems swavloben rogorc
mTargmnelsa da Targmanis sakuTari Teoriis Semqmnels k.
kekeliZe (kekeliZe, 1923; 1956; 1980), T. begiaSvili (begiaSvili, 1927), r. bleiki (bleiki, 1926), i. abulaZe (abulaZe, 1950),
e. metreveli (metreveli, 1959), e. xinTibiZe (xinTibiZe, 1968;
1969; 1982), k. danelia (danelia, 1974), e. nikolaZe (nikolaZe,
1959), l. daTiaSvili (daTiaSvili, 1984), q. bezaraSvili (bezaraSvili, 1999; 2003; 2004), T. oTxmezuri (oTxmezuri 1995;
1995a; 2001; 2004), m. rafava (rafava, 1995). efrems rogorc
gramatikossa da leqsikografs exebodnen i. abulaZe, (ab-6-
ulaZe, 1950), s. yauxGiSvili (yauxGiSvili, 1945), m. SaniZe
(SaniZe, 1968, 1987), al. focxiSvili (focxiSvili, 1979) z.
sarjvelaZe (sarjvelaZe, 1984), al. Rlonti, (Rlonti, 1988),
k. danelia (danelia, 1982), T. uTurgaiZe (uTurgaiZe, 1991) n.
doborjginiZe (doborjginiZe, 1995; 1995a; 1998; 2000; 2001;
l. qarosaniZe (qarosaniZe, 1998); efremi rogorc istorikosi
da saqarTvelos da bizantiis istoriis calkeuli sakiTxebis Sesaxeb utyuari cnobebis momwodebeli mwerali daxasiaTebulia iv. javaxiSvilis (javaxiSvili, 1977), m. kaxaZis
(kaxaZe, 1954), s. gamsaxurdias (gamsaxurdia, 1966), v. goilaZis (goilaZe, 1991) da sxvaTa naSromebSi. efrem mciris mier
Targmnili filosofiuri Txzulebebi da efremi rogorc
filosofosi aris n. maris (mari, 1909) S. nucubiZis (nucubiZe, 1956; 1976; ioane petriwi, 1937), s. gorgaZis (gorgaZe,
1923; 1926), S. xidaSelis (xidaSeli, 1952), d. meliqiSvilis
(d. meliqiSvili, 1975; 1983; 1987; 1999), T. kukavas (kukava,
1988); m. rafavas (ioane damaskeli, 1976), m. nemsaZis (nemsaZe, 1981) interesis sagani; efrem mciris filologiuri
da mecnieruli moRvaweoba, efremi rogorc teqstologi
Seswavlilia k. kekeliZis (kekeliZe, 1980), s. yauxGiSvilis
(yauxGiSvili, 1946), i. abulaZis (abulaZe, 1950), e. xinTibiZis
(xinTibiZe, 1963; 1969; 1982), m. SaniZis (SaniZe, 1975), i. lolaSvilis (lolaSvili, 1967; 1978)SromebSi; efremis literaturul Sexedulebebs, efrem mcires, rogorc literaturis Teoretikossa da istorikoss swavloben k. kekeliZe
(kekeliZe, 1980; 1957), l. menabde (menabde, 1980), r. siraZe
(siraZe, 1975; 1978), g. alibegaSvili (alibegaSvili, 1988,
1992), q. bezaraSvili (bezaraSvili 2004).
efremis mTargmnelobiTi meTodis Taviseburebebze
msjelobs TiTqmis yvela mkvlevari, vinc mis mier Targmnili Txzulebis Seswavlas Tu gamosacemad momzadebas
hkidebs xels. kerZod: s. enuqaSvili(petre iberieli, 1961),
r. miminoSvili (miminoSvili, 1966), m. rafava(damaskeli,
1976; rafava, 1989; 1990, 1990, a) T. bregaZe (efrem mcire,
uwyebaY, 1959; bregaZe, 1971), n. goguaZe (metafrasuli krebulebi, 1986), T. oTxmezuri (oTxmezuri, 1989; 1989, a; 1992,
a; 1995; 1995, a; 2004), n. kandelaki(n. kandelaki, 1962), q. bezaraSvili (q. bezaraSvili1989, a; 1989, b; 1995; 2003; 2004), n.
meliqiSvili(n. meliqiSvili, 1987; 1991; 1991, a; 1999; 2001,),
-7-
l. xaGiZe (l. xaGiZe, 1991; 1994; 2009). efremis mier SemuSavebul mTargmnelobiT principebs gverds ver auxvevs Targmanis istoriisa da Teoriis mkvlevaric (gaGeGilaZe, 1958;
gafrindaSvili, oZeli, 1987; gafrindaSvili, 1992).
zemoT GamoTvlil mkvlevarTa umravlesoba efremis
mTargmnelobiT meTodze saubrisas wina mTargmnelebTan SedarebiT Targmnisas meti sizustis dacvasTan erTad xazgasmiT aRniSnavs efremis TargmanebisTvis damaxasiaTebel erT
Taviseburebas. esaa naTargmni TxzulebebisaTvis mTargmnelis mravalricxovani SeniSvnebis darTva. SeniSvnebi Gveulebriv xelnaweris aSiebzea gakeTebuli. rogorc k. kekeliZe
aRniSnavs, `efremi, rodesac rames Targmnida, dednis sityvebs `martivad, Seuzaveblad da Seuxeblad~ gadmoscemda
xolme, magram azris naTelsayofad is aSiebze urTavda ganmartebasa da sqolioebs, romlebiTac moqargulia xolme
ZiriTadi teqsti naTargmni Txzulebebisa~ (kekeliZe, 1980,
254). garda amisa, mTargmnelis sityva, anu `mozraxuli~,
rogorc efremi uwodebs maT, Targmans erTvis TavSic da
boloSic, winasityvaobisa da anderZis saxiT, sadac TargmanTan dakavSirebuli mravali sakiTxia ganxiluli. mTargmnelis amgvari komentarebi efrem mcires warmogvidgenen
bizantiuri literaturis ZeglTa ara ubralod mTargmnelad, aramed mTargmnel-komentatorad. efrem mciris
mTargmnelobiTi moRvaweobis swored es aspeqti, efremi
rogorc bizantiuri mwerlobis Zeglebis mTargmnel-komentatori avirGieT Gven Seswavlis obieqtad, radgan es mxare
misi Semoqmedebisa naklebadaa Seswavlili da amasTanave,
gvaZlevs metad uxv masalas efremis rogorc mravalmxrivi
moRvawis, friad erudirebuli mTargmnelis, mecnieris, teqstologis, enaTmecnieris, leqsikografis, literaturis
istorikosisa da kritikosis Sesaswavlad. efremis komentarTa mniSvneloba `ganuzomelia Zveli qarTuli mwerlobis istoriisaTvis... mniSvnelovanwilad isini warmoadgenen
originaluri Semoqmedebis nayofs da gviTaliswinebs Zveli
qarTuli filosofiuri da mecnieruli azrovnebis dones~
(miminoSvili, 1966, gv. 116).
efrem mciris komentatoruli saqmianoba mis mTargmnelobiT moRvaweobasTanaa dakavSirebuli. efremi komentars urTavda mxolod sakuTar Targmanebs. gamomdinare
-8-
misi interesTa sferos mravalferovnebidan efremis komentarebic mraval gansxvavebul sakiTxs exeba. aq SevxvdebiT
mTargmnelis SeniSvnebs qarTuli da bizantiuri literaturis calkeul problemebze, konkretuli Zeglebis TargmnasTan dakavSirebul sakiTxeze, Teologiuri, filosofiuri, istoriuli, miTologiuri, leqsikuri Tu gramatikuli
xasiaTis ganmartebebs gakeTebuls sagangebod qarTveli
mkiTxvelisaTvis.
naTargmni TxzulebisaTvis amgvar komentarTa darTva,
rac efremis dros bizantiur mwerlobaSi gavrcelebuli da
miRebuli praqtika iyo (gardthauzeni, 1911-1913; groningeni, 1955; beki, 1959; saidaki, 1914; kaJdani, 1973,), berZnul
tradiciebze aRzrdilma da Savi mTis qristianul savaneSi
moRvawe efrem mcirem bizantieli mwignobrebisagan iswavla
da gadmoiRo. `berZennica egreT hyofeno~, _ araerTxel aRniSnavs Tavis anderZebSi.
komentatoruli saqmianoba, rac jer kidev antikur da
elinistur periodSi iyo gavrcelebuli saberZneTSi (mxedvelobaSi gvaqvs homerosis poemebis mravali komentatori,
elinistur xanaSi aleqsandrieli moRvaweebisa da sxvaTa
saqmianoba (dindosfiusi, 1875; sviti, 1914), gansakuTrebiT
gaZlierda bizantiur periodSi (krumbaxeri, 1897, 210, 216;
kekeliZe, et. XI, 178-181). IV-V saukuneebis berZeni komentatorebi ganmartebebs urTavdnen, uwinares yovlisa, biblias, Zveli da axali aRTqmis calkeul wignebs (patGi, 25-42),
ganmartavdnen maT alegoriulad (aleqsandriuli skola) da
realistur-istoriulad (antioqiis skola) (kekeliZe, et. XI,
180). magram mogvianebiT, VI saukunidan, garda wminda egzegetikuri, anu saRmrTo werilis Tu eklesiis mamaTa sibrZnis
alegoriuli Tu realisturi ganmartebisa, bizantieli
komentatorebi TavianT SeniSvnebSi mraval iseT sakiTxsac exebodnen, rac filosofiis, istoriis, literaturis,
gramatikisa da sxva mecnieruli disciplinebis sferos
ganekuTvneba. maTma naazrevma mniSvnelovani wvlili Seitana
am disciplinebis Semdgom ganviTarebasa da winsvlaSi.
bibliur wignTa komentirebis garda, iwereboda ganmartebebi eklesiis mamaTa calkeul Txzulebebze, rac saegzegetiko mwerlobis axali etapis dasawyisia. amgvar komentarTa
specifikas, maT Sinaarss gansazRvravda xSir SemTxvevaSi
-9-
epoqa da garemo, romelSic iqmneboda komentari. magaliTad, adrebizantiuri sasuliero mwerlobis erT-erTi mniSvnelovani warmomadgenlis, grigol nazianzelis (329-390w. w)
moZRvreba qristianobis ZiriTadi dogmebis Sesaxeb, romelic man Tavis homiliebSi Gamoayaliba, mTeli Suasaukuneebis
ganmavlobaSi izidavda cnobil bizantiel swavlulebs da
xSirad xdeboda maTi gansjisa da ganmartebis sagani. grigolis Txzulebebis komentatorebi iyvnen qristianuli mwerlobis iseTi cnobili warmomadgenlebi, rogorebic arian:
doroTe Razeli, maqsime aRmsarebeli, ioane geometri, none,
miqel fselosi, nikita heraklieli, elia kriteli, basili
minimusi da sxv. (saidaki, 1914; 1929/30; oTxmezuri, 1989, a,
3-4; bezaraSvili, 2004), romlebic grigolis Txzulebebs sxvadasxva kuTxiT (ritorikuli, miTologiuri, dogmatikuri,
Teologiuri da sxv.) ganmartavdnen.
`yoveli mwerlis Semoqmedeba ase Tu ise GarTulia
Tavisi drois literaturis ganviTarebis konteqstSi da
mravalmxriv kavSirSi imyofeba epoqis cocxal literaturul procesTan. amasTan erTad, igi sazrdoobs tradiciiT
da eyrdnoba warsulis mxatvrul miRwevebs~ (vinogradovi,
1960, 11). am sayovelTao kanonzomierebas eqvemdebareba
efrem mciris Semoqmedebac. XI-XII saukune qarTul-bizantiuri literaturuli urTieroTbebis ganmtkicebiT aRiniSna.
rogorc k. kekeliZe SeniSnavs, "bizantizmi am drois qristianul qveynebSi yvelgan Tavisebur `modad~ iyo gadaqceuli da kulturosnobis maGveneblad (kekeliZe, 1980, 62), bizantiaSi ki am dros sxva filologiur disciplinebTan erTad farTod iyo gavrcelebuli teqstualuri komentaria
da qarTuli mwignobrebic, romlebic "samRrTo SuriT daewafnen" (k. kekeliZe) berZnulenovan qristianul mwerlobas,
saeklesio mwerlobis mravali Zeglis qarTulad TargmnasTan erTad maTze darTul komentarebsac Targmnidnen. ase
iTargmna `elinTa zRaprobanis~ saxeliT cnobili grigol
RvTismetyvelis TxzulebebisaTvis nones mier Sedgenili
miTologiuri ganmartebani (fsevdonone, 1989), iTargmna nazianzelis sxva komentatorTa naazrevi (Jer.13), qarTulad
gadmoiRes sxvadasxva Sinaarsis araerTi ganmarteba, romelic axlda basili didis, grigol noselis, dionise areopagelis, ioane damaskelis da sxvaTa Txzulebebs. da, rac
- 10 -
mTavaria, qarTvelma mTargmnelebma berZenTa mibaZviT TviTonac daiwyes amgvari SeniSvna-komentarebis darTva TavianTi TargmanebisaTvis.
xelnawerTa aSiebze SeniSvnebis gaGena bizantiaSic da
saqarTveloSic, iseve rogorc albaT yvelgan, erTi mizeziT
iyo ganpirobebuli da erTi mizani hqonda _ teqstis sworad
gageba. oRond berZen komentatorTagan odnav gansxvavebuli funqcia ekisraT mTargmnel-komentatorebs da maT Soris qarTvelebsac, romlebsac teqstis zustad Targmanis
survili bevri `sityvis Zalis ukeT gancxadebis~ (efremi)
saSualebas teqstSive ar aZlevda. amitom iZulebuli xdeboda aseTi `sityKs Zalis ukeT ganmacxadebeli~ SeniSvnebi
aSiaze, anu `kideTa zeda adgil-adgil~ daewera. naTargmni
teqstisTvis amgvari SeniSvnebis damrTveli mTargmnelic
komentatoria, ufro sworad mTargmnel-komentatori, romlis naazrevi erTnairad sainteresoa orive enaze (rogorc
qarTuli, iseve berZnuli) Seqmnili literaturis mkvlevarTaTvis.
marTalia, qarTvel mTargmnel-komentatorTa SeniSvnebSi imTaviTve calkeuli leqsikuri erTeulebis ganmartebebi Warbobdnen (sarjvelaZe, 1984, 201-232), magram
gvxvdeba sxva Sinaarsis komentarebic. leqsikur ganmartebaTa simravle ki imiT aixsneba, rom mTargmnelis umTavresi
problema `qarTuli Semsgavsebuli sityvis~ (efremi) povnaa, rac zogjer did sirTulebTanaa dakavSirebuli da amitomac xSirad mis mier `mopovebuli sityviT~ ukmayofilo
mTargmneli aSiaze SeniSnavs: `sxuaY ukeTesi vera vpove da
SemindeviTo~ (efremi), amasTanave, am sityvis mniSvnelobis
ganmartebasac iZleva.
mTargmnelis amgvari SeniSvnebi adreul ZeglebSic
gvxvdeba, magram gansakuTrebiT bevria isini efrem mciris,
arsen iyalToelis, ioane petriwis da elinofiluri skolis sxva mwignobarTa nawerebSi. efrem mciresTan amas misi
mTargmnelobiTi meTodi ganapirobebda: erTi mxriv, sizustis dacva _ `dedasa araraY GavrTo~ da meore mxriv is, rom
`Targmans sityKsa Zali da moqcevi dednisaYve aqundes~, rac
am meTodiT momuSave mTargmnels erTaderT gzas utovebda
_ naTargmni TxzulebebisaTvis SeniSvnebi aSiebze daerTo.
amitomac gamoikveTa efrem mciris mTargmnelobiTi saqmi- 11 -
anobis erT-erT Taviseburebad TargmanisaTvis sqolio-komentarebis darTva.
magram efremis komentatoruli saqmianoba xelnaweris
kideebze SeniSvnebis moTavsebiT ar amoiwureba. efremi qarTuli mwerlobis da xSirad ara marto qarTuli, aramed bizantiuri mwerlobis komentatorad gvevlineba Txzulebas
darTul vrcel anderZebsa da winabWeebSi, sadac Zeglis
TargmnasTan dakavSirebul konkretul sakiTxebTan erTad
mraval iseT sakiTxsac exeba, rac am anderZebs erTgvar
literaturaTmcodneobiTi xasiaTis gamokvlevebad aqcevs.
efremis anderZebi, Sesavali werilebi, xelnaweris aSiebze moTavsebuli marginaluri SeniSvnebi da `Seiswaveebi~
anu mTargmnelis mier teqstze darTuli yvelanairi komentari, Gven efrem mciris anderZebSi dadasturebuli terminiT `mTargmnelis mozraxuliT~ aRvniSneT da swored
isini gavixadeT Seswavlis obieqtad. `mTargmnelis mozraxuli~ mTargmnelis originaluri naSromia, misi Sexedulebebis, ganaTlebis, interesTa sferos da erudiciis gamovlenis saukeTeso saSualebaa. efrem mciris kolofonebi _
`Tavisa da boloYsa anderZebi~, `kideTa zeda warwerili
Targmanebi~ da `Seiswaveebi~ saukeTeso masalas gvaZleven
efremis rogorc filologis, enaTmecnieris, literaturis
istorikosis, filosofosisa da, raRa Tqma unda, mTargmnelis dasaxasiaTeblad. Targmanebs darTul komentarebSi
gamovlinda igi rogorc SesaniSnavi mcodne bizantiuri da
qarTuli literaturisa, mecnieri mkvlevari berZnuli da
qarTuli enisa, dakvirvebuli teqstologi da Rrmad erudirebuli komentatori. komentatoruli saqmianoba mxolod mravalmxriv ganaTlebul adamians xelewifeba. saeklesio mwerlobis komentatori kargad unda erkveodes ara
marto RvTismetyvelebis sakiTxebSi, aramed leqsikologiis, gramatikis, literaturis, istoriis, miTologiis kargi
mcodnec unda iyos. efrem mcire, rogorc komentatori,
Tavis `mozraxulSi~ swored amgvar mravalmxriv ganswavlulobas amJRavnebs. zogierTi misi anderZi Tu winasityvaoba
literaturaTmcodneobiTi xasiaTis mecnieruli naSromia,
zogi `Seiswave~- Gamoyalibebuli gramatikuli traqtati;
zogjer calkeuli sityvis mniSvnelobis ganmmartavi sqolio am sityvis istoriis Sesaxeb dawerili enaTmecnieruli
- 12 -
narkvevia da a. S. da, rac mTavaria, mTargmnelis aseTi SeniSvnebi gvaqvs ara TiToorola, aramed Zalian bevri da erTvis
efremis mier Targmnil TiTqmis yvela mniSvnelovan Zegls,
rac, bunebrivia, ganapirobebs Sesaswavli masalis moculobiT sididesac.
Gveni kvlevis mizani iyo efrem mciris naTargmni Txzulebebis Semcveli xelnawerebidan amogvekriba mTargmnelis yvelanairi komentari: anderZebi, winasityvaobebi
da aSiebze gakeTebuli SeniSvnebi. mTargmnelis komentaris
garkveul saxeobad migvaGnia teqstSi GarTuli ganmartebebic ama Tu im sityvis mniSvnelobisa, rac agreTve Gveni Seswavlis sferoSi Semodis.
rogorc aRvniSneT, mTargmnelis `mozraxuli~ efremis
mier Targmnil TiTqmis yvela mniSvnelovan Txzulebas axlavs, romlebic Gvenamde 160-mde xelnaweriTaa moRweuli.
amitom efremis kolofonebis (anderZebisa da winasityvaobebis) da komentarebis (`Seiswaveebis~, xelnaweris `kideTa da pativTa zeda~ moTavsebuli mTargmnelis yovelgvari SeniSvnis) Sesakrebad saWiro iyo efremis Targmanebis
Semcveli yvela xelnaweris Seswavla, rom srulad gvqonoda
xelT efremis `mozraxuli~. am mizniT SeviswavleT TbilisSi, xelnawerTa erovnul centrSi (k. kekeliZis saxelobis
xelnawerTa instituti), daculi 80-mde xelnaweri, romelTa
didi nawili XI-XIII saukuneebis dazianebuli nusxebia. amasTan,
yvelaze metad dazianebulia xelnaweris kideebze moTavsebuli mTargmnelis sqolioebi da `Tavsa da bolosa wignisasa~
darTuli kolofonebi, radgan wignis xSiri xmarebisas misi
swored es nawilebi icviTeboda da ziandeboda. amasTanave,
Gveulebriv, aSiaze moTavsebuli SeniSvnebi ufro wvrili
xeliTaa naweri da xSirad Zalian cudad gairGeva, gansakuTrebiT maSin, roca xelT xelnaweris mxolod fotoebi
gvaqvs da ara dedani. miuxedavad amisa, efremis Targmnili
yvela mniSvnelovani Txzulebis nusxidan gadmoviwereT misi
an misad misaGnevi sqolio Targmanis im teqstTan erTad,
romlis gansamartavadac iyo is dawerili. im SemTxvevaSi,
roca xelnawerze xeli ar migviwvdeboda, davkmayofildiT
aRwerilobebSi mocemuli cnobebiT da samecniero literaturaSi citirebuli mTargmnelis SeniSvnebis gadmoweriT.
sabolood, efremis anderZebisa da winasityvaobebis ricxvma
- 13 -
30-s miaRwia, xolo sqolio-komentarebis raodenobam 200-s
gadaaWarba, romelTa Seswavlis dros Gven winaSe dadga zogierTi Teoriuli sakiTxis gadaWris aucilebloba. kerZod,
dazusteba moiTxova zogierTma paleografiulma da komentatorul saqmianobasTan dakavSirebulma terminma; saWiro
gaxda naTargmni Txzulebis komentirebis efremiseuli
principebis Seswavla da mravalricxovani sqolio-komentarebis garkveuli niSniT klasificireba, radgan efremis
SeniSvnebi erTmaneTisagan gansxvavdebian rogorc daniSnulebiT, aseve konstruqciulad da SinaarsiTac. amitom
wignis pirveli Tavi mivuZRveniT efremis mTargmnelobiTi
da komentatoruli saqmianobis zogad mimoxilvas, mTargmnelis SeniSvnaTa klasifikaciis principebze msjelobas da
zogierT sxva sakiTxs. wignis meore Tavi efremis `Tavisa
da boloYsa anderZebis~ analizs eTmoba, mesame TavSi ganxilulia efremis mozraxulSi daculi cnobebi bizantiuri
filologiis zogierT sakiTxze, efrem mciris anderZebi
da `Seiswaveebi~ Seswavlilia rogorc wyaro bizantiuri da
qarTuli literaturis istoriis Sesaswavlad.2
2
kolofonTa da sqolioTa Seswavlis dros cxadi gaxda, rom
efremis mravalmxrivi komentatoruli saqmianobis srulyofilad warmodgena am naSromSi ver moxerxdeboda. amitomac wignSi
amjerad efremis efrem mciris `mozraxulis~ mxolod nawilis
analizs warmovadgenT, kerZod, ganvixilavT mTargmnelis yvela
kolofons, anu `mTargmnelis mozraxul~ anderZebsa da winasityvaobebs, rogorc yvelaze vrcel da mravali saintereso sakiTxis
Semcvel teqstebs da efremis im `Seiswaveebs~, romlebic qarTuli
da bizantiuri literaturis ama Tu im sakiTxs Seexeba. efremis
gramatikuli da leqsikologiuri xasiaTis SeniSvnebis analizi
warmodgenili iqneba calke naSromi. am sakiTxebze ukve gamoqveynebuli gvaqvs ramdenime Sroma: kerZod, efrem mciris erTi
gramatikuli xasiaTis sqolio, Tsu ax. mecn. Sr. krebuli XVI, 1988,
2216-221; efrem mciris leqsikografiuli xasiaTis sqolioebisa
da sulxan-saba orbelianis leqsikonis mimarTebisaTvis: `macne~,
1989, N3, gv. 68-77; efrem mciris gramatikuli xasiaTis sqolioni, moxseneba wakiTxuli a. SaniZis dabadebis 107-e wlisTavisadmi
miZRvnil samecniero sesiaze 1994 w. 15 marti; punqtuaciasTan
dakavSirebuli terminologia efrem mciris anderZebsa da sqolioebSi: b. jorbenaZis sazogadoebis II samecniero konferencia,
muSaobis gegma da moxsenebaTa Tezisebi Tb., 1995, gv. 14-15; efrem
mciris leqsikografiuli xasiaTis sqolioni: Tsu filologiis fakultetis samecniero sesia, muSaobis gegma da moxsenebaTa
- 14 -
`efrem mcire SesaniSnavi, sworupovari qarTveli mecnieri filologi, filosofosi da istorikosi iyo da Gveni
zneobrivi movaleobaa misi naRvawi da yvela naSromi ise
gamovceT da SeviswavloT, rogorc mis diad suls, maRal
gonebas da Rrma samecniero codnas da niWs Seefereba~, _
werda ivane javaxiSvili (javaxiSvili, 1977, 175). aq efremis
`naRvawsa da naSromSi~ mis TargmanebTan da originalur
TxzulebebTan erTad uTuod igulisxmeba mTargmnelis
mozraxuli SeniSvnebi da anderZebic, romelTa did mniSvnelobaze TviTon ivane javaxiSvilive miuTiTebda Gveni
wigni mokrZalebuli cdaa efrem mciris Targmanebs darTuli `mTargmnelis mozraxuli~ kolofonebis Seswavlisa.
Tezisebi, Tb., 1995, gv. 50-51; berZnulidan Semosuli ramdenime
sityvis mniSvnelobisaTvis efrem mciris `Seiswaveebis~ mixedviT,
Tsu filologiis fakultetis samecniero sesia, muSaobis gegma
moxsenebaTa masalebi, Tb., 1998, gv. 48-49; `Pmis saqceveli~ niSnebi
efrem mciris TargmanebSi, Tsu filologiis fakultetis samecniero sesia, miZRvnili grigol kiknaZis dabadebis 90-e wlisTavisadmi, muSaobis gegma da moxsenebaTa masalebi, Tb., 1999, gv. 56_58;
efrem mcire da qarTuli saliteraturo enis zogierTi sakiTxi:
qarTuli saliteraturo enis sakiTxebi: istoria da Tanamedrov
mdgomareoba, Tb., 2007, gv. 119-124; efrem mciris Targmanebi _
sulxan-saba orbelianis leqsikonis erT-erTi wyaro, akad. sergi
jiqias dabadebidan 110 wlisTavisadmi miZRvnili samecniero konferenciis masalebi, Tb., 2008.
- 15 -
Tavi I
efrem mciris mTargnelobiTi da
komentatoruli moRvaweoba
efrem mciris mTargmnelobiTi saqmianobis zogadi daxasiaTeba. qarTulma mTargmnelobiTma saqmianobam Tavisi istoria
dReisaTvis cnobili masalebis mixedviT, rogorc Gans, V
saukunidan daiwyo, rodesac pirvelad iTargmna bibliuri
wignebi, Zveli da axali aRTqmis sakiTxavebi, rasac SemdgomSi
mohyva qristianuli saeklesio mwerlobis sxvadasxva Janris
mravali nimuSis gadmoReba. gansakuTrebuli etapi qarTuli
literaturis istoriaSi iwyeba aTonis literaturuli skolis Gamoyalibebis Semdeg, roca qarTvel mTargmnelTa winaSe dgeba sakiTxi bizantiuri mwerlobis swrafi da srulyofili aTvisebisa. berZnebTan politikuri da kulturuli
metoqeobis ideam mTargmnelTa mTavar sazrunavad aqcia im
xarvezis umokles droSi amovseba, romelic qarTul mwerlobas bizantiurTan SedarebiT hqonda. qarTvelma moRvaweebma
eqvTime aTonelis meTaurobiT miznad daisaxes eTargmnaT
bizantiuri literaturis saukeTeso nimuSebi da didi mondomebiT Seudgnen am saqmianobas. `mtkice sazrdelisaTvis~
moumzadebel qarTvel mkiTxvels eqvTime `sZiTa zrdida
da mxaliTa~ (Jer. 43, 2r; mari, 1955, 73; bregaZe, 1988, 148),
amitomac berZnulidan Targmnis dros, rogorc k. kekeliZe
SeniSnavs, `imas mudam mxedvelobaSi hqonda misi Tanamemamuleebis sulieri moTxovnilebani, momzadebisa da ganviTarebis done, maTi `fsiqiuri~ specifikuri Taviseburebani da
Tavis Targmanebs ufardebda am moTxovnilebebs, dones da
Tvisebebs. Gven ver vipoviT mis TargmanTa Soris verc erTs
iseTs, romelSic dedani gadmoRebuli iyos ise, rogorc is
misi avtoris xelidan gamosula. is an miumatebda dedans, an
moaklebda mas, an Sescvlida Taviseburad Txzulebis ama Tu
im adgils da iZleoda saTargmni Txzulebis savsebiT axal
redaqcias~ (kekeliZe, 1956, 174). misive dakvirvebiT, `Teoria
`Semateba-Semoklebisa~ marto eqvTime aTonelis TargmanSi
rodi iGens Tavs, is ama Tu im sazomiT sxvebis muSaobasac
warmarTavda~ (iqve, gv. 172).
cnobilia, rom mTargmnelobis eqvTime aToneliseul
- 16 -
stils, romelsac xSirad `Tavisufali Targmanis~ an `kleba-matebis meTodis~ saxeliT aRniSnaven, mkveTrad gaemijna giorgi aToneli, romelic `principulad axlos mivida
berZnul dedanTan, magram Targmanis qarTul enaze bunebrivad ametyvelebisaTvis zogjer arc giorgi mTawmideli
gaurboda Semateba-gamoklebis xerxs~ (xinTibiZe, 1982, 169).
giorgisTvisac rom ucxo ar iyo kleba da mateba, amis Sesaxeb is TviTon aRniSnavs mis mier xelaxla Targmnili `fsalmunTa wignis~ anderZSi: `Guen, romeli jer iyo, GagvirTavs
da, romeli jer iyo dagviklia, viTa Guensa enasa mouvidoda
da wesi saqmisaY eZiebdao~(fsalmuni, 1960, 027).
aseT tradiciebze aRzrdili efrem mcire, romelic
acxadebs, rom `ara saRramatikosoTa, arca safilosofosoTa, aramed Semdgomni Targmanni pirvel damaSuralTa TargmanTa wignebisagan ganviswavlebiTo~ (Jer.43, 1r; mari, 1955,
72; bregaZe, 1988, 148), bunebrivia, did pativs miagebs Tavis
winamorbed mTargmnelebs da gansakuTrebiT ki eqvTime da
giorgi mTawmidelebs, romelTac Tavis maswavleblebad miiGnevs da didi mokrZalebiTa da mowiwebiT ixseniebs Tavis
winasityvaobebsa Tu anderZebSi. efremi maTi mTargmnelobiTi meTodis erT-erTi pirveli mkvlevari da Semfasebelia. qarTul filologiaSi sayovelTaod gaziarebuli azri
eqvTimesTvis damaxasiaTebeli Semateba-daklebis meTodis
Sesaxeb swored efremis anderZebSi mocemuli daxasiaTebidan momdinareobs. misi TqmiT, eqvTimes `madliTa sulisa
wmidisaYTa Pel-ewifeboda SematebaYca da daklebaYca~(A24,
2v; damaskeli, 1976, 69), `maSin Gueni naTesavi liton iyo
da GGKl~ (Jer.43, 2r), amitomac eqvTime `sZiTa zrdida da mxaliTa~, magram `aw mis mier aRzrdili eri misiTave madliTa
mtkicisa sazrdelisa moqene iqmna~ (Jer.43,2r), _ Tvlis efremi
da amitomac miiGnevs, rom saWiroa qarTvelma mkiTxvelma
ara Semoklebulad, `sityuaTa ganzavebiT~ Sesrulebuli
Targmanebi ikiTxos, aramed yovelgvari gaiolebis gareSe
gaecnos berZnul enaze arsebul umdidres qristianul
literaturas da irGevs dedanTan zedmiwevniTi sizustis
meTods. efremis azriT, Txzulebis Targmani `misve (dedisa)
pirsa unda ityodes~ .
amitomac efrems, miuxedavad wina qarTvel mTargmnelTa mimarT didi mowiwebisa, ar akmayofilebs eqvTimes da
- 17 -
giorgis Targmanebi, radgan isini ar warmoadgenen berZnuli dednis pirebs, aramed ufro xSirad maTi qarTuli
versiebia. swored es ganapirobebs efremis mier winamorbed
mTargmnelTagan erTxel ukve Targmnili wignebis xelaxla
Targmnas. Tumca efremi, romelic eqvTimes da giorgis did
avtoritets aRiarebda, erideboda amgvar revizias, magram
sxvaTa iZulebiT, daJinebuli moTxovniT, rogorc araerTxel SeniSnavs anderZebSi, mas mainc utvirTavs giorgis
naredaqcievi `samociqulos~ wignebis berZnulTan Sedareba,
eqvTimes mier Targmnili grigol nazianzelis homiliebis
xelaxla Targmna da sxv.
bunebrivia, efremis amgvar saqmianobas qarTvel sazogadoebaSi gaugebroba gamouwvevia. rogorc k. kekeliZe aRniSnavs: `is axali mimarTuleba, romelic man mTargmnelobaSi daamkvidra, imdenad examuSebodaT, rom mas eqvTimes da
giorgis upativcemlobas, metiGrobasa da mwvaleblobasac
ki swamebdnen~ (kekeliZe, 1980, 61; ix. agreTve, mari, 1909,
36-39). amiT unda aixsnas is Tavis marTleba, rasac efremis
TiTqmis yovel anderZSi vxvdebiT. magram, yvelafris miuxedavad, efremi mTargmnelobiT saqmianobaSi bolomde Tavis
mier erTxel Gamoyalibebuli principebis erTgul mimdevrad rGeba. aRsaniSnavia, rom TviT efremi eqvTime da
giorgi aTonelebis saqmis gamgrZeleblad aRiqvamda Tavs.
mis mier SemuSavebuli meTodi mas winamorbed mTargmnelTa meTodis srulyofad, Semdgom daxvewad miaGnda da ara
masTan dapirispirebad. grigol RmrTismetyvelis Txzulebebis Targmanze darTul erT-erT anderZSi (A 292, 282v,
bregaZe, 1988, 174) efremi imasac ki acxadebs, rom mas grigolis 19 sityva (`aTcxrametni igi aporitaTagan~) `mamisa da
moZRurisa kvalsa SedgomiTa sityuadarTviT~ uTargmnia. e.
i. eqvTimes msgavsad TargmanisaTvis masac raRac Gaumatebia. magram misgan gansxvavebiT `arca sxKsa sakiTxavisa sxuasa GaurTavs~ da `arca jerGinebiT da nebsiT uTargmneli
sityva daugdia~(A292, 282v; bregaZe, 1988, 174). eqvTime ki
xSirad iqceoda ase _ tovebda Targmnisas calkeul, zogjer
sakmaod vrcel monakveTebs, romelTa qarTulad gadmoReba raRac mizeziT ar miaGnda aucileblad (kekeliZe, 1980,
192, 202; 1956, 169-174; et. II,237-269; 1912, 300; et. VII,14-54;
xinTibiZe, 1968; qurcikiZe, 1978, 24-34; miminoSvili, 1963;
- 18 -
dvali, 1966; oTxmezuri, 1989; `orioni~, 1993). `mas Jamsa esreT Sehguandao~(A292, 282v), _acxadebs efremi da amiT xsnis
dednisadmi eqvTimes amgvar Tavisufal damokidebulebas.
magram XI saukunis II naxevarSi, roca drom da Jamma sxva
moTxovnebi daayena qarTvel mTargmnelTa winaSe, efremis
azriT, mTargmnelmac unda Secvalos dednisadmi damokidebuleba. radgan berZnebi xSirad sayvedurobdnen qarTvelebs da uwunebdnen arasrulad da arazustad Sesrulebul
Targmanebs, qarTvelebsac yvela Rone unda exmaraT, rom
maTTvis amis sababi ar miecaT. efrem mcire erT-erTi im
moRvaweTagani iyo, vinc gaiTvaliswina, Tu ra didi mniSvneloba SeiZleboda hqonoda berZnebTan kulturuli gaTanabrebis, maTTan metoqeobis ideas qarTvelTaTvis. amitomac daisaxa miznad zustad, Seucvlelad, Seuryvnelad
da Seuzaveblad eTargmna bizantiuri mwerlobis saukeTeso
nimuSebi da amisTvis Targmnis sakuTari meTodi da wina
mTargmnelTagan gansxvavebuli mTargmnelobiTi Teoria SeimuSava, romelic efremis anderZebSi da aSiebze moTavsebul mTargmnelis SeniSvnebSi gamoTqmuli mosazrebebisa da
efremis mTargmnelobiTi meTodis Sesaxeb arsebuli samecniero literaturis gaTvaliswinebiT Semdegnairad SeiZleba Gamoyalibdes:
1. mTargmnelma Txzulebis Targmnis dawyebamde unda Seiswavlos saTargmnad arGeuli Zeglis irgvliv arsebuli viTareba. daadginos, xom ar arsebobs misi adreuli Targmani, moiZios sando da sarwmuno dednebi da Seajeros
isini erTmaneTTan. mxolod aseTi erTgvari mecnieruli
samuSaos winaswar Sesrulebis Semdeg SeiZleba man mohkidos xeli Targmnas.
2. Txzuleba unda iTargmnos im enidan, romelzedac is aris
Sesrulebuli.
3. mTargmneli unda Seecados daicvas sizuste, mogvces
dednis swori Targmani, ar Secvalos saTauri anu `zedwarwerili~ da minaweric ki. arc daaklos rame da arc ra
miumatos dedniseul teqsts.
4. radgan `yovelsa Targmansa uPms SematebaY sityKsaY~, `sityKs Zalis ganmacxadebeli~, azris damazustebeli da
sxva xasiaTis SeniSvnebi, sqolio-komentarebis, anderZebisa da winasityvaobebis saxiT daurTos naTargmn Zegls
- 19 -
Tavsa da boloSi da kideebze. araviTar SemTxvevaSi ar
SeiZleba maTi ~Sigan gareviT daweraY~.
cxadia, rom efremis mier mTargmnelobiTi saqmianobisaTvis saxelmZRvanelod arGeuli principebi efrem mciris
mTargmnelobiTi Sexedulebebis uaRresad maRal doneze
miuTiTeben. am Teoriis mixedviT efremi gvevlineba ara mxolod ubralod mTargmnelad, aramed Targmnis Teoretikosadac, romelsac mTeli sisruliT gaazrebuli aqvs Tavisi saqmianobis pasuxismgebloba da mniSvnelobac. rogorc
SeniSnaven, `efremi arsebiTad pirveli kacia Zvel qarTul
mwerlobaSi, romelmac ara marto praqtikulad ganaxorciela, aramed Teoriulad gaiazra sakuTari mTargmnelobiTi
muSaobis principebi~ (WumburiZe, 1958, 186). efremis mier
Gamoyalibebuli Targmnis mecnierul Teorias garkveulwilad dResac ar daukargavs Tavisi mniSvneloba.
efrem mciris Teoriis mixedviT mTargmnelis muSaoba
ori etapisagan Sedgeba. pirveli _ esaa mosamzadebeli
samuSaos Sesruleba da meore _ TviT Targmnis procesi.
pirvel etapze mTargmnelma erTgvari mecnieruli samuSao
unda Seasrulos ori mimarTulebiT:
a) dednis SerGeva, b) saTargmnad arGeuli Txzulebis
irgvliv arsebuli viTarebis Seswavla.
efremis Rrma rwmeniT, Txzulebis Targmna `sando da
ueWvi~ dednis mopovebiT iwyeba. aseTi ki, pirvel rigSi,
SeiZleba iyos mxolod originali da ara Tundac uzadod
Sesrulebuli sxvaenovani Targmani. Txzuleba unda iTargmnos im enidan, romelzedac is daiwera. radgan efremis
mTargmnelobiTi saqmianoba berZnul samyaros ukavSirdeba,
amitomac efremisTvis dednad sagulvebeli teqsti yovelTvis berZnulia. misi xatovani SedarebiT berZnuli teqsti `dedaa~, Targmani ki `Svili~, Targmanidan Sesrulebuli
Targmani ki `SviliSvilia~ berZnulisa (A292,312r), romelic,
ra Tqma unda, naklebadaa `ueWK da sando. ~ magram efremma
SesaniSnavad icis, rom berZnul enaze arsebobs TxzulebaTa ramdenime, xSirad erTmaneTisagan sagrZnoblad gansxvavebuli redaqciebi, amitomac dednis SerGevis sakiTxi
marto erTi berZnuli teqstis mopovebiT ar amoiwureba.
saWiroa Sedareba, Sewameba berZnuli dednebisa, mecnierTa
da swavlul kacTa gamokiTxva, erTi sityviT, gamokvleva
- 20 -
sakiTxisa, rac wminda mecnieruli filologiuri xasiaTis samuSaos warmoadgens, magram mxolod aseTi winaswari
samuSaos Sesrulebis Semdeg SeiZleba moipovos mTargmnelma `ucTomelad da gamowulilviT gamarTuli~ dedani, sadac `yovelni (sityvani) dajerebul iqnes~(Jer.43, 3r).
magram efrem mciris azriT, esec araa sakmarisi imisTvis, rom mTargmneli Txzulebis qarTul enaze gadmoRebas
Seudges. man unda gaarkvios, ra viTarebaa am Zeglis irgvliv qarTulSi; xom ar arsebobs misi sxva Targmanebi. efrems
amis garkveva aucileblad miaGnia, `raYTa ara meored Targmnilad Seiracxos wigni ese~(Jer.16, 1r), rac, rogorc Gans,
erTgvar uxerxulobasTan iyo dakavSirebuli (kekeliZe, et.
II,b). `ukueTu visme pirvelad eTargmnos, meored Targmanebuli winaaRmdgomad gamoGndebis~ (Satb. kreb., 365) _aseTi
iyo imdroindel mTargmnelTa literaturuli etiketi. amitomac romelime Zeglis meored Targmnis yovel konkretul
faqts damajerebeli dasabuTeba sWirdeboda. efrems basili
didis `asketikonis~ Targmna Seuwyvetia, roca gaugia, rom
arsebobda am wignis prokopi mRvdlis mier Sesrulebuli
Targmani da mxolod 12 wlis Semdeg gaugrZelebia, isic sxvaTa daJinebuli TxovniT (A689, 187r; Jordania, 1897, 39-40;
xinTibiZe,1968).
erTxel ukve Targmnilis xelaxla Targmnas efremi rom
Tavs sagangebod aridebda, Gans `fsalmunTa Targmanebis~ miseul Targmanze darTuli erT-erTi SeniSvnidanac,
romelic 67-e fsalmunis aTanasi aleqsandrieliseuli ganmartebis Targmnas Seexeba: `Targmani wmidisa aTanasesi amis
fsalmunisa vinaYTgan pirvel Targmnil iyo netaris mamis
daviT tbelis mier, amisTKs arRara saWiro iyo kualad
TargmnaY misi~ (Q37, 282v, m. SaniZe, 1968, 122).
efremis Teoriis mixedviT ukve Targmnili Txzulebis
xelaxla Targmnas mTargmnelma mxolod maSin SeiZleba mohkidos xeli: a) roca Targmani Sesrulebulia ara im enidan,
romelzedac Seiqmna Txzuleba. ase moiqca efremi grigol
nazianzelis Txzulebis (`evnomiosTa mimarT... ~) xelmeored
Targmnisas, radgan misi sityvebiT `somexisa Svilsa, berZenisa SviliSvilsaRa, nuukue da ara ueWvelsa, TKT ueWK da
sakuTari Svili~ arGia (A 292, 312r; bregaZe, 1988, 175) an b)
roca dedani qarTveli mTargmnelis mier Semoklebulia an
- 21 -
ganvrcobili da amitom Targmans is siRrme da sicxade ara
aqvs, rac dedanSi hqonda. aseTi Targmanebi Tundac Rrmad pativsacem mwignobrebs, `Targmanebis wyarod da Zirad~ (Ath.18,
236) wodebul mamebs, eqvTime da giorgi aTonelebs, ekuTvnodes, mainc unda iTargmnos xelaxla, rom arc `berZnebi
gvayuedrebdes~ (A292, 282v) da arc qarTvelni, `kualad
Semdgomni mecnierni berZulisani~, romlebic `mabralebel
gueqmnebodes gamouZiebelad dawerisaTvs sityuaTaYsa~(Jer.
16,2v). marTalia, gasworeba maswavlebelTa Targmanebisa,
romelTagan `gviswavia anbani berZulisa da qarTulisaY~(Jer.
43,2r), friad saGoTiro saqmea, magram efremi imis momxrea,
rom Tuki maT TargmanebSi raime aRmoGndeba `daSTomilad,
anu siswrafisagan, anu dedisa da TargmanTa ver povnisagan,
anu SemdgomTa gadamwerTa garyunisa~(Jer. 43,2r), is `SiSiT
da ZrwoliT~ gaswordes da Tavisi, da saerTod, Semdgom
mTargmnelTa muSaobis mizans xatovnad ase warmoadgens:
`maTiTa Gemda datevebuliTa ketebiTa da uroebiTa maTsa
aPod gakafulsa da lodovanebisagan yanobir qmnilsa Sina
adgil-adgil simaSuraliTa daSTomili maTda Ziri anu klde
aRmovhkafo~(Jer. 43, 2r). amasTanave, efremi Semdgomi drois
mTargmnelebsac anderZad utovebs mis TargmanebSi aRmoGenili uzustobebis gasworebas: `ukueTu TKnier Surisa, krZalulebiT gamoZiebiT da WeSmaritis moyuariTa cnobiTa
GemTaca vinme TargmnilTa SeamTPKos ganmarTebaY SecTomilisaY, ufalman misces sasyideli gulsmodginebisaY~ (Jer. 43,
2v), _ wers is grigol nazianzelis sadResaswaulo homiliebis krebulisaTvis daweril Sesaval werilSi (mari, 1955, 72;
bregaZe, 1988, 148).
II etapze, anu TviT Targmnis procesSi ki, efremis
Teoriis mixedviT, mTargmnelma, romelmac kargad unda
icodes `rabamobaY berZenTa da qarTvelTa enebisaY~(Jer.43,
1r), zedmiwevniTi sizuste unda daicvas. umTavresi moTxovna aq isaa, rom Txzuleba unaklulod iTargmnos `viTar igi
berZulad [ars] da yovelive berZulisagan~(A292,329r). araviTar SemTxvevaSi ar unda Seicvalos `zedwarwerili~, anu saTauri, rasac gansakuTrebul mniSvnelobas aniWebs efremi,
radgan aman SeiZleba gaugebroba da TxzulebaTa erTmaneTSi areva gamoiwvios. ase moxda, magaliTad, basili didis
`iTikasTan~ dakavSirebiT, roca erTmaneTSi airia basilis
- 22 -
`moraluri wesebi~, romelsac berZnulad `iTika~ ewodeba
da eqvTime aTonelis mier Targmnili homiletikur-egzegetikuri Sinaarsis krebuli, romelic qarTulad agreTve
`iTikis~ saxeliTaa cnobili. rogorc basilis `asketikonis~
mkvlevarma e. xinTibiZem gaarkvia: `am or Txzulebas Soris araferia saerTo garda saxelwodebisa. erTs qarTuli
saxelwodeba emTxveva meoris berZnul saxelwodebas. maTi
erTmaneTSi aRrevac am niadagze unda momxdariyo~ (xinTibiZe, 1982, 184-185). amgvari gaugebrobis Tavidan acileba,
efremis azriT, SeiZleba, Tuki Txzulebis zedwarwerils
mTargmneli ucvlelad datovebs, gansakuTrebiT unda gafrTxildes mTargmneli, roca saqme krebulebs exeba: `amas
wignsa ewodebis `filoTeon istoriaY~, romel ars RmrTismoyuarebiTi TxrobaY, rameTu viTar-igi `klemaqsa~ da
`dialoRonsa~ igive berZuli saxeli uwodian qarTuladaca,
egreTve amisTKs usakuTres ars wodebad `filoTeon istoriaY, ~ romeli-ese TKT aRmwerelisa amissa Teodoritesgan
saxeldebul ars amisda~(A689,187r; Jordania, 1897, 40), _ SeniSnavs Teodorite kvirelis Txzulebis Targmanis winasityvaobaSi efremi. saTauris Seucvlelad Targmnis Sesaxeb
msjelobs efremi ioane damaskelis `gardamocemis~ SesavalSic: `sacnaur iyavn, viTarmed `winamZRuari~ saxelad wmidisa anastasi sinelis TqumulTaTKs minaxavs berZulsa Sina,
xolo amis wignisaTKs arasada, TKnier qarTulisa. amisTKs
esreT jer uGndin siwmidesa Tquensa, raYTa viTar-igi zedawarwerilsa amissa Sina iTqmis, `gardamocema~ uwoddeT
wignsa amas, romeli-igi berZulsa Sina esreTve warweril
ars; da `winamZRuar~ masve wmidisa mamisa efTKmes Targmnilsa saxel-edeboden, rameTu TKT igi amisganve gamokrebul
arso~ (A24,3r).
efremi imis momxrea, rom mTargmnelma Seucvlelad
gadmoiRos ara mxolod ZiriTadi teqsti dednisa, aramed
is SeniSvnebic, romelic dedans axlavs aSiebze. dednisadmi aseT ukritiko damokidebulebas efremi xandaxan Secdomamde mihyavs da zogjer Txzulebis Targmnisas teqstSi
Seaqvs is SeniSvna, romelic sinamdvileSi sxvas, komentators ekuTvnis (amgvari SemTxvevebi basili kesarielis `asketikonis~ TargmanSi ganxiluli aqvs e. xinTibiZes (xinTibiZe, 1968, 165-169; 1982, 163-169).
- 23 -
efrem mciris mTargmnelobiT TeoriaSi gaTvaliswinebulia is sirTuleebic, romelic Targmnisas sizustis damcveli mTargmnelis winaSe wamoiWreba. efremis Teoriis
mixedviT, mTargmnelma `dedasa arara unda GahrTos~(Ath.18,
237), amasTanave, misive gancxadebiT `Targmans xati da moqcevi dednisaYve unda aqundes~(A689,187v), e. i. Targmanma
dednis azri, siRrme da sicxade zustad da sworad unda
gadmosces. amis miRweva ki ar xerxdeba ise, Tuki Targmans
dednis `sityvis Zalis ganmacxadebeli~ sityva ar Seemata.
`yovelsa Targmansa uPms SematebaY sityKsa, reca ganmacxadebelad Zalisa~(A24,2v), _ acxadebs efremi da radgan aseT `sityvis Zalis ganmacxadebel~ SeniSvnebs mTargmneli teqstSi
ver GarTavs, is man `kideTa zeda adgil-adgil~ an `Tavsa da
bolosa wignisasa~ unda daweros. TargmanisaTvis kideze adgil-adgil miwerili da wignis Tavsa da boloSi moTavsebuli
mTargmnelis SeniSvnebis darTva, efrem mcires mTargmnelobiTi saqmianobis aucilebel komponentad miaGnia. `sityvis
Zalis gancxadebasTan~ erTad aseT SeniSvnebSi mTargmneli
SeiZleba Seexos saTargmnad arGeul TxzulebasTan dakavSirebul istoriul, literaturul, filosofiur, sarwmunoebriv-Teologiur, gramatikul, miTologiur Tu sxva
sakiTxs, rac efremis azriT, daainteresebs `gamomeZiebel
mkiTxvels~. amitomac Targmanis amgvari komentarebiT aRWurva misi mTargmnelobiTi saqmianobis erT-erTi damaxasiaTebeli Taviseburebaa, ris Sesaxebac aRniSnavs yvela mkvlevari, vinc ki efremis mTargmnelobiT moRvaweobas raime
kuTxiT exeba. `efrems Gveuleba hqonia _TiTqmis yvela mis
mier naTargmni TxzulebisaTvis arSiaze daerTo ama Tu im
sityvis an adgilis ganmarteba, romelsac is `sityuadarTulobas uwodebs~, _ aRniSnavs k. kekeliZe (kekeliZe, 1980,
67). misive dakvirvebiT, `sqolioebi sazogadod sxvadasxva
xasiaTisaa: gramatikuli, istoriuli, leqsikografiuli,
egzegetikuri, filosofiuri da sxv. ~ (iqve, gv. 268).
TargmanisaTvis mTargmnelis mier darTuli yvelanair
SeniSvnas efremi mTargmnelis `mozraxuls~ uwodebs. ioane
damaskelis `gardamocemis~ winasityvaobaSi efremi sagangebod msjelobs amis Sesaxeb da mis Tanamedrove Tu Semdgomi
drois gadamwerebs TxovniT mimarTavs: `ukueTu amas daiwerdes, ese iRuawen, raYTa arara daaklos... arca Gemi ese
- 24 -
kadrebuli da mozraxuli. ara xolo Sesavalsa amas vityv, aramed kidesa warwerilTa TargmanTaca, romelTagani romelnime zepiriT dawerilnia da romelnime dedisagan~(A24,2v).
imave Txovnas imeorebs efremi pavles epistoleTa Targmanebaze darTul anderZSic: `mcireTa amaT sityuaTa adgil-adgil mozraxulTa, Gem sawyaloblisa efrem mcirisaTa
dawera nu gewyinebis, rameTu esreT maqunda brZanebaY, raYTa
Sina araraY GavrTo, aramed kideTa zeda da Tavisa da boloYsa
anderZTa Sina vikadro dawerad~(Ath.18,237); grigol nazianzelis homiliebis krebulisaTvis wamZRvarebul werilSi efremi gvixsnis, rom `mozraxvisa amis Gemisa mizezi (igulisxmeba
am werilis daweris mizezi) ars gulsavse yofisa ZmaTasa
wadiereba~(Jer.43,2v).
efremis mier aq xmarebuli sityva `mozraxuli~ `zraxva~
zmnidan nawarmoebi vnebiTi gvaris mimReobaa. am zmnis ZiriTad mniSvnelobebs Soris i. abulaZe ufro gavrcelebul
`azrTan~ da `fiqrTan~ erTad asaxelebs `axsna-ganmartebasac~. `zraxva _ azri, fiqri, zrunva, `ganzraxva~, rGeva,
axsna-ganmarteba~(abulaZe, 1973, 167) da iqve mohyavs ipolite romaelis `qronikonidan~ erTi adgili, sadac `zraxva~
aSkarad axsna-ganmartebis mniSvnelobiTaa naxmari: `GuenebaY
ixila nabuqodonosor da zraxvaY igi hkiTxa qaldevelTa~
(abulaZe, 1961, 238). am zmnidan nawarmoeb mraval formaTa Soris i. abulaZis leqsikonSi `mozraxuli~ Setanili ar
aris, magram is ganmarteba rac `zraxvas~ Seexeba da efrem
mciris zemoT dasaxelebuli anderZebis konteqsti saSualebas gvaZlevs zustad ganvmartoT am sityvis mniSvneloba.
`mozraxuli~ _ esaa nafiqri, naazrevi, axsna-ganmartebis
mizniT dawerili ram. `mozraxuli~ ganmartebulia rogorc
`naTqvami~ z. sarjvelaZis `Zveli qarTuli enis leqsikonSi
(sarjvelaZe, 1995, 132). amdenad efremis, rogorc mTargmnelis, `kadrebuli da mozraxuli~ misi naazrevia, mis mier
mkiTxvelisTvis miwodebuli axsna-ganmartebaa. `mTargmnelis mozraxuli~ efremis anderZebis mixedviT erTgvari
terminia, romelic aerTianebs mTargmnelis mier saTargmni
Txzulebis gamo xelnaweris sxvadasxva adgilze gakeTebul
yvela saxis komentars: aSiaze miweril sqolioebs, wignis
TavSi moTavsebul winasityvaobas da boloSi darTul anderZs.
- 25 -
efremis mTargmnelobiTi Teoriis mixedviT TargmanisaTvis `mTargmnelis mozraxulis~ darTva aucilebelia. amasTanave, mkacrad unda iqnes daculi wesi maTi gadawerisa.
isini `Sigan gaurevlad~ unda daiweros; `yovlad ujero ars
visganme kidesa warwerilisa mis Targmanisa Sigan gareviT
daweraY, aramed kidesa warweraY, viTarca `viswaveT Guen ese
oTxasocTa maTgan wignTa Teofile patriarqisa mier sKmeonwmidas SewirulTa... ~(A24, 2v).
efremis `mozraxulis~ kvlevis istoria. efrem mciris
mozraxuli komentarebi da anderZebi imTaviTve ipyrobdnen
mecnierTa yuradRebas. jer kidev Tedo Jordaniam, romelmac mravali Zveli qarTuli xelnaweris aRweriloba da mokle analizic mogvca, Tavis `qronikebSi~ TiTqmis srulad
gamoaqveyna efremis mier Targmnil Txzulebebze darTuli
yvela anderZi, rac ki mas hqonda xelT da im sqolioTa
erTi nawili, rac, misi azriT, gansakuTrebul yuradRebas
imsaxurebda(Jordania, 1892, 217-218; Jordania, 1897, 39-40,
40-42, 166-167, 203, 214, 215, 216, 237-38, 220, 223-225, 221-227).
man gamoaqveyna Teodorite kvirelis `filoTeon istoriis~
da basili didis `asketikonze~ darTuli mTargmnelis SeniSvnebis erTi nawilic A689 xelnaweris mixedviT (Jordania,
1897, 40-42), `samociqulos Targmanebis~ sqolioebis nawili
da dionise areopagelis TxzulebaTa Targmanze darTuli
mTargmnelis ganmartebani (Jordania, 1903, 381-383).
1910 wels k. kekeliZem gamosca efrem mciris erT-erTi vrceli `mozraxuli~ `mosaPsenebeli mcire sKmeonisTKs
loRoTetisa da TxrobaY mizezTa amaT sakiTxavTa TargmnisaTa~ (kekeliZe, et. V, a, 223-226), romelsac vrceli gamokvlevac axlavs rusul enaze (iqve, gv. 212-223). efremis sqolioebsa da anderZebs eyrdnoboda mkvlevari Zveli qarTuli
saeklesio mwerlobis araerTi sakiTxis garkvevisas Tavis
naSromSi `Zveli qarTuli literaturis istoria~(kekeliZe,
1980, 61, 101-102, 170, 171, 179, 191, 192, 193, 199, 201, 202,
206, 207, 226, 227, 233, 247).
1926 wels robert bleikma Jurnal `mimomxilvelSi~
gamoaqveyna efrem mciris Targmnil `samociqulos Targmanebaze~ darTuli anderZi erTi ierusalimuri xelnaweris
mixedviT (bleiki1926), romelic Semdeg n. maris ierusalimis
- 26 -
xelnawerTa aRwerilobaSi (mari, 1955, 55-63) da i. abulaZis
mier gamocemul `saqme mociqulTaSic~ (saqm. mociq., 1950,
029-031) daibeWda. `saqme mociqulTaze~ darTul gamokvlevaSi i. abulaZe efremis Targmanebis aSiebze moTavsebul ramdenime sqoliosac Seexo (gv. 012-013). mogvianebiT
efremis Targmnil `samociqulos Targmanebaze~ darTuli
mTargmnelis SeniSvnebi sagangebod Seiswavla k. daneliam
(danelia, 1982, 328-335).
1959 wels e. metrevelma naSromSi `efrem mciris avtografi~ (metreveli, 1959) pirvelad dabeWda efremis avtograful xelnawerSi (S1276) daculi mTargmnelis ramdenime `Seiswave~ da anderZ-minaweri. imave wels T. bregaZem
gamosca efremis originaluri istoriuli Sroma `uwyebaY
mizezsa qarTvelTa moqcevisasa, Tu romelTa wignTa Sina
moiPsenebis~ (efrem mcire, 1959) masze darTuli sqolioebiTurT.
1961 wels s. enuqiSvilma gamosca fsevdodionise areopagelis TxzulebaTa efrem mciriseuli Targmani (petre
iberieli, 1961) da masze darTuli mTargmnelis komentarebic (gv. 261-263), Tumca sagangebo msjeloba efremis komentarTa Sesaxeb gamokvlevaSi, romelic am wigns uZRvis win,
ara gvaqvs (gv. 015-0199).
1966 wels gamovida r. miminoSvilis wigni `ioane damaskelis `gardamocemis~ qarTuli Targmanebi~ (miminoSvili,
1966), sadac erTi Tavi eTmoba am Txzulebis efremiseul
Targmanze darTul mTargmnelis sqolioebis analizs (gv.
116-143).
1968 wels daibeWda e. xinTibiZis monografia `basili
kapadokielis `samoRvaweo wignis~ qarTuli redaqciebi~
(xinTibiZe, 1968), romlis erTi Tavi mkvlevarma `asketikonis~
efremiseul Targmanze darTul istoriul-filologiur,
teqstualuri, sarwmunoebriv-Teologiuri da leqsikuri
xasiaTis sqolioebis Seswavlas miuZRvna (gv. 158-175). manve
aRniSna, rom `es sqolioebi, romlebic dRemde qarTvelologiaSi Seuswavleli iyo, uaRresad saintereso cnobebs
iZleva rogorc efrem mciris msoflmxedvelobisa da mecnierul-mTargmnelobiTi muSaobis, aseve qarTuli saliteraturo enis istoriis Sesaxeb. am sqolioebis mniSvneloba
qarTuli mwerlobis istoriisaTvis Zalze didia~ (xinTi- 27 -
biZe, 1968, 175).
imave 1968 wels m. SaniZem gamosca sruli teqsti efrem
mciris fsalmunTa Targmanebis Sesavlisa, romelic efremis
`mozraxulTagan~ yvelaze vrcelia da amave dros gansakuTrebuli mniSvnelobis mqonec (SaniZe, 1968, 77-122),
fsalmunTa Targmanebis Sesavlis teqstis nawili am TxzulebisTvis daweril efremis anderZTan erTad pirvelad
e. TayaiSvilma gamoaqveyna 1914 w. (TayaiSvili, 1914, 243263), xolo `Sesavlis~ bolo nawili erTi ierusalimuri
xelnaweris (#1) mixedviT aRadgina r. bleikma da dabeWda
Jurnal `mimomxilvelSi~ (bleiki, 1926, 159-160) 1926 wels.
m. SaniZis gamocemaSi, romelsac axlavs gamomcemlis vrceli
gamokvleva, garda imisa, rom teqsti sruladaa warmodgenili, gaTvaliswinebulia yvela nusxis Gveneba da teqsti
kritikuladaa dadgenili.
1976 wels m. rafavam gamosca ioane damaskelis `dialeqtikis~ qarTuli Targmanebis teqsti (ioane damaskeli, 1976),
romelsac daurTo vrceli gamokvleva da leqsikoni. teqstis gamomcemelma dabeWda `dialeqtikis~ erT-erTi mTargmnelis efrem mciris Sesavali werili da sqolioebic, romelic xelnaweris kideebze mouTavsebia mTargmnels. `dialeqtikis~ winasityvaoba adrec iyo gamocemuli T. Jordanias
(Jordania, 1892, gv. 215-219) da e. TayaiSvilis (TayaiSvili,
1902, gv. 710-717) mier.
efremis mier Targmnil agiografiul Txzulebebze
darTuli komentarebis erTi nawili am Txzulebebis teqstTan erTad gamoaqveyna n. goguaZem `metafrasul krebulSi~ (goguaZe, 1986). grigol nazianzelis Txzulebebis Targmanze darTuli efremis anderZebi da sqolioebis
didi nawili Sesulia T. bregaZis mier Sedgenil `grigol
nazianzelis TxzulebaTa Semcvel qarTul xelnawerTa aRwerilobaSi~ (bregaZe, 1988). efremis mier Targmnili fsevdonones miTologiuri komentarebi da mTargmneliseuli
GanarTebi am TxzulebaSi Seiswavla T. oTxmezurma (oTxmezuri, 1989). efremis calkeuli SeniSvnebi gamoqveynebulia
misi Targmanebis Semcveli xelnawerebis aRwerilobebSi,
magram zogjer arazustad da arasrulad. aRwerilobebSi
xSirad mxolod miTiTebulia, rom ama Tu im xelnawers axlavs mTargmnelis SeniSvnebi, `Seiswaveebi~.
- 28 -
efrem mciris sxvadasxva Targmanebze darTuli mravali
sqolio, gansakuTrebiT leqsikografiuli da gramatikuli
xasiaTisa da teqstSive mocemuli mTargmneliseuli ganmartebebi, Seiswavla z. sarjvelaZem, romelmac Tavisi wignis
`qarTuli saliteraturo enis istoriis Sesavali~ IX TavSi
(`qarTuli enaTmecnieruli azris istoriis saTaveebTan~)
(sarjvelaZe, 1984, 198-252) sxva mTargmnelTa SeniSvnebTan
erTad ganixila efrem mciris mravali leqsikografiuli da
gramatikuli xasiaTis komentari, mogvca maTi mniSvnelobis Sefaseba da gansazRvra efremis adgili qarTuli gramatikuli azrovnebis istoriaSi. Zveli xelnawerebidan mis
mier amokrebili mravali aqamde ucnobi SeniSvnidan gansakuTrebiT mniSvnelovania isini, sadac efremi msjelobs
saliteraturo (`wignuri~) da arasaliteraturo (`sofluri~) formebis urTierTmimarTebis Sesaxeb, gvaZlevs ama
Tu im sityvis gramatikul formaTa analizs, Semoaqvs zogierTi axali gramatikuli termini, cdilobs berZnuli da
qarTuli enis TaviseburebebiT gamowveuli sxvaobis axsnas.
mkvlevarma xazgasmiT aRniSna efremis mravalricxovani
leqsikografiuli xasiaTis SeniSvnebis mniSvneloba qarTuli
saliteraturo enis istoriisa da qarTuli leqsikografiis
istoriis Sesaswavlad (sarjvelaZe, 1984, 199-200).
efremis sqolioebi da gansakuTrebiT anderZebi fasdaudebel cnobebs Seicavs Savi mTis mwignobruli keris istoriis Sesaswavlad. arsebiTad efrem mciris `mozraxuli~
warmoadgens safuZvels l. menabdisaTvis Savi mTis literaturuli skolis istoriis warmosaGenad (menabde, 1980).
misi wignis `Zveli qarTuli mwerlobis kerebi~ im nawilSi,
romelic Savi mTis savaneebs exeba, mkvlevari aanalizebs
efremis mraval anderZsa da `Seiswaves~ da maTi gaTvaliswinebiT axasiaTebs Savi mTis savaneSi moRvawe mravali
qarTveli mwignobris saqmianobas.
efrem mciris calkeul sqolioebsa da anderZebs ganixilaven i. lolaSvili (lolaSvili, 1967, 214-220; 1972; 1973;
1982), e. nikolaZe (nikolaZe, 1959), e. xinTibiZe (xinTibiZe,
1982, 171, 173, 176-186, 230-238), g. gozaliSvili (gozaliSvili, 1965), n. maxaraZe (maxaraZe, 1986), l. daTiaSvili (daTiaSvili, 1984), T. kukava (kukava, 1988), m. rafava (rafava, 1990,
a, b; 1991; 1995), q. bezaraSvili (bezaraSvili, 1989, a, b; 1995,
- 29 -
a, b: 1999; 2001; 2002; 2003; 2004), T. oTxmezuri (oTxmezuri,
1986; 1992; 1995; 1997; 1998; 2001; 2004; 2009), g. alibegaSvili
(g. alibegaSvili, 1989), e. WeliZe (WeliZe, 1994; 1995; 1996;
1999), a. WumburiZe ( WumburiZe, 1999; 2001) da sxv.
xelnaweris kideebze darTuli mTargmnelis SeniSvnebis Seswavlas did mniSvnelobas aniWebda iv. javaxiSvili,
romlis azriT, momavalSi qarTuli xelnawerebis Seswavlas unda gamoemJRavnebina qarTvel mTargmnelTa araerTi
SeniSvna, romelsac qarTuli enaTmecnieruli azris istoriisaTvis eqneboda garkveuli mniSvneloba. `TviT is
calkeuli gramatikuli dakvirvebani, romelnic efTvme da
giorgi mTawmidelebs, efrem mcires, arseni iyalToels da
sxvebsac sqolioebisa Tu kidurwerilobis saxiT moepovebaT, jer aravis amoukrefia da gamouqveynebia. amitom im
sagulisxmo sakiTxis gasaTvaliswineblad, Tu ra Tvisebisa
da Rirebulebisa iyo Zvel qarTvel mecnierTa qarTuli da
berZnuli enebis rabamobis codna, jer TiTqmis araviTari
masalebi ar mogvepoveba~ (javaxiSvili, 1937, 4), _ werda iv.
javaxiSvili 1937 wels. marTalia, mas Semdeg, rogorc zemoTac davinaxeT, am kuTxiT seriozuli muSaoba iqna Gatarebuli, magram sruli saxiT warmodgenili, erTad Tavmoyrili
qarTvel mTargmnelTa SeniSvnebi da anderZebi dRemde ara
gvaqvs. efremis Targmanebis Semcvel xelnawerebSi, rogorc
didi mecnieri varaudobda, marTlac uaRresad didi mniSvnelobis masala aRmoGnda ara marto qarTvel mTargmnelTa qarTuli da berZnuli enebis rabamobis codnis Sesaxeb,
rasac gansakuTrebiT usvamda xazs iv. javaxiSvili, aramed
qarTuli da bizantiuri literaturis mraval sakiTxzec.
efremis kolofonebsa da sqolioebs garkveuli mniSvneloba
aqvT qarTul-bizantiuri literaturuli urTierTobebis, zogjer bizantiuri literaturis istoriis konkretuli sakiTxis dasaszusteblad. isini gvawvdian saintereso cnobebs TviTon efremis mTargmnelobiTi saqmianobis
Sesaxeb, mis winamorbed da Tanamedrove mTargmnelebze,
gviqmnian warmodgenas im kulturul garemoze, romelSic
moRvaweobdnen efrem mcire da sxva SavmTeli mTargmnelebi.
efremi Tavisi `mozraxuliT~ warmogvidgeba rogorc mecnieri mTargmneli, dakvirvebuli teqstologi, filologi
da filosofosi, berZnuli miTologiisa da istoriis Ses- 30 -
aniSnavi mcodne.
Gveni naSromi mokrZalebuli cdaa qarTvel mTargmnelTa erT-erTi saukeTeso warmomadgenlis efrem mciris
`mozraxuli~ kolofonebisa da komentarebis Tavmoyrisa da
Seswavlisa (wignSi qveyndeba efremis yvela anderZi da Sesavali werili).
komentatorul saqmianobasTan dakavSirebuli zogierTi termini da naTargmni Txzulebis komentirebis efrem mciriseuli principebi. Zvel qarTul xelnawerebSi komentatorul
saqmianobasTan dakavSirebuli ramdenime termini gvxvdeba.
kerZod: `aSia~//arSia, `kide~, `kiduri~, `kideTa warwerili~, `sxolio~, `mkKdri~, `danaSTeni mkKdrisaY~, `pativi~,
`Seiswave~, `Targmani~, `mTargmnelis mozraxuli~, `anderZi~, `winabWe~, `garemowera~, ` moTxviTad wera~, `kimen-sxolioni~, `marTlgawyoba~, `Targmani~, `Targmaniani~, `iota~,
`usakuTresi~, `gansazRvrebaY~ `ganGinebaY~, samecnieroY~
`Suenieri~, `ixile~ da sxv. (javaxiSvili, 1949, 64; surgulaZe, 1978, 60-64, 73-79). nusxebSi SemorGenilia mTargmnelTa Tu gadamwerTa mier xelnaweris aSiebze moTavsebuli sxvadasxva daniSnulebis, gansxvavebuli konfiguraciis
paleografiuli niSnebic, (isrebi, jvrebi, varskvlavebi,
sxvadasxva geometriuli figurebi, astrologiuri da alqimiuri niSnebi), romlebic gansakuTrebiT xSirad gvxvdeba
komentarebian xelnawerebSi (qajaia, 1969). Zvel xelnawerebs
am niSanTa erTi nawilis saxelebic Semounaxavs, xolo nawilis Sesaxeb ki TiTqmis araferi viciT.
bizantiuri mwerlobis Zeglebis erT-erTi yvelaze nayofieri mTargmnel-komentatoris efrem mciris Targmanebis
Semcveli xelnawerebis Seswavlam da maTze darTul `mTargmnelis mozraxulSi~ daculma zogierTma cnobam saSualeba
mogvca dagvezustebina komentatorul saqmianobasTan dakavSirebuli zogierTi paleografiuli terminis mniSvneloba
da, amasTanave, dagvedgina is ZiriTadi principebi, romliTac xelmZRvanelobda efremi Targmanis komentirebisas.
uwinares yovlisa, Gveni yuradReba miiqcia efremis
kolofonebSi dadasturebulma orma paleografiulma
terminma: `pativi~ da `kide~. ioane damaskelis `gardamocemis~ winasityvaobaSi efremi wers: `... viTarca viswaveT
- 31 -
Guen ese oTxas ocTa maTgan wignTa Teodore patriarqisa
mier sKmeonwmidas SewirulTa, romelTa Sina araraY hrTavs
sagalobeli, TKnier yovelnive sakiTxavni arian _ gareSeni da saeklesioni da saWiroYsa sityKsa Targmani pativTa
zeda wignisaTa uweria, xolo `Seiswaveni~ da `gansazRvrebaY~
`ganGinebiTurT~ da `samecnieroY ese~ ara oden amas wignsa,
aramed yovelTave wignTa berZnulTa uwerian kidesa, raYTa
raJams samecnierosa rasme sityuasa eZiebdes vinme, advilad povos da ara uPmdes mimyovrebuli Jami, anu yovelsave
gardakiTxvaY~(A24, 3r; damaskeli, 1976, 68, damaskeli, 2000,
23).
terminebis `pativis~ da `kidis~ Sesaxeb samecniero literaturaSi ramdenime mosazrebaa gamoTqmuli. ivane javaxiSvilis azriT, `pativi~ asonaklebobis aRmniSvneli niSnis
saxelia: `asos an marcvlis naklebobis maGvenebel niSans
`pativi~ an `qaragma~ ewodeboda (javaxiSvili, 1949, 137). misi
azriT, efrem mciris zemoT moyvanili anderZis im nawilSi,
sadac es terminia naxmari, gadamwerebs Secdoma dauSviaT:
`winadadeba vgoneb gadamwerTagan damaxinjebuli unda iyos
da dedanSi albaT ase ewereboda `pativiTa kideTa zeda wignisaTa uweriao~. erTi sityviT, efrem mcires undoda eTqva,
rom berZnul xelnawerebSi ganmartebas kideebze werdnen
daqaragmebuli sityviT~ (javaxiSvili, 1949, 138). iv. javaxiSvili am sityvas sparsuli warmoSobis sityvad miiGnevs,
romelic `Tavsakravs~, ukeT `Sublsakravs~ aRniSnavs SemdegSi ki Tanamdebobasac (iqve, gv. 138; 1982; 262-264). `pativi
sparsuli sityvaa da Tavsakravsa da Tanamdebobas niSnavda.
somxurSic Semosuli iyo, sadac qarTulis msgavsad, sxvaTa
Soris, sityvis Semoklebis niSansac ewodeboda~, _ SeniSnavs
igi (javaxiSvili, 1949, 138). termin `kides~ Sesaxeb ki mkvlevari wers: `kide Zvelad ewodeboda teqstis oTxive mxriv
dauwerel zolebs... SemdgomSi qarTul mwerlobaSi `kides~
magier terminad `arSia~ Semodis~ (iqve, gv. 64).
termin `pativis~ mniSvneloba sagangebod Seiswavla T.
xaJomiam (xaJomia, 1953, 221-227), romelmac efrem mciris am
anderZisa da vanis saxarebis anderZis monacemebis gaTvaliswinebiT, sadac es termini aseT konteqstSia: `aw vinca
swerdeT, viTa aqa pooT egre dawereT wentiliTa da pativTa zeda meoriTa sityKTa~(A1335,266), daadgina, rom `pativi~
- 32 -
qaragmis aRmniSvneli termini ar aris da efremis `pativTa
zeda~ niSnavs `aSiaTa zedas~, `pativi ki udris aSias~ (xaJomia, 1953, 226). oRond mcire sxvaoba am or sityvas Soris,
misi azriT, mainc SeiniSneba: `pativi igive aSiaa... mxolod
mcire niuansiT, romelSic SesaZlebelia zemo da qvemo aSiebi igulisxmebodes ise rogorc vanis saxarebaSia es TvalsaGinod warmodgenili, xolo `kide~ udrides aswvriv zols,
romelic xelnaweris svetebs Sorisaa moTavsebuli da mis
kideebs asdevs~, _SeniSnavs sqolioSi mkvlevari. `pativi~
rom xelnaweris aSiis zeda da qveda nawilis aRmniSvneli
paleografiuli terminia, amis Sesaxeb varauds mkvlevari
naSromis daskvnaSic gamoTqvams: `amrigad, pativi orive teqstis mixedviT (efremis winasityvaoba da vanis saxarebis
anderZi d. T.) xelnaweris aSias (SesaZlebelia mxolod zemo
da qvemo aSias) ewodeboda~ (xaJomia, 1969, 227).
ganxilul terminebs exeba m. surgulaZec naSromSi `Zveli qarTuli paleografiuli terminebi~ (surgulaZe, 1978),
`kidis~ miseuli ganmarteba iv. javaxiSvilisas eyrdnoba:
`kide ZiriTadi teqstis SemomsazRvrel dauwerel zolebs
ewodeboda~ (gv. 60), xolo `pativis~ ganmartebisas mkvlevari
T. xaJomias gamokvlevis gaTvaliswinebiT SeniSnavs, rom `pativi niSnavs aSias, kides (kerZod, gverdis zeda da qveda kideebs) da am mniSvnelobiT esmis igi efrem mciresac~. sityva
`pativs~ wignis kidis aRmniSvnelad miiGnevda i. abulaZec (abulaZe, 1973, 338). misi ganmarteba efuZvneba A484 xelnaweris
(alaverdis oTxTavi) gadamweris anderZs: `ganTesulni arRara davweren... pativica wignisa dauSuerdeboda~(A484,10r).
termini `pativi~, zemoT aRniSnuli `gardamocemis~ winasityvaobis garda, kidev orjer gvxvdeba efrem mciris anderZSi, romelic pavles epistoleTa Targmanebis Semcvel
aTonur (#18) xelnawerSia daculi (TvalTvaZe, 1988, 220221). am anderZSi efremi aRniSnavs, rom mas pavles epistoleTa komentarebis Targmnisas dednad gamouyenebia ioane
oqropiris Targmanebis mixedviT kirile aleqsandrielis
mier katenuri wesiT Sedgenili Txzuleba, sadac kimenuri
teqsti xelnaweris SuaSi iyo naweri, xolo epistoleTa muxlebis ganmartebebi ki xelnaweris aSiaze oTxive mxares iyo
moTavsebuli. efremi aseTi wesiT weras `garemoweras~ an
`moTxviTad~ weras uwodebs (iqve, gv. 221).
- 33 -
efremis sityviT, `visme moswrafesa eTxova didisa
kKrilesgan, raYTa pativTa zeda samociqulosa wignisaTa
waruweros Semoklebuli Zili sityKsaY, raYTa aqundes mas
erT wignad pavle Targmniani~(Ath.18,236). aq `pativTa zeda~
komentarebis warwera aSkarad gulisxmobs `aSiaTa zeda~
maT moTavsebas. cota qvemoT efremi agrZelebs: `vinaYTagan garemowerili igi pativTa da ricxuTa saZiebeli saeklesiod sakiTxavad da sawereladac Znel iyo, amisTKs viTa
TKT wmidisa ioane oqropiris didTa TargmanTa Sina ars
marTlgawyobil, egreT umjobesad wames berTa GuenTa da
igi moTxviTad mowerili kKriles mier marTlgavawyveT uadvilesobad mweralTa da mkiTxvelTa~ (Ath.18, 237; TvalTvaZe,
1988, 221). vfiqrobT, am konteqstSi termin `pativis~ mniSvneloba naTelia. is ar SeiZleba niSnavdes xelnaweriis
aSiis mxolod zemo da qvemo nawils, rogorc varaudobda T. xaJomia, radgan `moTxviTad wera~ da `garemowera~,
rogorc TviTon sityvebic migvaniSneben, oTxive mxares
daweras niSnavs. `moTxviTi~- oTxkuTxi, asea ganmartebuli es sityva leqsikonebSi (saba, 1991, 498; abulaZe, 1973,
264; cqitiSvili, 1976, 315). efrems saTargmnad SerGeuli
Txzulebis iseTi dedani hqonia xelT, romelSic `pavles~
teqstSi `ganukveTavad~ e. i. gabmiT iyo naweri xelnaweris
SuaSi, xolo ganmartebebi ki aSiebze iyo moTavsebuli. magram Tavisi moZRvrebis, saba Tuxarelisa da antoni tbelis
rGeviT, efrems amgvarad `moTxviTad mowerili~ Targmaneba
pavles epistoleebisa `marTlgauwyvia~, e. i. `pativTa zeda~
moTavsebuli ganmarteba-komentarebi `pavles~ Sesabamisi
muxlis Semdeg dauweria.
amis umTavres mizezad efremi asaxelebs imas, rom aseTi
`moTxviTad mowerili~ wignebi `saeklesiod sakiTxavad
Znel-iyo~. amasTanave, sirTuleebs awydebodnen gadamwerebic (`sawereladaca Znel-iyo~), romlebsac pativTa zeda
warwerili Targmanebis anu komentarebis `ricxuTa saZiebeli~ SeiZleboda areodaT (TvalTvaZe, 1988, 221). amitomac
uzrunia efrems da `uadvilesobad mweralTa da mkiTxvelTa~ marTlgauwyvia pavles Targmanebani.
cxadia, efremi aq e. w. katenuri xasiaTis Sromaze saubrobs, romelSic, rogorc wesi, gansamartavi teqsti, anu
kimeni oTxive mxridan garSemortymulia komentarebiT.
- 34 -
amdenad, efremis `pativTa zeda~, ra Tqma unda, aSias, anu
xelnaweris oTxive mxares dauwerelad darGenil nawils
gulisxmobs da ara mxolod mis zeda da qveda mxares. amasTanave, `pativi~, rom aSiis mxolod zeda da qveda nawili
iyos, maSin, `gardamocemis~ winasityvaobis mixedviT, sadac
efremi xazgasmiT aRniSnavs, rom `saWiroYsa sityKsa Targmani pativTa zeda weriao~, aseTi Znelad gasagebi (`saWiro~) sityvebis ganmarteba xelnaweris mxolod zeda da
qveda aSiaze unda iyos moTavsebuli, mraval xelnawerSi
ki aseTi ganmartebebi, zeda da qveda aSiis garda, naweris
marjvniv da marcxniv dauwerelad darGenil adgilebzecaa
miwerili, rasac Gveulebriv kides uwodeben xolme. aseTi
SeniSvnebi gvaqvs: A 16,24,62,109,110,132,137,154,217, 689,1115, H
194, S 1276, Ath.18, Jer.9,13,15,23,43 da sxva mraval xelnawerSi, rac gvafiqrebinebs, rom `pativi~ igive aSiaa da niSnavs
xelnaweris irgvliv oTxive mxares ZiriTadi teqstis SemomsazRvrel Tavisuflad darGenil dauwerel zolebs.
termini `aSia~//`arSia~ efremis `mozraxulSi~ ar gvxvdeba. rogorc iv. javaxiSvili miuTiTebda, is SedarebiT gvian
damkvidrda xelnaweris im nawilis aRmniSvnelad, rasac Gveulebriv `kides~ uwodebdnen (javaxiSvili, 1949, 64). efremis
anderZSi es terminic gvxvdeba ramdenjerme da ZiriTadad
aSiis mniSvnelobiT: `ara xolo Sesavalsa amas vityK, aramed
kidesa warwerilTa TargmanTaca; romelTagani romelnime
zepiriT dawerilnia da romelime dedisagan~(A24,2v; damaskeli, 1976, 67; damaskeli, 2000, 23). aq `kide~ aSkarad aSiis
sinonimia. `kide~ aSiis mniSvnelobiTaa naxmari Semdeg konteqstSic: `yovlad ujero ars visganme kidesa warwerilisa
mis Targmanisa Sigan gareviT daweraY, aramed kidesa warweraY (A24,3r; damaskeli, 1976, 68; damaskeli, 2000, 24). `ukueTu
raYme Zalisa ganmacxadebeli uPmdes Guensa enasa, igi kidesa
zeda adgil-adgil... davwero~ (A24,3r; damaskeli, 1976, 67;
damaskeli, 2000, 24) `raYTa Sina araraY GavrTo, aramed kideTa zeda da Tavisa da boloYsa anderZTa Sina vikadro
dawerad~ (Ath. 18, 238; TvalTvaZe, 1988, 221). yvela zemoT
moyvanil konteqstSi `kide~ aSiis mniSvnelobiTaa naxmari
da masze, iseve rogorc `pativTa zeda~, iwereba mTargmnelis SeniSvna-ganmartebebi. aqedan SeiZleba gavakeToT aseTi
daskvna: dRevandeli aSiis mniSvnelobiT efrem mcire Tavis
- 35 -
`mozraxulSi~ xmarobs or termins: `pativi~ da `kide~. umeteswilad isini sinonimebia. `pativi~ udris `kides~. `pativTa zeda warwerili saWiroYsa sityKs Targmani~ da `kideTa
zeda adgil-adgil warwerili Targmani~ efremis mraval anderZSi uTuod xelnaweris erTsa da imave adgils gulisxmos
_ ZiriTadi teqstis garSemo Tavisufal adgils anu aSias.
magram `gardamocemis~ Targmanze darTul zemoT moyvanil
winasityvaobaSi terminebi `pativi~ da `kide~ aSkarad upirispirdeba erTmaneTs. mTargmnelis TqmiT, `pativTa zeda~
weria `saWiroYsa sityKs Targmani~, xolo `kideTa zeda~ _
`Seiswave~, `gansazRvrebaY~, `ganGinebaY~, da `samecnieroY~.
am konsteqstSi `pativi~ da `kide~ sinonimebi ar arian. pativi niSnavs aSias, xelnaweris im nawils, sadac mTargmnelis
ganmartebebi iwereba, kide ki misgan gansxvavebuli nawilia
xelnaweris gverdisa.
sagulisxmoa am mxriv `samociqulos Targmanebze~ darTuli mTargmnelis anderZ-winasityvaoba, sadac efremi wers:
`eseviTari sityuani sadaca Semicvalebian, kidesa stiqonisasa iotaY damisuams da Sina sityuasa winaYT ese, viTarmed
`usakuTresi esreT~. aw ukuH sadaca kidesa stiqonisasa anu
sityvasa zeda iotaY hpoo da sityuaTa Tana `usakuTresi~,
can, viTarmed mcired cvalebaY hnebebia mas sityuasa, romeligi wmidasa mamasa Guensa giorgis ara egoden sxKsa raYsme
mizezisagan, raoden ZuHlisa pavlisa wayolisagan dauteobia... ~(Jer.161r; mari, 1955, 57). rogorc k. daneliam gaarkvia
(danelia, 1974; danelia, 1982, 341-342), `iota~ da `usakuTresi~ efrem mciris mier giorgi aTonelis Targmnili `samociqulos~ redaqtirebisas gamoyenebuli pirobiTi niSnebia,
amaTgan `iota~ (Ϟ) daismis xelnaweris kideze, ufro zustad
im striqonis gaswvriv, romelSic raime Secvlilia giorgiseul TargmanSi da Tanac aRniSnulia `usakuTres esreT
ariso~, anu _ ase umjobesia, konteqts ase ufro Seesabamebao. efremis am anderZSi xazgasmulia, rom `iota~`kidesa
stiqonisasa~ daismis. `kide~ aq aSiis mniSvnelobiT araa naxmari, radgan striqonis kided SeiZleba mxolod is viwro
zoli miviGnioT, romelic uSualod nawers asdevs gverdiT
da ara naweris irgvliv darGenili mTeli aSia.
aseTive mniSvneloba aqvs `kides~ `gardamocemis~ winasityvaobaSic. `Seiswaveni~, `gansazRvrebaY~, `ganGinebaY~ da
- 36 -
samecnieroY~ `iotas~ msgavsi pirobiTi niSnebia, romlebic
`kidesa stiqonisasa~, anu naweris gaswvriv aSiis im nawilSi
keTdeba, romelic uSualod teqsts asdevs. am SemTxvevaSi
termin `kides~ ufro viwro mniSvneloba aqvs, vidre im konteqstebSi, sadac is aSias aRniSnavs.
viwro gagebiT `kideze~ (`kidesa stiqonisasa~) keTdeba
sagangebo aRniSvnebi komentatorisa, mTargmnelisa Tu gadamwerisa, romlebic teqstis romelime nawilis an konkretuli sityvis vizualurad gamokveTas isaxavs miznad. farTo
gagebiT `kideze~, rac `pativis~ sinonomia (e. i. udris aSias)
ki `saWiroYsa sityKs Targmani~ iwereba, anu komentatoris,
mTargmnelis Tu gadamweris, sityvieri komentari, ganmarteba Tavsdeba. efrem mcire `gardamocemis~ winasityvaobis im
nawilSi, sadac xelnaweris kideebze miweril `Seiswaves~,
`gansazRvrebas~, `ganGinebas~ da `samecnieros~ ganasxvavebs
`pativTa zeda~ miwerili `saWiroYsa sityKsa Targmanisgan~,
faqtobrivad Txzulebis komentirebis or ZiriTad saxes
gamoyofs. erTia sityvieri komentari, romelSic teqstTan
dakavSirebuli mravali sakiTxi SeiZleba iyos ganxiluli
(`saWiroYsa sityKs Targmani~, romelic `pativTa zeda~ iwereba) da meorea TvalsaGinoebiTi komentari, teqstis ama Tu im
adgilis vizualurad gamosayofad, misaniSneblad gamiznul
pirobiT niSnebi, romlebic `kidesa stiqonisasa~ daismis.
`saWiroYsa sityKs gamosaTargmaneblad~ gankuTvnili adgili anu `pativi~ da aSia xSirad, roca komentari vrceli
araa da imave gverdze Tavsdeba, erTmaneTs emTxveva. amitomacaa efremis anderZSi `pativi~ aSiis sinonimi, magram roca
komentari vrcelia da imave gverdze ar eteva, `pativi~ aSias
ar udris. m. surgulaZe uTiTebs erT-erT xelnawers (Q105),
romlis gadamweri SeniSnavs: `ese qaRaldi misTKs davagde,
dedas asre sWirda da TTuenis dasawyisis pativi ars~ . surgulaZe, 1978, 61). `TTuenis dasawyisis pativi, `TTvenis~ dasawyisis komentarisaTvis gankuTvnili adgilia, romelic
sididis gamo xelnaweris im gverdis aSiaze ver dateula
da meore gverdic dauWeria. rogorc m. surgulaZe aRniSnavs, `xelnawerSi am warweras mosdevs sruliad dauwereli gverd-naxevari. ase rom pativi am SemTxvevaSi niSnavs
ara mxolod kides, aramed saerTod dauwerel Tavisufal
adgils~ (surgulaZe, 1978, 61). mkvlevaris am savsebiT swor
- 37 -
daskvnas Gveni mxriT mxolod imas davZendiT, rom SesaZloa
`pativi~ sagangebod komentaris dasawerad gankuTvnili adgilis aRmniSvneli termini iyos, rasac gvafiqrebinebs am
sityvis Tavdapirveli Sinaarsic.
paleografiuli terminis mniSvnelobiT am sityvis
xmarebis sul ramdenime SemTxvevaa dadasturebuli: `gardamocemis~ efremiseuli Targmanis winasityvaobaSi (A24,
3r), vanis saxarebis anderZSi, (A1335, 266v); Q105 xelnaweris
gadamweris anderZSi, romelsac ganixilavs m. surgulaZe
alaverdis oTxTavis (A484) gadamweris anderZSi, romelsac
imowmebs i. abulaZe Tavis `Zveli qarTuli enis leqsikonSi~
am sityvis ganmartebisas da Ath.18 xelnawerSi dacul pavles epistoleTa Targmanebze darTul efremis anderZSi,
sadac orjer vxvdebiT am termins. yvela zemoT GamoTvlil
SemTxvevaSi `pativi~ aRniSnavs xelnaweris gverdis garkveul
nawils.
rogorc miuTiTeben, `pativi~ sparsuli warmoSobis sityvaa (javaxiSvili, 1949, 138; 1982, 262-264; xaJomia, 1969,
227; surgulaZe, 1978, 60; andronikaSvili, 1966) da niSnavs
Tavsaburavs, Sublsakravs. gviandel sparsulSi Tanamdebobis aRmniSvneli terminicaa. Tavsaxuravis mniSvnelobiT
es sityva Zvel qarTul werilobiT ZeglebSic gvxvdeba.
kerZod, ieremias winaswarmetyvelebis qarTuli Targmanis
erT-erT XI saukunis ierusalimur nusxaSi: `da pativni da
aRsapyrobelni da gKrgKni... wariRes~ (danelia, 1992, 214),
xolo gelaTur xelnawerSi sityva `pativi~ Secvlilia misi
sinonimiT `xKrebiT~: da xKrebi da sapyrobileebi da gKrgKni... warixunes~. sabas ganmartebiT `xKri samRvdelo Tavsaxuravia~ (saba, 1993, 436). rogorc Gans, is sityva, romelic Tavisuflad Secvales gelaTur bibliaSi xKriT, aseve
samRvdelo Tavsaxuravis aRmniSvneli unda yofiliyo. e. i.
pativi am konteqstSi niSnavs samRvdelo Tavsaxuravs, samkauls. xolo samkaulis aRmniSvneli sityvis paleografiul
termin `pativTan~ dakavSireba semantikurad savsebiT
dasaSvebia, radganac komentari, romelic ZiriTad teqstTan SedarebiT wvrili xeliT (`meoriTa sityKTa~) svetebad
iyo naweri, erTgvarad alamazebda, amkobda xelnawers da
garkveulwilad dekoratiuli daniSnuleba hqonda. amdenad SeiZleboda Tavsamkaulis aRmniSvnelis sityva `pativi~,
- 38 -
xelnaweris samkaulad qceul moTxviTad mowerili komentarebis dasaweri adgilis aRmniSvneli gamxdariyo. efremis
anderZebis mixedviTac termini `pativi~ xelnaweris gverdis is nawilia, romelic naweris oTxive mxares dauwerelad aris datovebuli da romelzedac iwereba mTargmnelis
an gadamweris sityvieri komentari. xolo `kides~ efremis
anderZebis mixedviT ori mniSvneloba aqvs: a) `kide~ udris
aSias da b) `kide~ udris naweris gaswvriv marcxniv da marjvniv darGenil viwro zols. kidea, agreTve, svetebs Soris
moqceuli viwro aswvrivi zolic.
rogorc aRvniSneT, efrem mcire ioane damaskelis `gardamocemis~ winasityvaobaSi, sadac erTmaneTs upirispirebs
kideze da pativze miweril SeniSvnebs, Txzulebis komentarebis or wess gulisxmobs. `pativTa zeda~ warwerili `saWiroYsa sityKs Targmani _ mTargmnelis sityvieri komentaria,
xolo kideTa zeda warwerili `Seiswave~, `gansazRvrebaY~,
`samecnieroY~ da `ixile~ _ teqstis ama Tu im moankveTis
TvalsaGinod gamosakveTad gamiznuli misaTiTebeli paleografiuli niSnebia, anu marginaluri niSnebi. Tavisi Targmanebis `berZnulsa wessa zeda gammarTveli~ efremi aqac
bizantiul mwignobarTa kvals mihyveba. swored berZnul
manuskriptebSi gvqonda kideebze specialuri daniSnulebis
pirobiTi niSnebi ( devreesi, 1954, 30; granstremi, 1960, 10;
qajaia, 1969, 32-50; oTxmezuri, 1992, 2009), magaliTad iseTi,
rogoric iyo SemoRebuli jer kidev homerosis aleqsandrieli komentatorebis mier: _ÑβηλÒς, >διπλÁ ¢περιστίκος; >
διπλÁ περιεστιγµšνη; ※ − ¢στερίκος µετ¦ ο Ñβελοà; ¢ντιστίγµα; .
. δου στίγµαι da sxv. (dindorfiusi, 1875, 42). maTs praqtikaSi
damkvidrebas aleqsandriel filologs aristarqes miaweren
da amitomac am niSnebs aristarqur niSnebs uwodeben (sviti,
1914, 59). rogorc aRvniSneT, es niSnebi homerosis teqstis komentirebisaTvis gamoiyeneboda da aRniSnavda masSi
Setanil sxvadasxva xasiaTis cvlilebebs. magaliTad, isini
aRniSnavdnen poemis teqstSi SecdomiT Setanili striqonis
mdebareobas, miuTiTebdnen gadamwerTa mier garyvnil monakveTebze, Secdomebze, romlebic homerosis erT-erTi pirveli komentatoris zenodetisagan momdinareobda da sxv. e.
i. yvela am niSnis daniSnuleba iyo mkiTxvelis yuradRebis
miqceva teqstis ama Tu im monakveTisadmi. maT mimTiTebuli,
- 39 -
mimaniSnebeli, damxmare mniSvneloba hqondaT.
analogiuri daniSnulebis niSnebi saeklesio mwerlobis
TxzulebaTa Semcvel bizantiur xelnawerebSic gvxvdeba,
maT `heqsaplarul niSnebs~ (sviti, 1914, 61) uwodeben, radgan
isini Tavis `heqsaplebSi~ gamoiyena origenem, romelmac
aleqsandrieli gramatikosebis mier SemoRebul niSnebs ramdenime axalic daumata (mag. ˜ lemniskusi, _. hipolemniskusi
da sxv.).
Sua saukuneebis berZenma gadamwerebma SemoiRes mcire
zomis sxvadasxva niSnebi da niSanTa sistema, rac teqstis
garkveuli adgilisadmi mkiTxvelis yuradRebis misaqcevad
iyo gamiznuli da uadvilebda mas saWiro adgilis povnas.
aseTia sxvadasxvagvari jvrebi, varskvlavebi (`asteriksebi~),
isrebi da sxva paleografiuli niSnebi, romelTa erTi nawilis saxelwodeba gadamwerTa SeniSvnebSi aris daculi, meore nawilis saxeli ucnobia, magram rogorc r. Smerlingi
aRniSnavs, erTi ram cxadia, rom isini teqstis SinaarsTan
mimarTebaSi damxmare mniSvnelobisani arian~(Smerlingi,
1967, 69).
e. granstremis dakvirvebiT (granstremi 1960,18), bizantielma komentatorebma Tu gadamwerebma daudgeneli
mizezebis gamo SeimuSaves specialuri niSnebi grigol nazianzelis TxzulebaTa komentarebisaTvis, Tumca am niSanTa msgavsi sistema ioane oqropiris Txzulebebis Semcvel
ramdenime berZnul xelnawerSic dasturdeba (galavarisi,
1969). marginaluri niSnebiT moniSnul adgilebs mkiTxveli
gansakuTrebuli yuradRebiT unda mopyroboda.
grigol nazianzelis TxzulebebisaTvis SemoRebuli
pirobiT niSanTa es sistema qarTul xelnawerebSic gvxvdeba. kerZod, efrem mciris mier Targmnili grigol RrmTismetyvelis 16 homiliis Semcvel zog xelnawerSi (A109,Jer. 43,
Jer.15) da A24-Si, romelic ioane damaskelis `dialeqtikisa~
da `gardamocemis~ efrem mcireul Targmanebs Seicavs da
S1276-Si, romelic efremis avtografs warmoadgens (metreveli, 1959; oTxmezuri, 1995).
aRsaniSnavia, rom Jer. 43, xelnawerSi zandukis Semdeg(4v)
am niSnebis grafikuli gamosaxulebani da maTi axsnacaa
mocemuli, rac, rogorc Gans, berZnuli dednidan momdinareobs, radgan niSanTa es sistema da maTi axsnac daculia
- 40 -
ramdenime berZnul xelnawerSic (mosei, 1981), romelTagan
erTs granstremic imowmebs (moskovis saxelmwifo istoriuli muzeumis berZn. xelnaweri #60). es aris pergamentze
Sesrulebuli 975 wlis xelnaweri, romelic grigol nazianzelis Txzulebebs Seicavs da kideebze axlavs mravalricxovani sqolioebi. am xelnaweris me-2 gverdze aris swored
moTavsebuli komentirebisaTvis gamoyenebuli niSnebis axsna
(ix. agreTve, K.and S. Lake,Dated Greek Munuscule Manuscripts to the
year 1200 (Monumenta Paleographica Vetera) VI, Boston,1936). T. oTxmezuris miTiTebiT, am sqolios avtoria VI saukunis anonimi
komentatori (oTxmezuri, 1992, 96 da iq miTiTebuli literatura: Ch.Astruc, Remarques de S. Gregoire de Nazianze -Analecta
Bolandiana,1974,t.92. Fax.3-4,p.289-295).
Jer. 43 xelnawerSi, rogorc aRvniSneT, teqstSi gamoyenebuli niSanTa axsna zanduks mosdevs da iseve, rogorc
am xelnaweris mravalricxovani sqolioebi, wvrili nusxuriT aris dawerili. xelnaweris fotopirze niSnebi Zalian
cudad gairGeva, magram teqstSi gamoyenebuli niSnebi saSualebas gvaZlevs, aRvadginoT maTi grafikuli gamosaxulebac. niSanTa axsnas win uZRvis singuriT dawerili saTauric: `Targmani niSanTa ama[T] [... ... ]~, romelsac mosdevs
ganmartebis teqsti:
O `mzisTualis saxe ese niSani ganwesebul ars adgilTa,
romelTa Sina RrmTismetyvelebisaTKs metyuHlebdes moZRuari, vinaYTgan mzed simarTlisad saxel-edebis RmerTsa werilTa Sina~.
※ `varskulavis saxe ganwesebul ars adgilTa, romelTa
Sina Porcielebrivisa gangebulebisaTKs didisa RmrTisa da
macxovrisa Guenisa iesu qristessa metyuHlebdes RrmTismetyuHli moguTa gamoGinebulisa mis varskulavisaTKs~.
Snri `saswauli ese SuHnierisa ganwesebul ars adgilTa,
romelTa Sina metyuHlebaY Seimkvebodis, anu gulisPmissayofelobaY aRyuavnebodis, anu orive zeSTa aRematebodis~.
Sswe `Seiswave ese dawesebul ars adgilTa, romelTa Sina
ipovebodes ucxoY raYme anu sjulisdebiTi, anu moTxrobiTi, anu gamometyuHlebiTi, romlisaY uPms SeswavebaY mkiTxvelsa~ (Jer. 43, 4v; bregaZe, 1988, 150; oTxmezuri, 1992, 1995):
pirveli niSani `mzisTualis saxe~, (τÕ ¹λιακÒν σηµε‹ον)
berZnul astronomiul teqstebSi mzes aRniSnavs da grigol
- 41 -
nazianzelis TxzulebebSi im adgilas daismis, sadac saubaria RmerTze, RmrTismetyvelebaze, RvTaebriobaze, radganac
saRrmTo werilSi RmerTi samarTlianobis mzed iwodebao. am
niSnis Sesaxeb efrem mcire `gardamocemis~ VIII Tavis (`wmindisa samebisaTKs~) saTauris gamo gakeTebul SeniSvnaSic aRniSnavs: `sadaca samebisaTKs Tqumul iyos, yvelgan Suenis da
zis berZulTa wignTa ese mzisTualis saxe niSani ara sakiTxavTa, aramed sagaloebelTaca Sina~(A24,40v; miminoSvili,
1966, 117). Jer. 43-Si es niSnebi Zalian cudad gairGeva, magram
erT adgilas TiTqos unda Gandes `mzisTuali, ~ romelic nazianzelis Txzulebis Semdeg adgils uzis kideze. `viqmneT
tkbil, mowyale Tanalmobel; vemsgavsneT saxierebasa meufisasa, romeli aRmoubrwyinebs mzesa keTilTa da borotTa
da zrdis yovelTa wmidaTa msgavsebiT~(Jer. 43, 10v). am niSnis xnarebis rva SemTxveva daadastura T. oTxmezurma A109
xelnawerSi (oTxmezuri, 1992).
meore niSania `varskvlavi~ (¢στερίσκος). igi grafikulad
ase gamoisaxeba ※. es niSani aRniSnavs iseT adgilebs teqstSi, sadac laparakia qristes xorcSesxmis Sesaxeb, radganac,
rogorc komentatori ganmartavs, es ambavi mogvebs varskvlavis gamoGinebiT euwyaT.
nazianzelis homiliebis efrem mcireuli Targmanebis
Semcvel xelnawerebSi Jer.15 da Jer. 43-Si ramdenjerme gvxvdeba es niSani da yvelgan iq, sadac Ze RmerTis xorcielebaze,
gankacebaze, mis adamianur saqmianobazea laparaki. magaliTad: `da iqmna TKnier codKsa kac, rameTu uPmda Sobisaca
pativis-cemad~ (Jer.15, 203r) kideze didi varskvlavia daxatuli; `qriste naTel iRebs _ Tana ganvbrwyindeT, qriste
daeflvis _ TanaSTavideT, raYTa TanaaRmovideT (Jer. 15,
87r), aqac kideze `asteriskoa~. `qristes Tana swer, qristes
Tana aRswon, Tavisa Tana gamocdi, sityKsa Tana hamar-hyof~
(Jer.43,11r; Jer.15,17v) nazianzelis Txzulebis es adgilic varskvlavis niSniTaa gamoyofili.
mesame niSania `Suenieri~, rac kideze daqaragmebulad
(Snri) aris miwerili am adgilebis aRsaniSnavad, sadac metyveleba ganmSvenebulia, Semkulia, `azri ayvavebuli~. erTi
sityviT, saqme gvaqvs mxatvruli azrovnebis SemTxvevebTan.
- 42 -
termini Targmania berZneuli æρα‹ον--isa, 3* rasac mravali
mniSvneloba aqvs, 1. mwife, Semosuli, 2. sruli, davaJkacebuli, 3. Tanadrouli, 4. Sesaferisi, 5. ayvavebuli, kargi.
6. dadgenili, regularuli da sxv. terminisaTvis, rogorc
Gans, amosavalia am sityvis mexuTe mniSvneloba (ayvavebuli).
es niSani xelnawerebSi Zalian xSirad ixmareba, aq mxolod
oriode magaliTs moviyvanT: `da viTarca utkbilesTagan
movides Semwuxebelni, egreTve SesawuxebelTagan kualad
egnen utkbilesni~(Jer.43,14v) `vin ufroYs ganaTlda naTliTa
mecnierebisaYTa da STaixedna siRrmesa sulisasa da RmrTisa Tana ganixila RmrTisaTKs, visme aqunda sityuaY umjobesi
mTargmaneblad mogonebulTa, vidre arca erTi saeWu iyo
misTKs msgavsad mravalTa, viTarmed anu gonebasa sityuaY
ara aqus, anu sityuaY ara gonierebad vals, aramed orkerZove msgavsad saTno iyo~. (Jer.43, 65v) am adgilas kideebze SeniSvna `Snri~. e. i. niSani `Suenieri~ zis teqstis im
adgilebis mosaniSnad, sadac Txroba mxatvruli saxeebiT
xdeba.
meoTxe niSani (Sswe) _ `Seiswave~ Targmania berZnuli sityvisa σεµε‹οσαι (II piris forma zmnisa σεµειÒω). am zmnas
aqvs ramdenime mniSvneloba. 1. aRniSvna, SeniSvna. 2. med. axsna, ganmarteba, 3. med. aRniSne, daixsome. Gvens SemTxvevaSi
mas, cxadia, aRniSvnis mniSvneloba aqvs. kideze daqaragmebulad miwerili `Seiswave~ mkiTxvels mianiSnebs, rom teqstSi iseT ramezea saubari, romelic misgan gansakuTrebul
yuradRebas moiTxovs. amgvari aRniSvnebi Zalian xSirad
gvxvdeba qarTul xelnawerebSi, gansakuTrebiT xSirad ki
efremis Targmanebis Semcvel nusxebSi. mravalricxovani magaliTebidan moviyvanT oriodes: `vieTnime ukuH ityKan, viTarmed pirvel yovelTa dabadebulTa daibades angelozni,
viTarca RrmTismetyuHli grigoli ityKs, viTarmed pirvelad moigona angelozni igi Zalni zecisani da mogonebaY igi
saqme iyo~(A24, 53v). am msjelobis gaswvriv mTel sigrZeze
kideze Gamowerilia `Seiswave~. an kidev: `raYTa dasabam bor3
aRsaniSnavia, rom am berZnul sityvas, romelic monogramis saxiT iwereboda berZnuli xelnawerebis kideebze, yovelTvis ar Targmnidnen qarTulad.
zogjer es monogramiTve gadmohqondaT, romelic ori asomTavruli asos
o da r-sagan Sedgeba. o-s mucelSia r Gasmuli. amis Sesaxeb. ix. l. qajaia,
pirobiTi niSnebi qarTul komentarebian xelnawerebSi, paleografiuli
Ziebani, II, Tb., 1969. gv. 34-35).
- 43 -
otisa iqmnebis udebebaY keTilisaY~(Jer.43,12r) kideze aqac
`Seiswavea~ miwerili. moyvanili magaliTebidanac naTelia,
rom marginaluri niSani `Seiswave~ xazgasmisaTvis, mkiTxvelis mier dasamaxsovreblad, aRsaniSnavad aris gamoyenebuli da daaxloebiT imgvari daniSnuleba aqvs, rac NB-s.
`Seiswave~ niSnavs `aRniSne, daimaxsovre, ~ da zemoTmoyvanili sqolios mixedviT is zis teqstis im adgilebSi, sadac
raime dogmaturi (efremiT `sjulisdebiTi~, berZn δÒγµα),
istoriuli (`moTxrobiTi~ berZn. ƒστορία) an mxatvruli
(`gamometyvelebiTi~) teqsti gvaqvs.
rogorc xelnawerebidan Gans, es simboloebi misaTiTebeli marginaluri niSnebi iyo, romelebic mkiTxvelis
yuradRebas amaxvilebdnen Txzulebis ama Tu im adgilze,
erTgvarad xazs usvamdenen, gamokveTdnen, vizualurad
gamoyofdnen taqstis ama Tu im monakveTs da amiT garkveul
mimarTulebas aZlevdnen mkiTxvels.
rogorc vxedavT, berZnul da qarTul xelnawerebSi
kideebze misaTiTebeli niSnebis Tu sityvebis miwera gavrcelebuli iyo. zemoT GamoTvlili niSnebis msgavsad,
marginalur, mkiTxvelis yuradRebis misaqcev niSans, SeniSvnas warmoadgens efremis mier `gardamocemis~ winasityvaobaSi dasaxelebuli `Seiswave~, `gansazRvrebaY~ `ganGinebaY~
da `samecnieroY~. zemoT ukve vaGveneT, rom `Seiswave~
berZnuli σηµε‹οσαι-is Targmania da mniSvnelobiT udris
`aRniSne, daixsomes ~. `Seiswaves~ msgavasad mimaniSnebeli
funqcia aqvT iseT minawerebsac, rogoricaa `gansazRvrebaY~, `ganGinebaY~ da `samecnieroY~, `ixile~, da `Suenieri~,
romlebic aseve kideebze keTdeba da mkiTxvelis yuradRebas teqstis ama Tu im adgilze amaxvilebs. `gansazRvrebaY~ berZnuli sityvis Ð ÑρισµÒs-is qarTuli Sesatyvisia. am
terminis mniSvnelobis axsnaze TviTon efremi migviTiTebs:
`gansazRvrebisa Targmani TKT wina gepoebis safilosofosoTa TavTa Sina meaTequsmeted Tavad~(A24, 3r). marTlac,
ioane damaskelis `dialeqtikis~ efremiseul Targmanis me16 TavSi aseTi gamarteba gvaqvs: `gansazRvrebaY ars sityuaY
mokle, sacnaur myofeli bunebasa winamdebarisa saqmisasa.
(damaskeli, 1976, 105). da sadac raime cnebis, sagnis an movlenis ganmarteba, gansazRvreba, definicia gvaqvs, ioane
damaskelis `dialeqtikis~ da `gardamocemis~ xelnawerSi (A
- 44 -
24) kideze miwerilia `gansazRvrebaY~. magaliTad: `vnebaY ars
grZnobadi aRZvraY nebebiTisa Zalisa ocnebasa zeda keTilsa
anu borotsa(A24,70v); `ganzraxvaY ars aRZvraY da survili
raTasame saqmisa mimarT sityKeriTi~(A24,72r); `moqmedebaY ars
bunebiTi Zali da ZvraY TiToeulisa arsebisaY~(A24,73v). aseT
SemTxvevebSi kideze yvelgan aris minaweri: `gansazRvrebaY~.
`gansazRvrebis~ msgavsia `ganGinebac~. efremi amis Sesaxebac miuTiTebs `gardamocemis~ winasityvaobaSi. `xolo gansazRvrebasa da ganGinebasa igive da erTi Zali aqvs~(A24,4r).
msgavsi daniSnulebiT ixmareba misaTiTebeli sityvebi
`samecnieroY~ da `ixile~.
amrigad, terminebi `Seiswave~, `gansazRvrebaY~, `ganGinebaY~. `samecnieroY~, `ixile~ teqstis kideebze gakeTebuli
specialuri daniSnulebis marginaluri niSnebia, romelTac
mxolod misaTiTebeli, damxmare funqcia akisriaT da mkiTxvelis yuradRebas amaxvileben Txzulebis ama Tu im adgilze.
es niSnebi kideebze keTdeba iseve, rogorc nebismieri sxva
pirobiTi niSani, magaliTad: `qanwili~, `Relvavrceli~ (citatis niSani), jvari anu `asterikso~ da `iota~, romelic
efremma giorgi aTonelis mier Targmnili `samociqulos~
gasworebuli adgilebis aRsaniSnavad SemoiRo.
unda aRvniSnoT, rom teqstis amgvani damuSaveba, rac
efremma bizantieli mwignobrebisagan gadmoiRo, Txzulebis
komentirebis erTgvari saxea, radgan sagangebo miTiTebiT
komentatori mkiTxvels yuradRebas amaxvilebinebs teqstis ama Tu im monakveTze, swored imaze, rac, misi azriT,
yvelaze mniSvnelovania da dasamaxsovrebeli.
zemoT moyvanili msjeloba, vfiqrobT, sakmao sabuTia imisaTvis, rom davaskvnaT: samecniero literaturaSi
xSirad xmarebuli termini `Seiswave~ yovelTvis ar aRniSnavs mTargmnelis sityvier SeniSvnas, ganmartebas, msjelobas teqstTan dakavSirebul ama Tu im sakiTxze. is orgvari
Sinaarsisaa. erT SemTxvevaSi, roca `kidesa stiqonisasa~ iwereba, is aris misaTiTebeli pirobiTi niSani, xolo roca am
sityviT aSiaze moTavsebuli mTargmnelis ganmarteba iwyeba,
termini `Seiswave~ mTargmnelis sityvier komentars aRniSnavs. amitomac aRrevis Tavidan acilebis mizniT, marTebuli iqneba aSiaze anu `pativTa zeda~ miweril mTargmneliseul sityvier SeniSvnebs efrem mcirisve sityvebiT `ki- 45 -
deTa warwerili Targmani~ vuwodoT, radgan am SeniSvnebs
igive daniSnuleba aqvT, rac dRevandeli gagebiT sqolios
da Txzulebas darTul komentarebs gaaGniaT, SesaZlebelia
maT aRmniSvnelad zogadad termini sqolio an komentaric,
an sqolio-komentaric gamoviyenoT. miT umetes, rom sityva sqolios am SinaarsiT Zvel mTargmnelebTanac vxvdebiT, xolo sabas ganmartebiT, `sxolio ars wignT Targmani
gareSemowerili~(saba, I993, 126).
amrigad, Targmanis komentirebis efrem mciriseul sistemaSi daniSnulebis TvalsazrisiT gamoiyofa ori tipis
komentari: 1) TvalsaGinoebiTi, mimaniSnebeli komentari,
anu marginaluri niSnebi da 2) sityvieri, ganmartebiTi komentari, anu mTargmnelis sqolio.
mTargmnelis sityvieri komentaric araa erTgvarovani.
sityvier komentarSi, romelsac efremi, rogorc aRvniSneT, `mTargmnelis mozraxuls~ uwodebs, igulisxmeba ara
mxolod `kideTa da pativTa zeda~ warwerili SeniSvnebi,
aramed `Tavisa da boloYsa anderZebic~; anu Txzulebas
wamZRvarebuli winasityvaobac da boloSi darTuli anderZic. mTargmnelis sityvieri komentaris erTgvari saxeobaa
teqstSi GarTuli ganmartebebic, sadac mTargmneli romelime ucxoenovani sityvis Targmans gvaZlevs, an saxelis
etimologias gvixsnis. mTargmnelis amgvari SeniSvnebic,
ra Tqma unda, komentaria, mxolod im gansxvavebiT, rom aq,
rogorc wesi, mxolod erTi sityvis ganmarteba gvaqvs mocemuli. magram, amis miuxedavad, isic `mTargmnelis mozraxulia~, oRond teqstSive GarTuli. aRsaniSnavia, rom aseTi
GanarTebi, anu `zedadarTulebi~ da im berZnul dednebSic
yofila, romlebiTac sargeblobda efremi. magaliTad, nazianzelis homiliaTa erT-erT krebulSi Semonxul mTargmnelis anderZSi efremi sagangebod aRniSnavs, rom Gemi
maswavleblebi mirGevdnen, `raYTa zedadarTuli yoveli
da Targmanisagan GarTuli dautero da TKT wmidisa oden
sityuaY martod vTargmne~(Jer.43,3r). miuxedavad imisa, rom
TargmanSi raimes GarTva ewinaaRmdegeboda mis principebs,
efrems wina mTargmnelTa msgavsad zogi ucxoenovani sityvis ganmarteba teqstSive miucia, anu saTargmni TxzulebisaTvis `sityua daurTavs~ TviT teqstSi. amgvar SeniSvnebs,
anu mTargmneliseul GanarTebs, Gven qarTvel mwignobarTa
- 46 -
da maT Soris efremis mier xmarebuli terminiT `sityuadarTuliT~ aRvniSnavT da `kideTa zeda warweril~ komentarebTan erTad ganvixilavT efremis leqsikur xasiaTis
sqolioebis analizis dros.
Tuki zemoT Tqmuls SevajamebT, Gveni kvlevis sfero
ase ganisazRvreba. efrem mciris komentatoruli saqmianoba
Gans `mTargmnelis mozraxulSi~, romelSic efremi da masTan erTad Gvenc vgulisxmobT:
a) `Tavisa anderZebs~, anu mTargmnelis winasityvaobebs, Sesaval werilebs;
b) `boloYsa anderZebs~, anu mTargmnelis bolosityvaobebs;
g) `kideTa zeda warweril Targmanebs~, anu sqolioebs;
d) `sityuadarTulebs~, anu teqstSi GarTul mTargmneliseul SeniSvnebs.
rogorc `mTargmnelis mozraxuli~ yvela anderZi ar
SeiZleba iyos erTnairi (zogi vrcelia, zogi Zalian mokle,
zogi Txzulebis TargmnasTan dakavSirebul mraval sakiTxs
exeba, zogSi ki mxolod mTargmnelis vinaobaa dasaxelebuli) (metreveli, 1959, 98), aseve erTmaneTisagan gansxvavebulia rogorc sqolio-komentarebi, iseve `sityuadarTulobanic~. amgvari ganmartebebis konstruqciul Taviseburebebs yuradReba miaqcia e. xinTibiZem, romelmac 3 jgufad
dayo isini: 1. mTargmneli berZnuli formis ganmartebisas,
sityvebiT `romel gamoiTargmanebis~ miuTiTebs mis qarTul mniSvnelobaze da Semdeg iZlevTa am sityvis sakuTar
etimologiur gaazrebs (eqvTime aToneli). 2. mTargmneli
ganmartavs berZnul sityvas qarTuli SesatyvisiT da teqstSive miuTiTebs: `romel ars~ (giorgi mTawmindeli). 3.
mTargmneli berZnul sityvas iqve, gverdiT miuwers Sesabamis qarTul Targmans da teqstSi sagangebo miTiTebas
imaze, rom TargmanebasTan gvaqvs saqme, ar urTavs (efrem
mcire da ioane petriwi) (xinTibiZe, 1982, 75-176).
efrem mciris sqolioebic konstruqciulad sami gansxvavebuli tipis SeniSvnebi gamoyofa. 1) sqolioTa erTi
nawili sxvebTan SedarebiT vrcelia da masSi mTargmneli
teqstis TargmnasTan an konkretul adgilTan dakavSirebul romelime sakiTxs exeba. amgvar sqolios xSirad iwyebs
- 47 -
sityva `Seiswave~, rasac mosdevs mTargmnelis msjeloba
ama Tu im sakiTxze. amitomac am tipis sqolioebs zogadad
`Seiswaveebs~ vuwodebT. magaliTebi: `Seiswave, berZulad
pitK, xolo qarTulad kicK fiWKsaY (Jer.8,163v); `Seiswave, rameTu mamaY didisa basilisi pontoeli iyo~ ( Jer.43); `Seiswave,
viTarmed berZenTa eniTa yoveli sityuaY anu mamali aris,
anu dedali da yovelTa dabadebulTa casa da queyanasa da
zRuasa da raYca raY arian maT Sina nivTTa da mcenareTa
da nergTa da yovelsa sityuasa da saxelsa, vnebaTa gina
saTnoebaTa anu mamad ityKan, anu dedlad. mamalmyofel
sityKsa, gina saxelisa ars oni da dedalmyofeli inni da
amaTgan erTi ueWuelad uzis Tavsa sityKsasa anu oni anu
ini~(A292,319).
2) aSiaze moTavsebuli SeniSvnebis meore jgufi ucxoenovani sityvebis Targmans warmoadgens. ufro xSiria berZnuli da ebrauli sityvebis Targmna, zogjer mocemulia sityvis etimologiis axsnac. am sqolioebSi xSirad ixmareba
konstruqcia `romel gamoiTargmanebis~ an berZnuli sityva, `gamoiTargmnebis~ qarTulis sityva. amitom am tipis
SeniSvnebs `romel gamoiTargmanebis~ tipis sqolioebs vuwodebT. magaliTad `daesrula Sesavali wignisa amis wmidisa
basilisi, romelsa asketikon ewodebis, romel gamoiTargmanebis samoRvaweoY~ (A689,6v); `rameTu geneTlia Sobisad
gamoiTargmanebis (Jer.43,218r); `angelozi qadagad gamoiTargmanebis, xolo satan eniTa ebraelTaYTa mPdomsa saxeledebis~(Jer.9,91r). `alKsio, gina apolKsio esreT gamoiTargmanebis, viTarmed `gansasuenebeli ujaWoY~. `romel gamoiTargmanebis~ tipis konstruqcia xSiria e. w. saxismetyvelebiT ganmartebebSi. mTargmnelis amgvari SeniSvnebi efrem
mciris mTargmnelobiT Teoriis mixedviT aSiaze unda iyos
gakeTebuli. xSir SemTxveaSi es asec aris, magram msgavsi
konstruqciis SeniSvnebi xSirad teqstSic gvxvdeba, rasac
yovelTvis gadamwerTa TviTnebobiT ver avxsniT. safiqrebelia, rom efremma wina mTargmnelebis msgavsad zogierTi
ucxoenovani sityva teqstSive ganmarta.
3. efrem mciris SeniSvnaTa mesame jgufSi erTi sityva
axsnilia, ganmartebulia sxva sityviT, an sityvebiT. SeiZleba qarTuli sityva, romelic SedarebiT iSviaTad ixmareboda, aixsnas qarTulive ufro gasagebi sityviT, an
- 48 -
literaturuli qarTulisaTvis damaxasiaTebeli `wignuri~
sityva, araliteraturuli dialeqturi `sofluri~ sityviT, an zog SemTxvevaSi ufro gavrcelebuli ucxoenovani
sityviTac. am tipis SeniSvnebSi xSiria `ese igi ars~, `romel
ars~ an `romelsa ewodebis~ konstruqciebi. Gven maT pirobiTad `ese igi ars~ tipis SeniSvnebs vuwodebT. aqve unda
aRiniSnos, rom TargmniTi xasiaTis SeniSvnebis msgavsad am
tipis ganmartebiTi SeniSvnebic xSirad teqstSia GarTuli.
`sagroba, ese igi ars mgzavroba~ (Jer.43,235r); `omilia, ese igi
ars pirispir zraxua~(A292,319r); `msaxurTa dasi, ese igi ars
diakonTaY~(Α684,159r).
Tematurad, Sinaarsis mixedviT anu imis mixedviT, Tu ra
kuTxiTaa ganmartebuli teqstis esa Tu is adgili, efrem
mciris komentarebSi ramdenime jgufi gamoiyofa:
1) Teologiur-filosofiuri xasiaTis SeniSvnebi, axlavs
ZiriTadad dionise areopagelis TxzulebaTa korpuss, grigol nazianzelis homiliebs, ramdenime aseTi SeniSvna ioane damaskelis `dialeqtikis~ da `gadamocemis~ Semcvel
xelnawerebSic gvxvdeba. am SeniSvnebs didi mniSvneloba
aqvT qarTuli filosofiuri terminologiis Gamoyalibebis
istoriis warmosaGenad.
2) filologiuri komentarebi, sadac efremi teqstis
dadgenis, redaqtirebis, dednebis mopovebis, maTi erTmaneTTan Sejerebis Sesaxeb msjelobs. xSir SemTxvevebSi es SeniSvnebi Rrma teqstologiuri kvlevis Sedegebs gvacnoben.
aseTi SeniSvnebi erTvis basili didis `samoRvaweo wignis~,
efrem asuris `asketikonis~, dionise asoepagelis Txzulebebis, ioane damaskelis `gardamocemis~, grigol nazianzelis homiliebis, samociqulos komentarebis efremiseul
Targmanebs. isini cxadyofen mTargmnelis mier gaweul seriozul muSaobas da amasTanave mis did erudicias. SeniSvnaTa am rigSi SeiZleba ganxilul iqnas efremis mier giorgi
aTonelis redaqciis `samociqulos~ berZnulTan Sedarebis Sedegad dedanTan daaxloebis mizniT Setanili cvlilebebic, romlebic samociqulos Targmanebis teqstSi mas
sagangebod `iotiT~ da `uskuTresiT~ aRuniSnavs. efrems
ucvlelad moaqvs gansamartavi muxli `samociqulos~ giorgiseuli Targmanidan, magram radganac `berZenTa ena ufskrul Rrma ars da igive da erTi adgili mravalsa pirsa
- 49 -
aRiarebs~(Jer16,1r), e. i. erTi da igive sityva an adgili Txzulebisa sxvadasxvagvarad SeiZleba iqnas gagebuli, aman
ki SeiZleba gamoiwvios gansamartav teqstsa da mis Targmanebas Soris sxvaoba, amitom saWiro gamxdara samociqulos teqstis berZnulTan xelaxali Sedareba da `qarTuli
Semsgavsebuli sityKs~ moipoveba ramdenime xvadasxva Targmanebis (ganmartebis) monacemebis gaTvaliswinebiT. es sityva,
rogorc efremi aRniSnavs, `maSinRa ZliT gulisPmaiyofebodis, odes samni gina oTxni Targmanni pavlisani da egodennive leqsikonni ... . erTad Semovkribni, maSinRa ZliT moupoi
qarTuli Semsgavsebuli sityvaY~(Jer16, 1r.) da iqve agrZelebs:
`pirvelad samociqulosa sityuasa gamokulevaY una da SedarebaY da egeTRa Targmansa missa daweraY~ _ es ki wminda
filologiuri samuSaoa: sityvis mniSvnelobis dazusteba,
berZnulTan Sedareba-Sejereba, ramdenime komentatoris
azris gaTvaliswineba da saleqsikono muSaoba. `samociqulos~ teqstis efremiseul yovel Sesworebas win marTlac
amgvari Sromatevadi samuSao uZRvoda. efremi adarebda
giorgis Targmans berZnul dedanTan, xSirad ara erTTan,
aramed ramdenimesTan, cvlida zogierT sityvas, zogjer sityvis gramatikul formas im mizniT, rom qarTul Targmans
ufro zustad gadmoeca dednis azri. umetes SemTxvevaSi iqve
teqstSi, mas Semdeg rac aRniSnavs, rom giorgis Targmanze
usakuTres, anu umjobesi, konteqstisaTvis ufro Sesabamisi
esreT arso, asabuTebs cvlilebis Setanis aucileblobas
da Sesabamis axsna-ganmartebas iZleva. amgvari msjeloba ki
mTargmnelis erTgvari komentaria, SeniSvna, romelic SesaZlebelia `kideTa zeda warweril TargmanTan~ erTad iyos
ganxiluli, rogorc `mTargmnelis mozraxuli~, misi naazrevi, misi kvlevis Sedegad miRebuli daskvnebi.
3) gramatikuli komentarebi efremis sqolioTa erT
sakmaod did nawils warmoadgenen da ZiriTadad qarTuli
da berZnuli enis `rabamobis~ garkvevas isaxaven miznad.
aq efremis interesis sagania arTroni, gramatikuli sqesisa da ricxvis kategoriebi, saliteraturo enisa da dialeqtis urTierTmimarTebis sakiTxi da sxv. efremi arkvevs
ra berZnuli enis `rabamobas~, msjelobs gramatikuli sqesisa da ricxvis Sesaxeb, calkeuli berZnul sityvebze,
polisemiur sityvebze, nasesxobebze, prosodiis niSnebze da
- 50 -
maTi xmarebis wesebze, berZnul enis fenotikur sistemaSi
momxdari cvlilebebis Sesaxeb da sxv.
qarTuli enis `rabamobis~ garkvevas emsaxureba efremis
sqolioebi `wigniuri~ da `sofluri~ sityvebis Sesaxeb, `axladmopovebuli sityvebis~ anu neologizmebis Taobaze,
`Sedgmuli sityvebis~ anu kompozitTa orTografiis Sesaxeb, zmniswinaTa xmarebisas gasaTvaliswinebel niuansebze,
nasesxobebze da sxv. metad mniSvnelovania misi SeniSvnebi
punqtuaciisa da sadeklamacio niSnebis gamoyenebis Sesaxeb.
efremis gramatikuli xasiaTis `SeiswavebSi~ mraval enaTmecnierul termins vxvdebiT, romelTac didi mniSvneloba
aqvT qarTuli enaTmecnieruli azris istoriisaTvis.
4) leqsikuri xasiaTis komentarebSi mocemulia ama Tu im
sityvis mniSvnelobis axsna-ganmarteba an sxvaenovani Targmani. mTargmnelis amgvari SeniSvnebi axlavs efremis naTargmn TiTqmis yvela Txzulebas, umeteswilad aSiebze, magram
arc Tu iSviaTad TviT Targmanis teqstSic.
leqsikiuri komentarebi ori tipisaa: a) TargmniTi komentarebi, sadac romelime ucxoenovani sityvis qarTuli
Sesatyvisia mocemuli an piriqiT, qarTuli sityvebis romelime ucxoenovani Targmani gvaqvs. b) gamnmartebiTi xasiaTis
SeniSvnebi, sadac qarTuli sityvis mniSvneloba qarTuladvea axsnil-ganmartebuli. TargmniTi xasiaTis sqolioebSi
umeteswilad berZnuli sityvebis qarTulad TargmanTan
gvaqvs saqme. aris ramdenime ebrauli sityvis qarTuli Sesatyvisic da oriode laTinuri sityvis Targmanic. qarTuli
sityvebis ucxo enaze Targmnis SemTxvevaSic umetesad maTi
fardi berZnuli sityvebia moxmobili, iSviaTad gvaqvs somxuri Sesatyvisic.
ganmartebiTi xasiaTis leqsikologiur sqolioebSi
calke gamoiyofa a) sinonimuri Sesatyvisebi anu saliteraturo enis leqsikuri erTeulis (`wigniuri sityvis~) arasalitaraturo sityviT (`sofluri~, `uSueri~) axsnis
SemTxvevebi da b)gansazRvrebiTi anu aRweriTi xasiaTis sqolioebi, sadac sityvaTa mniSvnelobis axsnis efremiseuli
meTodi ganmartebiTi leqsikonebis Sedgenisas gamoyenebuli principis msgavsia. calke gamoiyofa mTargmnelis imgvari SeniSvnebi, ronlebSic sakuTar saxelTa etimologiuri
ganmartebebia mocemuli.
- 51 -
5) literaturadmcodneobiTi xasiaTis sqolio-komentarebSi vgulisxmobT efremis SeniSvnebs qarTuli da bizantiuri saeklesio literaturis sakiTxebze, konkretul
cnobebs ama Tu im Txzulebis berZnuli dednebisa Tu qarTuli Targmanebis Sesaxeb. efremis amgvari cnobebi xSirad
metad mniSvnelovania, zogjer unikaluric bizantiuri Tu
qarTuli saeklesio mwerlobis calkeuli sakiTxis gadasaWrelad. am jgufSi gamoiyofa qvejgufebi: a) SeniSvnebi,
romlebic gvawvdian cnobebs efremis winamorbed da Tanamedrove qarTul mTargmnelebze. b) bizantiuri literaturis
calkeul sakiTxebze, berZen mwerlebze, calkeul Txzulebebs da krebulebze. g) SeniSvnebi qarTul-bizantiuri literaturuli urTierTobebis Sesaxeb. aqve SevniSneT, rom gansakuTrebiT uxv masalas am mxriv Seicaven efremis anderZebi
da Sesavali werilebi, romlebic arsebiTad warmoadgenen
erT-erT pirvel mecnierul naSromebs, sadac efremi miukerZoebel, mkacr filologad, literaturis istorikosad
da kritikosad gvevlineba.
6) miTologiuri komentarebi. efremma Targmna grigol
nazianzelis homiliebis miTologiuri pasaJebis gansamartavad nones mier dawerili komentarebi (`elinTa zRaprobani~, T. oTxmezuri, 1989), garda amisa, mis zogierT Targmans aSiebze darTuli aqvs miTologiuri xasiaTis araerTi
ganmarteba, romlebSic axsnilia warmarTuli panTeonis Tu
antikuri kulturis calkeuli realiebi.
7) teqnikuri xasiaTis minawerebi, sadac mTargmneli
Targmnis procesSi wamoWril mraval teqnikur sakiTxs exeba, mag: `ese cTomili dedasaca iyo~, an `berZnulad aqa
ewera ese Tavi~ da a. S.
Targmanze darTuli yvela saxis komentaris mizani erTia. mkiTxvels gauadvilos teqstis gageba, daexmaros Txzulebis Sinaarsis sworad gaazrebaSi, miawodos mas aucilebeli ganmarteba. efremis Rrma rwmeniT, `yovelsa Targmansa uPms SematebaY sityKsa, reca ganmacxadeblad Zalisa, ~
romelic mTargmnelTa teqstSi ki ar unda GarTos, aramed
sqolioebis saxiT miaweros aSiaze.
efremis sqolio-komentarebi mTargmnelis mozraxul winasityvaveobebTan da anderZebTan erTad mraval saintereso
cnobas Seicavs, romelTac didi mniSvneloba aqvT qarTuli
- 52 -
literaturis istoriis, qarTul-bizantiuri literaturuli urTierTobebis, zogjer bizantiuri literaturisa
da kulturis istoriisaTvis. mniSvnelovan masalas Seicaven
isini qarTuli enis istoriis, leqsikografiis, qarTuli
gramatikuli azrovnebis istoriis, Zveli qarTuli filosofiuri terminologiis Sesaswavlad. efrem mcire rogorc
moazrovne, rogorc filologi, lingvisti, literaturis
istorikosi da kritikosi, farTo ganaTlebisa da erudiciis
adamiani yvelaze kargad swored mis originalur naazrevSi,
naTargmn Txzulebas darTul `mTargmnelis mozraxulSi~
Gans.
efrem mciris mier SemuSavebuli Targmanis komentirebis principebi TiTqmis Tanamedrove mecnierul donezea.
rogorc k. kekeliZe SeniSnavs, `Txzulebani, romelnic
misi xelidan gamodiodnen, damuSavebulia sastiki da rTuli filologiuri meTodebiT. araferi aq ugulvelyofili araa, arc dadgena da kritika teqstisa, arc siswore
da sinmadvile Targmanisa, arc Sedareba sxvadasxva swavluli komentatorebis azrebisa. am mxriv, rogorc Segnebuli mecnieri-mTargmneli, efremi iSviaTi movlenaa Gvens
mwerlobaSi~(kekeliZe, 1980, 254). marTlac, efrem mciris
Targmanebi aRWurvilia, dRevandeli terminologiiT rom
vTqvaT, samecniero-sacnobaro aparatiT. Tanamedrove teqstologiaSi gaziarebuli ganmartebis Tanaxmad `samecniero-sacnobaro aparati warmoadgens im teqstologiuri xasiaTis samuSaos fiqsirebas, rasac redaqtori (gamomcemeli)
eweva teqstze muSaobis dros _ teqstis Sejereba wyaroebis
mixedviT, kanonikuri teqstis dadgena da misi mecnieruli
dasabuTeba, variantuli sxvaobebis fiqsireba, daTariRebisa
da atribuciisaTvis Gatarebuli kvleva, teqstis ganmarteba rogorc lingvisturi, ise istoriul-literaturuli
TvalsazrisiT, teqstSi arsebuli yvela saWiro faqtobrivi
masalis zusti komentireba _ yvelaferi es Tavis asaxvas
poulobs samecniero-sacnobaro aparatSi~(gvaramaZe, 1970,
127-128).
efremis `mozraxulSi~, romelic dRevandeli samecniero-sacnobaro aparatis tolfard Zvel qarTul terminad
SeiZleba GaiTvalos, zemoTGamoTvlil yvela saxis komentars vxvdebiT, oRond imis gaTvaliswinebiT, rom is, rac
- 53 -
dRes redaqtoris an gamomcemlis funqciad cxaddeba, XI
saukuneSi mTargmnel-komentators evaleboda, radgan,
garkveulwilad, is iyo swored teqstis gamomcemelic da
redaqtoric. efremis saxiT saqme gvaqvs bizantiuri mwerlobis Zeglebis mecnier mTargmnel-komentatorTan, romelsac Targmanis komentirebis sagangebo principebi hqonda
Gamoyalibebuli.
axali masalebi efrem mciris mier naTargmni Zeglebis
bibliografiisTvis. efrem mcire erT-erTi yvelaze nayofieri mTargmnelia bizantiuri literaturisa. dRemde aRnusxulia mis mier naTargmni 50-mde avtoris 130-ze meti
Txzuleba, romlebic daculia sxvadasxva drois 160-mde
xelnawerSi. efrem mciris mier naTargmni Zeglebis bibliografia Seadgina Tamar bregaZem (bregaZe, 1971), romelmac qarTul xelnawerTa aRwerilobebisa da katalogebis,
agreTve uSualod xelnawerebis Seswavlis Sedegad mogvca
efremis mier gaweuli muSaobis TiTqmis sruli suraTi. am
bibliografiaSi aRniSnulia, sad da romel xelnawerebSia
daculi efremis mier Targmnili Txzulebani. efrem mciris
Semoqmedebis verc erTi mkvlevari gverds ver auvlis
T. bregaZis am Sromas, magram TviTon mkvlevaric bibliografiis Sesaval nawilSi aRniSnavs, `rasakvirvelia, Sroma
ver iqneba sruli. droTa ganmavlobaSi mas daemateba axali
xelnawerebi da SeiZleba jer kidev ucnobi Targmanebic
efrem mcirisa~ (bregaZe, 1971, 429).
marTlac, efrem mciris naTargmni Zeglebis Semcveli
xelnawerebis Seswavlisas aRmoGnda kidev ramdenime Txzuleba, romelTa mTargmnelad dasaxelebulia efrem mcire.
xelnawerebSi am TxzulebaTa mTargmnelis Sesaxeb daculi
cnobebi miT ufro mniSvnelovania, rom maTi qarTulad
mTargmnelis vinaoba aqamde cnobili ar iyo.
ierusalimis qarTuli xelnawerebis fotopirebis Seswavlis dros Gveni yuradReba miiqcia berZnuli sapatriarqos qarTuli wignTsacavis N30 xelnawerma (bleikis aRw.,
N24 maris, N126), romelic XII-XIII saukuneebiT TariRdeba
da warmoadgens sadResaswaulo homiliebis krebuls. masSi
Sesulia sxvadasxva mTargmnelis mier qarTulad gadmoRebuli sxvadasxva avtoris 23 Txzuleba. xelnawers boloSi
- 54 -
(261r) darTuli aqvs zanduki, romelSic GamoTvlilia krebulSi Setanili Txzulebani da zogierTi sakiTxavis saTauris gaswvriv miwerilia mTargmnelis saxeli. kerZod,
zanduki asaxelebs 12 homiliis qarTulad mTargmnels: ori
Txzuleba miGneulia eqvTime aTonelis naTargmnad, erTi
_ giorgi mTawmidlis da cxra ki efrem mciris Targmanad.
(TvalTvaZe, 1987), romelTagan Svidis efremis mier Targmna
eWvs ar iwvevs. isini udavod efremis naTargmnia da amis
Sesaxeb aRniSnulia samecniero literaturaSic. rac Seexeba
danarGen ors, es Txzulebebia: krebulSi pirvel statiad
Setanili sakiTxavi andria ieruslimelisa `SobisaTKs yovladwmidisa RvTismSoblisa maradis qalwulisa mariamisa~(1r12r) da krebulis rigiT meore Txzuleba ioane oqropiris
homilia `dResaswaulsa juarTa aRpyrobisasa~(12r -17v), romlebic zandukis mixedviT miewereba efrems (`Targmnili
efremisi~267r).
samecniero literaturaSi andria ierusalimelis am sakiTxavis mTargmnelis Sesaxeb cnobebi ara gvaqvs (kekeliZe,
et. V, 14). amdenad, XII-XIII saukunis krebulis Semdgenlis
Tu gadamweris cnoba am Txzulebebis mTargmnelis Sesaxeb
erTob sayuradReboa, miT umetes, rom rogorc gairkva
(TvalTvaZe, 1987), misi msgavsi xasiaTis cnobebi TiTqmis
yovelTvis utyuaria da sando.
rac Seexeba ioane oqropiris `juarTa aRpyrobis sakiTxavs~, arsebobs misi sami Targmani: Zveli redaqcia ori TargmaniT da metafrasuli, romelic aris Sesuli swored Jer. 30
xelnawerSi. k. kekeliZe Tavis naSromSi `ucxo avtorebi Zvel
qarTul mwerlobaSi~ am sakiTxavis mTargmnelebs ar uTiTebs
(kekeliZe, et. V, 76). efrem mciris avtografuli xelnaweris
(S1276) Seswavlis Sedegad e. metrevelma gamoTqva varaudi,
rom ioane oqropiris jvarTa aRpyrobis sakiTxavi SesaZloa
efrem mciris Targmani iyos (metreveli, 1959, (T. bregaZe,
1971, gv. 452-454) albaT im mosazrebiT, rom S1276 xelnaweris
arapirdapiri 124). magram T. bregaZes es Txzuleba efremis naTargmni Zeglebis bibliografiaSi ar Seutania (bregaZe, 1971,
452-454), albaT im mosazrebiT, rom S 1276 xelnaweris arapirdapiri cnoba sakmarisad ar GaTvala Targmanis efremisad
misaGnevad. e. metrevelis gamoTqmul varauds adasturebs
Jer.30 xelnaweris zanduki, romelic am sakiTxavis mTargmne- 55 -
lad efrems miiGnevs. radgan zandukis Semdgeneli Tu gadamweri ar uSvebs Secdomas arc erTi sxva sakiTxavis mTargmnelis dasaxelebis dros (Gven es sagangebod SeviswavleT),
misi cnobebi yovelTvis emTxveva sxva xelnawerebis monacemebs da samecniero literaturaSi gaziarebul mosazrebebs,
SeiZleba sarwmunod GavTvaloT zandukis is cnobac, romelic andria ierusalimelis `RmrTismSoblis SobisaTKs sakiTxavis~ da ioane oqropiris `juarTa aRpyrobis sakiTxavis~
mTargmnelad efrem mcires asaxelebs.
amrigad, Jer. 30 xelnaweris zandukis monacemebiT efrem
mciris mier naTargmni Zeglebis sias unda daematos kidev
ori Txzuleba: 1. andria ierusalimelis `SobisaTvis RmrTismSoblisa~, romelic am xelnaweris garda kidev Q336(1r4r) da Q652(1r-5r) xelnawerSi gvaqvs da 2. ioane oqropiris
`juarTa aRpyrobis sakiTxavi~, romelic, ierusalimuri
xelnaweris garda, K 4 manuskriptsac Semounaxavs.
Jer. 38 xelnawerSi (XII-XIIIs.), romelic Tavisi SedgenilobiT efrem mciris avtografuli xelnaweris S 1276-is
msgavsia (rafava, 1990, a, 102-107), metafrasul agiografiul
TxzulebebTan erTad Setanilia cnobil bizantiel mweralTa sadResaswaulo xasiaTis homiliebic, maT Soris ioane
damaskelis sakiTxavi `SobisaTKs RmrTismSoblisa~, romelsac erTvis mTargmnelis anderZi: `locva yavT, qristesmoyuareno, ioanesTKs, kKrikes xucisa, romlisa brZanebiTa da
warsagebliTa iTargmna sakiTxavi ese efremisagan mcirisa~
(Jer.38, 12r).
ioane damaskelis RvTismSoblis Sobis sakiTxavi efrem
mcires naTargmni Zeglebis bibliografiaSi Setanili ar aris
(bregaZe, 1971, 450-452). am Txzulebis qarTuli Targmanebis
Sesaxeb cnobebs gvawvdis k. kekeliZe Tavis katalogSi `ucxo
avtorebSi Zvel qarTul mwerlobaSi~ (kekeliZe, et. V, 66),
sadac miTiTebulia am saTauris mqone ori homiliis dasawyisi da xelnawerebi, romlebSic Senaxulia es Txzuleba.
mTargmnelad dasaxelebulia Teofile.
ioane damaskelis `SobisaTKs wmidisa RmrTismSobelisa~,
romelsac P.G. 96-e tomis 661-680 gverdebi uWiravs, qarTulad ori TargmaniTaa cnobili. erT-erTi, romlis dasawyisi aseTia: `movediT ukue yovelni tomni... ~, daculia
Ath.20 (cag. 29) xelnawerSi (gv. 57-63) da Teofiles Targmans
- 56 -
warmoadgens. xolo meore, romlis dasawyisia: `movediT yovelni naTesavni da tomni da yovelni enani ZeTa kacTani~,
k. kekeliZis miTiTebiT, oTx xelnawerSia Senaxuli: Jer.23
(gv. 6-12), peterburgis saazio muzeumis qarTuli xelnaweri
N150 b, S3648 da gelaT. 4 (gv. 78-86) (kekeliZe, et. V, 66).
vfiqrobT, efrem mciris anderZis cnoba, sakmao sabuTi unda
iyos ioane damaskelis am homiliis efremis Targmnil ZeglTa
rigSi mosaqcevad. miT ufro, rom efremis mier am anderZSi
dasaxelebuli ioane kvirikes xucesi cnobilia misi sxva anderZebidanac (S1276-is andreZebi), romlis `brZanebiTa da
warsagebliT~ araerTi Txzuleba uTargmnia efrems. amdenad
SeiZleba vTqvaT, rom dRes ioane damaskelis sakiTxavis `SobisaTKs wmidisa RmrTismSoblisa~ metafrasuli redaqciis
qarTulad arsebuli orive versiis mTargmnelis vinaoba
cnobilia. aTonur xelnawerSi daculi teqstis mTargmnelia Teofile, xolo ierusalimur, gelaTur da peterburgis saazio muzeumSi dacul xelnawerSi Semonaxuli teqstisa _ efrem mcire.
Q92 xelnaweris minaweri efremis naTargmnad acxadebs
anastasi antioqelis `kiTxva-migebas vieTme morwmuneTa kacTa mimarT, romelTa hkiTxes quemowerilTa sityuaTaTKs~
(Q92,3v-28r.); S 2406 xelnaweris SeniSvnis avtori ki efremis
Targmnilad miiGnevs imave avtoris meore Txzulebas `sityuaY kiTxva-migebiTi saRmrTYsa gulisPmisyofisaTKs~(S 2406,
121-171); erT-erT aTonur xelnawerSi daculi mTargmnelis
anderZis GvenebiT (Ath.18) efrem mciris naTargmni Zeglebis
sias unda daematos kirile aleqsandrielis mier Sedgenili egzegetikuri katenebi `pavle Targmaniani~, romelic
ramdenime xelnaweriTaa Gvenamde Semonaxuli (Jer. 6, 9, 16,
A390, Ath. 18, Q1158) da romelic efremis naTargmni Zeglebis bibliografiaSi Setanilia rogorc ioane oqropiris
Txzuleba(bregaZe, 1971, 464). efrem mcires uTargmnia kirile aleqsandrielis erTi epistolec, `sxKsa visme episkoposisa mimarT~, romelic aseve araa Setanili misi naTargmni
Zeglebis katalogSi (bregaZe, 1971, 429-460).
xelnawerTa aRwerilobebis damuSavebis dros aRmoGnda
efrem mciris Targmanebis Semcveli kidev ramdenime aTeuli nusxa, romelic araa miTiTebuli efremis naTargmni Zeglebis bibliografiaSi (TvalTvaZe, 1987, b).
- 57 -
efremis mozraxuldarTuli Targmanebi da maTi Semcveli xelnawerebi. rogorc zemoT ukve aRvniSneT, dReisaTvis
aRnusxulia efrem mciris mier Targmnili 50-mde avtoris
130-ze meti Txzuleba (bregaZe, 1971, 429-460; TvalTvaZe,
1987a, 108-102; 1987, b, 202-203; xaGiZe, 1991, 137-154). maT
did nawils `mTargmnelis mozraxuli~ anderZebi, Sesavali
werilebi da sxvadasxva tipis sqolio-komentarebi axlavs.
kerZod: mTargmnelis SeniSvnebi erTvis efrem mciris mier
Targmnil Semdeg Txzulebebs:
1. basili didis "asketikons" (A 132 , 689);
2. grigol RvTismetyvelis Txzulebebs (A 16, 52, 109, 292,
Jer. 8, 13, 15, 43);
3. dionise areopagelis Sromebs (A 110, 163, 189, 684, H 194,
S 159);
4. efrem asuris `asketikons~ (A 62, 154, 362, 1115);
5. ioane damaskelis `dialeqtikas~da `gardamocemas~ (A 24,
406, S 1358);
6. Teodorite kvirelis `filoTeon istorias~ (A 682, 689);
7. kasiane hromaelis `TxrobaY wessa da gangebasa egKptisa da
aRmosavleTisa monasterTa sakrebulosaTa~(A 154, 166, 682,)
8. `samociqulos~ efremiseul redaqcias (A 137, 677);
9. `samociqulos Targmanebas~ (A 390, Jer. 6, 9, 16, Ath. 18, Q
1158);
10. paladi helenopolelis `lavsaikons”~(A 128, 154, 362, 682).
11. `fsalmunTa Targmanebas~ (Jer. 1, Q 37);
12. hagiografiul Txzulebebs (S 384, K 4, K 5, A 217, S 1276).
TiToorola SeniSvna erTvis efremis naTargmn zogierT
sxva Txzulebasac.
radgan Gveni kvlevis sagans swored efremis, rogorc
mTargmnelis, `mozraxuli~ kolofonebi da komentarebi
warmoadgens, saWirod vcaniT im ZiriTad xelnawerTa mokle
aRwerilobis warmodgena, romlebSic efremis SeniSvnebdarTuli Targmanebia moTavsebuli.
A 16. grigol RvTismetyvelis TxzulebaTa krebuli. xelnaweri
gadawerilia 1737 wels. Seicavs 368 furcels. nusxuri. Sedgeba ori
nawilisagan. TiTeul nawils aqvs Tavisi rveulebrivi aRricxva. ff.
- 58 -
4-281 uWiravs grigol nazianzelis Sromebis eqvTime aToneliseul
Targmans, xolo ff. 282-368 ki efrem mciris mier Targmnil Txzulebebs. xelnawerSi warmodgenilia efremis naTargmni grigolis Svidi
Txzuleba (43-e, 99-e, 42-e, 41-e, me-16, me-100-da me-4 homiliebi) da
fsevdonones miTologiuri komentarebi. gadamweri pavle mRvdeli
(367r). teqsts axlavs vrceli sqolioebi, xelnaweris kideebze miwerilia misaTiTebeli sityvebi: `Seiswave~, `ixile~, `SuHnieri~ da sxv.
aSiaze moTavsebulia mTargmnelis SeniSvna-komentarebic: 282v, 292r,
324v, 328v, 323v, 326v.
xelnaweri aRwerili aqvT T. Jordanias (Jordania, 1903, 11) da l.
quTaTelaZes (A11). misi vrceli aRweriloba mocemulia T. bregaZis
mier Sedgenil `grigol nazianzelis TxzulebaTa Semcvel qarTul
xelnawerTa aRwerilobaSi~ (bregaZe, 1988, 114-124). aRsaniSnavia, rom
krebulSi, romelic grigol nazianzelis Txzulebebis eqvTime aToniseul (f. 4-281) da efrem mciriseul (f. 282-368) Targmanebs Seicavs,
kideze warwerili SeniSvnebi TiToorolaa I nawilSi, xolo II nawilSi
ki gacilebiT metia.
A 24. krebuli. 148 furceli, nusxuri. Seicavs 1) ioane damaskelis
`wyaros codnisas~: a) `dialeqtika~ (5v-35v), b) `gardamocema~ (36r-137v)
2) miqel sKmeonwmidelis `ioane damaskelis cxovrebas~ (138r-145r). 3)
efrem mciris `uwyebaY mizezsa qarTvelTa moqcevisasa, Tu romelTa
wignTa Sina moiPsenebis~ (145v-147v). krebuli TariRdeba XI s-is II
naxevriT an XII saukunis dasawyisiT. gadanusxulia efrem mciris avtografidan (147v); mGxrekali baskanaY (94v).
`wyaro codnisas~ I wigns wamZRvarebuli aqvs:
a) efrem mciris Sesavali werili `”ese ergasisni Tavni ricxuedni
maT Tana narTauliT TavebiTurT...) 1r-v.
b) mesame wignis `gardamocemis~ zanduki da winasityvaoba efrem
mcirisa (`aha, esera, gqonan asni Tavni saeklesioni...) 2v-4r. teqsts kideebze miwerili aqvs: `Targmani~, `gansazRvrebaY~, `Seiswaveni~ mTargmnelis sqolioebi gvaqvs Semdeg gverdebze: 74v, 92r, 94r, 94v, 105r, 106v,
106v, 107r, 108v, 110r, 136r, 145v.
`wyaro codnisas~ anderZebi gamocemulia ramdenjerme (Jordania, 1892, 215-219; TayaiSvili, 1902, 710-717; gorgaZe, 1926, 182-192;
damaskeli, 1976, 66-70; damaskeli, 2000, 23-25). am xelnaweris aSiebze
moTavsebuli mTargmnelis sqolioebis nawili pirvelad gamoaqveyna
T. Jordaniam (Jordania, 1892, 219); `dialeqtikis~ Targmanze darTuli
SeniSvnebi _ m. rafavam (damaskeli, 1976, 105, 111, 118,), xolo `gardamocemisa~ _ r. miminoSvilma (miminoSvili, 1966, gv. 116-143). rac
Seexeba `uwyebaYs”, igi gamocemulia oTxjer. (TayaiSvili, 1891, XXXVIILVII; Jordania, 1892, 33-37; 47, 53-54, 75-76: yauxGiSvili, 1961, 214-221;
bregaZe, 1959).
xelnaweris sruli aRweriloba mocemulia A fondis xelnawerTa
aRwerilobis 11 tomSi da ioane damaskelis `dialeqtikis~ m. rafavaseul gamocemaSi.
A 62. xelnaweri gadawerilia 1706 wels. masSi 364 furcelia. nusx-
- 59 -
uri. Seicavs efrem asuris `asketikons~, axlavs mTargmnelis sqolioebi Semdeg gverdebze: 138r (ori SeniSvna), 154r, 188r, 237r, 271r, 310r,
389r, 487r, 350r. efremis am SeniSvnaTa nawili gamoqveynebelia A fondis
xelnawerTa aRwerilobis I, 1 tomSi xelnaweris vrcel aRwerilobasTan erTad. (A11, gv. 211-213).
A 79. XII-XIII saukunis agiografiuli krebuli. 459 f. nusxuri.
krebulSi Sesulia efrem mciris Targmnili Txzulebanic. 382r-410r
gverdebze moTavsebulia `grigol RvTismetyvelis cxovreba~, romlis
aSiebze miwerilia mTargmnelis sqolioebi (407r, 410r).
xelnaweri aRwerili aqvs T. Jordanias (Jordania, 1903, 76-79),
T. bregaZes (A11, 266-270.) misi aRweriloba Setanilia gr. nazianzelis TxzulebaTa Semcveli qarTuli xelnawerebis aRwerilobaSic
(bregaZe, 1988, 206-207).
A 90. XIII saukunis xelnaweri, 35 furceli, nusxuri, metafrasuli krebuli, Seicavs dekembrisa da ianvris Tvis agiografiul
sakiTxavebs, romelTa nawili efrem mciris naTargmnia. xelnaweris
159v-161v gverdi uWiravs efrem mciris `mozraxuls~: `mosaPsenebeli
mcire sKmeonisaTKs loRoTetisa da TxrobaY mizezTa amaT sakiTxavTa
TargmnisaTa~, romelic gamosca k. kekeliZem (kekeliZe, et. V, 223-226).
xelnaweris vrceli aRweriloba mocemulia A fondis xelnaweri aRwerilobis I tomSi. (A11, 316-325).
A 109. XIII saukunis xelnaweri. teqsti alag-alag gacxovelebulia
XVIII s-Si, gansakuTrebiT sqolioebi. 269 f. qaRaldi. nusxuri. Seicavs
grigol RvTismetyvelis 19 homiliis efremiseul Targmans. aSiebze
axlavs mravalricxovani sqolioebi, romelTa didi nawili berZnulidanaa naTargmni (kekeliZe, 1980, 267-268). zogjer ganmartebebTan miwerilia avtoris saxelic. mag.: `maqsime”~ 198v, 200r, 201v, 202r, 221v. teqsts kideebze axlavs: a) miniSnebani (`ixile~, `SuHnieri~ `Seiswave~ da
miTiTeba zRaprobaTa rigze. b) mTargmnelis SeniSvna-komentarebi: 4v,
7v, 11v, 35r, 74r, 87v, 80v, 150r, 194v. kideebze moTavsebuli ganmartebebis
erTi nawili dawerilia mkrTali melniT xelnaweris gadamweris mier,
meore nawili (SedarebiT mogrZo nusxuriT da muqi feris melniT)
dawerili unda iyos sxvis mier, xelnaweris gadaweris Semdeg (daaxl.
XIV-XV s-Si). mis mierve unda iyos nawilobriv gacxovelebuli mkrTali melniT naweri sqolioebic. gacxovelebis dros daSvebulia Secdomebi.
xelnaweri aRwerili aqvT T. Jordanias (Jordania, 1903, 123-124),
T. bregaZes (A12, gv. 34-41), gaiane alibegaSvils (alibegaSvili, 1973,
117-148). xelnaweri vrclad aRwera T. bregaZem (bregaZe, 1988, 151158).
A 110. TariRdeba XII saukuniT. 224 f. qaRaldi. warmoadgens dionise areopagelis Txzulebebis Semcveli XII saukunis ori nakluli,
daSlili da gabneuli xelnaweris furclebisagan Sekrul erT mTlian
xelnawers. nakluli adgilebi aRdgenilia XVIII saukunis xeliT. axlavs mTargmnelis anderZi (98r) da marginaluri SeniSvnebi: (23r, 55v,
67r, 99r, 115r).
- 60 -
dionise areopagelis Txzulebebs wamZRvarebuli aqvs:
a) Sesavali: `SewevniTa uflisa Guenisa iesu qristesiTa winabWe
sityKsa TxrobaY didisa dionKsisTKs da wignTa maTTKs mis mier aRwerilTa~ (1r-2v) (lolaSvili, 1973, 107-116; misive, 1983, 70-77).
b) xelnawerSi Semavali xuTive wignis saerTo zanduki: `sacnaur
iyavn, viTarmed xuT wignad ganiyofis erTi ese wigni wmidisa dionKsisi, xolo TKToeulsa Sina arian Tavni esodeni... ~ (3r).
xelnaweris kideebze moTavsebulia komentarebi, romelic
ekuTvnis maqsime aRmsarebels, germane patriarqs am Txzulebisa da
komentarebis qarTul enaze mTargmnels efrem mcires.
Txzulebis teqsti da mTargmnelis komentarebi gamocemulia s.
enuqaSvilis mier (petre iberieli, 1961). gamocemaSi A 110 xelnaweri
A literiTaa aRniSnuli. iambikoebi, romelic am Txzulebas uZRvis
gamoqveynebuli aqvT s . yauxGiSvils (yauxGiSvili, 1946, 67-74) da T.
kukavas (kukava, 1988). angelozur ZalTa ganamrtebaTa efremiseuli
Targmani gamocemulia aqvs a. WumburiZes (WumburiZe, 2001).
xelnaweris vrceli aRweriloba mocemulia yofili saeklesio
muzeumis (A) koleqciis xelnawerTa aRwerilobis I tomSi (A12).
A 132. 234 f. nusxuri. ZiriTadi nawili xelnawerisa TariRdeba
XII saukuniT. f. 1-4 restavrirebulia XVIII s-Si. Seicavs basili didis
`asketikons. ~ aSiebze axlavs mTargmnelis SeniSvna-ganmartebebi:,
10v, 15v 90v, 99v, 131v6v, , 133v, 137v, 139r, 146v, 191v. xelnaweris sruli
aRweriloba ix. A fondis xelnawerTa aRwerilobis I tomSi (A12, gv.
148-149). basilis `asketikonis~ qarTuli redaqcia da masze darTuli
mTargmnelis SeniSvnebi Seiswavla e. xinTibiZem, masve aqvs micemuli
am xelnaweris vrceli aRwerilobac. (xinTibiZe, 1968, 75-80). gamokvlevaSi A 132 xelnaweri E literiTaa aRniSnuli.
A 137. XIII-XII saukunis xelnaweri. 343 furceli. etrati. nusxuri.
Seicavs efrem mciris redaqciis `samociqulos~.
a) `saqme mociqulTa~(2r-97r) (saqm. moc., 1950. gamocemaSi A 137
(xelnaweri G literiTaa aRniSnuli da Sedis redaqciis nusxaTa
jgufSi. ix. agreTve, J. gariti, 1955).
b) `kaTolike epistoleni~ (97v-142v) (kaTolike epist., 1956.
gamocemaSi A 137 xelnaweri G literiTaa aRniSnuli da Sedis D
redaqciis jgufSi).
g) `pavles epistoleni~ (143r-171v) (pavleni, 1974. gamocemaSi A 137
xelnaweri literiTaa aRniSnuli da Sedis D redaqciis jgufSi).
aSiebze gadamweris xeliTve miwerilia sityvaTa ganmarteba 19r,
44v, 119r, 162v, 170r, 173r, 173r(II), 182v, 325r. xelnaweri aRwerili aqvs T.
Jordanias(Jordania, 1903). aRweriloba mocemulia A fondis xelnawerTa aRwerilobis I tomSi (A12, gv. 161-162) da `samociqulos~ Semadgeneli wignebis gamocemebSi(ix. zemoT).
A 143. XII saukunis krebuli. 188 f. etrati. daSlili da dazianebuli. nusxuri. Seicavs: a)ioane oqropiris Txzulebebs da 8) paladi
helenopolelis `lavsaikonis~ efrem mciriseul Targmans. xelnaweris
kideebze mTargmnelis ramdenime SeniSvnaa. gv. 277, 294.
- 61 -
vrceli aRweriloba mocemulia A fondis xelnawerTa aRwerilobis I t. (A 12, 178-134)
A 154. XVIII saukunis asketikuri krebuli. 366 f. dazianebuli. Seicavs:
a) efrem asuris `swavlans~ (1v-266r).
b) paladi helenopolelis `lavsaikons~ (266r-338r).
g) kasiane hromaelis ori Txzulebis efremiseul Targmans.
xelnawers kideebze miwerili aqvs mTargmnelis SeniSvnebi: 16r,
100v, 255r, 309r.
xelnaweris vrceli aRweriloba mocemulia A fondis xelnawerTa
aRwerilobis I tomSi (A 12, 215-220).
A 163. XVI saukunis xelnaweri. nusxuri. 508 gverdi. dazianebuli.
Seicavs dionise areopagelis Txzulebebs. uZRvis `winabWe sityKsa
TxrobaY didisa dionisisTKs da wignTa maTTKs mis mier aRwerilTa~
(gv. 1-10) (lolaSvili, 1973, 107-116; misive 1983, 70-77). xelnaweris
yovel gverdze mnusxvelis wvrili xeliT GarGoseburad Semowerilia
komentarebi, romlebic ekuTvnis maqsime aRmsarebels, germane patriarqs da am Txzulebebis qarTvel mTargmnels efrem mcires (gv. 15,
17, 330, 453).
fsevdodionise areopagelis Txzulebebi gamocemulia, sadac am
xelnaweris vrceli aRwerilobacaa mocemuli (petre iberieli, 1961,
024-025). gamocemaSi A 163 xelnaweri C literiTaa aRniSnuli.
A 166. 1710 wlis xelnaweri. 622 furceli, nusxuri. Seicavs: a)
efrem asuris `asketikons~ (1r-450r); b) paladi helenopolelis `laksaikons~ (454r-575r); g) kasiane hromaelis `TxrobaY wessa da gangebasa
egKptisa da aRmosavleTisa monasterTa sakrebuloTasa~ (575r-588v).
teqsts aSiebze axlavs mravali `Seiswave~ da `ixile~. gvxvdeba sqolioebic, romlebSic mTargmneli an gadamweri teqstTan dakavSirebul
SeniSvnebsa da ganmartebebs iZleva.
xelnaweris vrceli aRweriloba mocemulia A fondis xelnawerTa
aRwerilobis 12, tomSi (A12, 248-250).
A 189. XII saukunis krebuli (fragmentebi). 101 furceli. Seicavs
dionise areopagelis Txzulebebs. xelnaweris kideebi gacveTilia,
amis gamo dazianebulia masze moTavsebuli komentarebi, romlebic
ekuTvnis maqsime aRmsarebels, germane patriarqs da am Txzulebebisa
da komentarebis qarTvel mTargmnels efrem mcires.
xelnaweris vrceli aRweriloba mocemulia areopagelis Sromebis gamocemaSi (petre iberieli, 1961) da A fondis xelnawerTa aRwerilobaSi (A12, gv. 325-326). gamocemaSi A 189 xelnaweri D literiTaa
aRniSnuli.
A 217. XI-XII saukunis krebuli. 152 f. etrati. nusxuri. Tavbolonakluli. Seicavs oTx hagiografiul Txzulebas. maT Soris efremis `ioane oqropiris cxovreba~“ arasruli saxiT (82r-152v). axlavs
mTargmnelis SeniSvnebi: 29r, 35r, 52r, 107r, 114v, 147v. Txzulebis teqsti
da mTargmnelis SeniSvnebi dabeWdilia wignSi `Zveli metafrasuli
krebulebi~ (goguaZe, 1986). xelnaweris aRweriloba mocemuli aqvs me-
- 62 -
tafrasuli krebulis gamomcemels n. goguaZes. vrceli aRweriloba
gvaqvs A fondis xelnawerTa aRwerilobis I, 3 tomSi (A13, gv. 18-19).
A 272. 1898 wlis xelnaweri. `wlis metafrasi~. Seicavs metafrasul hagiografiul Txzulebebs, maTgan 19 efremis Targmania, nusxuri, 312 gverdi. kideebze axlavs mTargmnelis ramdenime SeniSvna. xelnaweris vrceli aRweriloba ix. A fondis xelnawerTa aRwerilobaSi
(A13, gv. 137-146).
A 292. grigol RvTismetyvelis TxzulebaTa krebuli, 1800 wlis
xelnaweri. mxedruli. 405 furceli, gadamweri ioane oses Ze. es krebuli gamoirGeva Tavisi sisruliT naziazelis efremiseuli Targmanebis Semcveli yvela sxva krebulebidan. Seicavs 43 statis, aqedan
17 sityva gvxvdeba efremis Targmanebis Semcvel yvela krebulSi,
danarGeni 25 ki mxolod am krebulma Semogvinaxa. sityvebs boloSi
erTvis `grigol RvTismetyvelis cxovrebis~ efremiseuli Targmani
(386r-403v)
xelnawerSi efrem mciris ramdenime anderZia daculi.
1) `dideba RmerTsa yovlisave srulmyofelsa, rameTu, aha, meoreca ganqiqeba ivlianesi srul iqmna, pirvelsave Tana didisa daviT
tbelisa miersa, mcirisa efremis mier Targmnili berZnulisagan... ~
218v. (bregaZe, 1988, 171-172).
2) `sacnaur iyavn, viTarmed ese sakiTxavi qarTulsa Sina ars da
esreT iwyebis: „raYsaTKs, Zmano Gemno, udeb iqmneniT . . ~. 289v. (bregaZe, 1988, 174).
3) `locva hyavT, wmidano, qristes moyuareno, efremisTKs Targmanisa, romlisa mier meored iTargmna ese sakiTxavi, rameTu netarisa
grigori uSkelis mier. . ~ 312r. (bregaZe, 1988, 175).
4) `dideba Senda, wmidao samebao, bunebiT erTo, xolo guamiT
samo, Seurwymelad SeerTebulo da ganuyofelad ganyofilo, romelman jer-iGine meoxebiTa yovladwmidisa RmrTismSobelisa da yovelTave wmidaTa Tana... ~ 329 r-v. (bregaZe, 1988, 180-181).
xelnawers erTvis akrostixi, romlis kidurwerilobaa: `friad
moZRurebisa ufskrulTagan sruliTa miT sazomiTa srulqmniliTa
Semwe Gemda iqmen dResa ganSjisasa, romlisaTKs gxadi undod mcire
efrem~ (404 r-v).
xelnaweris kideebze mravali miniSnebaa: `Seiswave~, `ixile~, `Suenieri~ `ixile Suenieri~, `ixile saSineli~, `Seiswave gansazRvrebaY~,
Txzulebis rigiTi saTvalavis aRmniSvneli asoebi da sxv. aSiebze
moTavsebulia mTargmnelis (zogjer gadamweris) mravali SeiswaveSeniSvna, teqstis ama Tu im adgilis ganmarteba: 4r, 6v , 57r, 78v, 87r, 89v,
98r, 110r, 120r, 128r, 129v, 134v, 158r, 163r, 201v, 246r, 251r(sami SeniSvna), 252r,
253, 253r, 253v, 254r, 264r, 268r, 278v, 317r, 319r, 321r, 330v, 332r, 357r, 359v, 360r,
365v, 368,r 375v.
xelnaweri aRwerili aqvT T. Jordanias (Jordania, 1903, 292-295),
l. quTaTelaZes (A13, 183-191). sruli aRweriloba mocemuli aqvs T.
bregaZes (bregaZe, 1988), romelmac gamoaqveyna mTargmnelis SeniSvnebic.
- 63 -
A 362. XVIII saukunis xelnaweri. 367 f. nusxuri, bolonakluli. Seicavs efrem asuris `asketons~ da paladi helenopolelis
`lavsaikons“~axlavs mTargmnelis SeniSvnebi Semdeg gverdebze: 10v,
16v, 96r, 123r, 134r, 170r, 250r, 307r. (A I, gv.81-87).
A 390. xelnaweri TariRdeba XI saukuniT. 136f. nusxuri, nakluli,
Seicavs pavles epistoleTa komentarebis efrem mciriseul Targmans.
xelnawerSi gamoyenebulia sxvadasxva pirobiTi niSnebi, maT Soris
`iota~ da `usakuTresi~ efremis mier gasworebuli ~samociqulos~ teqstis aRsaniSnavad. mTargmnelis SeniSvnebi gvaqvs: 23r,33v da 38v-ze.
xelnaweri mokled aRwerili aqvs T. Jordanias (Jordania, 1903, 382384) ix. agreTve A fondis xelnawerTa aRwerilobis I, 4 tomi. pavles
epistoleTa Targmanebaze darTul efrem mciris SeniSvnaTa nawili am
xelnaweris mixedviT Seiswavla k. daneliam (danelia, 327-335).
A 677. XI saukunis an XII saukunis dasawyisis xelnaweri. etrati.
dazianebuli. 245 furceli, nusxuri. Seicavs efrem mciris redaqciis
`samociqulos~:
a) saqme mociqulTa, 1r-65v; b) kaTolike epistoleni 66r-100v; g)
pavles epistoleni 101r-241r. samociqulos erTvis: 1. e. w. `wamebaTa~
(damowmebul adgilTa) cxrili 242r-243v da 2) anderZi mTargmnelisa
(nakluli saxiT) 244r-245v.
xelnaweri pirvelad T. Jordaniam aRwera (Jordania, 1902, 51).
misi SedarebiT sruli aRweriloba mocemulia i. abulaZis gamocemul
`saqme mociqulTas~ darTul uamokvlevaSi(saqm. mociql., 1950, 028031).
A 682. XIII-XIV saukunis xelnaweri. 293 f. nusxuri. Seicavs: a)
paladi helenopolelis `lavsaikons~ (1r-91v) da Teodorite kKrelis
`filoTeon istorias~ (80v-155v), romelsac uZRvis efrem mciris winasityvaoba (91v) da erTvis anderZi. xelnaweris kideebze mTargmnelis
mravali SeniSvnaa: 97v, 99v, 100,r 101v, 105r, 107r, 113r, 119v, 120r, 141r, 142v,
143v, 149v, 169v, 179v.
xelnaweri aRwerilia T. Jordanias mier. (Jordania, 1963, gv. 154155). Teodorite kKrelis `filoTeon istoriis~ efremiseuli Targmani da masze darTuli mTargmnelis SeniSvnebi Seiwavla viqtoria juRelma (juReli, 2008).
A 684. XI saukunis xelnaweri. 203f. Seicavs fsevdo-dionise areopagelis Sromebs. axlavs `Seiswaveebi~, romelTa nawili dabeWdilia
T. Jordanias mier Sedgenil saeklesio sazogadoebis xelnawerTa aRwerilobis II tomSi (Jordania, 1903, 156-158). teqsti gamocemulia s.
enuqaSvilis mier (petre iberieli, 1961). gamocemaSi A 684 xelnaweri
B literiTaa aRniSnuli.
A 689. XII saukunis xelnaweri. nusxuri. (Jordania xels XII saukunis dasawyisisad miiGnevs). qaRaldi. 602 gverdi. Tavbolonakluli.
gadawerilia or svetad. Secavs: 1) basili didis `asketikons (1r-87v) da
2) Teodorite kKrelis `filoTeon istorias~ (187r-369v). axlavs:
1. mTargmnelis, efrem mciris, anderZi, romelic Seexeba
`asketikonis"~qarTulad Targmnis istorias: `sacnaur iyavn, viTarmed:
- 64 -
umetes aTormetisa wlisa JamTa movelodeniT... ~(187r) (Jordania, 1897,
39-40);
2. efremis Sesavali werili `filoTeon istoriis~ gamo: `amas
wignsa ewodebis filoTeon istoriaY, romel ars RvTismoyuarebiTi
TxrobaY ~(187r-v). (Jordania, 1897, gv. 40-42).
3. efrem mciris anderZi: `didebaY da madlobaY, pativi da TayuaniscemaY... ~ (277r-v) (Jordania, 1897, 43; Sdr. misive, 1892, 220).
4. mrvalricxovani sqolio-komentarebi: 43r, 44r, 47v, 73r, 75r, 84r,
111r, 111v, 114r, 115v, 121r, 158r, 187v, 191v, 194r, 195r, 200v, 203r (ori `Seswavea"), 208r, 214r, 214v, 228r, 237v, 239r, 245v, 265r, 267v, 268v, 269v, 270r, 298r.
xelnaweri aRwera T. Jordaniam (Jordania, 1903, 164-168) da is
efremis avtografad miiGnia. vrceli aRweriloba mocemulia e. xinTibiZis wignSi `basili kabadokielis `samoRvaweo wignis”~qarTuli
redaqciebi ~(xinTibiZe, 1968, 73-74). xelnawerSi gvxvdeba maxvilis
niSnebi da komentaris teqstTan damakavSirebeli pirobiTi niSnebi.
Teodorite kKrelis `filoTeon istoriis~ efremiseuli Targmani da
masze darTuli mTargmnelis SeniSvnebi Seiswavla viqtoria juRelma
(juReli, 2008).
A 1115. XI saukunis xelnaweri. 245 f. nakluli, dazianebuli. Seicavs efrem asuris `asketikinis~ teqsts. mraval adgilas kideebze
aris miniSnebebi: `ixile~, `Seiswave~. mTargmnelis SeniSvna-komentarebi gvaqvs 60r, 138v, 153v, 208v, 223r -ze. xelweris aRweriloba mocemulia
A fondis xelnawerTa aRwerilobis IV tomSi (A IV, 1954, gv. 11)
A 1338. grigol RvTismetyvelis TxzulebaTa krebuli. 828 f.
gadawerilia 1822 wels. teqsts axlavs mravali SeniSvna da sqolio.
warmoadgens A 16-is pirs. vrceli aRweriloba ix. T. bregaZis mier
Sedgenil gr. naziazelis TxzulebaTa qarTul Targmanebis Semcvel
xelnawerTa aRwerilobaSi, (bregaZe, 1988, 125-132), agreTve A fondis
xelnawerTa aRwerilobaSi. (A, V, 1955, 412-417).
A 1490. XII-XIII saukunis xelnaweri. 185 f. nusxuri. dazianebuli.
Seicavs efrem mciriseul Targmanebs gr. naziazelis Sromebisa. aSiaze
moTavsebuli SeniSvnebi restavraciis dros GamouWriaT, ris gamoc
maTi wakiTxva gaZnelebulia. SeniSvnebi gvaqvs 70v, 80v, 120r-ze. vrceli aRweriloba ix. T. bregaZis mier Sedgenil aRwerilobaSi (bregaZe,
1988, 141-14) da A fondis xelnawerTa aRwerilobis V tomSi (A V, 3234)
S 384. TariRdeba XI saukunis damleviT. 888 f. nakluli. nusxuri.
metafrasuli krebuli. Seicavs efrem mciris Targmnil sakiTxavebsac,
romelTagan ramdenimes axlavs mTargmnelis anderZic:
1 `ioane oqropiris cxovrebis”~bolos darTuli anderZi: `didebaY Senda RmerTo, mizezo keTilTao... ~(gv. 121) (goguaZe, 1986, 07).
2) `dimitri Tesalonikelis wamebis~ anderZi: `gevedrebi yovelTa, romelnica miemTxKneT wamebasa amas... ~ (gv. 488) (Jordania, 1892, n.
goguaZe, 1973, 62).
3) `mina megviptelis wamebis”~anderZi: `mamano! ese wmidisa minaYs
wamebaY iyo... ~(gv. 643) (Jordania, 1892, 222).
- 65 -
4) `grigol sakKrvelmoqmedis cxovrebis anderZi”~ `locva yavT,
wmidano RmrTisano, romelnica miemTxvneT... ”~(gv. 728) (S I, 469)
xelnaweris aSiebze efrem mciris ramdenime SeniSvnacaa. gv. 58,
62, 340...
xelnaweris aRweriloba ix. S fondis xelnawerTa aRwerilobis I
tomSi. (S I, 462-469).
S 1276. XI-XIII s. metafrasi. 220 furceli. es xelnaweria samecniero literaturaSi kargad cnobili nusxaa, radgan misi erTi nawili
aRmoGnda efrem mciris avtografi (metreveli, 1959, 115-125). S 1276
aerTianebs sxvadasxva xasiaTisa da sxvadasxva drois or xelnawers.
pirveli (1-115 f) ZiriTadad homiletikuri xasiaTisaa da TariRdeba XI saukunis II naxevriT, II nawili (117-220 f) _ hagiografiuli xasiaTisaa da XII-XIII saukuneSia gadawerili. xelnaweri Seicavs efrem
mciris mier Targmnil Txzulebebs, romelTac axlavs mTargmnelis
anderZebi (56r, 80v da 115v) da SeniSvnebi: (1r, 4v, 9v, 12r, 18r, 76v, 78v,
111v, 113v). xelnawerSi Setanili seqtembris Tvis sakiTxavebi gamocemulia (goguaZe, 1986). xelnaweri sagangebod Seiswavla e. metrevelma,
romelmac mogvca misi vrceli aRwerilobac (metreveli, 1959, 115-125;
S II, 136-142)4.
H 194. 183 f. 1812 wlis xelnaweri. nusxuri. dionise areopagelis
TxzulebaTa efrem mciriseuli Targmani, romelsac uZRvis `winabWe~
da `zanduki~ (gv. 1-14) xelnaweris aSiebze moTavsebul sqolioTa nawili efrem mcires ekuTvnis. (petre iberieli, 1961, 261-263). s. enuqaSvilis gamocemaSi H 194 xelnaweri E literiTaa aRniSnuli.
xelnaweris aRweriloba mocemulia H koleqciis xelnawerTa aRwerilobis I tomSi da fsevdodionise areopagelis TxzulebaTa qarTuli Targmanis gamocemas darTul gamokvlevaSi. (petre iberieli,
1961, 026-029).
Q 37. 1091 wels ioane mTavaraYZis mier gadawerili fsalmunTa
Targmanebis xelnaweri. Seicavs 333 furcels. es xelnaweri H 1758-Tan
erTad (romelic am nusxis nawilia) srulad Seicavs efremis Targmnili am egzetikuri Txzulebis pirvel nawils (76-e fsalmunis Targmanebamde). xelnaweris sruli aRweriloba gvaqvs Q fondis xelnawerTa aRwerilobis I tomSi (Q I, 43-44) da H koleqcia xelnawerTa aRwerilobis IV tomSi, sadac mocemulia H 1758 xelnaweris aRweriloba,
romelic Q 37-is nawilia. amJamad orive xelnaweri SeerTebulia da
37-e nomriT inaxeba Q koleqciaSi. xelnaweris bolo aRweriloba
ekuTvnis m. SaniZes (SaniZe, 1968, 102-103).
Q 1158. XI saukunis xelnaweri. 317 furceli. Tavbolonakluli,
aklia SigadaSigac. nusxuri. Seicavs: `saqme mociqulTas Targmanebas~
(1r-101v); `pavles epistoleTa Targmanebas~ (103r-281v); `kaTolike epis4
S fondis xelnawerebidan mTargmnelis ramdenime SeniSvna gvaqvs S 1358-Si
(XVII-XIX s. krebuli), sadac sxva TxzulebebTan erTad Setanilia efrem
mciris Targmnili ioane damaskelis `gardamocema~”; S 2561-Si da S 3639Si.
- 66 -
toleTa Targmanebas ~(281v-316r)
`saqme mociqulTas Targmanebas~ uZRvis mTargmnelis winasityvaoba (`usakuTresTaTKs~) mcired Tavnakluli (1r-v) da erTvis anderZi
(101v). mTargmnelis anderZebia 103v da 316 r-ze.
Q 1158 nusxa xelnawerTa isntitutis axal fondSi (Q) SedarebiT
gvianaa Semosuli, ris gamoc es xelnaweri ar moxvedrila Q fondis
xelnawerTa aRwerilobis ortomeulSi. pirveli cnobebi am xelnawerisa da masSi daculi efremis anderZebis Sesaxeb gamoaqveyna T.
koWlamazaSvilma(koWlamazaSvili, 1995), masve ekuTvnis am manuskriptis vrceli aRweriloba da masSi daculi efremis kolofonebis pirveli publikaciac (koWlamazaSvili, 2003, gv. 338-345). `samociqulos
Targamanebis~ efremiseuli Targmanis teqsti gamosacemad moamazada
da `mociqulTa saqmis~ ganmartebebi gamoaqveyna e. koWlamazaSvilma
(samociqulos ganmarteba, I, teqsti gamosacemad moamzada da winasityvaoba daurTo e. koWlamazaSvilma, Tb., 2000).
K 5. quTaisis saxelmwifo muzeumis xelnaweri XVI saukunisa. 579
f. nusxuri. Seicavs dekembris Tvis metafrasul sakiTxavebs, romelTa
erTi nawili efrem mciris Targmnilia. krebulSi bolo Txzulebad
(31 dekembris sakiTxavi) Setanilia `cxorebaY melania hromisaY~ efrem
mciriseul Targmani, romelsac mosdevs efrem mciris `mozraxuli~ _
`mosaPsenebeli mcire sKmeonisaTvis loRoTetisa da TxrobaY mizezsa
amaT sakiTxavTa TargmnisaTa~ (576v-579v). (kekeliZe, et. V, 223-225).
Jer 15* . XIII saukunis xelnaweri. nusxuri. Seicavs fsalmunTa Targmanebis efremiseuli Targmanis teqsts. Tavnaklulia. 1r-6r uWiravs
`Sesavals~, romlis dasawyisi dazianebulia. es xelnaweri erTaderTia, romelsac Semounaxavs `Sesavlis~ bolo nawili sruli saxiT.
`Sesavlis~ teqsti gamoqveynebulia: (TayaiSvili, 1914, 243-269; bleiki,
1926, 159-160; SaniZe, 1968, 77-122). 115 r-ze da 199 r-ze gvaqvs mTargmnelis `Seiswave~. xelnaweris aRweriloba mocemulia r. bleikis (bleiki,
1924, 12), n. maris (mari, 1955, 9) aRwerilobebSi. xelnaweris fotopiri
aRwerili aqvs m. SaniZesac (SaniZe, 1968, 104).
Jer 8 (cag.131, mari 19). grigol RvTismetyvelis TxzulebaTa krebuli. XII saukunis xelnaweri 192 f. bolonakluli. dazianebuli aqvs
kideebi. Seicavs grigol nazianzelis 10 homiliis efrem mciriseul
Targmans. xelnaweris kideebze aris miniSnebani: `Seiswave~, `ixile~,
`Suenieri~ da mTargmnelis SeniSvna-komentarebi (145r, 163r, 178v, 180r).
xelnaweri aRwerili aqvT a. cagarels (cagareli, 1882, 180, misive,
1886, 98), n. mars (mari, 1955, 49), r. bleiks (bleiki 1924, 27-29). bleiki
xelnawers aTariRebs XIII-XIV saukuniT. vrceli aRweriloba mocemuli
aqvs T. bregaZes (bregaZe, 1988, 138-140).
Jer 9 ( mari 5). samociqulos Targmaneba. XI-XII s. nusxuri. nakluli.
198 f. gadamweri dosiTe. Seicavs pavles epistoleTa Targmanebis te5
ierusalimis da aTonis xelnawerTa nomrebs vuTiTebT bleikis aRwerilobebis mixedviT. frGxilebSi mogvyavs Sesabamisi nomrebi da
al. cagarelisa da n. maris aRwerilobebidan.
- 67 -
qsts. axlavs mTargmnelis `Seiswaveebi~ Semdeg gverdebze: 39r, 119r, 71r,
76r.
xelnaweris vrceli aRweriloba mocemulia r. bleikis (bleiki,
1924, 30) da n. maris mier. (mari, 1955, 11-12). a. cagarelis aRwerilobaSi es xelnaweri ar moxvedrila. mTargmnelis enobriv-leqsikuri
da istoriul-bibliografiuli xasiaTis sqolioni ganxiluli aqvs k.
danelias (danelia, 1982, 328-335). masve aqvs mocemuli am xelnaweris
mokle aRwerilobac (iqve, gv. 317). am xelnawerSi dadasturelubli
mTargmneliseuli SeniSvnebi Seiswavla z. sarjvelaZem (sarjvelaZe,
1984, 227-229).
Jer 13 (cag.128, mari 8). XIII-XIV saukunis xelnaweri, 384 f. Seicavs
grigol nazianzelis Txzulebebis efrem mciriseul Targmanebs.
Sedgeba ori nawilisagan. I nawilia grigolis 16 homilia, romelsac
mosdevs sofron ierusalimelis ` sityuaY Sesxmisa wmidisaTKs da didisa grigoli RmrTismetyuelisaY~ (250v-277r), xolo II nawili (279r-dan
bolomde) warmoadgens grigol RvTismetyvelis am sityvaTa komentarebs. ganmartebebi dalagebulia im rigiT, rogoriTac homiliebi.
zogierT ganmartebasTan miwerilia avtoris saxeli. xelnaweri naklulia. aklia daaxloebiT 45 furceli. gadamweria giorgi qvitireli
(277r). erTvis efrem mciris anderZi (250r, da akrostiqi (277v-287v).
xelnaweris orive nawilis aSiebze gvxvdeba sxvadasxva miniSnebani da
mTargmnelis SeniSvna- `Seiswaveni~. 48r, 119r, 135r, 137r, 213r, 232v, 241v,
248r, 262r, 269r, 292v, 319r, 344r, 382r, 398v.
xelnaweri aRwerili aqvT a. cagarels (cagareli, 1888, 180; misive, 1894, 22-23), n. mars (mari, 1955, 19-29), r. bleiks (bleiki, 1924, 3336). bleiki xelnaweris meore nawils qaRaldisa da xelis mixedviT XVII
saukuniT aTariRebs, rasac ar eTanxmeba am xelnaweris bolo vrceli
aRwerilobis avtori T. bregaZe, romelsac is erTi xeliT (XIII-XIV s.)
dawerilad miaGnia (bregaZe, 1988, 159-167)
Jer 15 (cag.99, mari 10). XII saukunis xelnaweri. 282 f. Tavbolonakluli, nusxuri. Seicavs grigol RvTismetyvelis 17 homiliis da grigol xucesis `grigol RmrTismetyelis cxovrebis"~efrem mciriseul
Targmans. aSiebze moTavsebulia sqolioebi, romlebic wvrili nusxuriTaa naweri. sqolioTa didi nawili berZnuli dednidanaa gadmoRebuli, magram zogierTi SeniSvna aSkarad qarTvel mTargmnels ekuTvnis.
kideebze moTavsebulia miniSnebani: `ixile~, `ixile Suenieri~, `ixile
ese adgili~, `zRaprobanis~ Tavebis miTiTebani da sxva pirobiTi aRniSvnebi. komentaris teqstTan dasakavSireblad gamoyenebulia mravali pirobiTi niSani (qajaia, 1969). xelnaweris aRwerili aqvT cagarels (cagareli, 1892, 171) romelmac is XII-XIV saukuneebiT daTariRa,
mars (mari, 1955, 30-32), is xelnawers XIII saukunisad miiGnevda da r.
bleiks (bleiki, 1924, 41-42), romelmac igi aseve XIII saukuniT daaTariRa. vrceli aRweriloba ekuTvnis T. bregaZes (bregaZe, 1988, 133-138),
romelsac xelnaweri XII saukunis nusxad miaGnia.
Jer 16 (cag.138, mari 25). XII saukunis xelnaweri, 280 f. nusxuri. Seicavs teqsts da Targmanebebs mociqulTa saqmisa da Svidive kaTolike
- 68 -
epistolisa. uZRvis efrem mciris anderZi(2r-3v), romelic `samociqulos Targmanebaze~ mis mier gaweuli Sromis Sesaxeb gvawvdis cnobebs.
(bleiki, 1926, 160-166; abulaZe, 1950, 029-031, koWlamazaSvili, 2000,
12-15. misive, 2003, 327-331). axlavs mTargmnelis SeniSvna-komentarebi.
xelnaweri aRwerili aqvT a. cagarels (cagareli, 1894, 25-26), n. mars
(mari, 1955, 55-62), e. koWlamazaSvils (koWlamazaSvili, 2003, 326-334).
mokle aRweriloba mocemuli aqvs k. daneliasac (danelia, 1982, 315316). `samociqulos Targamanebis~ efremiseuli Targmanis teqsti gamosacemad moamazada da `mociqulTa saqmis~ ganmartebebi gamoaqveyna
e. koWlamazaSvilma (samociqulos ganmarteba, I, teqsti gamosacemad
moamzada da winasityvaoba daurTo e. koWlamazaSvilma, Tb., 2000).
Jer 30 (cag.126, mari 24). sadResaswaulo krebuli 257 f. nusxuri.
TariRdeba XII-XIII saukuniT. Seicavs andria ierusalimelis, ioane
oqropiris, giorgi nikomidielis epifane kviprelis, gr. RvTismetyvelis, meTodis, ioane damaskelis, basili didis homiliaTa Targmanebs,
romelTa didi nawili efrem mciris Targmania.
xelnawers erTvis zanduki, `SewevniTa RmrTisaYTa zanduki wignisa amis, romelsa uwodian sadResaswauloY”~257r. manuskripti aRwerili aqvT r. bleiks (bleiki, 1924, 64-67), n. mars (mari, 1955, 52-54) da
T. bregaZes (bregaZe, 1988, 201-202).
Jer 38. metafrasuli krebuli. XII-XIII s. 479 f. dazianebuli. sxva
sakiTxavebTan erTad Seicavs efrem mciriseul Targmanebsac, romelTagan zogierTs erTvis mTargmnelis anderZic. (16r). da „Seiswaveni“ 25r,
28v, 34r, 36r, 145v, 153r, 172v, 226v, 408v, 410v.xelnaweri aRwerilia r. bleikis (bleiki, 1924, 78-82), n. maris (mari, 79-81) da T. bregaZis mier (bregaZe, 1988, 208-209). r. bleiki xelnawers aTariRebs XIII-XIV saukuniT.
Jer 43 (mari 34). XII-XIII saukunis xelnaweri. 307 f. Seicavs grigol
RvTismetyvelis 17 homilias, `grigol nazianzelis cxovreba~, fsevdonones miTologiur komentarebs da `muPlebi iambikoYs~ efrem mciriseul Targmans. xelnawers uZRvis:
a) efrem mciris epistole kvirike berisadmi (1r-4r); b) akrostiqi,
romlis kidurwerilobaSi ikiTxeba gadamweris saxeli georgi (4r); g)
zanduki saeklesioTa aTequsmetTa RmrTismetyuelisa sakiTxavTaY.
d) sqolioebze da teqstSi dasmuli miniSnebebis ganmarteba (`mzisTuali~ `varkulavi~, `Suenieri~, `Seiswave~) 4v.
xelnaweris kideebze moTavsebulia komentatorTa vrceli sqolioebi, sxvadasxva saxis miTiTebani, mTargmnelis SeniSvnebi. gv. 25r,
51r, 140r, 162r.
xelnaweri aRwerili aqvT r. bleiks (r. bleiki, 1924, gv. 86-90), n,
mars (mari, 1955, 71-78) da T. bregaZes (bregaZe, 1988, 144-151). xelnaweris kideebze moTavsebul komentarTa didi nawili berZnuli dednidan momdinareobs. igive komentarebi sxva ierusalimur xelnawers
(Jer.13) grigolis 16 homiliis Semdeg calke Txzulebebis saxiT aqvs
darTuli. (oTxmezuri, 1989, 18-31).
- 69 -
Ath 18 (cag. 82)6. xelnaweri TariRdeba XV-XVI saukuniT, Seicavs 256
gverds. r. bleikis aRwerilobis mixedviT (bleiki, 1932, 116), naweria
odnav moSavo aRmosavlur qaRaldze, SemorGenilia xeze gadakruli
yavisferi tyavis ydis mxolod qveda mxare, romelic Semkulia naxatebiT. teqsti naweria nusxuri anbaniT, or svetad. svetSi 35 striqonia.
furclis zomaa 34, 0 X 23, 5 sm, nawerisa _ 26, 0 X 18, 0; svetebs Soris manZili 1, 2 sm. melani Savi, saTaurebi da dasawyisebi singuriT.
SemorGenilia rveulebriv paginaciis niSnebi k~a-dan l~b-mde (21-dan
32-mde). Tavnaklulia. xelnaweris Tavsa da boloSi mikerebulia sxva
nusxis fragmentebi: 1) 6 furceli aRmosavlur qaRaldze Savi melniT, or svetad naweri nusxuri teqsti, svetSi 38 striqoniT, furclis zomaa 33, 0 X 23, 0 sm, nawerisa 27, 5 X 17, 0; svetebs Soris
manZili 2, 0 sm. TariRdeba XIV-XVII s-iT da warmoadgens Telogiurfilosofiuri xasiaTis Txzulebis fragments. 2) 243-256 gverdebi
uWiravs aseve aRmosavlur qaRaldze daweril liturgikuli xasiaTis
Txzulebis fragments. teqsti naweria nusxuriT, Savi melniT, erT
svetad. svetSi 26 striqoni, furclis zoma 25, 5 X 17, 7 sm, nawerisa
_ 20, 0 X 13, 0 sm. mikrofiridan damzadebuli fotopiris paginacia
gverdobrivia. xelnaweris ZiriTadi nawili (gv. 13-234) uWiravs pavle mociqulis epistoleTa komentarebis efrem mciriseul Targmans,
romelic Tavnaklulia (iwyeba ebr. 6, 10 muxlis TargmanebiT), erTvis
mTargmnelis anderZi (gv 235-238), kirile aleqsandrielis epistole
("moswrafebaY da swavlismoyuarebaY siwmidisa SenisaY... gv. 238-242) da
mTargmnelis iambiko (gv. 234-235). aSiebze moTavsebulia marginaluri
SeniSvnebi (sqolioebi: gv. 37, 132, 141, 154, 238 da miTiTebani: gv. 86,
88, 121, 129, 132, 151, 152, 166. xelnawerSi. gvxvdeba sasveni niSnebi da
pirobiTi aRniSvnebi. mTargmneli _ efrem mcire (gv. 235).
xelnaweri Seicavs Semdeg Txzulebebs:
1. grigol noselis `pasuxi equsa maT dReTaTKs~ (fragmenti) gv.
1-127.
2. [pavle mociqulisa wigni ebraelTa mimarT]
... Targmani: mravalJam mxi... es axa. . maT aw kualad ... scemisa sityKTa
gankurnebaY wylulebaTa, raYTa aRivsnes... gv. 13-108.
SeniSvnebi: 1) ebraelTa mimarT epistoles Targmaneba Tavnaklulia. iwyeba me-6 Tavis me-10 muxlis TargmanebiT. 2) Targmanebis bolos aris minaweri teqstSive asomTavruli `ebraelTa
mimarT miwera wigni ese italiaYT timoTes mier. muPli R~g, Tavni k~b wamebani l~ (gv. 108)
3. pavles mociqulisa wigni timoTes mimarT pirveli~- pavle mociquli
6
7
xelnaweri aqamde vrclad ar yofila aRwerili. amitom warmovadgenT mis
srul aRwerilobas.
fragmentis raoba daadgina e. koWlamazaSvilma, ix. pavles epistoleTa ganmarteba gamokrebuli ioane oqropirisa da sxva wmida mamaTa Txzulebebidan Targmnili eqvTime mTawmidelis mier, teqsti gamosacemad moamzada da
gamokvleva daurTo e. koWlamazaSvilma, Tb., 2003.
- 70 -
iesu qristesi, brZanebiTa RmrTisa macxovrisa GuHnisaYTa da uflisa
iesu qristes sasoebisa GuenisaYTa, guakurTxen, mamao. GuHlebaY daucavs wesi... gv. 110-169.
SeniSvnebi: 1) uZRvis: a) `uwyebaY mizezsa timoTes mimarT pirvelisa epistolisasa~ (gv. 108) da b) `Tavni timoTes pirvelisa
ebistolisani~(gv. 109) 2) erTvis minaweri asomTavruliT: `timoTes mimarT miwera epistole pavle laodikiaYT, romel ars
dedaqalaqi frigKsaY, muPli sz~, Tavni iH~
4. `pavles mociqulisa wigni timoTes mimarT meore~- pavle mociquli
qriste iesuYsi nebiTa RmrTisaYTa aRTqumisa misebr cxorebisa qristes
mier, guakurTxen, mamao. aha, esera cxadyo, viTarmed... gv. 169-206.
SeniSvnebi: 1. uZRvis: a) "uwyebaY mizezsa timoTes mimarT meorisa
ebistolisasa (gv. 169); b) Tavni timoTes meorisa wignisani" (gv.
170). 2. erTvis minaweri asomTavruliT: "timoTes mimarT meore
ebistole miwera hromiT meored raY gankiTxul iyo neronis
mier. muPli r~, o~b, Tavni T~. (gv. 206).
5. `pavle mociqulisa wigni tites mimarT~. _ pavle monaY RmrTisa
da mociquli qriste iesuYsi sarwmunoebisaebr rGeulTa RmrTisaTa da mecnierebiTa WeSmaritisaYTa, romel ars RmrTismsaxurebaY,
guakurTxen, mamao, ixile, viTar sazogado hyofs sityuaTa amaT Tavisa TKsiTKs... gv. 207- 227.
SeniSvnebi: 1) uZRvis: a) "`webaY mizezsa tites mimarT ebistolisasa (gv. 206), b) "Tavni tites mimarT ebistolisani" (gv. 207). 2)
erTvis: "tites mimarT pirvelisa episkoposisa kritelTaYsa miwera nikopoliT makedoniisaYT. muPli J'z, Tavni v~ ~ (gv. 227).
6. `pavle mociqulisa wigni filimonis mimarT. ~ -pavle mociquli
qriste iesuYsi da timoTe ZmaY filimons sayuarelsa da TanaSemwesa
GuHnsa da apfias dasa da arqiposs Tanamesagresa GuHnsa da saxlisa
Senisa krebulTa madli Tquenda da mSKdobaY RmrTisa iesu qristessa,
guakurTxen, mamao. myis dasabamsave krulad saxelisdebiTa Tavisa TKsisaYTa... gv. 228-234.
SeniSvnebi: 1) uZRvis: a) uwyebaY mizezsa filimonis mimarT ebistolisani (gv. 227); b) "Tavni filimonis ebistolisani" (gv. 227)
2) erTvis: `filimonis miarT miwera hromiT onisimes monisa,
raJams erTgzis gankiTxul iyo neronis mier. muPli lz~, Tavni
b~, (gv. 235)
7. `uwyebaY mizezsa wignisa amis mravalTa wignTa erTad~- viTarmed
mociqulisaTa... gv. 235-238.
SeniSvna: warmoadgens efrem mciris anderZs, romelSic mTargmneli ganixilavs pavles epistoleTa komentarebis qarTulad
gadmoRebis sakiTxs. anderZi gamoqveynebulia (TvalTvaZe, 1989,
220-221) amis Sesaxeb ix. agreTve, d. TvalTvaZe, 1995; anderZis
meore publikacia ix. e. koWlamazaSvili 2003, gv. 335- 338).
8. `wmidisa mamisa GuHnisa kKrile aleqsandriel mTavarepiskoposisaY,
romelman Targmnna yovelnive sawinawarmetyuHlono wignni da aRwerna
sxuani wignni mravalni, ebistole sxKsa visime ebiskoposisaY mimarT,
- 71 -
romeli vedrebul iyo misda, raYTamca aRwera mokle TargmanebaY wmidisa mociqulisa pavles ebistoleTaY". _ moswrafebaY da swavlismoyuarebaY siwmidisa SenisaY friad mTnda me, wmidao mamao... ~gv. 238-241.
SeniSvnebi: 1) 238-e gverdze aris minaweri nusxuriT. `Targmnili
mamisa efTKmesi~
2) epistole daculia kidev erT aTonur xelnawerSi (Ath. 39
bleikiT, 79 cagarliT, sadac is win uZRvis kirile aleqsandrielis Sromas „mokle TargmanebaY pavles ebistoleTaY (P.G.t.
74 col. 773-1006) (ix. kekeliZe et. V. 87; d. TvalTvaZe, 1989(a),
14-17. epistoles qarTuli Targmanis teqsti gamoqveynebulia
(TvalTvaZe, 1995, koWlamazaSvili, 2003, gv. 291-292)
9. paraklitonis fragmenti. wydeba: „winamorbedo mzisa simarTlisao,
qristes naTlismcemelo, ioane didebulo, lamparo sulisa Gemi...
SeniSvnebi: I xelnaweri Seicavs pavle mociqulis ebraelTa mimarT (6, 11 muxlidan), timoTes mimarT I, timoTes mimaroT II,
timoTes mimarT da filimonis mimarT epistoleTa Targmanebas.
amaTgan timoTes mimarT II, tites da filimonis mimarT epistoleTa Targmanebis teqsti aqamde ar iyo cnobili (ix. danelia,
1983, 315-318) da Senaxulia mxolod am xelnawerSi.
II. Targmani ekuTvnis efrem mcires. (ix. kekeliZe 1920, XIX-XXII,
an et. XI, 1973, 189-191; misive, 1960, 256-257; misive, petriwis
samwerlo moRvaweobidan, promeTe, I, 1918, 66); danelia, 1974,
27-46; danelia, 1983, 296; 386; abulaZe, 1950, 012; misive, Zveli
qarTulis leqsikidan, 1959, 162; javaxiSvili, 1949, 38. ; SaniZe,
1965, 253; sarjvelaZe, 1984, 211, 219, 227; koWlamazaSvilma, Tb.,
2003).
III. xelnaweris aSiebze moTavsebulia: 1) Seiswaveni:
a) "Seiswave, rameTu rva STasaval uwodian wignsa mas
origenesgan rva kapatonad dawerilsa, romelsa moiPsenebs wmidaY epifane kKpreli mTavarebiskoposi, rameTu igive da erTi
sityuaY ZuHlTa wignTa rvajer weril ars, raYTa Seatyunes urTierTas, pirvelad ebrauli ebrauliTa asoYTa, meored ebrauli sityuaY berZuliTa asoYTa, mesamed sameocdaaTTaY, meoTxed
akKlaYsi, mexuTed ummaxoYsi, meeqused Teodotionisi, meSKded
da merved Wursa Sina povnilni igi ieriqos, romelTa saxelebi
ucnaur ars Tu vieT Targmnnes~ (gv. 37). b) `Seiswave, rameTu episkoposi berZnulisa enisagan zedamxedvelad gamoiTargmanebis"
(gv. 132). g) `Seiswave, rameTu romelni igi saWmelTa meginebulad qadagebiTa imaxvides, maT ewodebis wvalebaY mmarxvelTaY~
(gv. 141). d) "Seiswave, rameTu berZnulad erT ars saxeli xucisa
da moxucebulisaY, xolo amas Targmani cxad-hyofs, Tu aqa mociquli xucessa ityKs, anu Tu moxucebulsa~ (gv. 154). e) `Seiswave, ese igi onisime ars, romeli [JamTa] tertul[ianes... [e]parxozisaTa... [ierusale] ms Sina... [Rirs]iqmna wamebiTa srul [yo]fad,
miiRo raY misgan GinebaY da mus[rvi]Ta wKvTaYTa~(gv. 230).
2. miTiTebani: kanoni saeklesioY a(gv. 121); kanoni saekle-
- 72 -
sioY b(gv. 129); kanoni saeklesioY g(gv. 132); kanoni saeklesioY
d(gv. 151); kanoni saeklesioY e(gv. 152); kanoni saeklesioY v (gv.
166). `ese Tavi berZnulad aqa iyo~(gv. 86), `xolo qarTulad aqa
ars~ (gv. 88) (SeniSvna gakeTebulia albaT iH~ Tavis gamo).
3. iota (Ϟ), romelic aRniSnavs pavles epistoleTa giorgi
aToniseul TargmanSi efrem mciris mier Sesworebul adgilebs
da teqstSi mis gaswvriv yovelTvis aris sityvebi: `usakuTres
ars esreT~. (ix. k. danelia, 1974, gv. 27-46). `iota~ gvxvdeba: gv.
16, 22, 26, 36, 37, 41, 44, 49, 50, 55, 58, 59, 62, 63, 86, 88, 94, 97,
102, 106, 111, 119, 154, 180, 184, 192, 192, 196, 197, 202, 203, 224.
4. aSiaze miwerilia, agreTve, teqstSi gadamweris mier
SemTxveviT gamotovebuli sityvebi da winadadebebi, ris aRsaniSnavadac gamoyenebulia Gamatebis aRmniSvneli sagangebo niSani (gv. 16, 26, 50, 69, 74, 132, 137, 189).
IV. xelnawerSi singuriT da asomTavruliT aris gamoyofili
zogierTi komentaris avtoris saxeli: Kkumenisi _ gv. 27, 37, 38,
39, 50, 57, 82, 92. ; isidoresi _ gv. 132, 144, 147, 196, 198; . didisa
basilisi _ gv. 15; . kKrilesi _ gv. 157.
V. nusxaSi gamoyenebulia punqtuaciuri niSnebi: erTwertili,
orwertili da samwertili. sami wertili (:.) gamoiyeneba citirebuli teqstis mosaniSnadac.
VI. minawerebi mxedruliT: `RmerTo, Seiwyale uRirsi xucesmonazoni iakob qarTveli sabralo~ (gv. 1); ` sulo Gemo, sulo
aRdeg, raYsa gZinavs: aRsasruli moaxlebula, ganiRKZe, raYTa
Segiwyalos Sen [qristeman RmerTman], romeli yovelgan ars da
yovelsave aRavsebs ~. minawerebia agreTve gv. 60, 84, 103, 121,
127, 131, 134, 147, 150, 159, 161, 162, 165, 166.
VII. 234-e gverdze moTavsebulia efrem mciris iambiko, romlis kidurwerilobaa efrem.
esreT uxarin mweralsa da mTargmnelsa
furceli igi werad dasasrulisaY
raoden ucxoYT saxid TKssa mosrulsa
erTiRa biji Sina Semyvanebeli
mxiarulebiT hmadlobn da aqebn RmerTsa.
amas mosdevs jvris formiT dawerili sityvebi (gv. 235)
T
a
efrem r ityKs
g
m
a
n
i
- 73 -
T a v i II
mTargmnelis mozraxuli
`Tavisa da boloYsa anderZebi~
anderZi, a. SaniZis ganmartebiT, aris "wignis bolos moTavsebuli cnoba wignis dawerasTan dakavSirebul garemoebaTa Sesaxeb, bolosityva. anderZi (avtorisa, mTargmnelisa
an gadamwerisa) dRevandeli gagebiT winasityvaobas udris,
magram mas wignis bolos aTavsebdnen xolme" (SaniZe, 1946,
84). qarTuli enis ganmartebiTi leqsikonis mixedviTac anderZi aris "minaweri Zveli xelnawerebis boloSi, romelic
Gveulebriv gvamcnobs damweris vinaobas, daweris dros an
adgils" (qegl., 1986, 34). amgvari anderZebi erTvis uZveles
qarTul xelnawer krebulebs: "sinur mravalTavs", "Satberdis krebuls", miqel modrekilis "iadagars", eqvTime da
giorgi aTonelebis, efrem mciris, arsen iyalToelis, Teofile xucesmonazonis da sxvaTa Targmanebs.
imis mixedviT, Tu vis ekuTvnis anderZi, misTvis damaxasiaTebelia ramdenime aucilebeli komponenti. upirveles
yovlisa, yvela anderZi iwyeba RvTaebis SeqebiT, rasac
Semdeg mosdevs momgeblis, damkveTis an muSaobis procesSi xelSemwyobi pirebis locva-kurTxeva, moxsenieba sakuTari Tavisa; Tuki anderZi gadamwerisaa, dasaxelebulia
xelnaweris gadaweris TariRi da adgili. avtoris an mTargmnelis andeZebSi SeiZleba Segvxvdes sxvadasxvagvari cnobebi Txzulebis dawerisa da Targmnis Sesaxeb. anderZi, Gveulebriv, mTavrdeba isev RvTaebis qebiT da "momavalTa naTesavTagan" locva-kurTxevis gamoTxoviT.
amgvari anderZebi, rogorc wesi, wignebs bolos daerTvis da zomiTac pataraa. magram qarTul xelnawerebs axlavs sxvagvari anderZebic (umTavresad mTargmnelis an avtorisa), romlebic, rogorc e. metreveli aRniSnavs, "Gveulebriv Seicaven cnobebs ama Tu im Zeglis Targmnis istoriidan, amJRavneben am Zeglisadmi avtoris damokidebulebas
da amasTan dakavSirebiT mis istoriulsa da literaturul Tvalsazriss. am rigis anderZebiT xSirad vecnobiT
im siZneleebs Tu xelSemwyob pirobebs, romlebic anderZis
avtors xvdeboda muSaobis procesSi" (metreveli, 1959, a,
- 74 -
98). aq, anderZebisTvis damaxasiaTebeli zemoT GamoTvlili
aucilebeli komponentebis garda, gvaqvs sakmaod vrceli
daxasiaTeba gaweuli muSaobisa, TxzulebasTan dakavSirebul istoriul-bibliografiuli cnobebi, xSirad saRvTismetyvelo msjelobac. amgvari anderZebi Gveulebrivi kolofonis GarGoebSi ver etevian da ufro mTargmnelis (an avtoris) damoukidebel naSromebs warmoadgenen saTargmnad
arGeuli Txzulebis Sesaxeb. xSirad mTargmnelis aseT vrcel anderZSi mocemulia ara marto Txzulebis Targmnis
istoria (vis mier iTargmna, rodis iTargmna, arsebobda Tu
ara adre sxva Targmani, ratom iTargmna xelaxala da a. S.),
aramed mimoxilulia berZnuli dednebic, mocemulia cnobebi berZnul enaze sxvadasxva redaqciaTa arsebobis Sesaxeb
da sxv. erTi sityviT, mTargmnelis es anderZebi erTgvari
filologiuri naSromebia, romlebic "Tavisi SinaarsiT da
daniSnulebiT avtoris (an mTargmnelis) winasityvaobas an
bolosityvaobas udris" (metreveli, 1959, a, 98).
qarTuli enis ganmartebiT leqsikonSi winasityva, anu
winasityvaoba asea ganmartebuli: "Txzulebis ZiriTadi nawilis win moTavsebuli mokle werili (sacnobaro xasiaTisa)
dawerili avtoris an redaqtoris mier (qegl, t. VIII, 1122);
bolosityva, anu bolosityvaoba ki gansazRvrulia rogorc
"wignis bolos darTuli mcire statia, romelic Seicavs
wina nawilis Sesaxeb raime ganmartebas // daskvniTi nawili
sityvakazmuli mwerlobisa" (qegl, t. I, 096). efrem mciris
Targmanebs darTuli "Tavisa da boloYsa anderZebi" swored
am tipis winasityvebi da bolosityvebia. isini im mecnieruli aparatis erT-erT aucilebel komponentad gvevlinebian,
romliTac aRWurvilia efremis Targmanebi.
anderZebis erTi nawili wina mTargmnelTa msgavsad
efrem mciresac naTargmni Txzulebis bolos, anu "bolosa
wignisasa" mouTavsebia. aseTi anderZebi axlavs basili kesarielis "asketikons" (A689, 187r), grigol RmrTismetyvelis
calkeul Txzulebebs (A292v; 215v; 272v; 312r, 329r-v;), zogierT
agiografiul Txzulebas (S 1276,8r; 56r,115v; S 384, 242; 318; 364;
488; A 90, 310-314; K 5, 576-579). magram efremis TargmanTa
umravlesobas `mTargmnelis mozraxuli~ anderZebi "Tavsa
da bolosa wignisasa" uweria e. i. uZRvis winasityvaoba, anu
"Tavisa anderZi" da erTvis bolosityvaoba anu "boloYsa an- 75 -
derZi". aseTia:
1. ioane damaskelis "wyaro codnisas" Targmani, romelsac uZRvis mTargmnelis vrceli winasityvaoba da zanduki
(A24,1r-4r; S 1358,8r-11r; A406,1v-7v) da erTvis efremis mokle
anderZi (A24,137v);
2. `TargmanebaY fsalmunTaY~, romelsac uZRvis Sesavali _ `uwyebaY mizezsa da viTarebasa da TxrobaY wessa da
saPmarebasa winamdebarisa amis wignisasa, romel ars `TargmanebaY fsalmunTaY~ (Q37,1r-7v; Jer.1,1r-6r; S1472,1r-4v; A14,1r-4v;
Q675,3r-5v) da pirveli wignis bolos8 erTvis mTarmnelis anderZi (Q37,316v);
3. `samociqulos Targmanebas~ iwyebs Sesavali werili
mTargmnelisa, romelic exeba ara mxolod `saqme mociqulTas~, aramed epistoleTa Targmanebis sakiTxebsac(Jer.16,1r2r; A677, 244r-245v) da amTavrebs efremis anderZ-bolosityvaoba _ `uwyebaY mizezsa wignisa amis mravalTa wignTa
erTad Semokrebulisasa”(Ath.18, 235-238), romelSic mTargmneli, marTalia, `samociqulos~ erTi nawilis, kerZod, pavles epistoleTa Targmanebaze msjelobs, magram mTlianad
`samociqulos Targmanebis~ qarTulad gadmoRebis sakiTxebsac exeba da sxvaTa Soris axsenebs da imowmebs `Tavsa zeda
werili uwyebasac~ (ix. amis Sesaxeb qvemoT);
4. Teodorite kvirelis `filoTeon istorias~ win
uZRvis mTargmnelis `Tavisa anderZi~ (A689, 187r) da erTvis
`boloYsa anderZi”(A689, 277r-v);
5. dionise areopagelis TxzulebaTa Targmans uZRvis
`winabWe sityKsa-TxrobaY didisa dionKsisTKs da wignTa
maTTKs mis mier aRwerilTa”(A110, 1r-2v; A163, 1-15) da boloSi erTvis mTargmnelis anderZ-bolosityvaoba (A110,98r;
S159, 174; K416,151 v);
6. grigol nazianzelis sadResaswaulo homiliebis
krebuls wamZRvarebuli aqvs mTargmnelis epistole beri
kvirikesadmi, romelic am krebulis winasityvaobis magivrobas swevs. es Sesavali uZRoda albaT grigol RmrTismetyvelis homiliaTa efremiseuli Targmanebis Semcvel sxva krebulebsac (Jer.13, Jer.15), magram isini Tavnaklulia da amitom
efremis es winasityvaoba ar SemounaxavT. nazianzelis Teqvsmetsityvian krebulebs boloSi, rogorc Gans, erTvoda
8
efremis am Sromis II nawili Gvenamde ar Semonaxula
- 76 -
`boloYsa anderZic~ mTargmnelisa, romelic imave mizeziT
dRes mxolod erT krebulSia (Jer. 13, 249 r) Senaxuli.
rogorc vxedavT, efremisaTvis damaxasiaTebeli yofila
mTargmnelis mozraxuli anderZebis darTva wignis Tavsa da
boloSi. amis Taobaze efremi TviTonac ara erTxel aRniSnavs: Tavsa da bolosa moqceuli Gemi mozraxuli Seucvlelad dawereTo. gadamwerebsac SeusrulebiT misi mravalgzisi Txovna da qarTulma xelnawerebma efrem mciris
Targmanebze darTuli mTargmnelis 30 anderZi Semogvinaxes. kerZod:
1. ioane damaskelis "wyaro codnisas ("dialeqtika" da
"gardamocema") anderZ-winasityvaoba ("ese ergasisni Tavni ricxuedni...") daculia A24(1r-v), S 1358(8r-v), A406(1r-2v)
xelnawerebSi (Jordania, 1892, 215-219; rafava, 1976, 66-67;
gorgaZe, 1926, 182-192).
2. `gardamocemis~ Targmans boloSi erTvis mTargmnelis mokle anderZi (`locva yavT, qristes moyuareno,
gabrielisTKs, romlisa brZanebiTa iTargmna... ~), romelic
mxolod erT xelnawers SemorGa, kerZod XII saukunis nusxas
A24(137v) (rafava, 1976, 47)
3. dionise areopagelis TxzulebaTa TargmanebisaTvis
efrem mcires waumZRvarebia `winabWe sityKsa _ TxrobaY
didisa dionKsisTKs da wignTa maTTKs mis mier aRwerilTa~,
romelic dRes or xelnawerSia daculi. A110(1r-2v) da A163
(1-15) (lolaSvili, 1973, 107-116; misive, 1983, 70-77).
4. dionise areopagelis `saRmrToTa saxelTaTKs~ qarTuli Targmanis anderZi (`kurTxevaY vrcelTa dionisios
oxaTa ieroTeoTurT sam xelnawerSi gvaqvs: A110(98r), S159
(gv. 174) da K416 (151v) (petre iberieli, 1961, gv. 019).
5. grigol nazianzelis Teqvsmetsityviani krebulebis
`Tavisa anderZi~ (`bersa kKrikes mcire efrem... ~) erTaderT ierusalimur xelnawers SemorGenia. kerZod, Jer.43(1r-4r)
(bleiki, 1926, 57-172; mari 1955, 71-76; bregaZe, 1988, 147).
6. grigol nazianzelis krebulebis `boloYsa anderZic~
(`didebaY da madlobaY dasabamsa da srulmyofilsa yovelTa
keTilTasa... romelman srul yvna aTequsmetni ese saeklesioni sityuani... ~, aseve erT xelnawerSia Senaxuli: Jer.13
(249r) (bleiki, 1926, 171-172; mari, 1955, 22-23; bregaZe, 1988,
163).
- 77 -
7. SemogvrGa grigol nazianzelis calkeul Txzulebebs
darTuli mTargmnelis ramdenime anderZi. kerZod: efremis
anderZi, romelic erTvis ivlianes II gansaqiqebel sityvas
boloSi (`dideba RmerTsa yovlisave srulmyofelsa, rameTu aha, esera, meoreca ganqiqeba ivlianesi srul iqmna...) A
292, 218v (bregaZe, 1988, 171).
8. anderZi, romelic erTvis grigolis Txzulebas `mimwodebelTa da aradamTxveulTa mimarT~ (`sacnaur iyavn,
viTarmed, ese sakiTxavi qarTulsa Sina ars da esreT iwyebis...~) A292, 282v (bregaZe, 1988, 174).
9. misive sityvis "evnomianosTa mimarT da RmrTismetyvelebisaTKs winaganbWobaY" boloSi darTuli anderZi
mTargmnelisa ("locva hyavT, wmidano da qristesmoyuareno,
efremisaTKs Targmanisa, romlisa mier meored iTargmna ese
sakiTxavi... ") A292,314r (bregaZe, 1988, 175).
10. anderZ-bolosityvaoba nazianzelis TxzulebaTa korpusis Targmanis dasrulebis gamo (`dideba Senda, wmidao
samebao, bunebiT erTo, xolo guamiT samo, ... romelman jeriGine... ~) A292, 331r-v. (bregaZe, 1988, 182).
11. `fsalmunTa Targmanebis~ Sesavali (`uwyebaY mizezsa
da viTarebasa da TxrobaY wessa da saPmarebasa winamdebarisa
amis wignisasa, romel ars TargmanebaY fsalmunTaY~) Semonaxulia ramdenime xelnaweriT: Q37(1r-7v); Jer.1(1r-6r); S1472(1r-4v);
A14(1r-4v) da Q 677(3r-5v). (SaniZe, 1968, 77-122).
12. fsalmunTa Targmanebis I wignis bolos darTuli
mTargmnelis anderZi (`didebaY da pativi, TayuaniscemaY da
madli samguamovnebiT cnobilsa da erTarsebiT aRsarebul
wmidasa samebasa...) mxolod Q37 xelnawers SemorGa (Q37,316v).
(Jordania, 1892, 214).
13. basili kesarielis `asketikonis~ bolos moTavsebuli anderZi (`sacnaur iyavn, viTarmed, umetes aTormetisa
wlisa JamTa movelodeniT patiosnisa mRvdlisa prokopis
mier Targmnilsa asketikasa... ~) gvaqvs A689 xelnawerSi (187r)
(Jordania, 1897, 39-40; xinTibiZe, 1968, 176).
14. Teodorite kvirelis `filoTeon istoriis~ Sesavali (`amas wignsa ewodebis filoTeon istoriaY~, romel ars
RmrTismoyuarebiTi TxrobaY... ~) A689 (187r-187v) da A682(91v93v) xelnawerebSi (Jordania, 1897, 40-42).
15. `filoTeon istoriis~ anderZ-bolosityvaoba (`dide- 78 -
baY da madlobaY, pativi da TayuaniscemaY mamasa da Zesa,
romelman... srulyo esec wigni mamaTaY locviTa berTa GuenTaYTa... ~) imave A 689 xelnaweris 277r-v-ze da A 682-is 183vze (Jordania, 1892, 220. T. Jordania mas SecdomiT paladi
helenopolelis `lavsaikonis~ anderZad miiGnevs).
16. `samociqulos Targmanebis~ anderZ-winasityvaoba
(`ese sacnaur iyavn yovelTa, romelni miemTxKneT wmidasa
amas wignsa... ~) sam xelnawerSi gvaqvs daculi: Jer.16(2r-3v),
fragmentulad A677(244v-245v) da Q 1158(102r-v), (bleiki, 1926,
160-166; saqm. mociqul., 1950, 029-031; mari, 1955, 55-62; koWlamazaSvili, 2000, 12-15; 2003, 327-331).
17. pavles epistoleTa komentarebze darTuli anderZi, `uwyebaY mizezsa amis mravalTa wignTa erTad Semokrebulisasa~, romelic mTeli `samociqulos TargmanebisTvis~
daweril `boloYsa anderZad~ gvevlineba. igi erTaderT
aTonur xelnawerSia daculi (Ath. 18, 235-238; TvalTvaZe,
1989, 220-221).
18. `mociqulTa saqmis Targmanebis~ anderZi (`didebaY
da madlobaY dasabamsa da srulebasa yovelTasa arsTasa... ~)
erTaderT Q1158 xelnawerSia SemorGenili (Q1158, 101, koWlamazaSvili, 1996; 2003, 341).
19. "kaTolike epistoleTa Targmanebis" bolos darTuli anderZi ("locva yavT andriasTKs xuces-monazonisa,
romel yofil ars mwerali berZnulisa amis wignisaY... "),
romelic imave Q 1158 xelnawerSia daculi (Q 1158, 316, koWlamazaSvili, 1996, koWlamazaSvili, 2003, 343).
20. pavles hromaelTa mimarT epistoles TavTa GaminaTvalze darTuli anderZi mTargmnelisa, romelic mxolod Q1158 xelnawerSia daculi (Q 1158, 103v, koWlamazaSvili, 2003, 343-344)
21. `ioane oqropiris cxovrebis~ bolos darTuli anderZi (`didebaY Senda, RmerTo maRalo, yovelTa keTilTao
dasabamo... ~) S384, 121-122 (Jordania, 1892, 221-22; SI,462;
goguaZe, 1986, 307-308).
22. `dimitri Tesalonikelis cxovrebis~ anderZi (`gevedrebi yovelTa, romelni miemTxKneT wamebasa amas... ~) S384,
gv. 488 (Jordania, 1892, 239; S,I, 465).
23. `mina megKptelis wamebis~ anderZi (`wmidano mamano!
ese wmidis minaYs wamebaY iyo Zueladve Targmnili kimenisa- 79 -
gan... ~) S384, 643, (Jordania, 1892, 222); SI,467).
24. grigol noselis `grigol sakKrvelmoqmedis cxovrebis~ bolos darTuli anderZi mTargmnelisa (`locva
yavT, wmidano RmrTisano, romelnica miemTxKneT aRwerilsa
amas wmidisa grigol noselisasa cxorebasa didisa grigoli
sakKrvelTmoqmedisasa... ~) S 384, 728 (Jordania, 1892, 224; S
I, 468).
25. miqael sKmeonwmidelis `ioane damaskelis cxovrebis~
boloSi miwerili anderZi (`locva yavT, qristemoyuareno,
ioanesTKs mRdelisa da monazonisa, romlisa brZanebiTa
vTargmne... ~) daculia sam xelnawerSi S 1276,56r; Jer.38,16r da
Sin 91,gv... (kekeliZe, et. VII, g136-177); metreveli, 1959; S
I,137).
26. metafrasuli krebulis anderZi `mosaPsenebeli
mcire sKmeonisaTKs loRoTetisa da TxrobaY mizezTa amaT
sakiTxavTa TargmnisaTa~ A90, 310-314; K4, 576-579 (kekeliZe,
et. V, 223-226).
27. mTargmnelis anderZ-minaweri axlavs grigol noselis sityvas `SobisaTKs da GGKlTa beTlems mowyuedilTa~
efremis avtografad miGneul xelnawerSi S 1276,80r. (`ufalo, Seiwyale mRdeli ioane... ~ metreveli, 1959; S II, 137).
28. epifane kKprelis sakiTxavs `mucladRebisaTKs anaYsa~
(`SemindeviT, sxuaY sakiTxavi mucladRebisaY ver vpoe... ~) S
1276, 56r. (metreveli, 1959, S II, 136).
29. mTargmnelis anderZ-minaweri axlavs sofron ierusalimelis Txzulebas `sityuaY SesxmisaY wmidisaTKs da
didisa grigori RmrTismetyuelisa~ imave S 1276 xelnawerSi
115v-ze. (`ufalo miec madli mamasa iovanes... ~ (metreveli,
1959, 120, S II, 139).
30. mTargmnelis mokle anderZi erTvis ioane damaskelis sakiTxavs `SobisaTKs RmrTismSoblisa~, romelic Jer.38
xelnawerSia mxolod daculi (`locva yavT, qristesmoyuareno, ioanesTKs, kKrikes xucisa... ~ 12r). (rafava, 1990, a,
107).
zemoT warmodgenili anderZebis nusxa, SeiZleba iTqvas,
efremis originaluri Sromebis sias warmoadgens, radganac
am anderZnamagTa didi umravlesoba Tavisuflad SeiZleba
GaiTvalos mecnierul filologiur naSromebad.
- 80 -
`samociqulos Targmanebis~ kolofonebi. efrem mciris
mozraxuli anderZebis didi nawilis pirveli gamocema T.
Jordanias ekuTvnis, romelmac Tavis "qronikebSi" dabeWda
isini. SemdgomSi calkeulma mkvlevrebma efremis naTargmn
TxzulebebTan erTad masze darTuli mTargmnelis winasityvaoba Tu bolosityvaobac gamoaqveynes (r. bleiki, n. mari,
s. gorgaZe, e. metreveli, s. enuqaSvili, e. xinTibiZe, mz. SaniZe, m. rafava, i. lolaSvili, T. bregaZe, n. goguaZe). efremis
andreZebis umravlesoba dabeWdilia qarTul xelnawerTa
aRwerilobis Sesabamis tomebSi, magram xelnawerTa arc erT
aRwerilobaSi ar aris miTiTeba efrem mciris kidev erT
anderZze, romelic erTvis pavles epistoleTa komentarebis efrem mciriseuli qarTuli Targmanis teqsts Ath. 18
xelnawerSi.
sazogadod aTonuri xelnawerebi da kerZod Ath. 18
xelnaweric qarTvel mkvlevarTaTvis bolo xanebamde miuwvdomeli iyo. r. bleikis da a. cagarlis mier mocemuli
aRweriloba am xelnawerebisa Zalian moklea da xSirad mxolod ZiriTad cnobebs gvawvdis manuskriptis Sesaxeb.
amiT aixsneba is garemoeba, rom Ath. 18 xelnaweris Sesaxeb,
romelic pavles epistoleTa komentarebis teqsts Seicavs, am Zeglis qarTuli Targmanebis mkvlevari prof. k.
danelia, romelic miuTiTebs A390, Jer.6,Jer.9 xelnawerebTan
erTad am aTonur xelnawerzec, misi mxolod zogadi daxasiaTebiT kmayofildeba da aRniSnavs: `samwuxarod, am ukanasknel xelnawerze xeli ar migviwvdebodao~ (danelia,
1983, gv. 318). aTonidan qarTul xelnawerTa mikrofirebis
Gamotanis Semdeg SesaZlebeli gaxda am xelnawerebis Seswavlac. pirveli gamokvleva aTonuri xelnawerebis siaxleebis
Sesaxeb dabeWda i. lolaSvilma (lolaSvili, 1982), gamoica
xelnawerTa erTi nawilis (sul 18 xelnaweris) vrceli aRwerilobac (aTon. xeln. aRw., 1986), magram GvenTvis saitereso xelnaweri maT ricxvSi ar moxvedrila. amitomac vcaniT
saWirod warmogvedgina misi sruli aRweriloba da iq daculi efrem mciris anderZis vrceli analizi.
xelnaweri, romelic r. bleikma XV-XVI saukuniT daaTariRa (bleiki, 1932, 116), Seicavs 256 furcels. aqedan pirveli 6 furceli (gv. 1-12) da bolo 6 furceli (gv. 243-256),
romlebic sxva Txzulebis fragmentebia, rogorc Gans, Gak- 81 -
erebulia gvian. gansxvavebulia rogorc xeli, aseve naweris
zoma da svetSi striqonTa raodenobac. xelnaweris ZiriTadi nawili (gv. 13-235) pavle mociqulis epistoleTa komentarebis teqsts uWiravs, romelsac mosdevs mTargmnelis,
efrem mciris bolo dromde ucnobi anderZi (gv. 235-238;
TvalTvaZe1989, 210-221,) anderZs ki Tavis mxriv mohyveba kirile aleqsandrielis epistole (gv. 238-242), romelic aseve
ucnobi iyo aTonuri xelnawerebis Seswavlamde (TvalTvaZe,
1989, 14-17; 1995, 359-361).
xelnaweri pirvelad a. cagarelma aRwera, romelmac igi
82-e nomriT Seitana Tavis katalogSi (cagareli, 1886, 93) da
XIV-XVI saukuniT daaTariRa. a. cagarlis aRweriloba Zalian
moklea, igi mxolod ZiriTad cnobebs gvawvdis am xelnaweris
Sesaxeb. aRniSnulia, rom xelnaweri Seicavs pavles epistoleTa ganmartebebs, Sesrulebulia qaRaldze, nusxuriT, da
rogorc saerTod yvela xelnawers aTonis monastrisa, masac cudi tyavis yda aqvs gadakruli. aRsaniSnavia, rom 1883
wels, roca cagarelma imogzaura aTonze da aRwera iqauri
qarTuli siZveleni, am aTonur nusxaSi gverdebis raodenoba
naklebi yofila. cagareli uTiTebs 117 furcels (e. i. 234
gverds), anu swored imdens, ramdenic uWiravs xelnaweris
ZiriTad Txzulebas _ pavles epistoleTa Targmanebas. Gans,
masSi jer kidev ar yofila Gakerebuli is furclebi, romlebic sxva Txzulebis fragmentebs warmoadgenen da romlebic bleikis mier am xelnaweris aRwerisas ukve am nusxis
nawilad aRiqmeboda.
al. cagarlis mokle aRwerilobaSi Txzulebis mTargmneli miTiTebuli ar aris. ra Tqma unda, aRwerilobaSi
araferia naTqvami arc mTargmnelis anderZze da arc kirile aleqsandrielis epistoleze.
xelnaweri SedarebiT sruladaa aqvs aRwerili r. bleiks
(bleiki, 1932, 116). manve miuTiTa, rom xelnaweri Seicavs
pavle mociqulis epistoleTa Targmanebis teqsts efrem
mciris TargmaniT (ebraelTa 6, 11-dan bolomde). r. bleikis
aRwerilobaSi efrem mciris anderZi Sesaxeb miTiTeba ar
aris, ar aris iq cnoba arc kirile aleqsandrielis epistolezec, romelic, rogorc aRvniSneT, efremis anderZs
mosdevs. bleikis aRwerilobaSi arc xelnaweris aSiebze moTavsebuli SeniSvnebis Sesaxeb aris aRniSnuli. miTiTebulia
- 82 -
mxolod erTi gviandeli minaweri, romelic wignis Semkazmeuls ekuTvnis.
efrem mciris `mozraxuli~ anderZebisa da `Seiswaveebis~
Segroveba-Seswavlisas, rodesac efremis Targmanebis Semcveli TiTqmis yvela xelnaweri gadavaTvaliereT, aTonidan
Gamotanil mikrofirebs Soris wavawydiT swored am xelnawers (Ath. 18/82), romelSic, garda efrem mciris manamde ucnobi anderZisa da kirile aleqsandrielis zemoT dasaxelebuli epistolisa, aRmoGnda Zveli qarTuli mwerlobisaTvis
metad mniSvnelovani teqstebi: ganmarteba pavles timoTes
mimarT II, tites da filimonis mimarT epistoleebisa, romlebic aqamde dakargulad iTvleboda (danelia, 1983, 318).
efrem mciris mier Targmnili es egzegetikuri Txzuleba "samociqulos Targmanebis" erTi nawilia. efremiseuli
Targmanis teqsti sruli saxiT Semonaxuli ar aris. misi
calkeuli nawilebi daculia ramdenime xelnawerSi (kerZod:
Jer.16(bl)/138(cag)/25 (mar); A390; Jer.9, 15(mar.) cagarlis aRwerilobaSi es xelnaweri ar moxvedrila); Jer. 6(bl)/21(mar),
Ath. 18(bl) /82(cag); magram es xelnawerebi garkveulwilad
avseben erTmaneTs. rogorc pavles epistoleTa da misi
Targmanebebis mkvlevari k. danelia SeniSnavs: "Gans, pavles epistoleTa Targmaneba yvelaze metad dazianebulia,
rogorc mosalodneli iyo, Tavsa da boloSi, Tavidan gvaklia: hromaelTa da korinTelTa epistoleebis Targmaneba (I
korinTelTasi nawilobriv), bolodan ki II timoTes, tites da
filimonis mimarT epistoleebisac. (gvakliao rom vambobT,
es ar niSnavs, rom saerTod dakarguli iyos es nawilebi,
SesaZloa, isinic moipovebodes piradad GvenTvis amJamad
gamouyenebel xelnawerSi~ (danelia, 1983, 318). marTlac,
Ath.18 xelnawerSi, romlis gamoyeneba pavles epistoleTa
Targmanebis teqstis Seswavlis dros mkvlevars ar SeeZlo,
aRmoGnda am egzegetikuri Sromis efremiseuli Targmanis
bolo nawili, kerZod: ebraelTa mimarT epistolisa (6, 11dan bolomde), I timoTes, II timoTes, tites da filimonis
mimarT epistoleTa Targmaneba, romelTagan bolo sami
( II timoTes, tites da filimonis mimarT epistoleebisa),
rogorc aRvniSneT, arc erT sxva xelnawerSi ara gvaqvs.
Ath. 18 xelnaweris monacemebis gaTvaliswinebiT, SeiZleba
vTqvaT, rom pavles epistoleTa Targmanebis efremiseuli
- 83 -
Targmanis teqstis bolo sruli saxiT aris daculi zemoTaRniSnul aTonur xelnawerSi. mas Semdeg, rac e. koWlamazaSvilma Q 1158 xelnawerSi miakvlia pavles epistoleTa
komentarebis efremiseuli Targmanis dasawyiss _ hromaelTa mimarT da korinTelTa mimarT I epistolis Targmanebas
(koWlamazaSvili, 1996; misive 2003), SeiZleba iTqvas, rom
pavle mociqulis epistoleTa ganmartebebis efrem mciriseuli Targmani sruli saxiT gvaqvs xelT.
pavles epistoleTa Targmanebas, romelic, rogorc Gans,
asrulebda `samociqulos Targmanebis~ korpuss, erTvis
mTargmnelis iambiko, romlis kidurweriloba gvaZlevs wakiTxvas `efrem~ da mTargmnelis anderZi (gv. 235-238), romlis
saTauria `uwyebaY mizezsa wignsa amis mraval wignTa erTad
Semokrebulobisa~ (TvalTvaZe, 1988, 220-221)
anderZSi, rogorc saTauridanac Gans, mTargmnels gadauwyvetia gvesaubros im mizezebis Sesaxeb, romlebmac gamoiwvies pavles epistoleTa ganmartebebis `mravalTa wignTagan
erTad Semokreba~ e. i. Sedgena kompilaciuri, gamokrebili
Targmanebisa. efremi dasawyisSive gvafrTxilebs, rom pavle
mociqulis epistoleebis Targmaneba wminda ioane oqropirs
ekuTvnis, ris dasturad `ioane oqropiris cxovrebaSi~ daculi erTi cnoba mohyavs, romlis mixedviTac ioanes mowafes,
prokles, uxilavs, Tu rogor karnaxobda TviT mociquli
Tavisi epistolebis ganmartebas ioane oqropirs (`iyo pavle
mociquli miyrdnobil misa zurgiT kerZo Tavadmde iovanHsa
da piri misi yursa Tana marjuHnesa iovanessa da hzraxvida
mas, ... xolo igi werda~ (ioane oqropiri, 1986, 51-56). mociqulis GagonebiT da karnaxiT dawerili am ganmartebebis
mixedviT SemdgomSi mokle Targmaneba SeudgeniaT, romlis
Seqmnis istoriazec gvesaubreba efremi.
anderZis mizani naTelia: mTargmnelma SewevniTa RmrTisaYTa mokled unda ganacxados `Tu viTar didTa TargmanTagan SemokrebiTi ese Targmani gamokrebul ars~ (Ath.18,
235).
efremi am sakiTxis Sesaxeb msjelobas im mizezebis aRniSvniT iwyebs, ramac gamoiwvia ioane oqropiris vrceli
Targmanebis Semokleba. saxarebebis TargmanebaTa msgavsad,
samociqulos wignTa ganmartebebic `vrclad Tav-Tavoan da
swavlian ars da mraval wignad ganyofili~ da mravalwigno- 84 -
bis gamo `saWiro ars glaxakTa kacTa mier mogebaY maTi”:
e. i. ioane oqropiris vrceli, Tavebad da swavlebad dayofili Targmanebani, sadac samociqulos wignebis yoveli
Tavis muxlobriv ganmartebas oqropiris vrceli `swavlaY~
mosdevs, sididis gamo mraval wignadaa ganyofili da amitomac gaZnelebuli yofila maTi SeZena (`saWiro ars mogebaY maTi~). amisTvisac winaswar izruna yovlisa winaganmgebelman RmerTman da ara litoni kacis, aramed wminda kirile
aleqsandrielis xeliT Sedgenil iqna Semoklebuli Targmaneba. Tu viTar moxda es, `amis viTarebasa viswavebT epistolisa misgan didisa kKrile aleqsandrielisa~, romelsac
dainteresebuli mkiTxveli, efremis TqmiT, ipovis `Tavsa
wignisa mis pavles Targmnad garemowerilisasa~, e. i. wignis dasawyisSi. efremi, rogorc keTilsindisieri mecnieri,
gamokrebuli Targmanebis Seqmnis istoriaze msjelobisas
kirile aleqsandrielis am epistoles mimarTavs, romelic
kiriles miuweria damkveTisaTvis, `sxKsa visme espiskoposisaTKs”: `amis wignisa TaviT kerZoY igi epistole amas cxadyofs, _ wers anderZSi efremi, _ `viTarmed visme moswrafesa
eTxova didisa kKrilesgan, raYTa pativTa zeda samociquloYsa wignisaTa waruweros Semoklebuli Zali sityKsaY, raYTa
aqundes mas erT wignad pavle Targmniani. amisTKs wmidaY
igi miuwers, gulmodginebasa missa aqebs da cxad-hyofs,
viTarmed ioane oqropirisa TargmanTagan gamoukrebies
mas mokle Zali sityKsaY da adgil-adgil sxuaTaca wmidaTaY daurTavs, sadaca upovnies sakiTxavTa Sina ganmartebaY
samociquloYsa sityKsaY"(Ath. 18, 236). efremis am debulebas savsebiT Seesabameba kirile aleqsandrielis epistoles
Sinaarsic, sadac kirile dawvrilebiT msjelobs mis mier
gaweuli samuSaos xasiaTze: radgan pavle mociqulis epistoleebi, wminda ioane oqropiris garda, romelmac sruli
Targmaneba mogvca yvela epistolesi, grigol RmrTismetyvels, did basili kesariels da aTanasi aleqsandrielsac
ganemartaT, `arRara Pel-vyav yovlisave TaviT GemiT Targmanebad, aramed maT wmidaTa mier aRwerilisagan gamovkribe
da romelime Gemmierica SevZineo~, _ acxadebs kirile (Ath.18,
238; TvalTvaZe, 1995, 359).
efremi anderZSi xazgasmiT aRniSnavs, rom pavles komentarebis gamokrebili Targmaneba, Sedgenili kiriles
- 85 -
mier, ar aris misi originaluri Sroma: `vinaYca viTarca aw
berZulisagan gKswavies, ara kKriles Targmnili ars garemowerili igi Targmani pavles sityuaTaY, aramed viTarca ityKs
dasabamsa, oqropirisa TargmnilTagan wignTa Semoukrebis
mokle Zali TiToeulisa sityKsaY". efremi gvaZlevs kiriles
mier gaweuli muSaobis srulyofil daxasiaTebas, rasac
garkveuli mniSvneloba aqvs bizantiuri saeklesio mwerlobis istoriisaTvis (amis Sesaxeb ix. qvemoT). efrem mciris
cnobiT, kirile erideboda "samociqulos" teqstis gankveTas da amitom kideebze, anu efremis sityvebiT "pativTa
zeda" garemouweria sxvadasxva komentatoris ganmartebani
pavles epistoleTa Sesabamisi adgilisa. efremi SeniSnavs,
rom am saxis Targmaneba gansxvavdeba sxva TargmanebaTagan
(Tundac ioane oqropiris vrceli Targmanebisagan, romelSic komentarebis teqsti gabmiT aris naweri da mTlianad
Targmaneba ki dayofilia Tavebad da swavlebad, iseve
rogorc saxarebebis Targmanebanio), da maT gansakuTrebul
saxels uZebnis "pavle Targmaniani", (resp. pavle Targmniani~), xolo Gveulebriv TargmanebaTa teqsts uwodebs "pavles Targmans": "xolo garemoweraY igi amisTKs uqmnia, raYTa
ara ganikueTos samociquloY sityuaY, aramed ricxKTa oden
da niSniTa kideTa zeda Targmani moiRebodis. amisTKs mas
ara pavles Targmani hqvan, aramed "pavle Targmniani" (Ath.
18, 336).
efremi gansakuTrebul Rirsebad uTvlis kiriles
Sedgenil Targmanebas mis `erTwignobas~ da `sityvis Zalis~ mokled warmoGenas, radgan vrcel TargmanebaSi `ganTesulsa Zalsa sityKsasa~ mciredniRa mixvdebian, aq ki TviT
wminda kirile aleqsadrielis mier Semokrebul ars, Tanac
ara mxolod ioane oqropiris `didisa pavles Targmanisagan~, aramed sxva wminda mamebis sakiTxavebidanac, sadac ki
`ipoebis samociquloYsa sityKsa TargmanebaY, ... yovelive
aqa Semoukrebies da TiToferTa yuavilTagan erTad golad
saukunoYsa sitkboebisa morwmneTad daaunjebies~ (Ath.18, 337).
efremis azriT, `raoden igi (e. i. oqropiris `pavles Targmani~) hmats sivrciTa da swavlaTa simravliTa, egoden ese
(kiriles `pavle Targmaniani~) sxKT kerZo hmats erT wignad
SemokrebiTa da mokled Zalisa sityKsa gancxadebulobiTa~.
Tumca efrems, romelic yovelTvis momxrea berZnuli ded- 86 -
nis qarTulad zustad gadmotanisa da qarTuli xelnaweri
wignebis `berZnulsa wessa zeda gamarTvisa~, am SemTxvevaSi
daurRvevia es saxelmZRvanelo principi, da wminda mamebis,
Tavisi moZRvrebis _ saba Tuxarelis da antoni tbelis _
miTiTebiT, kiriles "garemowerili", "moTxviTad mowerili",
ganmartebebis naclad e.w." marTlgawyobili" Targmaneba
moucia. anu gansamartavi muxlis irgvliv aSiebze miwerili
komentarebi, romlebic sagangebo pirobiTi " niSnebiT ukavSirdebodnen teqsts da romelic "saeklesiod sakiTxavad
da sawereladca Znel iyo", erTmaneTis miyolebiT "marTlgawyobiT" dauweria `uadvilesobad mweralTa da mkiTxvelTa~ Ath. 18, 237). `egreT umjobesad wames berTa GuHnTao, ~
_ gvarwmunebs efremi.
anderZidan irkveva, rom efrems, rogorc mkacr
filologs, Rrma da safuZvliani winaswari muSaoba Gautarebia am Zeglis Targmnis dawyebamde. mas winaswar moukvlevia
da Seuswavlia pavles epistoleTa komentarebis berZnuli
dednebi da im daskvnamde misula, rom arsebobs am komentarebis sami redaqcia a) vrceli, ioane oqropiris `pavles
Targmani~, b) gamokrebili anu garemowerili Targmaneba
Sedgenili kirile aleqsandrielis mier (`pavle Targmaniani~) da g) gviandel komentatorTagan Sevsebuli redaqcia
`pavle Targmanianisa~, romelic SeurGevia swored saTargmnad efrems da romlis berZnuli dednebi misTvis uSurvelad mouwodebia, sKimeonwmidis lavris winamZRuaryofils
klimis, `kacsa brZensa da GuHnda didad TanaSemwesa”(Ath. 18,
238). (efremis mier berZnuli dednebis Sesaxeb mowodebuli
cnobebis mniSvneobaze ix. qvemoT, Tavi III.)
gansakuTrebiT sainteresoa efremis anderZis erTi
adgili, sadac mTargmneli mimarTavs gadamwerebs: `Guen
erTwignobaY gKxarkebia, raYTa, msgavsad `samociquloYsa~
Targmanica misi erT wign iyos da amis pirisaTKs zogi adgili ZliT ikiTxvebis, xolo Tquen Pel-gewifebis or wignad
farTod daweraY, romelsa RmerTman Zali mogces gardawerad, mxolod usakuTresTaTKs Tavsa zeda werili igi uwyebaY orisave wignisa Tavsa miaxuHdroT da mciredTa amaT sityuaTa adgil-adgil mozraxulTa, Gem sawyaloblisa efrem
mcirisaTa daweraY nu gewyinebis, rameTu esreT maqunda
brZanebaY, raYTa Sina araraY GavrTo, aramed kideTa zeda da
- 87 -
Tavisa da boloYsa anderZTa Sina vikadro dawerad. ~(Ath.18,
238).
pavles epistoleTa Targmanebaze darTul am anderZSi
arsad aris saubari "usakuTresTa" Sesaxeb, rac rogorc k.
daneliam gaarkvia (danelia, 1974, 37-39), aris ara raime gansakuTrebuli pirobiTi niSani (rogorc es miaGndaT adre),
aramed sityvieri aRniSvna teqstis SigniT samociqulos
Secvlili muxlebis win ("usakuTres ars..."), TviTon TargmanSi ki sistematurad aris gatarebuli "iotiTa" () da "usakuTresiT" teqstis koreqtirebis es cnobili efremiseuli
meTodi. kerZod: (gv. 16, 36, 37, 44, 49, 50, 58, 59, 62, 64, 86,
88, 94, 97, 106, 108, 154, 196, 203). safiqrebelia, rom efremis
"uwyebaY", romelSic laparaki iyo "usakuTresTaTKs" da
misive cnobiT "Tavsa zeda weril iyo", aris samociqulos
Targmanebaze darTuli efremis is cnobili winasityvaoba,
romelic daculia Jer. 16/25, A 677 xelnawerebSi da kargad aris Seswavlili (bleiki, 1926, 160-166; mari, 1955, 55-62;
saqm. mociqul., 1950, 029-030). amas gvafiqrebinebs isic, rom
am ori anderZis monacemebi erTmaneTs emTxveva da erTgvarad avseben kidevac erTmaneTs. Gveni azriT, Jer. 16/25-Si daculi efrem mciris `mozraxuli~, romelsac am xelnaweris
dasawyisSia moTavsebuli (2r-4r), aris saerTo Sesavali
werili, mTargmnelis winasityvaoba, anu `Tavisa anderZi~,
romelic efrems dauweria ara mxolod `saqme mociqulTas
Targmanebis~ gamo (am xelnawerSi mxolod mociqulTa saqmis
ganmartebebi gvaqvs), aramed `samociqulos~ samive wignis TargmanebaTa qarTulad gadmoRebasTan dakavSirebiT.
`Tavisa anderZSi~ ramdenjerme aris miTiTebuli imaze, rom
efremis mier gaweuli muSaobis Sesaxeb moyvanili msjeloba
exeba mTel `samociqulos”: `rameTu maTive Targmnili saqme
mociqulTaY, kaTolikeni da epitolebi winamesxnian da
samociquloY sityuaY mier damiweria~ (Jer.16,2r): `sadac uPmda
SecvalebaY da sxuHbr cvalebaY sityuasa samociqulosa qarTulsa, romeli maSinRa ZliT gulisPmaiyofebodis, odes samni, gina oTxni Targmanni pavlisani da egodennive leqsikonni, romel arian RrmaTa wignurTa sityuaTa anbansa zeda
ganwyobilni sityuani, erTad Semovkribni~ (Jer.16,2r); `wmidasa
mamasa GuHnsa giorgis ara egoden sxKsa raYsme mizezisagan,
raoden ZuHlisave pavlis wayolisagan dauteobia~ (Jer.16,2r);
- 88 -
`amis pirisaTKs gevedrebi yovelTa qristesmoyuareTa, raYTa
pavles Sina gina sxuasa samociqulosa amaT TargmanTanagan
cvalebuli sityuaY aravin GahrToT, aramed ucvalebelad
ipyarT~ (Jer.16,3r).
aSkaraa, rom efremi am `Tavisa anderZis~ weris dros
`samociqulos~ sxva wignebis TargmanebTan erTad pavles
epistoleTa ganmartebebsac gulisxmobda. marTalia, Gvenamde am egzegetikurma Sromam erTiani saxiT ver moaRwia,
igi gabneulia sxvadasxva xelnawerebSi, magram, rogorc
Gans, Tavis droze, yovel SemTxvevaSi misi mTargmnelisaTvis, es iyo erTiani Zegli, sami nawilisagan Semdgari da amdenad efremisaTvis niSandoblivi mTargmnelis mozraxuli
Tavisa da boloYsa anderZebiT aRWurvili. TavSi moqceulia mTargmnelis anderZ-winasityvaoba Sesavali werili
(Jer.16,2r-4r), romelic exeba mTlianad `samociqulos Targmanebis~ qarTulad gadmoRebis sakiTxebs, xolo boloSi,
pavles epistoleTa komentarebis Semdeg, romelic amTavrebs `samociqulos Targmanebas~, darTuli aqvs `boloYsa
anderZi~, anu anderZ-bolosityvaoba, `uwyebaY mizezsa wignisa amis mravalTa wignTa erTad Semokrebulisasa "(Ath. 18,
235-238), romelSic mTargmneli, marTalia, upiratesad pavles epistoleTa Targmanebaze msjelobs, magram mTlianad
`samociqulos Targmanebis~ qarTulad gadmoRebis sakiTxebsac exeba da sxvaTa Soris ixseniebs da imowmebs `Tavsa
zeda weril uwyebasac~.
aqve SevexebiT `samociqulos Targmanebis~ qarTulad
gadmoRebis istoriisaTvis metad mniSvnelovan efrem mciris
bolo dromde ucnob sam anderZsac, romelic Q 1158 xelnawerSi aRmoGnda daculi.
Q 1158 xelnaweri XI saukuniT TariRdeba. is xelnawerTa
institutis axal fondSi SedarebiT gvian Semosuli nusxaa
da amitom Q fondis sxva xelnawerebTan erTad ar yofila
aRwerili. mas yuradReba miaqcia e. koWlamazaSvilma, romelic `samociqulos Targmanebis~ efrem mciriseul Targmanis
teqstze muSaobda da am xelnawerSi miakvlia efremiseuli
Targmanis dasawyis nawils, romelic dakargulad iTvleboda. amasTanave, ipova efrem mciris sami ucnobi anderZic,
romelTagan erTi `saqme mociqulTas Targmanebas~ erTvis
boloSi (f. 101), meore _ `kaTolike epistoleTa Targmane- 89 -
bas~ mosdevs (f. 316; koWlamazaSvili, 1995; 1999), mesame ki
pavles hromaelTa mimarT epistoles TavTa GaminaTvalzea
darTuli (Q 1158, 103v, koWlamazaSvili, 2003, 343-344). gamodis, rom efrems mTargmnelis mozraxuli daurTavs ara mxolod ~Tavsa da bolosa wignisasa~, aramed `samociqulos~
Semadgeneli TiTeuli nawilis Targmnis gasrulebis gamoc
dauweria kolofonebi.
gansakuTrebiT faseulia `saqme mociqulTas Targmanebaze~ darTuli anderZi, saidanac irkveva, rom efrems
jer uTargmnia pavles epistoleTa da kaTolike epistoleTa
ganmartebebi, viTarca usaWiroesTani~, xolo Semdeg `mociqulTa saqmis Targmaneba~, romlis qarTulad gadmoReba
`reca mZimed miGinao eSmakman~, magram `viTarca sakrveliTa
egreT mipyra berman antoni da ara miteva usrulad datevebaY amisi~ (Q1158, 101), _ SeniSnavs mTargmneli. `samociqulos~ samive wignis Targmanebis gasrulebis Semdeg unda
iyos dawerili `Sesavali~ (Jer.16), radgan iq efremi pavles da
kaTolike epistoleTa TargmanebTan erTad saqme mociqulTas Targmanebasac axsenebs (Jer.16, 1r; 2v). Sesavlis Semdegaa
dawerili `boloYsa anderZi~, anu Ath.18-Si pavles epistoleTa komentarebis Targmanze darTuli vrceli mozraxuli
efremisa, romelSic damowmebulia `usakuTresTaTKs Tavsa
werili uwyebaY~ anu Sesavali `samociqulos Targmanebisa~.
samecniero literaturaSi gamoTqmuli mosazrebis
Tanaxmad (abulaZe, 1950; lorTqifaniZe, 1956; danelia1974,
1983), efrems samociqulos wignebis qarTulad gadmoRebisas yvelaze meti cvlileba giorgiseuli `pavles~ TargmanSi
Seutania. SesaZloa amgvari `usakuTresi adgilebis~ gaGenis
mizezis asaxsnelad iTxovda efrem mcire gadamwerTagan
`usakuTresTaTKs Tavsa zeda werili uwyebaYs~ daweras ara
marto `samociqulos Targmanebis~ dasawyisSi, aramed uSualod `pavles epistoleTa Targmanebis~ win da Tu es Txzuleba or wignad gadaiwereboda, maSin orive wignis TavSi.
Q 1158 xelnawerSi daculi kidev erTi anderZi, romelic
mTargmnels hromaelTa mimarT epistoles TavTa GamonaTvalis Semdeg GaurTavs, metad sayuradRebo cnobas gvawvdis:
irkveva, rom efrems, romelmac sagrZnoblad Secvala pavles epistoleTa giorgiseuli Targmani, aToneli mamis
mier Targmnili `uwyebani mizezTani~ da `Tavni~ xelaxla ar
- 90 -
uTargmnia, radgan `arRara uPmda unaklulod Targmnilsa
didisa mis moZRurisa giorgi mTawmidelisasa meored TargmnaY~ ( Q 1158, 103v).
sagangebod unda SevGerdeT pavles epistoleTa komentarebis efremiseul Targmanze darTul mTargmnelis anderZSi dacul erT cnobaze, romelic eqvTime aTonelis
mTargmnelobiTi saqmianobis aqamde ucnob faqts Seexeba.
kerZod, eqvTimes mier pavles ori epistolis Targmanebis
qarTulad gadmoRebas. anderZSi efremi aRniSnavs, rom eqvTimes dauwyia kirile aleqsandrielis mier `garemowerili
Targmanis~ anu misive terminologiiT `pavle Targmaninis~
qarTulad Targmna `... berZulisagan Targmnad ewyo Guensa
mas axals oqropirsa, wyarosa da Zirsa Targmanebisasa, mamasa da moZRuarsa eklesiaTasa efTKmis mTawmidelsa da uTargmnia orTa oden ebistoleTaY mcired naklul, xolo mizezi
usrulobisa maTisaY RmerTman icis” (Ath.18, 235. TvalTvaZe,
1988, 219-221).
eqvTime aTonels rom pavles epistoleTa komentarebis
gadmoRebaze umuSavia, amis Sesaxeb cnobebs eqvTimes mamis
anderZSi da giorgi aTonelis `ioanes da eqvTimes cxovrebaSic~ vxvdebiT. giorgis cnobiT, eqvTimes uTargmnia `TargmanebaY galatelTa da TesalonikelTa da hromaelTa epistoleTaY~ (giorgi mTawmideli, 1967, 63). igive cnobaa daculi eqvTimes mamis anderZSic, romelSic erT-erT aTonur
xelnawerSi erTi glosaa damatebuli: `Targmani galatelTa da TesalonikelTa da hromaelTa ebistolisaY wmidisa
oqropirisaY” (Ath.10, 335r). e. i. ioanes da giorgis cnobiT,
eqvTimes uTargmnia ioanes oqropiris ganmarteba pavles sami
epistolisa (galatelTa, TesalonikelTa da hromaelTa). k.
kekeliZe Tvlida, rom es unda yofiliyo erTi Txzuleba,
sadac pavles 14 epistoledan mxolod am samis Targmaneba
iyo mocemuli. is eZebda mas qarTul xelnawerebSi, magram
rogorc TviTon wers: `aseT saTaurian Txzulebas Gven verc
erT xelnawerSi ver vpoulobT, SeuZlebelia, is ase ugzoukvlod dakarguliyo~ (kekeliZe, 1980, 199). misi azriT, es
Txzuleba Senaxuli unda yofiliyo im naSromSi, romelsac
ewodeba `Targmani Zniad gulisPmisayofelTa mociqulisa
pavlisa sityuaTaY, gamokrebuli wmidisa ioane oqropiris
TqumulTagan (A445, 226r-330v. igive Txzuleba aris kidev
- 91 -
or xelnawerSi: K 234, 337r-438v da S 4579, 159r-190v), magram
rogorc i. lolaSvili SeniSnavs, `am Zeglis Sedgeniloba
Sinaarsoblivad ar Seesatyviseba im saTaurs, romelsac
ioane da giorgi mTawmidelebi imowmeben, amitom igi kvlav
saZiebelia~ (lolaSvili1982, 71; koWlamazaSvili, 1995).
vfiqrobT, am Ziebisas gasaTvaliswinebeli iqneba is faqtic,
rom eqvTimes mamisa da misi biografis cnobaSic SesaZlebelia, ara amgvarsaTauriani erTi Txzuleba ivaraudebodes,
aramed pavles GamoTvlil epistoleTa cal-calke Targmani, miT umetes, rom amgvari saTauris mqone Txzuleba arc
berZnul enaze gvaqvs.
rogorc aRvniSneT, ioanes da giorgi aTonelebis mier
mowodebuli cnobis gverdiT gvaqvs efrem mciris anderZis cnoba, romelic eqvTimes miawers kirile aleqsandrielis mier Sedgenili katenuri krebulis `pavle Targmanianis~ gviandeli redaqciis qarTulad gadmoRebis dawyebas
da `orTa oden epistoleTa Targmanebis~ qarTulad Targmnas. efremis anderZis mixedviT, eqvTimem daiwyo kiriles
am egzegetikuri Sromis Targmna (`Targmnad ewyo Guensa mas
axalsa oqropirsa... ~), magram raRac mizeziT ver gaasrula.
`mizezi usrulobisa RmerTman iciso~, _ SeniSnavs efremi.
am konteqstSi “Targmnad ewyo” niSnavs, Targmna daiwyo;
daiwyo, rasakvirvelia, Tavidan. “pavle Targmaniani” ki am
katenuri krebulis Semdgenelis- kirile aleqsandrielis
damkveTisadmi miwerili epistoleTi iwyeboda (amis Sesaxeb
ix. qvemoT, Tavi III,), romelsac mosdevs hromaelTa da korinTelTa mimarT pirveli epistolis Targmaneba. swored
pavles am ori epistoles ganmarteba uTargmnia, efremis
cnobiT, eqvTimes, magram amaTgan meore ar dausrulebia.
cnobilia, rom Zvel qarTvel mweralTa da mwignobarTa
mier mowodebuli amgvari bibliografiuli xasiaTis cnobebis sizustis Sesamowmeblad yvelaze didi mniSvneloba
xelnawerebs eniWebaT. Tuki qarTul xelnawerTa Soris aRmoGndeboda efremis mier miTiTebuli Targmani pavles hromaelTa da korinTelTa mimarT pirveli epistoleebis komentarebisa (`mcired nakluli~), ra Tqma unda, es saukeTeso
sabuTi iqneboda efremis cnobis sasargeblod. marTlac,
erT-erT aTonur xelnawerSi (N 39 bleikiT, N 79 cagarliT)
mivageniT pavles zemoT dasaxelebul epistoleTa Targ- 92 -
manebis axal, manamde ucnob, efrem mciris Targmanisagan
gansxvavebul Targmans.
xelnaweri XI saukuniT TariRdeba, naweria ori xeliT,
aqedan erT-erTi, romliTacaa naweri GvenTvis saintereso
nawili, giorgi aTonelis avtografad miaGnia r. bleiks
(bleiki, 1932, 228). xelnaweri, garda pavles hromaelTa da
korinTelTa mimarT epistoleebis Targmanebisa, romelTac
18v-101v gverdebi uWiravT, Seicavs kidev kirile aleqsandrielis epistoles, romelic uZRvis hromaelTa epistolis Targmanebas (16r-18v), grigol noselis sam Txzulebas
(1v-6v; 13v-15v; 102v-126v) da epifane kviprelis erT sakiTxavs
(7r-13v). sul xelnawerSi 126 furcelia.
pirveli, rac TvalSi sacemia am xelnaweris mikrofirisa
da fotopiris gadaTvalierebisas, aris is, rom igi Zalze
dazianebulia da furclebi areuli. wigni SeukazmavT gvian,
XIX saukuneSi (Semkazmavi beri venediqton): `me glaxakman da
codvilman venediqton mRvdelmonazonma ese samociqulos
Targmani naKxe dabneulad da daSlilad da Sevkazme da vinca
ixiloT, momixseneT RmrTisaTKs. qristes aqeT Gykb~ (=1822
w). xelnawers aqvs sxva minawerebic mxedruliT, romelTagan sayuradReboa erTi: `ese samociqulos Targmani giorgi
mTawmidlisagan Targmnili [... ] kargi patiosani ars (bleiki
1932, gv. 177).
pavles epistoleTa komentarebis qarTulad Targmna
efrem mciris saxelTanaa dakavSirebuli. man gadmoiRo mTeli samociqulos Targmaneba, romelic ramdenime xelnaweriTaa moRweuli, romlebic erTmaneTs avseben da agrZeleben,
magram pavles epistoleTa Targmanebis dasawyisi, kerZod,
hromaelTa da korinTelTa mimarT I epistolis Targmaneba
(9, 21 muxlamde) arc erTSi ar Senaxula (danelia, 1983, 315318; TvalTvaZe, 1995, 346-361).
bunebrivia, rodesac Gvens xelT aRmoGnda pavles epistoleTa Targmanebis dasawyisi nawili, Tanac swored im
epistoleTa Targmanebani, rac sxva xelnawerebSi ar iyo,
vifiqreT, rom mivageniT dasawyiss efremis mier Targmnili
am egzegetikuri Txzulebisa da SesaZlebeli iqneboda misi
sruli saxiT aRdgena. miT ufro, rom Ath.39-Si daculi korinTelTa mimarT I epistoles Targmaneba wydeba me-8 Tavis
me-2 muxlis komentariT da manamde cnobil xelnawerebSi
- 93 -
ki teqsti am epistoles me-9 Tavis 21-e muxlidan gvqonda
(Jer.9). amasTanave, am xelnawerSi pavles epistole Targmanebas win uZRvis misi Semdgenel-redaqtoris, kirile aleqsandrielis, epistole, romelic Ath. 18 xelnawerSi efremis
anderZs erTvoda. varaudi imis Sesaxeb, rom kiriles epistole pavles epistoleTa komentarebis efremiseuli Targmanis TavSi unda yofiliyo, ukve gamoTqmuli gvqonda
(TvalTvaZe, 1989, 14-17). amitomac SeiZleboda gvefiqra,
rom Ath.39 xelnawers efrem mciris Targmnili `pavle Targmanianis~ dasawyisi nawili Semoenaxa. magram am xelnawerebSi
daculi Targmanebis erTmaneTTan Sedarebam sxva daskvnamde
migviyvana. radgan pavles komentarebis efremiseul TargmanSi da Ath.39-Si SedarebisTvis Tanmxvedri adgilebi ar
aRmoGnda, rac yvelaze naTlad daadasturebda TargmanTa
identurobas Tu sxvaobas, saWiro gaxda sxva arapirdapiri
monacemebis Zieba, romelTagan mniSnelovania Semdegi:
a) pavles epistoleTa Targmanebebs, iseve rogorc pavle mociqulis epistoleTa teqsts CD redaqciis xelnawerebSi (giorgi aTonelisa da efrem mciris redaqcia) axlavs
stiqometriuli aparati, `uwyebani~ da `Tavni~. efremiseul
`TargmanebaSi~ da misi redaqciis `pavles~ xelnawerebSi `uwyebani~ da `Tavni~ identuria, Ath.39-Si ki sxva tipisaa. b)
rac ufro mniSvnelovania, Ath.39 xelnawerSi dacul TargmanebaTa teqstSi ar Gans efremis mier pavles teqstis giorgiseuli Targmanis gasworebis kvali, rac Gveulebriv mas
`usakuTresiTa~ da `iotiT~ aRuniSnavs (danelia, 1974), maSin
rodesac imave korinTelTa mimarT I epistoles efremiseuli Targmanis SemorGenil teqstSi (9, 21 muxlidan) aseTi
`iotebi~ da `usakuTresebi~ yovel gverdze gvxvdeba.
vfiqrobT, zemoT Tqmuli uflebas gvaZlevs ganvacxadoT, rom Ath.39-Si daculi Targmani pavles ori epistoles
ganmartebisa ar aris efrem mciris Targmani. efremis Targmnili `pavle Targmanianis~ dasawyisi nawili isev saZiebelia. 9
radgan es teqsti efremis Targmnili ar yofila, dgeba
misi mTargmnelis vinaobis garkvevis sakiTxi. xelnaweris
gviandeli minaweri mTargmnelad giorgi aTonels asaxelebs.
9
`pavle Targmanianis~ efrem mciriseuli Targmanis dasawyis nawils
miagno e. koWlamazaSvilma Q 1158 xelnawerSi.
- 94 -
minaweri XIX saukunisaa (1822 w) da amdenad mas ar SeiZleba
gadamwyveti mniSvneloba hqondes. bleikis mixedviT Ath.39
giorgis avtografia (bleiki, 1932, 228). a. cagarelis azriT,
am xelnawerSi Senaxuli yvela Txzulebis mTarmneli giorgi
aTonelia (cagareli, 93), Tumca arc erTi da arc meore
aRmweri am xelnawerisa ar miuTiTebs, ris safuZvelze akeTeben amgvar daskvnas. xelnawerSi Sesul sxva TxzulebaTagan
literaturaSi mxolod erTis, grigol noselis sakiTxavis
`qalwulebisaTKs da saRmrToYsa moqalaqobisaTKs~ mTargmnelia miTiTebuli (kekeliZe, et. V, 28), danarGeni Txzulebebis mTargmnelis vinaoba ucnobia.
Gveni azriT, am SemTxvevaSi arc aRmwerelTa cnoba da
arc gviandeli minawerebi ar aris sakmarisi mTargmnelis
vinaobis gasarkvevad. aq umTavresia TviTon teqstis Seswavla da misi analizis Sedegad gakeTebuli daskvnebi. am
mxriv ki giorgi aTonelis am Txzulebis mTargmnelad miGnevas mxars ar uWers zogierTi arsebiTi xasiaTis monacemi,
kerZod: Ath.39 xelnawerSi daculi hromaelTa mimarT da
korinTelTa mimarT epistolis `uwyebaY~ da `Tavni~ mkveTrad gansxvavdeba giorgiseuli redaqciis `pavles~ darTuli
`uwyebebisa~ da `Tavebisagan~ iqamde, rom aq termin `uwyebYs~
nacvlad, romelic berZnuli Øποqεσις-is qarTuli Sesatyvisia, sxva sityva, kerZod, `piri~ gvxvdeba. (`piri hromaelTa
epistolisaY~, `piri korinTelTa mimarT pirveli epistolisaY~). gansxvavebuladaa Targmnili rogorc `uwyebanis~
teqsti, aseve `Tavnis~ qveTavebis saTaurebi. aq qveTavebis
aRsaniSnavad sagangebo niSania gamoyenebuli `asterikoY~ da
axsnilia, rom es niSani ixmareba maSin, `raJams erTisa raYsme
pirisaTKs ityKn da mas Sina sxuaY piri Semovidis~.
erTi SexedviTac naTelia, rom aq or sxvadasxva
mTargmnelTan gvaqvs saqme. amas isic gvafiqrebinebs, rom
efremiseul TargmanebaSi da misi redaqciis `pavles~ teqstSi `uwyebani~ da `Tavni~ erTmaneTs emTxveva ( rogorc Q 1158
–is erTi anderZi cxadyofs, efrems `uwyebani~ da `Tavni~ xelaxla arc uTargmnia, mas giorgis Targmnili teqsti ucvlelad gadmoutania pavles ganmartebaTa teqstSi (Q1158,
103v). Ath. 39-Si daculi pavles epistoleTa teqstic ufro
AB (Zvel) redaqcias misdevs. gasaTvaliswinebelia isic, rom
arafers ambobs giorgi mTawmidlis mier amgvari Txzulebis
- 95 -
Targmnis Sesaxeb giorgi mcire. marTalia, biografi srul
pavles gadmoRebasTan erTad giorgis gamokrebul pavles
Targmnasac miawers (`kualad Targmna pavle saweliwdoY~,
giorgi mcire, 1967, 128, 147), magram es `saweliwdo pavle~
TviT epistoleTa teqsts gulisxmobs da ara Targmanebas.
yvelaferi zemoT Tqmuli, Gveni azriT, saeWvos xdis am Txzulebis mTargmnelad giorgi mTawmidlis miGnevas.
amave dros, gvaqvs meore aTonuri xelnaweris (N 18) anderZis cnoba, romlis mixedviT eqvTimes dauwyia kirile
aleqsandrielis Sedgenili katenuri Targmanebis `pavle
Targmanianis~ qarTulad gadmoReba da uTargmnia pirveli
ori epistoles (hromaelTa da korinTelTa mimarT I epistolis) Targmaneba `mcired naklul~. e. i. swored isini,
rac gvaqvs Ath.39-Si da Tanac naklulad. radgan kiriles
am Sromas win misi epistole uZRoda, eqvTimem albaT is
epistolec Targmna. am varaudis gamoTqmis uflebas isic
iZleva, rom Ath.18 xelnawerSi am epistoles qarTul Targmans kideze miwerili aqvs: Targmani mamisa efTKmesi~. marTalia, xelnaweri SedarebiT gviandelia (XV-XVI s. s), magram
am SemTxvevaSi garkveuli mniSvneloba unda mieniWos imasac,
rom manuskripti aTonuri warmoSobisaa da albaT garkveulwilad sworad asaxavs am savaneSi arsebul zepir Tu literaturul tradicias (TvalTaZe, 1989, 14-17).
am Txzulebis mTargmnelad eqvTime aTonelis miGnevas
TiTqos ewinaaRmdegeba ramdenime faqti. upirveles yovlisa,
is, rom araferia naTqvami amis Sesaxeb `ioanes da eqvTimes
cxovrebaSi~ da isic, rom eqvTimes mamac da giorgi aTonelic dabejiTebiT aRniSnaven, rom man Targmna `galatelTa,
TesalonikelTa da hromaelTa mimarT epistoleTa Targmaneba wmida ioane oqropirisaY~ da ara hromaelTa da korinTelTa mimarT pirveli epistolisa `mcired nakluli~,
rogorc aseve dabejiTebiT wers amgvari cnobebis mowodebisas yovelTvis Zalian sando efrem mcire. SeiZleboda gvefiqra, rom aq urTierTgamomricxveli cnobebi gvaqvs (mxolod hromaelTa mimarT epistolea dasaxelebuli orivegan). sinamdvileSi es ori cnoba erTmaneTis sawinaaRmdegos
arafers Seicavs. eqvTimem, rogorc Gans, marTlac Targmna
am sami epistoles oqropiriseuli vrceli ganmartebani
(xelnawerebi Gvenamde ar Semonaxula), magram raRac mizez- 96 -
iT sxva epistoleTa ganmartebebi ar gadmouRia. SesaZloa,
aq garkveuli roli iTamaSa imanac, rom oqropiris Targmanebebi Zalian vrceli iyo da efremis sityvebiT rom vTqvaT, `sivrcesa Sina swavlaTasa ganTesulsa Zalsa sityKsasa
gamomrGevelad mciredni vieTnime ipoebian~ (TvalTvaZe,
1988, 220), amitomac eqvTimem saTargmnelad airGia gamokrebili, mokle Targmaneba pavles epistoleTa, kiriles mier
katenuri wesiT Sedgenili da daiwyo misi gadmoReba. Targmna kidevac dasawyisi: kiriles epistole da pirveli ori
epistoles Targmaneba, magram dasruleba ki ver moaxerxa.
`mizezi usrulobisaY RmerTman icis~, _ aRniSnavs efremi,
romelmac swored eqvTimes mier dawyebuli saqmis gasruleba iTava da ganaxorciela kidec.
sagulisxmoa kidev erTi faqti. cnobilia, rom `pavles~ teqstis xelaxal Targmnaze eqvTimes ar umuSavia. Sesabamisad arc `pavles~ teqsts darTuli stiqometriuli
aparati uTargmnia. is faqti, rom Ath.39-Si daculi `uwyebani~ da `Tavni~ ar emTxveva arc giorgis da arc efremis
Targmnil teqsts, gvafiqrebinebs, rom is viRac mesamis
Targmnilia. `pavleTa~ teqstic Zvel AB redaqciis xelnawerebs misdevs, rac aseve imaze migvaniSnebs, rom es Targmani
ufro adrindelia, vidre giorgisa da efremis redaqciis
pavles teqsti gveqneboda.
zemoT Tqmulis gaTvaliswinebiT Ath.39-Si daculi pavles hromaelTa mimarT da korinTelTa mimarT I epistolis
mTargmnelad Gven eqvTime aTonels miviGnevT. umTavresi
argumenti GvenTvis mainc am mxriv metad sando mecnierisa
da mTargmnelis efrem mciris cnobaa. am varaudis dasamtkiceblad Ath. 39-Si daculi Targmanebis teqstis detaluri
Seswavla da eqvTime aTonelis sxva TargmanebTan misi Sedarebaa saWiro10.
amrigad, efrem mciris anderZis cnobaze dayrdnobiT
eqvTime aTonelis naTargmni Zeglebis sias unda daematos
kirile aleqsandrielis epistole “sxKsa visme episkoposisa
mimarT” (Ath.39 16v-17v; TvalTvaZe, 1995, gv. 359-361) da misive
10 Gveni varaudi, rom Ath.39-Si pavles hromaelTa da korinTelTa mimarT
epistoleTa ganmartebis eqvTime aToneliseuli Targmania Semonaxuli,
daadastura e. koWlamazaSvilis gamokvlevebma, romelmac gamosca es teqsti eqvTimes mierve Targmnil samociqulos gamokrebul TargmanebasTan
erTad (koWlamazaSvili, 2003)
- 97 -
Sedgenili katenuri krebulis `pavle Targmanianis~ dasawyisi: `Targmaneba hromaelTa mimarT epistolisaY~ (srulad)
da `TargmanebaY korinTelTa mimarT pirveli epistolisa~
(8, 2 muxlamde) (Ath.39, 18v-101v).
Teodorite kvirelis "filoTeon istoriis" kolofonebi. V
saukunis cnobili bizantieli mwerlis Teodorite kvirelis "filoTeon istoriis" efrem mciriseuli Targmani
ori xelnaweriTaa Gvenamde moRweuli XII saukunis nusxa
A689 (189v-369v) da (XIII-XIV saukunis xelnaweri A682 (80v155v). orive xelnaweris mokle aRweriloba mocemuli aqvs
T. Jordanias (Jordania, 1903, 164-168). A689 xelweris aRweriloba gvaqvs e. xinTibiZis wignSic `basili kapadokielis
`samoRvaweo wignis~ qarTuli redaqciebi~ (xinTibiZe, 1968,
73-74). Teodorites `filoTeon istorias~ orive xelnawerSi uZRvis mTargmnelis Sesavali (A689, 187r-v; A682,91v; Jordania, 1897, 40-42) da boloSi erTvis anderZi (A689, 177r-v;
A682, 183 r-v; Jordania, 1892, 43), romelic efrem mciris naTargmni Zeglebis bibliografiis Semdgenels, T. bregaZes,
miaGnia ara `filoTeon istoriis~ anderZad, aramed Teodorites Txzulebis `sityuaY saRmrToYsa siyuarulisaTKs~
bolosityvad (bregaZe, 1971, 449). `sityuaY~ berZnul dedanSic da qarTul TargmanSic mosdevs `filoTeon istoriaSi~
aRweril wminda moRvawe mamaTa cxovrebis Sesaxeb Txrobebs
da miGneulia `filoTeon istoriis~ bolo Tavad (P.G. 82, col.
1283-1552). `sityvaY~ `filoTeon istoriis~ nawilad miaGnia
efrem mciresac, romelsac winasityvaobis Semdeg moTavsebul zandukSi, sadac GamoTvlilia wignSi Sesuli `Txrobani~,
bolo Tavad swored `sityuaY saRmrToYsa siyuarulisaTKs~
Seutania (A689,187v). T. bregaZe ki, rogorc aRvniSneT, mas
calke Txzulebad Tvlis da amitomac mis mier Sedgenili
bibliografiis mixedviT `filoTeon istorias~ mTargmnelis mxolod Sesavali werili uZRvis, xolo anderZi ki Teodoritis meore Txzulebas (`sityuaY~) erTvis. xelnaweris
Seswavlam ki sxva suraTi aGvena. A 689 xelnaweris boloSi
moTavsebuli anderZic `filoTeon istoriis~ anderZia da
ara mxolod `sityuaYsa~, amrigad, gamodis, rom ` filoTeon
istoriisTvisac~ efrems Gveulebrisamebr winasityvaobac
daurTavs da bolosityvaobac, romlebSic am wignis avtoris
- 98 -
Sesaxeb, Txzulebis berZnuli dednis da qarTuli Targmanis
Seqmnis istoriaze gvesaubreba.
`Tavisa anderZSi~ efremi, upirveles yovlisa, ganmartavs, rom am wigns `filoTeon istoria~ ewodeba, rac qarTulad `RmrTismoyuarebiT Txrobas~ niSnavs, magram sasurveli iqneba, masac `klemaqsisa~ da `dialoRonis~ msgavsad
berZnuli saxeli SevunarGunoT qarTulado. Semdeg ki sakmaod vrclad msjelobs wignis aRmwerel Teodoriteze,
msjelobas ki ase iwyebs: `xolo saWiro ars Tqumad TKT misda
TeodoritesTKs, raYTa uwyodiT~. e. i. efremi miiGnevs, rom
qarTvelma mkiTxvelma ara mxolod Targmani unda gaicnos
romelime Txzulebisa, aramed mis avtorzec unda hqondes
warmodgena, icodes misi vinaoba da damsaxureba. es efremis
rogorc mTargmnel-komentatoris erT-erTi principi Gans,
romelsac is sxva drosac ganuxrelad icavs.
efremis cnobiT, Teodorite antioqeli yofila, romelsac swavla-ganaTleba antioqiaSive miuRia. mis gonierebas
da ganswavlulobas `cxad-hyofen aRwerilni misni, romelTa
mier TavTa gamometyuelTa da aRmwerelTa Tana Seracxil
ars berZenTa Soris~. Teodorite antioqiis maxloblad mdebare qalaqis kvirosis episkoposi yofila da didad uRvawia
marTlmadidebluri eklesiis gaZlierebisaTvis. efremis
cnobiT, Teodorites, romelsac Rrma siberemde miuRwevia,
mravali wigni dauweria, romelTa Soris gansakuTrebiT
gamoyofs `yovelTa ZuHlTa da axalTa wignTa Targmanebebs
dabadebiTgan vidre samociqulomde~. magram moulodnelad
`SuriTa eSmakisaTa dakninda warmatebuleba misi~, radgan
nestorianobis mZlavrobis xanaSi kirile aleqsandrielTan
paeqroba `Semweobad nestorissa Seuracxes da ganagdes eklesiiT~, magram leon hromTa papis brZanebiT, maleve Seiwynares da mas Semdeg qalkedonis krebis yvela Semwynarebeli Teodorite kvirelsac Seiwynarebs da did moRvawed
aRiarebso, _ gvauwyebs efremi. aRsaniSnavia, rom Teodorite kvirelis biografiis am moments sxvaganac ixsenebs qarTuli mwignobari. kerZod, `fsalmunTa Targmanebis~ SesavalSi, iq, sadac dednad gamoyenebuli Txzulebebis Sesaxebac
msjelobs, acxadebs, rom fsalmunTa wignis Teodoriteseul
Targmanebas Segnebulad avaride Tavi, `mciredisa misTKs sityKsgebisa, romeli iqmna reca winaaRdgomiT Soris massa da
- 99 -
wmidisa kKrilessa, romeli-igi ukuanaYsknel daiPsna da uGino iqmna, raJams Teodorites mierve SeiGuennes aTormetni
igi Tavni, romel aRewernes mas winaaRsadgomelad RmerTSemosilisa kKrilesa~ (SaniZe, 1968, 80). aq efermi kidev ramdenime cnobas gvawvdis Teodoriteze, kerZod: efremis Tanaxmad, Teodorites dauweria kiriles winaaRmdeg 12 Tavi,
romelic Semdeg TviTon uaryvia da dauweria fsalmunTa
sruli Targmaneba, romelic, marTalia, efrems dednad ar
gamouyenebia, magram rogorc Gans, icnobda mas. am `Sesavlis~ mixedviT `Teodorite yovlisave berZenTa naTesavisa
mier mamad marTlmadideblobisa Seracxil ars, viTarca
saxelovani mTargmnelobiTa yovelTave Zuelisa Sjulisa
wignTaYTa da yovliT kerZo TanaSemwe marTlmadideblobisa~ (SaniZe, iqve).
eWvsgareSea, rom efrem mciris cnobebi Teodorite
kvirelis Sesaxeb bizantiur wyaroebs emyareba. erT-erT
maTgans efremi kidec asaxelebs `filoTeon istoriis~ SesavalSi. esaa Teodorites werili leon hromTa papisadmi,
sadac is, rogorc Gans, Tavs imarTlebda kirile aleqsandrielTan dakavSirebiT momxdari incidentis gamo da Tavis
damsaxurebaTa Sesaxebac werda: `samasi eklesiaY SevsZine
mwvalebelTa da mekerpeTagani marTlmadidebelTa eklesiasa~ (A689,187v). rac Seexeba cnobebs Teodorites mier Targmnili wignebis Sesaxeb, SesaZloa efrem mcire, romelic
sKmeonwmidis sapatriarqos wignTsacavis xSiri stumari iyo,
maT iq gascnoboda, efremis cnoba Teodorite kvirelis
mier Zveli da axali aRTqmis wignebis TargmanebaTa daweris
Sesaxeb sworia. Teodorites marTlac ganumartavs Zveli
aRTqmis wignebi dabadebidan winaswarmetyvelTa wignebamde
(P.G. 80-82), da `wignni axali aRTqmisani~ (P.G. 82). berZnulad Semonaxulia efremis mier damowmebuli `aTormetni igi
Tavnic~, (P.G. 76, col.385-402) da `TargmanebaY fsalmunTaYc~
(P.G. 80, col.857-1198; juReli, 2008).
`filoTeon istoriis~ `Tavisa anderZis~ meore nawilSi ki efremi Teodorites am Sromis qarTulad Targmanis
sakiTxebs Seexeba. wignis Targmna misTvis uTxovia antoni
bers (antoni tbels), romelic am wignSi aRweril moRvaweTa
msgavsad iyo `maTebrve srul RuawliTa da maTiTave Semkul gKrgKniTa~. Teodorites am Txzulebas, efremis azriT,
- 100 -
`aqus friadi siRrme sityuaTaY, umravlesi berZnulad da
aramciredi qarTuladca~, risi Secvlac efrems Segnebulad
ar mousurvebia, radgan is miiGnevs, rom Targmanma dednis
sityvaTa siRrme unda gadmosces `raYTa (qarTvelebi) ganhmzadnes uRrmesTadre wignaTKs~.
efremis winasityvaobas mosdevs `zanduki wignisa amis~,
romelSic GamoTvlilia 30 moRvawis cxovrebis Sesaxeb
Txrobis saTauri da 31-ed `sityuaY siyuarulisaTKs~. bizantiuri literaturis istoriisaTvis gansakuTrebiT saiteresoa efremis is SeniSvna, romelic zanduks mosdevs:
`rameTu Svidni Txrobani TaviT kerZoni sxuagan smenilni
dauwerian ZuHlad yofilTani, xolo rviTgan ocdaaTamde
maTni, romelni misTa JamTa aRsrulebul arian da TualiTaca uxilavn, xolo ocdaerTiTgan sxuani yovelni jereT maSin cocxal yofil arian, odes ese maTTKs dauwerian~ (A689,
187v). efremis cnobiT, Teodorites Tavis wignSi aRuweria
winaparTa ("Zuelad yofilTa") ambavi, romelic sxvaTagan
gaugonia, (esenia Txroba iakobisTKs, ivlianesTKs, markianesTKs, evsevisTKs, poplioYsTKs, sKmeonisTKs ZuHlisa, paladisTKs (romel ars palade wmidaY), ufros TanamedroveTa, romelTac cocxlebs moswrebia (TxrobaY afraatesTKs,
petresTKs, TeodosisTKs, romelsa arasusisa Teodos wmidaY auSenebia, romanosisTKs, zianonisTKs, makedonioYsTKs,
maisumaYsTKs, akefsimaYsTKs, maronoYsTKs, abrahamisTKs, evsevisTKs, salamanisTKs, marisTKs) da Tavis TanamedroveTa,
romlebic "jereT maSin cocxal yofil arian" (TxrobaY iakobisTKs, TalasoYsTKs da limanasioYsTKs, ioanesTKs, levinaYsTKs da polKtronoYsTKs, askilipioYsTKs, sKmeonisTKs
halabelisa, varadatisTKs, malelesTKs, maranaYsTKs da
kKraYsTKs, domninaYsTKs).
"filoTeon istoriis" boloSi darTuli anderZi ki
tipuri nimuSia mTargmnelis mokle anderZisa, sadac RmerTis didebas mosdevs vedreba "mkiTxvelTa, msmenelTa da
gardamwerelTadmi, rom ilocon RmerTSemosilisa antoni tbelisaTvis, romlis brZanebiTac uTargmnia es wigni
berZnulidan "pirutyul saxeobasa Gem mcirisa da undoYsa
efrem unarGevessa mowafeTa misTaYsa". sainteresoa am anderZis erTi adgili, sadac efremi wers: "raYTa saxed siwmidisa
misisa (antoni tbelisa d. T) gamovTargmno berZnulisagan
- 101 -
axlad qarTvelTa enasa cxorebaY ese wmidaTa amaT mamaTaY"
(A689,677r)., xom ar niSnavs es `berZnulisagan axlad gamoTargmna~ aq `filoTeon istoriis~ xelaxla, meored Targmnas da xom ar gulisxmobs es cnoba imas, rom ukve arsebobda am wignis adreuli Targmani? `axlad Targmna~ aSkarad
meored Targmnas niSnavs efremis sxva anderZSi, sadac igi
aRniSnavs, rom berma kKrike aleqsandrielma `mmZlavra da
kadnier myo me axlad Targmanebad aTequsmetTa sadResaswauloTa" (A292,282v). magram sayuradReboa isic, rom efremi,
Gveulebisamebr, roca erTxel Targmnilis xelaxla Targmna
uxdeba, erTgvarad Tavs imarTlebs da mkiTxvels uxsnis, Tu
ratom Targmna `axlad~ esa Tu is Txzuleba (ix. Jer.43,A292-is
anderZebi da sxv.), aq ki aseTi ram ara gvaqvs, rac gvafiqrebinebs, rom efremis `axlad gamoTargna~ aq SeiZleba pirvelad Targmnas niSnavdes. miT ufro, rom `filoTeon istoriis~ sxva Targmani, garda efremis Targmanisa, qarTul
xelnawerebSi aRmoGenili ar aris (kekeliZe, et. V, 58).
`fsalmunTa Targmanebis~ Sesavali da anderZi. efrem mciris
mier berZnulidan gadmoRebuli "TargmanebaY fsalmunTaY",
qristianuli egzetikuri literaturis erT-erTi umniSvnelovanesi Zeglia, romelmac qarTvel mkvlevarTa
yuradReba adreve miipyro. pirveli cnobebi efremis mier
Targmnili am Txzulebis Sesaxeb T. Jordanias "qronikebSi"
gvxvdeba. (Jordania, 1892, 214). misi Semcveli erT-erTi uZvelesi xelnaweri, romelic martvilSi inaxeboda, aRwera e.
TayaiSvilma (TayaiSvili, 1914, 81). efremis am Sromas gansakuTrebul mniSvnelobas aniWebda k. kekeliZe, romelic
mas efremis originalur Txzulebad miiGnevda: "SinaarsiT,
azrebiT da sazogadod, masaliT es Txzuleba originaluri
araa, xolo arqiteqtonikiTa da gegmiT, romelic gamoixateba masalisa da wyaroebis SerGevaSi da maT dalagebaSi, is
efremis originalur nawarmoebad unda GaiTvalos", _ askvnis
mkvlevari Tavis fundamentur SromaSi (kekeliZe, 1980, 257)
da iqve miuTiTebs am Txzulebis Semcvel xelnawerebsac.
efrem mciris am Txzulebas sagangebod ikvlevs mz.
SaniZe, romelmac efremis "Targmaneba" gamoiyena "fsalmunis" kritikuli teqstis dadgenis erT-erT saSualebad
(fsalmuni, 1960). manve sagangebod Seiswavla is xelnaw- 102 -
erebi, romelTac k. kekeliZe uTiTebda, da gaarkvia (SaniZe, 1968, 100-101, misive, 1971), rom efremis Targmanis Semcvelad miGneuli 9 xelnaweridan efremiseul Targmanebas
namdvilad mxolod sami Seicavs: martvilisa (Q 37), ierusalimisa (Jer 1) da leningradisa (N 18 yofili peterburgis
saazio muzeumis xelnaweri N 137). efrem mciris naTargmni
Zeglebis bibliografiis Semdgeneli T. bregaZe asaxelebs
kidev erT xelnawers H 3186 (bregaZe, 1971, 448). danarGeni
xelnawerebi ki e. w. `gamokrebili Targmanebis~ Semcvelia.
qarTuli wyaroebis kompilaciis gziT XII saukuneSi ucnobi
mwignobris mier Sedgenili es egzegetikuri Txzuleba, m.
SaniZis azriT, ZiriTadad efrem mciris Sromas eyrdnoba.
aseve fiqrobs n. doborjginiZec, romelmac gamosacemad
moamzada fsalmunTa gamokrebili Targmanebis teqsti uZvelesi xelnawerebis mixedviT, da romelsac saintereso dakvirvebani aqvs am sakiTxze (doborjginiZe, 1994, 1996).
efremis `Targmanebis~ Semcvel xelnawerTagan uZvelesia Q 37, romelsac axlavs TviT efremisa da gadamweris
anderZebi, saidanac cxadi xdeba, rom Targmani 1080 welsaa
Sesrulebuli (qronikoni t), xolo xelnaweri ki 1091 wels
(qoronikonsa tia) gadaunusxavs ioane mTavaraYsZes `kastanas
efremis mamobasa" (Q37,317r).
xelnaweri iwyeba efrem mciris cnobili SesavliT, romlis saTauria `uwyebaY mizezsa da viTarebasa da TxrobaY
wessa da saPmarebasa winamdebarisa amis wignisasa, romel ars
`TargmanebaY fsalmunTaY~ (1r-7v). efrem mciris Sesavali am
xelnaweris mixedviT nakluli saxiT 1914 wels gamoaqveyna
e. TayaiSvilma (TayaiSvili, 1914, 243-268).
qaRaldze Sesrulebuli xelnaweri Zalze dazianebulia,
aklia ramdenime furceli da dalaqavebulia nestisagan.
samagierod, SedarebiT ukeTesad Semonaxula Gvenamde XII
saukunis ierusalimuri nusxa N 1, romelic teqstobrivad
TiTqmis pirdapir imeorebs martvilis xelnawers (Q37) da
romelsac Semounaxavs efremis Sromis swored is nawilebi,
rac sxva nusxebSi dazianebulia. am ierusalimuri xelnaweris
mixedviT 1926 wels r. bleikma gamoaqveyna efremis `Sesavlis~ bolo nawili, romelic e. TayaiSvilis gamocemas aklda (bleiki, 1926, 159-160). `Sesavlis~ saboloo, kritikuli
gamocema ekuTvnis m. SaniZes (SaniZe, 1968, 77-99), romelmac
- 103 -
teqsts gamokvlevac daurTo (iqve, gv. 99-122), sadac mocemulia efremis am originaluri naSromis mniSvnelobis Sefaseba, misi Semcveli xelnawerebis aRweriloba da teqstis
enobrivi analizi. sagangebo yuradReba eqceva `Sesavlis~
Sua nawils, leqsikons, rogorc qarTul enaze Sedgenil
pirvel leqsikografiul naSroms.
efrem mciris `Sesavali~ samecniero literaturaSi
sazogadod kargad Seswavlili Zeglia. m. SaniZem efremis am
metad sayuradRebo Sromas zemoTdasaxelebuli gamokvlevis garda kidev ramdenime Sroma uZRvna, kerZod: 1971 wels
daibeWda misi statia `efrem mciris fsalmunTa Targmanebis
teqstisaTvis~ (SaniZe, 1971), 1975 wels mkvlevarma rusul
enaze dabeWda werili "Heêoòopûe câeäeíuÿ Eôpeìa Möèpe
o ãpyçuícêoé u ãpe÷ecêoé ôuëoëoãuu~, sadac Seexo qarTuli
da bizantiuri filologiis sakiTxebze `SesavalSi~ dacul
metad sayuradRebo cnobebs. (SaniZe, 1975, 66-77). efremis
am Sromas Seexeba misi statiac efrem mciris `fsalmunTa
Targmaneba~ rogorc sabas leqsikonis wyaro~ (SaniZe, 1987)
`Sesavlis zogierTi sakiTxi ganixila r. siraZem, romelmac
SeniSna, rom efremis am SromaSi saRvTo atributebi areopagitul wignebSi SemuSavebuli principebis mixedviTaa ganmartebuli (siraZe, 1968). `Sesavali~, rogorc saxismetyvelebiTi egzegetikis Sesaxeb efremis Teoriuli Sexedulebebis Semcveli Zegli, Seiswavla g. alibegaSvilma (alibegaSvili, 1988), romelmac Tavis sadisertacio naSromSi erTi
Tavi miuZRvna mas.
"Sesavlis im nawils, romelic leqsikons eTmoba, xSirad
imowmeben rogorc qarTul enaze Sedgenil pirvel leqsikons
(Rlonti, al. focxiSvili, 1995, sarjvelaZe, 1984 w.).
yvela zemoT dasaxelebuli mkvlevari, vinc ki ama Tu
im kuTxiT Sexebia efrem mciris "Sesavals", mas efremis
originalur Sromad miiGnevs. magram unda aRiniSnos, rom
"Sesavali damoukidebeli nawarmoebi araa efremisa. efremma
is "fsalmunTa Targmanebis" Targmans warumZRvara da masSi
Targmnis procesSi wamoWrili sakiTxebi ganixila. igi ukavSirdeba saTargmn Txzulebas da amdenad warmoadgens ara damoukidebel nawarmoebs, aramed "mTargmnelis mozraxuls".
fsalmunTa Targmanebis Sesavali, rogorc misi saTauric migvaniSnebs, aris uwyeba am wignis Seqmnis viTarebaTa da
- 104 -
mkiTxvelTagan misi moxmarebis wesis Sesaxeb ("uwyebaY mizezsa da viTarebasa da TxrobaY wessa da saPmarebas winamdebarisa amis wignisasa, romel ars "TargmanebaY fsalmunTaY"),
sadac mocemulia am egzegetikur Zeglis jer berZnul enaze
Seqmnis istoria, xolo Semdeg ki cnobebi misi qarTulad
gadmoRebis Sesaxeb. garda amisa, berZnul wignTa msgavsad
efrems Tavisi TargmanisaTvis leqsikonic Seudgenia da
swored "Sesavalsa wignisasa" mouTavsebia. fsalmunTa Targmanebis Sesavali efremis "mozraxulTagan" yvelaze vrcelia.
igi Tavisi daniSnulebiT e. w. "Tavisa anderZia", romelsac
Gveulebisamebr efremi "boloYsa anderZsac" moayolebda
xolme. arc fsalmunTa Targmanebis gadmoRebisas uRalatnia
efrems principebisaTvis da am egzegetikuri Zeglis I wignis
dasasruls mouTavsebia kidec "boloYsa anderZi", romelic Q 37 xelnawers Semounaxavs, romelSic sayuradReboa is
adgili, sadac mTargmneli `Tavisa anderZs~ anu `Sesavalsa
wignisasa~ imowmebs: `... xolo Targmani muPlTaY yoveli axlad iTargmna berZnulisagan, viTarca yovelive geuwyos
Sesavalsa wignisasa~ (Q37,316v).
miuxedavad imisa, rom fsalmunTa Targmanebis Sesavali
Gvens samecniero literaturaSi sxvadasxva kuTxiT kargadaa
Seswavlili, Gven saWirod GavTvaleT misi, rogorc qristianuli literaturis am umniSvnelovanesi egzegetikuri
Zeglis Sesaxeb dawerili `mTargmnelis mozraxulis~ mokle
analizi mainc warmogvedgina.
efremis sityvebiT, es Sesavali `winamauwyebel eqmneba
swavlis moyuareTa, Tu raodenni arian Targmanebani daviTisani, anu Tu Gueni ese Targmani daviTisaY raodenTa wignTagan erTad Semokrebul ars~ (SaniZe, 1968, 78)11. da marTlac,
"Sesavlis" sakmaod didi nawili swored am ori sakiTxis
ganmartebas exeba: 1) fsalmunTa wignis ramdeni ganmarteba
arsebobs berZnulad ("raodenni arian Targmanebani daviTisani") da 2) ra wyaroebiT isargebla qarTuli Targmanis Semsrulebelma ("Gueni ese Targmani daviTisaY raodenTa wignTagan erTad gamokrebul ars").
am sakiTxebis Sesaxeb msjelobas efremi imis aRniSvniT
iwyebs, rom "pirvelTa maT JamTa araraY aqunda sxuaY sagalobelad saeklesiod TKnier fsalmunTa wignisa" (iqve). fsal11 qvemoT am gamocemis mixedviT vuTiTebT gverdebs.
- 105 -
munTa gamoTargmanebac im droidan daiwyo. wminda mamebi im
fsalmunebs ganumartavdnen msmenelT, "romelsa fsalmunsa
zeda daemTxKis eklesiad SesvlaY wmidaTa maT mamaTaY". ase
Seiqmna wminda basilis "TargmanebaY fsalmunTaY", romelSic
Tavmoyrilia mis mier "adgil-adgil Targmanebuli" fsalmunebi da romelic "unaklulod iTargmna enasa amas Guensa
wmidisa da netarisa mamisa efTKmes mier" (gv. 79). rogorc
miuTiTeben (SaniZe, 1975, 69), efremis mier dasaxelebuli
basilis egzegetikuri Sroma berZnul enaze 14 fsalmunis
Targmanebis Semcvelia. eqvTime aTonelis mier Sesrulebul
TargmanSi ki 15 fsalmunis ganmarteba gvaqvs. efremis sityvebiT, basili kesarieli araa "srulebiT mTargmneli fsalmunTa wignisaY", radgan misi saxeliT cnobil TxzulebaSi
yvela fsalmunis ganmarteba araa mocemuli.
fsalmunis "srulebiT mTargmnelebad" efremi asaxelebs
aTanase aleqsandriels, kirile aleqsandriels, evsuqi
ierusalimels, asteri amasiels da Teodorite kKrels.
efremi iqve SeniSnavs, rom zogierTebi ioane oqropirsac
miaweren daviTis srulebiT Targmanebas, magram, misi azriT,
es swori ar aris. ioanes mxolod erTi nawilis Targmaneba
moucia ("Wiris kanoniTgan dawyebuli vidre... miyvanebuli".
samwuxarod, Sesavlis es nawili dazianebulia da ar Gans
fsalmunis romel nawilze miuTiTebs efremi).
cnobilia, rom aTanase aleqsandrielis da kirile
aleqsandrielis Targmanebani sruli saxiT moRweuli ar
aris (SaniZe, 1975, 68). orive aleqsandrieli moRvawis komentarTa umetesoba cnobilia mxolod gviandeli katenebiT
an citatebis saxiT, romlebic am avtorTa egzegetikur Txzulebebze metad fragmentul warmodgenas gviqmnian (devresi, 1970, 224, 239). efrem mciris "SesavalSi" ki am avtorTa
mier Sedgenili "fsalmunTa Targmanebis" Sesaxeb friad
mniSvnelovani cnobebi gvaqvs, romlebic, rogorc m. SaniZe
SeniSnavs, gaTvaliswinebuli unda iqnas rogorc aTanases
da kiriles SromaTa moculobis, aseve maTi saxeliT moRweuli berZnuli fragmentebis avTenturobis dadgenisas
(SaniZe, 1975, 68). efremis cnobiT, aTanase da kirile iyvnen
"srulebiTni mTargmnelni fsalmunTa wignisani". e. i. maT ganumartavT mTeli teqsti daviTis fsalmunebisa. metic "ara
erTiTa, aramed or-oriTa TargmaniTa uTargmniaT yoveli
- 106 -
muPli daviTisaY, erTi igi Semoklebulad da litonad martivTaTKs da litonTa, meore igi uvrcelesad da uRrmesad
gamomeZiebelTaTKs da gulisPmismyofelTa" (gv. 79). efremi
xazgasmiT aRniSnavs, qarTuli Targmanis Sesrulebisas "sxuad wignad maqunda aTanasesi da sxuad kKrilesi, ornive
srulebiTni da SemoklebiTni "Targmanni daviTisani". misive
cnobiT, mis mier Sedgenil "fsalmunTa TargmanebaSi" aTanases da kiriles Semoklebuli Targmanebani sruladaa warmodgenili ("da aw ars Guenda amas "daviTis Targmansa" Sina
SemoklebiTi igi Targmanebi muPlTaY aTanasesi da kKrilesi
yoveli unaklulod" (gv. 81), rac mniSvnelobas moklebuli
ar aris, radgan rogorc aRvniSneT, aTanases da kiriles
Targmanebebi berZnulad mxolod fragmentuladaa moRweuli (P.G.27; P.G.69).
efrem mciris cnobiT, mis mier dasaxelebul avtorTa
garda, fsalmunTa ganmartebebi sxvebsac dauweriaT, magram
isini arian `ara ueWuelni, aramed friadca saeWuelni~. es is
mwerlebi arian, romlebic `arianozTa da originianTa Tana
SeiGuenebian~, magram berZenni wminda mamebis mier Targmanebuls maTi naazreviTac azaveben, radgan maT `Zal-uc
wamliaTaganca mPecTa SemzadebaY wamlisa sakurnebelisaY~.
efremis es cnoba metad sainteresoa im TvalsazrisiTac,
rom warmoaGens benZnuli orTodoqsaluri eklesiis damokidebulabas mwvaleblobisadmi _ `mwvalebelTaYca raYme
keTilad aRwerili Zalad gulisPmis-yofisa iPumion~ (iqve).
efrem mciris cnobiT, berZnul enaze, garda zemoT
GamoTvlili Targmanebebisa, arsebula "sxuanica wignni
orni", sadac "yovelTave daviTis TargmanTagan erTad
Semokrebul iyvnes srulebiTni da ganvrcelebiTni Targmanni daviTisani". es wignebi efremis mier mowodebuli cnobebis mixedviT, kompilaciuri xasiaTis Txzulebebia, romlebSic aTanases da kiriles TargmanebebTan erTad Setanilia
sxva wminda mamaTa ganmartebanic. maTgan efremi asaxelebs
evsuqi ierusalimels da asteri amasiels, romelTa Sromebs
is mxolod am kompilaciuri krebulebidan icnobs, radgan,
rogorc TviTon SeniSnavs, "amaTi dedani srulebiT" (an
sruli saxiT) ver upovia.
efremis mier dasaxelebul am or wignSi Tavmoyrili yofila aTanases, kiriles, evsuqis da asteris ganmartebebi
- 107 -
fsalmunisa, amokrebili ara marto maTi "fsalmunTa Targmanebebidan", aramed sxvadasxva Txzulebebidanac, "adgiladgil sadaca povnil ars daviTis sityuaTa Zali, yovelive
Semokrebulad vpove orTa maT wignTa Sinao, " -aRniSnavs
efremi (gv. 80). misive cnobiT, am wignSi Setanili yofila
grigol RvTismetyvelis, grigol noselis da "sxuaTa KieTme
sakiTxavTa Sina ganmartebuli muPli" (iqve). erTi sityviT,
efremis mier daxasiaTebuli wignebi daviTnis komentarebis
krebulebia, sadac marTlmadidebel mamaTa "adgil-adgil
aRmocenebuli yvavilebi" erT Taigulad anu "golad sitkboebisa aris daunjebuli" (gv. 83).
efremis "Sesavlis" im nawilSi, romelic exeba imis
garkvevas, Tu "raodenni arian Targmanebani daviTisani",
dasaxelebulia kidev erTi avtori da misi egzegetikuri
Sroma. esaa Teodorite kvireli da misi "TargmanebaY fsalmunTaY". efremis cnobiT, Teodorite fsalmunTa "srulebiTi mTargmnelia". e. i. mas ganumartavs fsalmunis yvela
muxli, magram efrems misi komentarebi ar uTargmnia, miuxedavad imisa, rom igi "mamad marTlmadideblobisa Seracxil
ars". "Teodoritessa Targmansa daviTisasa verRara PelSevyav" kirile aleqsandrielTan gamarTuli polemikis gamoo, _ acxadebs mTargmneli. efrem mciris daxasiaTebiT,
Teodorites Sroma "Taflebr damatkbobeli" yofila gonebisa, amitomac Zneli iyo Tavis Sekaveba cdunebisgan, magram
rogorc efremi SeniSnavs, "aRKr-vaxsen gulis-sityuasa... da
kma-viyven mciredni ese da Semoklebulni Targmanni ueWuelobisaTKs da Rirsebisa saxelovanTa maT TargmanTaYsa" (gv.
80).
Tu zemoT Tqmuls SevajamebT, efremis Sesavlis mixedviT berZnul enaze yofila fsalmunTa wignis sami tipis
Targmaneba:
I. "adgil-adgilobiTi", anu arasruli Targmanebebi, sadac fsalmunTa muxlebi ara Tanmimdevrulad, aramed SerGeviT aris ganmartebuli. aseTia, efremis azriT, basili
kesarielis (P.G. 29, col.386-388) da ioane oqropiris Targmanebebi.
II. "srulebiTi Targmanni daviTis wignisani", sadac yvela
fsalmunia muxl-muxlad ganmartebuli. aseTia:
1. aTanase aleqsandrielis "TargmanebaY fsalmunisaY"
- 108 -
(vrceli redaqcia "gamomeZiebelTaTKs da gulisPmismyofelTaTKs"; P.G. 27, SemorGenilia fragmentebi)
2. misive `TargmanebaY fsalmunTaY~ (mokle redaqcia
`martivTaTKs da litonTaTKs~.
3. kirile aleqsandrielis `fsalmunTa Targmanebis~
(vrceli redaqcia, P.G. 69. fragmentebi).
4. misive Targmanebis mokle redaqcia.
5. evsuqi ierusalimelis `TargmanebaY fsalmunTaY~ (P.G.
74)
6. asteri amasielis `TargmanebaY fsalmunTaY”(P.G. 40.
fragmentebi).
7. Teodorite kKrelis `TargmanebaY fsalmunTaY~ (P.G.
80,col.857-1198).
III. "gamokrebili Targmanebani" _ anu katenuri krebulebi
`daviTnis~ komentarebisa. aseTia efremis mier dasaxelebuli "sxuaY wignni orni", sadac sxvadasxva marTlmadidebel
mamaTa ganmartebebi yofila Tavmoyrili.
garda amisa, efremi asaxelebs mwvalebelTa da gareSeTa
saeWvo Targmanebebsac (evsevi pamfileli, origene, gv. 82).
fsalmunTa Targmanebis Sesavlis erTi nawili, rogorc
aRvniSneT, qarTuli Targmanis wyaroebis Sesaxeb msjelobas eTmoba, anu "Guenni ese Targmanni daviTisaY raodenTa
wignTagan erTad gamokrebil ars". aq efrem mcire pirdapir acxadebs: "me kualTa wmidisa mis mamisa da moZRuarisa
Gemisa giorgi mTawmidlisaTa Seudeg, romlisaY-igi saTueoY
sagalobeli ara erTis, aramed mravalTa dedaTagan erTad
Sekrebul ars da erTsa wignsa Sina berZulad ara romelsa ipoebis egodeni sagalobeli" (gv. 80). efrems, giorgis
msgavsad, romelmac mravali berZnuli wyaros gamoyenebiT
"TTuenis" Tavisi redaqcia mogvca, TviTon gamoukrebia sxvadasxva wignebidan komentarebi: "romeli oden Kpove marTlmadidebelTa mier Targmanebuli sityuaY daviTisi, yovelive erTad wignad Sevkribe. rameTu raodennica iyvnes wignissacavsa sKmeonwmidisasa "Targmanni daviTisani", yovelnive dedad maqundes da friadiTa SromiTa maT yovelTagan
erTad SevaerTe, romeli oden ipoeboda maT Sina marTlmadidebelTa mier Targmanebuli... TKnier Tevdoritesa arca
erTi sxuaY damigdiao, " _ aRniSnavs efremi.
svimeonwmidis wignsacavSi ki, efremis cnobiT, am dros
- 109 -
yofila aTanases da kiriles Targmanebani or-ori redaqciiT da "sxuani wignni orni", sadac evsuqis da asteris vrceli
Targmanebebidan gamokrebili komentarebic yofila Setanili. swored isini gamouyenebia efrems Tavisi Targmanebis
Sedgenisas ZiriTad wyarod. maTze dayrdnobiT efremma
Seadgina damoukidebeli recenzia katenebisa, romelsac is
"Guensa daviTis Targmansa" uwodebs da romlis Sedgenaze
man marTlac "friadi SromaY" gaswia. efremis "daviTis
TargmanebaSi" Semonaxulia fsalmunTa komentarebis mkvlevarTaTvis saintereso masala, romlebic garkveulwilad
am egzegetikuri Txzulebis berZnuli dednebis Sesaxebac
gviqmnian warmodgenas.
efremis es mozraxuli mravalmxriv saintereso Zeglia
qarTuli da bizantiuri literaturis istoriis mkvlevarisaTvis. aq daculia cnobebi fsalmunTa wignis Sedgenilobaze,
calkeuli fsalmunis avtorobis sakiTxze, fsalmunTa wignis dayofaze, berZnulad arsebul sxvadasxva komentatorTa wignebze, maT urTierTmimarTebaze, cnobebi calkeul
mwerlTa (rogorc qarTvel, aseve berZenTa) Sesaxeb. es aris
literaturis istorikosis mecnieruli naSromi, romelSic
SesaniSnav masalas ipovis rogorc qarTuli ise bizantiuri
sasuliero mwerlobis mkvlevari.
rogorc aRvniSneT, "fsalmunTa Targmanebas" erTvis
"boloYsa anderZic", romelic tipuri nimuSisa mTargmnelis
mokle anderZisa. es anderZi 1091 wels gadaweril xelnawerSia Semonaxuli da gamocemulia ramdenjerme (Zv. saq., III,8182; Jordania, 1892, 214; Q I, 43-44). Q fondis xelnawerTa
aRwerilobaSi efremis am anderZis bolo nawili (`daiweraY
wmidaY ese wigni~...) gadamweris anderZadaa miGneuli (Q I, 44),
rac araa swori. Secdomis mizezi SeiZleboda gamxdariyo anderZis sityvebi: `daiwera wmidaY ese wigni Savsa mTasa, sanaxebsa wmidisa sKmeonisasa, monastersa mamis ezraYssa PeliTa
iovane xucisa mTavaraYsZisaYTa~, sadac dasaxelebulia wignis gadaweris adgili da gadamweris vinaobac, rac Gveulebriv gadamwerTa anderZebSi ufro gvxvdeba, vidre mTargmnelis anderZSi. magram aRwerilobis mixedviT gadamweris I
anderZad miGneuli teqsti rom efrems ekuTvnis da ara ioane
mTvaraYsZes, es TviT am anderZis teqstidan Gans: `RmerTo,
Seiwyale da adiden sasufevelsa Sina mamani mnaTobni Guenni,
- 110 -
anton tbeli da kKrike aleqsandrieli, sityKT da saqmiT Zalmwe meyvnes Targmansa amas. locviTa acxovnen yovelni Zmani
ezraYs monastrisani ... ". cxadia, "Zal-mwe meyvnes Targmansa
amas" _ aSkarad efrem mciris sityvebia da ara gadamwerisa.
anderZis es nawili efremis anderZis gagrZelebad miaGnia m.
SaniZesac (SaniZe, 1971, 71-72) efremis cnobiT, "fsalmunTa
Targmanebis" Q37-Si Senaxuli nusxa ezras monasterSi TviT
efremisTvis gadauweria ioane mTvaraYsZes.
zemoT moyvanili teqsti anderZisa rom mTargmnels
ekuTvnis, amas gadamweris anderZic adasturebs: `efrem
Targmanisa mier zemoPsenebulman da pirvelisa wignisa
misTKs damwerelman, ioane xucesman mTavaraYsZeman ese aw
GemTKs gardamoviwere, viTar vhgoneb unaklulod da marTlad~ (Q 37,317r). ioane mTvaraYsZis am anderZis `efrem
Targmanis mier zemoxsenebuli ioane~ swored aRwerilobiT
gadamweris I anderZSi xsenebuli ioane xuces-mTavarYsZea,
romelmac qronikons tia (1091 w.) kastanas efremis mamobasa
Sina, TavisTvis gadmowera mis mier adre (1080 w.) efremisTvis
gadawerili nusxidan fsalmunTa Targmaneba.
`fsalmunTa Targmanebis~ boloYsa anderZi iwyeba wminda samebisadmi mimarTuli locviT da RirsTa mamaTa, eqvTime da giorgi mTawmidelebis, moxseniebiT, rasac mosdev
efremis moZRvris, misTvis `TanadgomiTa da ufroYsRa oxiTa da winaZRomiT~ xelSemwyobi beris saba sulaYsZe Tuxarelis xseneba. rogorc efremi aRniSnavs, mxolod misi
TanadgomiTa da meoxebiT gaxda SesaZlebeli `ganzogebaY”12*
wignisa amis, romelsa uwodian Targmanni daviTisani, anu Tu
Targmani daviTisaY". aq efremi Gveulebisamebr yuradRebas
amaxvilebs wignis saTauris sworad Targmnaze. efremis mier
Targmnil egzegetikur Zegls unda uwodon an "Targmanni
daviTisani", radgan masSi mravali mTargmnelis komentaria gaerTianebuli da amitom sityva "Targmani" mravlobiT
12 cnobilia, rom `fsalmunTa Targmanebis efremiseuli Targmanis
sruli teqsti Semonaxuli ar aris. Gven mxolod misi pirveli nawili (sul 76 fsalmunis Targmaneba) SemogvrGa. m. SaniZis varaudiT, romelic efremis `Sesavlis~ da `Targmanebis~ teqstis urTierTmimarTebas emyareba, efrems bolomde unda eTargmna es wigni.
efremis Sromis meore nawili eqscerptebis saxiT SemorGenilia
fsalmunTa e. w. `gamokrebul TargmanebaSi".
- 111 -
ricxvSi unda iyos, an "Targmani daviTisaY", radgan ganmartebaa erTi mTlianisa "erTguamobisaTKs da urTierTas
Senawevrebisa patiosanTa maT asoTa, misive da erTisa Tavsakidurisa qristesda damokidebulTaYsa"(Q37,316v) am sityvas mxolobiTi ricxvis formiT (`Targmani~) xmarobeno.
aRsaniSnavia, rom egzegetikuli Txzulebebis saTaurebs
efremi, rogorc Gans, gansakuTrebul mniSvnelobas aniWebda, misi azriT, gansxvavebuli tipis Targmanebani erTmaneTisagan saTauriTac unda yofiliyvnen garGeulni. amitomac sTavazobs pavles epistoleTa komentarebze darTul
anderZSi qarTvel mkiTxvels, ioane oqropiris vrcel Targmanebas "pavles Targmani" uwodeT, xolo kirile aleqsandrielis Sedgenil katenur Sromas ki "pavle Targmanianio"
(Ath.18, 236).
`SesavalSi~ xazgasmiT naTqvams efrem mcire `boloYsa anderZSi~ kidev erTxel imeorebs, rom saTargmanebeli
teqsti fsalmunisa giorgi mTawmidlis Targmanidan aiRo,
romelic unaklulod Targmnilad miaGnia, xolo `Targmani
muxlTaY~, anu ganmarteba ki, rogorc SesavalSic gvauwyebs,
axlad iTargmna (axlad Targmna aqac pirvelad Targmnas niSnavs).
anderZis dasasruls efremi sTxovs yvelas, vinc
`miemTxvevian wmidasa amas wignsa~, ilocon zemoxsenebuli mamebisTvis _ saba Tuxarelisa da efrem oSkelisTvis,
`moZRuarTa, mSobelTa, ZmaTa da SvilTa maTTTKs,~ radgan
mxolod maTi winaZRomiT, anu `saWeTmpyrobelobiT, maTi
saPmariTa da warsagebeliT qmnul ars yovelive keTili Guen
zeda RmrTisa miero~, -SeniSnavs efremi.
mxatvruli TvalsazrisiT saintereso Sedareba gvaqvs
anderZis bolos. RmerTman `ZuHl odesme karulica balaamisi aRatyua, romlisa araraY unaklulevanes ars aRtyuHbaY
pirutyuT saxesa amas gonebasa Gem mcirisa da undoYsa efremissa, romelman ese vTargmne berZenTa enisagan qarTvelTa
enad~ (Q37,316v; QI, 43-44).
grigol nazianzelis TxzulebaTa Targmanze darTuli kolofonebi.
a) Teqvsmetsityviani liturgikuli krebulis "Tavisa anderZi" da "boloYsa anderZi". efrem mciris Targmnili gr- 112 -
igol nazianzelis homiliaTa Teqvsmetsityviani krebulebi
sadResaswaulo dReebSi wasakiTx 16 sityvas Seicaven, rasac
xSirad erTvis grigolis sityva "epitafiad didisa basilisaTKs" da zogjer ki "aseulni iambikonic". garda amisa, am
krebulebSi xSirad Setanilia grigol xucesis "grigol RmrTismetyvelis cxovreba", sofron ierusalimelis "sityuaY
SesxmisaY grigol RmrTismetyuelisaY" da fsevdonones miTologiuri komentarebic (bregaZe, 1988, 7; 133-187; rafava,
1990, 66-67).
16 sadResaswaulo sityvis Semcveli efremiseuli
krebuli daculia sul TerTmet xelnawerSi. amaTgan 8
xelnaweri XII-XIII saukunes ganekuTvneba (A109; A1490; K.9;
Jer.8; Jer.13; Jer.15; Jer.43; Sin 79), xolo 3 nusxa gviandelia (A292,
S369, S1189). Sedgenilobisa da TxzulebaTa rigis mixedviT
zemoT GamoTvlili 11 xelnaweridan 9 erTnairia. gamonaklisia A292 da Sin 79 xelnawerebi, romelTagan pirveli 1800
wels gadawerili nusxa, grigolis sadResaswaulo satyvebis garda, kidev 25 Txzulebis Targmans Seicavs da efrem
mciris Targmanebis TiTqmis srul krebuls warmoadgens
(lafonteni, metreveli, 1977, 69-73), xolo Sin 79-Si mxolod
5 sityvis Targmania warmodgenili odnav gansxvavebuli rigiT (bregaZe, 1988, 143-144).
Teqvsmetsityviani krebulebidan moculobisa da Sedgenilobis mixedviT yvelaze srulia ori nusxa: Jer. 43 da Jer.13.
swored am or xelnawerSia SemorGenili mTargmnelis `Tavisa
anderZi~ (Jer.43,1r-4r) da `boloYsa anderZi”(Jer.13,250r).
mTargmnelis winasityvaobas aq epistoles xasiaTi aqvs.
misi adresatia beri kvirike aleqsandrieli, romelmac,
efremis sityviT, `zedmiwevniT uwyis rabamobaY berZenTa
da qarTvelTa enebisaY~ da romelsac, rogorc Gans, dauvalebia efremisaTvis grigol nazianzelis sityvaTa krebulis Targmna.
es epistole, iseve rogorc saerTod bizantiuri epistole (popova, 1974, 182), miuxedavad konkretuli adresatis
arsebobisa, mkiTxvelTa farTo wrisTvisaa gaTvaliswinebuli da faqtiurad grigol nazianzelis TxzulebaTa krebulisaTvis daweril mTargmnelis Sesavals warmoadgens.
rogorc aRvniSneT, igi erTaderT xelnawers SemorGenia da
isic sakmaod dazianebulad. gansakuTrebiT dazianebula
- 113 -
dasawyisi am epistolisa, sadac zogierTi sityvis amokiTxva
arc xerxdeba. grigolis 16-sityviani krebulebidan Jer.43 erTaderTia, romelic Tavnakluli ar aris. amitom SemogvrGa
iq efremis es epistole, romelic safiqrebelia, rom win
uZRoda am tipis yvela krebuls da `Tavisa anderZis~ anu winasityvaobis funqcias asrulebda. grigolis liturgikul
krebulebs amTavrebda `boloYsa anderZi~, romelic krebulTa bolonaklulobis gamo dRes aseve erTaderTi (Jer.13)
xelnaweriTaa Semonaxuli.
orive anderZi ramdenjermea gamoqveynebuli. pirvelad
isini r. bleikma gamoaqveyna 1926 wels (bleiki, 1926, 166172); xolo Semdeg daibeWda n. maris mier Sedgenil ierusalimur xelnawerTa aRwerilobaSi (mari, 1955, 22-23, 71-76).
ukanaskneli gamocema am anderZebisa T. bregaZes ekuTvnis
(bregaZe, 1988, 147-149; 163). efremis am anderZebs xSirad imowmeben nazianzelis SemoqmedebiTi memkvidreobisa da gansakuTrebiT misi qarTuli Targmanebis mkvlevarni(rafava,
1995, oTxmezuri, 1995a, b.; 1997; 1998; 2001; 2002; q. bezaraSvili, m. maWavariani, 1995; q. bezaraSvili, 1998; 1999; 2001, a,
b; 2002; 2003; 2004).
`Tavisa anderZis~ ZiriTadi paTosi Tavmdabali beris
Tavis marTlebaa, romelic SiSobs, vinmem mis saqmianobaSi
`Tavisa umjobesad gamoGinebis survili~ ar dainaxos da
kadnierebis gamo mayvedrebel ar eqmnes mas. amitomac, miuxedavad imisa, rom `Tavisa ganmarTlebaY ucxo ars wesTagan
monazonTaYsa~, mTeli epistole faqtobrivad Tavis marTlebaa. magram amasTan erTad efremi Tavis mTargmnelobiT
principebsac ayalibebs, asabuTebs ra eqvTimesagan erTxel
Targmnilis xelmeored Targmnis aucileblobas. anderZi
Seicavs qarTuli literaturis istoriisaTvis sayuradRebo
mraval cnobasac.
uw. yovlisa, efremis epistole arkvevs, rom mas grigol
RvTismetyvelis Teqvsmetsityviani krebulebi uTargmnia
beri kvirikes davalebiT, romlis Txovna didi xnis manZilze
yurad ar uRia, radgan "did sakadrebel iyo Gemda Sesvlad
SeuvalTa" da axlac, rodesac "mravalweliwdeuli urGebaY,
ufroYsRa moSiSebaY", daarRvia, amis mizezi isev kvirike beria, romelic efrems "mosed da Suamdgomlad, ufroYsRa
Pidad wiaRmyvanebelad" eguleba. "Sesavlis" Semdegi nawili
- 114 -
imis mtkicebas uWiravs, rom "Semdgomni Targmanni pirvel
damSuralTa TargmanTa wignebisagan ganiswavlebian". efrem
mcire amitomac Tvlis Tavs eqvTime aTonelis mowafed
da mis mier Targmnili Txzulebebis SiSiTa da ZrwoliT
gamarTvis uflebis mqoned.
efremis sityviT, grigol RvTismetyvelis am Teqvsmeti
sakiTxavis TargmnisaTvis mas sakmaod didi dro moundomebia: "rameTu ara viTar vhgoneb equseul, aramed mrGobl
equseulca iqmnnes Tueni Gemisa amaT aTequsmetTa sakiTxavTa Sromisani da mcired warmarT"(2v). miuxedavad imisa,
rom kvirike beri, romelsac hqonda `SiSi amier micvalebisaY~, aGqarebda mas, efrems `mrGobl equseuli~ Tve umuSavia am saqmeze, radgan `ara SeuZlebel iyo garewar qmnaY
amaT adgilTaY, sada sityuaTa SecvalebaY mixudeboda~,
radgan, rodesac TargmanSi romelime sityvas cvlida (`raJams cvalebaY mindis sityvisaY~), jer Targmanebas anu komentarebs Gaxedavda da Seudarebda (`pirvelad TargmniTa
gavhmarTi~), magram amasac ar jerdeboda da saeWvo sityvaTa mniSvnelobebs antioqiis sapatriarqos filosofosTa da mitropolitTa da `TKT maT yovelTa ubrZnesisa da
wmidisa meufisa~ daxmarebiT gamoiZiebda, rasac, bunebrivia,
garkveuli dro sWirdeboda.
efremis cnobiT, muSaoba sxva mizeziTac ferxdeboda:
mas davalebuli hqonda `wmidisa oden sityuani martod~
eTargmna da `zedadarTuli yoveli da Targmanisagan GarTuli~ daetovebina. magram eqvTimes mier `Sematebisa da
klebis~ meTodiT Sesrulebuli Targmanebi efrems zepirad
scodnia, amitomac zogjer `Zueli warzidavda~, anu Targmnisas misdauneburad Zveli Targmanis esa Tu is adgili agondeboda, romelic xSirad dedans ar Seesabameboda. amitomac, `daRacaTu davweri raYme, romeli ara iyvis dedasa, ara
daviconi kula aPocad da marTlad dawerad~, rac, ra Tqma
unda, axangrZlivebda Targmanze muSaobas. `amis pirisaTKs
didad daviyovneo~, _ aRniSnavs efremi.
miuxedavad kvirike beris gamxnevebisa, rogorc Gans,
efrems mainc awuxebda, rom man eqvTimes Targmnil homiliebs xelmeored Targmna Sehbeda, amitomac anderZis bolo
nawilSi isev ubrundeba am sakiTxs.
aRsaniSnavia am anderZSi efremis mier gakeTebuli
- 115 -
gancxadeba: `xolo marTlisa sarwmunoebisaTKs mza var sityKsgebad yovelTa gamomeZiebelTa da SevaGueneb yovelsa
wvalebasa da winaaRmdgomsa wmidaTa mamaTa da marTlmadidebelTa krebulTa sjulisdebisasa. da esreT mswams, viTarca qadagebs didi grigoli RmrTismetyueli. xolo Tu
viTar, anu rasa qadagebs, es TKT mas hkiTxeT, xolo me marTlmorwmunesa Svilsa Tquen yovelTa kaTolike eklesiisa,
caliersa yovelTa keTilTa saqmeTagan, wmidaY locvaY Tquen
mommadleT windad saukunoYsa cxovrebisa (4r). efremis am
sityvebs TiTqos apologiuri ieri dahkravs. Gans, mas sayvedurobdnen ara marto imisTvis, rom eqvTimes Targmnili
Txzulebebis xelaxla Targmna gabeda, aramed mis TargmanebSi zogierTni `marTali sarwmunoebis~ sawinaaRmdego
azrebsac xedavdnen. SesaZloa, amitomac uxdeboda efrems
imis xazgasmac, rom `berZulsa Sina esreT ars da RvTismetyuelsa esreT uTquams da mieriTgan nuRara me, aramed wignsa
eSjodes da RmrTismetyuelsa amissa gamometyuelsa”(3v).
Sesavlis bolos, Gveulebisamebr, dasaxelebulia am
wignis Targmnisas xelSemwyobi piri _ beri saba, romlis
locviTac gaZlierebul efrems bolomde miuyvania dawyebuli saqme.
Jer. 43 xelnawerSi Senaxuli efremis es `mozraxuli~,
rogorc aRvniSneT, epistolea da misi adresatia beri
kvirike. igive kvirike beri, oRond amjerad rogorc beri
kKrike aleqsandrieli dasaxelebulia grigolis Teqvsmetsityviani krebulis `boloYsa anderZSi~, romelic Jer.13
xelnawerSi gvaqvs (Jer.13,250r). `boloYsa anderZis~ beri kKrike
efremis `sulieri mamaa~ da grigolis sadResaswaulo homiliebis `kualad meored berZulisagan qarTulad Targmnis~
iniciatori. kvirikesTan erTad anderZSi dasaxelebulia
isev saba, romlis locviTac `srulyvna RmerTman aTequsmetni ese saeklesioni sityuani didisa grigoli RmrTismetyuelisani~ da ioane xuci mTavaraYsZe, `romelman ara
dagKSurva TKsi qaRaldi sasurelad da puri sazrdelad
TanadgomiTurT TKsiT, raYTa esreT srul iqmnes mravalJameuli iZulebiT brZanebaY sulierisa mamisa Guenisa berisa kKrike aleqsandrielisaY" (250r).
`boloYsa anderZSi~ efremi isev ubrundeba TavSi darTul werilSi dawvrilebiT ganxilul sakiTxs, misgan gr- 116 -
igolis homiliebis xelmeored Targmnas da aRniSnavs, rom
misi Targmanebi cxadad uGveneben `meZiebelTa da mayuedrebelTa, Tu viTarisa siRrmisa da sityua-mokleobisagan,
viTar sivrced da ganaTlebad miewines eseni (qarTvelebi d.
T.) wmidasa mamasa Guensa efTKmes didisa pavles msgavsad sZiTa mzrdelsa Guenisa sarGoebisasa da esoden hasakad mimawevnelsa, vidreRa aw umtkicesisa sazrdelisaTKs aRvisurveTo~. efremis azriT, misi Targmanebi `mtkice sazrdelia~
qarTveli mkiTxvelisaTvis, romelic, marTalia, `sZiTaa
gazrdili~, magram im asakamdea miwevnuli, rom ukve magar
sakvebs iTxovs.
anderZs efremi Gveulebrivi vedrebis formuliT amTavrebs: `gevedrebi... yovelTa..., raYTa usasyidlod locvasa
momiPsenoT mraval salmobierad mkKdri jojoxeTisaY, yovlad ubadruki mcire efrem; SemiwyaleT, wmidano, SemiwyaleT da sasoebasa Gemsa nu arcxuenT (Jer.13,250r).
grigol nazianzelis Teqvsmetsityviani krebulis
`Tavisa anderZSi~ (Jer.43,1r-4r) efremi am krebulis TargmnasTan dakavSirebul mraval sakiTxs exeba, maT Soris, dednad
SerCeul berZnul teqstebsac. efremis cnobiT, mas dednad
hqonia basili gramatikosis mier “ucTomelad da gamowulilviT gamarTuli” berZnuli teqsti, risTvisac madlobiT moixseniebs mas Tavis werilSi: “RmerTman TqueniTa
madliTa akurTxen da netar yven suli basili RramatikosisaY da Seundven amis dedisa Gemda momcemelTa, ucTomelad
da gamowulilviT gaemarTa da yovelni dajerebul iqmnnes
amas dedasa” (Jer.43,3r). efremis mier aq dasaxelebul basili
gramatikoss k. kekeliZe efremis originalur istoriul TxzulebaSi (`uwyebaY mizezTa qarTvelTa moqcevisasa... ~) naxseneb basili gramatikosad miiGnevs da aRniSnavs: `es basili,
albaT, is basili gramatikosia, romelic antioqiis patriarqs meTerTmete saukunis ormocian wlebSi saqarTveloSi
gamougzavnia, efremisave cnobiT, `wvalebisaTKs akakTaYsa~
(kekeliZe, 1980, 265). marTalia, efremis `uwyebaYSi~ miTiTebuli ar aris TariRi, Tu rodis `warivlina basili Rramatikosi wvalebisaTKs akakTaYsa~ saqarTveloSi, magram aRniSnulia, rom es iyo `netarisa Teodore patriarqisa dReTa~
(efrem mcire, 1959, 10). k. kekeliZis azriT, es momxdara
1042 wels. `rogorc nikon SavmTeli mowmobso~, _ SeniSnavs
- 117 -
pativcemuli mkvlevari sqolioSi (gv. 265), Tumca nikon
SavmTelis romel TxzulebaSia amaze laparaki, igi ar miuTiTebs. vfiqrobT, `uwyebaYs~ basili Rramatikosis efremis
epistoles basilisTan gaigiveba ar aris aucilebeli. Gveni
azriT, efremis mier kvirike berisTvis miweril epistoleSi dasaxelebuli basili Rramatikosi SesaZloa iyos X
saukunis bizantieli moRvawe, kesaria-kapadokiis episkoposi basili, romelic Tavmdablobis niSnad `˜λαχιστÒs~-ad
“Minimus”-ad anu `mcired~, `undod~ iwodeboda, sapirispirod IV saukunis saeklesio mamis, aseve kesaria-kapadukiis
episkoposis, basili didisa. am basili undos bizantiis imperator konstantine VII porfirogenetisaTvis (913-959 w.
w.) qristeSobis dResaswaulze miurTmevia grigol nazianzelis 16-sityviani komentirebuli krebuli, romelsac win
uZRoda misive epistole imperatorisadmi (oTxmezuri, 1989,
18-31), saidanac irkveva, ra samuSao Gautarebia basilis. mas
Seukrebia grigolis homiliebze arsebuli komentarebi, Seumoklebia, nawilobriv gaumartivebia, daurTavs sakuTari
ganmartebebic da am saxiT miurTmevia krebuli konstantine
porfirogenetisaTvis.
efrem mcires dednad swored basili undoYs anu basili
Rramatikosis Sedgenili amgvari krebulebi hqonia, rasac,
efremis epistoles garda, xelnawerTa Gvenebac adasturebs.
efremis mier Targmnili grigolis 16-sityviani krebuli
swored komentirebuli krebulia (A109,Jer.13,Jer.15,Jer.43,A
16,A1338), romelTagan zogierTs am krebulis Semdgenelredaqtor-komentatoris saxelic Semounaxavs. kerZod, Jer.13
xelnawerSi grigol nazianzelis homiliis `epitafiad didisa basilisaTKs~ komentarebs aseTi saTauri aqvs: “Tqumuli
basili kesariel protoTronisaY uwyebaY mizezsa raYsaTKs
epitafiad zedawarweril ars sakiTxavi ese” (Jer.13.299 r).
amasTanave, rogorc grigol nazianzelis homiliaTa
efrem mciriseuli krebulebis mkvlevarma m. rafavam SeniSna, efremis krebulebSi homiliebi dalagebulia im rigiT,
rogorc es basili undos krebulSia. amave dros, basilis komentarebis Semcvel berZnul nusxebSi aris ramdenime mcire
moculobis teqsti (saidaki, 1914, 71), romlebic dasturdeba
efremis Targmanebis Semcvel zogierT nusxaSi (Jer.15,Jer.43),
rac mkvlevars aZlevs Semdegi varaudis gamoTqmis ufle- 118 -
bas: `16 litirgikuli homiliis efrem mciris Targmanis Semcveli krebulis dedani SesaZloa im berZnul xelnawerebSi
viguloT, romelSic basili mciris komentarebia dadasturebuli~ (rafava, 1990, a, g78). radgan efremma swored basili
mciris mier komentirebuli krebuli Targmna kvirike beris
daJinebuli TxovniT da locva-kurTxeviT, savaraudoa, rom
moZRvrisadmi miweril epistoleSic swored berZnuli dednis `ucTomelad da gamowulilviT~ gammarTveli basilis
moixseniebda, romelic X saukunis moRvawea da ara sxva basilis (marTalia, aseve Rramatikosad wodebuls), romelic
XI saukunis 40-ian wlebSi antioqiidan saqarTveloSi warmougzavniaT arianobis wiaRSi aRmocenebuli akakielTa eresis winaaRmdeg sabrZolvelad.
is, rom efremis epistoleSi efremis xelT arsebuli
berZnuli dednis gammarTveli basili ixsenieba Rramatikosad da ara `minimusad~, `undod~ an `protoTronad~,
rogorc iwodeba is sxva wyaroebSi, vfiqrobT, xels ver
SeuSlis efremis epistoles basilis basili minimusTan
gaigivebas, radgan basilis Rramatikosad wodebiT xazgasmulia mis mier gaweuli muSaobis xasiaTi. gramatikosoba
efremis erTi sqolios mixedviT, komentirebas, ganmartebas,
`siRrmiT Seyinebuli~ adgilebis gasagebad gadmocemasac
gulisxmobs (A24,14v; TvalTvaZe, 1993)13* . basili undos mier
komentirebul krebulSi swored nazianzelis homiliaTa amgvari “Zniad gulisPmisayofeli” adgilebia ganmartebuli.
albaT amitomac uwodebs teqstis amgvarad dammuSavebel
mwignobars efrem mcire gramatikoss.
grigol nazianzelis homiliaTa qarTul Targmanze
efrem mciris mier darTuli ara erTi “Seiswave” mowmobs,
rom efremsac didi Sroma gauwevia, rom basili gramatikosis naRvawis msgavsad misi Targmanebic “ucTomeli da
gamowulilviT gamarTuli” yofiliyo. rogorc Gans, efremi
berZnul teqstebsac udarebda erTmaneTs da Tuki maT Soris redaqciul sxvaobas SeniSnavda, amis Sesaxeb qarTvel
13 `Rramma~ werilad gamoiTargmanebis, xolo `tikosi~ _ damadnobelad raYTa
raJams sTqua `Rrammatikosi~, uwyodi, viTarmed damadnobelsa ityK werilisasa, ese igi ars, romeli dahPsnis simyKrtlesa sityuaTasa, siRrmiT
SeyinebulTasa~ (A24.14v; gramatikosis movaleobis Sesaxeb efrem mciris
naazrevi ix. d. TvalTvaZe, gramatikuli xasiaTis SeniSvnebi efrem mciris
TargmanebSi).
- 119 -
mkiTxvelsac afrTxilebda: “xolo sxuasa dedasa berZulsa”
sxvagvarad ewerao. aseTi SeniSvna aqvs darTuli magaliTad grigol nazianzelis sityvas “kKprianesaTKs”, sadac teqstSi ikiTxeba: “da viTar Sehgavs masTa sakuTrebiT pativismcemelTa PorcTa daclaY, sulisa aRslvaY, siborotisa
ltolvaY da saTnoebisa aRorZinebaY” (Jer.13,248r). mTargmneli sagangebo niSniT gamoyofs aq sityvas “aRslvaY” da
kideze SeniSnavs: “xolo sxuasa dedasa berZulsa sulisa aRdgomilebaY” (Jer.13,248r).
msgavsi xasiaTis SeniSvna erTvis grigol nazianzelis
imave homilias sxva adgilsac, sadac teqstSi naxsenebia
`mama~, mTargmneli aSiaze SeniSnavs: `Seiswave, rameTu berZuli RmrTismetyueli vanaxve Targmansa da mamaY ewera, ara
dedaY, arca mSobeli ziar saxeli~ (Jer.13,241r). rogorc Gans,
efremis xelT arsebul grigol RvTismetyvelis am homiliis
ganmartebaSi (`TargmanSi~) aq yofila sityva `deda~, romlis
sisworeSi efrems eWvi Sehparvia, amitomac `berZnuli RmrTismetyveliT~ anu grigol nazianzelis homiliis berZnuli
teqstiT Seumowmebia es adgili, iq ki, rogorc `SeiswaveSi~
SeniSnavs, `mamaY ewera~ da `ara dedaY~. efremi imasac ki aRniSnavs, berZnul RmrTismetyvelSi ar weria ara Tu deda,
aramed `mSobelic~ ki, romelic `ziar saxelia~, anu saerTo
aRmniSvnelia dedisa da mamisa, amitomac qarTul TargmanSic `mamas~ tovebs.
grigol nazianzelis homiliebTan dakavSirebiT gansakuTrebiT mniSvnelovania efrem mciris grigol RmrTismetyvelis 41-e homilias (`meergasisaTKs da sulis wmidisa)
erTi adgilis gamo dawerili efremis ori `Seiswave~. orive
`Seiswave~ grigol nazianzelis 41-e homiliis erTsa da imave
adgils ganmartavs. maTgan erTi daculia Jer.43 (231r), xolo
meore - Jer.13(213v) xelnawerSi. RvTismetyvelis teqstis imave
gansamartavi pasaJis gaswvriv aSiaze orive sqolio erTad
aris warmodgenili A 109 nusxaSi, rac gvafiqrebinebs, rom
am sqolioebs sxvadasxva daniSnuleba aqvT.
grigolis homiliaSi saubaria ricxv `Svidis~ pativiscemis Sesaxeb. `Svideulsa pativ scemen ebraelTa yrmani
sjulisdebiTgan mosesiT ... dReTa ukue SKdeulni Soben
meergasesa. esreT SKdricxobisa pativiscemaman pativi meergasisaY Semoiyvana, rameTu SKdi Tavisa TKsisa zeda darTuli
- 120 -
Sobs meergasesa erTiTa naklul dRiTa... xolo pativisaTKs
SKdisa mravalni wameben, garna Guen mravalTagan mciredi kma
gueyos”-o, aRniSnavs nazianzeli da GamoTvlis ramdenimes:
`codvaTagan ara xolo SKdgzis, aramed sameocdaaT-SKdgzis
Seendobvis, kaen SKdgzis daisjebis... Svidgzis dResa Sina
RmerTi iqebis... gulisPma-vyof SKd sayKrTaca iso-naveanisaTa da esodenTave garemovlaTa da dReTa da mRdelTa
SKdobasa, romelTagan daiZrKan zRudeni ieriqoYsni, viTarigi sam STabervasaca elia winaYswarmetyuelisasa sarefTes
qurivis Zisa cxorebisa mimfenelsa... ~ (Jer.43,231r).
grigol RKTismetyvelis homiliidan es vrceli nawyveti
sagangebod moviyvaneT, rom advili dasanaxi yofiliyo, ram
gamoiwvia efrem mciris daeWveba. mTeli msjeloba iqiTkenaa
mimarTuli, rom Svidi gansakuTrebuli, sakraluri ricxvia,
risTvisac araerTi magaliTia damowmebuli da am konteqstSi naxsenebia elia winaswarmetyvelis mier sarefTeli
qvrivi qalis Svilis gacocxleba sam STaberviT. amitomac
efrems, romelsac SeumGnevia Seusabamoba mis xelT arsebul
grigolis berZnuli teqstis am monakveTsa da am pasaJis basili minimusiseul komentars Soris (sakiTxavSi iyo `samSTaberva eliaYsi~, xolo berZen komentators ganmartebuli
hqonda `Svidmoqceva eliaYsi~), sagangebod gamoukvlevia es
sakiTxi da kvlevis Sedegebi kideze darTul “SeiswaveSi”
Seujamebia: “Seiswave”, rameTu ese SKdmoqcevaY eliaYsi arca
sawinaswarmetyueloTa Sina ipoebis da arca zogTa RmrTismetyuelTa. vinaYca saZiebel ars, Tu sadaYaT moRebul
ars amisa SKdmoqcevaY eliaYsi, romeli me mas dedasa, romlisagan vTargmnen ese RmrTismetyuelisa sakiTxavni, esreT
vpoe, viTarmed: “viTar-igi saidumlod sam STabervasaca
elia winaYswarmetyuelisasa” da egreTve miTargmnia sityuaY ese, viTa mun vpoen. rameTu elisesTKs oden weril ars
sawinaswarmetyuelosa Sina SKdgzis moqcevaY, romlisa Tana
SKdgzis SeikunZa, xolo aqa kula esreT vTargmne, viTa vpoe
da egreTve sxvaTaca zogTa RmrTismetyuelTa ipoebis berZulad da mamasa efTKmes egreTve uTargmnia, SemindeviT, Tu
ese iyos, aha, winaSe ars, Tu [samis]Tvis, viTa Gemsa dedasa
Sina ewera, maSin ese Targmani sam STabervisaTKsca igi Targmnis, Tu viTar swor ricxued ars sami SKdisaY” (Jer.43,231r.).
efremis es sqolio Seqmnili unda iyos efremis mier
- 121 -
grigol nazianzelis homilis teqstisa da misi komentarebis Targmnis procesSi. masSi dafiqsirebulia saeWvo adgilis Sesaxeb mTargmnelis mier am etapze Gatarebuli kvlevis Sedegebi: efrems Seumowmebia mis xelT arsebuli dednis wakiTxvis siswore, risTvisac ramdenime mimarTulebiT
warumarTavs muSaoba: erTmaneTisaTvis Seudarebia grigol
RvTismetyvelis am homiliis berZnuli nusxebi, magram amas
sakiTxis gadawyvetis saSualeba ar miucia, radgan “zogTa
RmrTismetyvelTa” elias Svidmoqceva ewera, xolo “sxuaTa berZulTa dedaTa” ki “sam STabervaY elia winaYswarmetyuelisaY”. nazianzelis homiliis berZnuli dednebis Sedarebis Semdeg efrems pirvelwyarosTvis miumarTavs, “sawinaswarmetyueloTa Sina” mouZebnia Sesabamisi adgilebi da
aseT daskvnamde misula, rom “ese SKdmoqcevaY eliaYsi arca
sawinaswarmetyueloTa Sina ipoebis..., rameTu elisesTKs
oden weril ars sawinaswarmetyuelosa Sina Svidgzis moqcevaY, romlisa Tana SKdgzis SeikunZa” (IV mef. 4, 34-35)14,
xolo elias Sesaxeb arsad weria, rom “msgavsad elisessa
Svidgzis moqceul da SekunZvil iyo eliaca. garna samgzis
STahbera oden” (III mef. 17, 17-20)15 Semdeg efrems nazianzelis TxzulebaTa komentarebSic mouZebnia Sesabamisi adgili, magram “Targmanic amasve Targmnis”, e. i. iqac elias
Svidmoqceobaze yofila saubari. efrems Seumowmebia am
homoliis eqvTime aToneliseuli Targmanis Sesabamisi adgilic, romelSic es muxli asea Targmnili: ` gulisPma yav
SKdgzis moqcevasa mas elia winaswarmtyuelisasa~. radgan
mis berZnul dedanSi eqvTimes berZnuli dednisgan, agreTve,
bizantieli komentatoris, basili minimusis mier gansamartavad aRebuli berZnuli teqstisagan gansxvavebuli variantuli wakiTxva dasturdeba, berZnul nusxebs Soris arsebuli sxvaoba efrems arGevanis winaSe ayenebs, romeli
maTganis Gvenebas mianWos upiratesoba da miuxedavad yvelafrisa, erTguli rGeba Tavisi berZnuli dednisa, romelsac
`ueWK da sandod~ miiGnevs: `mas dedasa, romlisagan vTarg14 da aRPda da daawva zeda yrmasa da dasdva piri TKsi zeda pirsa missa da
Tualni misni zeda TualTa misTa, Pelni misni PelTa misTa da SeikunZa mas
zeda da gantfes Porcni yrmisani mis. da aRsdga elise da mivlo saxlsa mas
Sina imier-amier da aPda meored, daawva yrmisa mas zeda SKdgzis da aRixila
yrmaman man Tualni TKsni~ (mef. IV; 4, 34-35).
15 `da dahbera samgzis yrmasa mas da xadoda ufalsa... ~ (III mefeT. 17, 17-22)*
- 122 -
men ese RmrTismetyuelisa sakiTxavni, esreT vpoe, viTarmed:
“viTar-igi saidumlod sam STabervasaca elia winaYswarmetyuelisasa”~ da egreTve miTargmnia sityuaY ese, viTa mun
vpoen~. efremi am gansxvavebuli variantis teqstSi gaGenis
axsnasac cdilobs: “ese Targmani sam STabervisaTKsca igi
Targmnis, Tu viTar swor ricxued ars sami SvidisaY”.
efrems am sakiTxis kvleva amiT ar dausrulebia.
`saZiebel ars, Tu sadaYaT moRebul ars amisa SKdmoqcevaY
eliaYsi~- wers is. meore ierusalimuri xelnaweris sqolioSi Jer.13(213v) swored Semdgomi kvlevis Sedegebi unda iyos
asaxuli. `Seiswave, viTarmed sxuaTa berZulTa dedaTa esreT
ipova, `viTar igi SKd moqcevasaca elia winaswarmetyuelisasa sarefTe” da Targmani amasve Targmnis. garna amas dedasa,
romel me mqonda, ese saidumlod samSTabervaY ewera, viTa
aqa damiweria. da arca sawinaswarmetyueloTa Sina ipoebis,
Tuca msgavsad elisessa SKdgzis moqceul da SekunZvil iyo
eliaca, garna samgzis STahbera oden” (Jer.13.213v.)
rogorc am SeniSvnidan Gans, efrems upovia iseTi berZnuli xelnawerebi, romlebSic dasturdeba elias Sesaxeb variantuli wakiTxva _ ~SKdmoqcevaY eliasi~, ris ganmartebasac iZleva berZeni komentatori. magram, miuxedavad amisa,
efremi mainc erTguli rGeba im berZnuli dednisa, romelic
mas Targmnisas hqonia xelT.
efrem mciris `mozraxul~ anderZebsa da `SeiswaveebSi~
dacul cnobebs garkveuli mniSvneloba aqvT rogorc grigol nazianzelis TxzulebaTa berZnuli dednebis urTierTmimarTebis, aseve grigolis homiliaTa qarTuli Targmanis
dednis dadgenisaTvisac. efrem mciris mier dednad gamoyenebuli manuskripti im nusxaTa Sorisaa saZiebeli, sadac
`elias samSTaberva~, `sulTa aRdgomileba~ da efremis mier
miTiTebuli amgvari gansxvavebuli wakiTxvebi gvaqvs.
b)grigol RvTismetyvelis TxzulebaTa Targmanze darTuli sxva anderZebi. Teqvsmetsityviani sadResaswaulo krebulebis garda, efrem mcirem grigol nazianzelis mravali
sxva Txzulebac Targmna (bregaZe, 1971, 435-414). maTgan
udidesi nawili Tavmoyrilia 1800 wels ioane oses Zis mier
gadaweril xelnawerSi (A292), romelic, rogorc gadamweris
anderZidan irkveva, nazianzelis TxzulebaTa efrem mciri- 123 -
seuli Targmanebis Semcveli "or tomedi" dednisaganaa gadawerili (A292, 405r).
krebulSi gaerTianebuli 43 statiidan 25, romelTagan
zogierTs mTargmnelis anderZic axlavs, mxolod am nusxam
Semogvinaxa (A292 xelnaweri krebulis Sedgenilobis Sesaxeb
ix. rafava, 1990, . 79-84; lafonteni, metreveli, 1983, 63-70).
kerZod, A292 xelnawerSi daculi gvaqvs efrem mciris Semdegi anderZebi:
1) anderZi, darTuli ivlianes meore gansaqiqebeli sityvis (Or.5) Targmanze (A 292,215v).
2) anderZi, darTuli grigolis sityvis `maTda mimarT,
romelTa dasabamsave Semdgomad xucobisa mouwodes mas
aRvsebisaTKs da ara wina daemTxKnes mas~ (Or.3) Targmanze
(A292, 279v).
3) anderZi, romelic erTvis grigolis (Or.27) homilias
(`evnomianosTa mimarT da RmrTismetyuelebisaTKs winaganbWoba~ (A292, 314v).
4) anderZi, romelic mTargmnels daurTavs grigolis
sityvis (Or.47) `metafrasi eklesiastisa" qarTul Targmanze
(A292,329 r-v).
efremis es anderZebi gamoqveynebulia orjer. pirvelad
isini daibeWda k. kekeliZis saxelobis xelnawerTa institutis A fondis xelnawerTa aRwerilobaSi 1980 wels (A I ,3),
xolo meored 1988 wels T. bregaZis mier Sedgenil nazianxelis TxzulebaTa qarTuli Targmanebis Semcvel xelnawerTa
aRwerilobaSi (bregaZe, 1988, 171-172; 174-175; 182)16
efremis oTxi anderZidan pirveli sami konkretuli Txzulebis TargmnasTan dakavSirebul sakiTxebs exeba, xolo
meoTxe ki grigolis TxzulebaTa sruli krebulis Targmnis
damTavrebis gamoa dawerili (329 r-v). igi erTvis am krebulSi
37-e nomrad Setanil Txzulebas, `metafrasi eklesiastesi~,
romelsac berZnuli xelnawerebi SecdomiT miaweren grigol
nazianzels. misi avtoria grigol neokesarieli sakvirkelmoqmedi (P.G. X,col. 988-1017; kekeliZe, 1980, 258, 463; misive
16 T. bregaZis aRwerilobaSi xelnaweris paginacia 3 furcliT
sxvaobs A fondis aRwerilobis paginaciisagan, amitomac A I,3-Si
da T. bregaZis aRwerilobaSi miTiTebuli gverdebi erTmaneTs ar
emTxveva. Gven T. bregaZis aRwerilobis mixedviT vuTiTebT gverdebs.
- 124 -
et. V, 25, 36). berZnul xelnawerTa kvaldakval es Txzuleba
grigol nazianzelisad miaGnia efrem mciresac. misi TargmniT efrems, rogorc anderZidan irkveva, dausrulebia
grigolis 50 sityviani krebulis qarTulad gadmoTargmna:
`romelni akldes ergasisTa maT TavTa mier Sesrulebulsa
wignsa wmida grigori RmrTismetyuelisasa da aw ars momadlebiTa SeniTa qarTuladca unaklulo ricxK sakiTxavTa misTa, viTar-igi berZulad da yovelive berZulisagan~
(A292,331 r-v).
grigol nazianzelis TxzulebaTa Semcvel berZnul
xelnawerebSi Sedgenilobisa da homiliaTa raodenobis
TvalsazrisiT erTgvarovani suraTi araa. nazianzelis homiliaTa sruli korpusi Seicavs zog xelnawerebSi 45 homilias da 10 danamats (anu teqstebs, romlebic sakiTxavebs ar
warmoadgenen, magram tradiciiT homiliaTa krebulSi arian
GarTuli). xelnawerTa meore jgufSi homiliaTa raodenobaa
47, an 52 (Sinko, 1923). rogorc efrem mciris anderZidan
irkveva, efremi icnobda da sargeblobda iseTi krebuliT,
romelic `ergasisi Tavisagan~ anu 50 Txzulebisagan Sedgeboda.
anderZidan cxadi xdeba, rom efremis mTargmnelobiTi
saqmianoba mimarTuli iyo iqiTken, rom qarTul enaze arsebuliyo grigolis homiliaTa sruli korpusi, Tanac `viTar igi berZulad [ars] da yovelive berZulisagan~. amitom
efremis muSaoba, erTi mxriv, iqiTken warimarTa, rom eTargmna qarTulad grigolis is sakiTxavebi, romlebic aqamde ar
yofila Targmnili (sul 20 Txzuleba) da amiT `srulqmniliyo ricxvi sakiTxavTaY~ da, meore mxriv, xelaxla Targmna
da `berZulisada miiyvana~ wina mTargmnelTa (daviT tbeli,
eqvTime mTawmindeli) mier berZnulidan ukve gadmoRebuli
sakiTxavebi (sul 20 Txzuleba). efremma xelaxla Targmna
grigol oSkelis mier somxuridan Targmnili 27-e sityvac
swored imitom, rom `yovelive berZulisagan~ Targmnili
yofiliyo. e. i. efrems sul uTargmnia grigol nazianzelis
41 Txzuleba (rafava, 1990, 82-84), rac daviT tbelisa da
eqvTime aTonelis TargmanebTan erTad marTlac Seadgens
srul korpuss grigol RvTismetyvelis Txzulebebisa.
aRsaniSnavia, rom nazianzelis TxzulebaTa sruli korpusis qarTulad gadmoRebisas efremis xelSemwyob pirad
- 125 -
am anderZSic beri sabaa dasaxelebuli (saba sulaYs Ze Tuxareli), romelTanac erTad ixsenieba beri antonic (antoni
tbeli). swored maTi locviT miemadla `umsgavsosa monasa
efrem mcires, raYTa viTarca ZaRlman molokos nabiWevisagan dacKvnebulisa wmidaTa maT pirTagan evTimi mTawmidelisa da daviT tbelisa neSti sakiTxavTa~ (A292, 329 r).
anderZis bolos mTargmneli TxovniT mimarTavs yvelas,
`romelni ikiTxviden, hswerden, gina kiTxvasa amaTsa isminden~, Seudon da miuteon uricxvi codvani da usjuloebani
mas da zemoT xsenebul mamebTan erTad locvasa Sina moixsenion.
rogorc aRvniSneT, A 292 krebulSi efremis kidev sami
anderZi gvaqvs daculi. maTgan pirveli erTvis ivliane
gandgomilis gansaqiqeblad grigolis mier warmTqmul meore sityvas (Or.5), saidanac irkveva, rom efremma Targmna
nazianzelis es Txzuleba imitom, rom `srul iqmnas pirvelsave Tana~ (igulisxmeba ivlianes gansaqiqebeli pirveli
sityva (Or.4), romelic daviT tbelis mier yofila Targmnili). `mozraxulis~ darTva am TargmanisaTvis, rogorc Gans,
gamouwvevia imas, rom gansxvavebiT grigolis sxva sakiTxavebisagan es sityva mTavrdeba ara Gveulebrivi didebis formuliT, aramed Semdegi sityvebiT: `... ikadros vinme msgavsad
Sensa RmerTsa zeda aRdgomileba da numca KieT ukadrebies,
raYTa arca maTca sworive Sensa SeemTxKos misagebeli~ (A
292, 215v), ris gamoc, SesaZloa, is vinmes usruli, daumTavrebeli egonos17* , magram efremi afrTxilebs mkiTxvels:
"ubolood datevebisaTKs nu vis usruli hgonies, rameTu
berZulad esreT ars Tqmuli wmidisa".
am konkretuli SemTxvevis gamo efremi friad saintereso msjelobas gvTavazobs: "aTormetni Pelovnebani arian
berZenTa swavlulebisani da TiTeuli aRmwereli miT saxiTa aRmwerlobs, raYca Pelovneba eswavos aTormetTa maTgan:
Rramatikosoba, gina filosofosoba, ritoreba, anu mkurnaloba, musikeloba, anu queynismzomeloba, varkulavTmricxueloba, anu ricxKTmoqmedeba, bunebaTmetyueleba, anu
17 Sdr.: ivlianes gansaqiqebeli I sityvis dasaruli: `romlisaY ars
didebaY, ZlierebaY, simtkice da sufevaY TanadausabamoYT mamiT da
yovlad wmidiT, cxovelsmyofeliT suliT misiTurT aw da maradis
da ukuniTi ukunisamde, amin~. (bregaZe, 1988, 22-39).
- 126 -
nivTTmetyueleba, PelovnebaTa saqme, anu wesi brZolisaY".
sxva aRmwerelni, romlebic aq GamoTvlili Tormeti
"Pelovnebidan" erT-erTs arian dauflebulni, "miT saxiTa
aRmwereloben", rac uswavliaT. xolo grigoli, "wmidaY ese
da didi RmrTismetyueli, amiT yovliT sruliad swavluli"
iyo da amitomac "yovliTa amiTa Seamkobs TqmulTa TKsTa".
efremis azriT, grigoli sakiTxavis ubolood datovebas Segnebulad mimarTavs, rogorc mxatvrul xerxs: "sxKsa
Pelovnebisa ars daboloeba da sxKsa ara daboloeba".
aRsaniSnavia am anderZSi efremis mier Gamoyalibebuli
erT-erTi mTargmnelobiTi principic: "Sedarebulad berZulisa uboloo ubolood da daboloebuli daboloebulad miTargmnia; arca sxKsa sakiTxavisa bolo Gemisa bolod
damiZs, aramed ukueTu aw TargmnilTa bolo sxuaTada visme
miexveWis, igi TKssave adgilsa kualad migia".
ubolood datovebulis daboloebis survili romc
hqonoda mTargmnels, amis gakeTeba gaumarTlebeli iqneboda imitomac, rom mas ar eqneboda "oqsinoY saolavad skaramangisa", xolo rogorc efremi SeniSnavs, "flasiTa ver davolevdio". es metafora kidev erTxel usvams xazs grigolis
TxzulebaTa brwyinvalebasa da sidiades. Zvirfasi qsoviliT
naqsovi skaramangis dasaboloeblad isev Zvirfasi oqsinoa
saWiro da ara "flasiT daolva", anu ubralo, mdare xarisxis ZafiT gasruleba, rogoric iqneboda, efremis azriT, am
sakiTxavisaTvis is mier miwerili dasasruli.
meore anderZi grigol nazianzelis mesame sityvas
("mimwodebelTa mimarT da aradamTxveulTa Semdgomad xucobisa", (Or.3) Targmans erTvis, romelSic efremi bibliografiuli xasiaTis saintereso cnobas gvawvdis: `sacnaur
iyavn, viTarmed, ese sakiTxavi qarTulsa Sina ars da esreT
iwyebis, `raYsaTKs, Zmano Gemno, udeb iqmneniT~. ese Tavad
dauZs da simcroYsaTKs amisisa `viZlie~ TanadaurTavs. ukanaYskula `viZlie~ kideganad uTargnia, romlisaTKsca amaT
yuedrebaTa da sxKsa sakiTxavisa sxKsa TanamokrebaTa aRhsZrnen sxuani iZulebad da mZlavrebad Guenda didsa mas
kadrebasa meored Targmnisas~ (A292,279v). efremis cnobiT,
grigolis mesame sityvis qarTuli Targmani aqamdec hqoniaT qarTvelebs. es sakiTxavi eqvTimes uTargmnia (efrems
am Targmanis dasawyisi sityvebic mohyavs: `raYsaTKs, Zmano
- 127 -
Gemno, udeb iqmneniT~), magram imis gamo, rom grigolis es
sityva Zalian mokle yofila, eqvTimes misTvis grigolis
meore Txzulebac (Or. 2) TanadaurTavs, romelsac efremi
dasawyisi sityvis mixedviT `viZlies~ uwodebs. e. i. eqvTimes
TargmanSi erTmaneTze gadabmulia grigolis ori sityva (Or.
3 da Or. 2), rac SeuniSnavT ara marto qarTvel mwignobrebs,
romlebic amitomac aiZulebdnen efrems xelaxla eTargmna isini, aramed berZnebsac, romlebic amis gamo sayvedurobdnen qarTvelebs. `guayuedrebdes berZennio, ~ _ SeniSnavs efremi. `maTTa yuedrebaTagan berman kirile aleqsandrielman mravalTa welTa mmZlavra da kadrnier-myo me axlad Targmnad aTequsmetTa sadResaswauloTa da amas erTsa
aporitTagansa~. aq dasaxelebuli kirile aleqsandrieli, ra
Tqma unda, igive kKrike aleqsandrielia, romelic efremis
sxva anderZebidan aris cnobili, rogorc iniciatori nazianzelis Teqvsmetsityviani krebulebis Targmnisa. xolo
`aTeqvsmet sadResaswaulosTan~ erTad dasaxelebuli `erTi
aporita~ anu dafaruli sityva, grigolis swored is sityvaa, romelsac erTvis es anderZi (Or.27). `aporitaSi~ (berZn.
¢πÒρρητος, romlis mniSvnelobaa dafaruli) efremi gulisxmobs im sityvebs, romlebic 16 sadResaswaulo sakiTxavebSi
ar Sedioda da naklebad iyo cnobili mkiTxvelisaTvis (bezaraSvili, 1986). 16 liturgikuli homilia RvTismsaxurebis dros ikiTxeboda, amdenad "wasakiTxi" (¢ναγινοσκÒµενοι)
iyo da gancxadebuli, xolo danarGeni ki liturgiis dros
ar ikiTxeboda, amdenad "arawasakiTxi" (µή ¢ναγινοσκÒµενοι)
da dafaruli (rafava, 1990, 80). garda zemoT dasaxelebuli
erTi homiliisa, efrems uTargmnia kidev 19 amgvari "aporita". Tanac isini uTargmnia uwinares, vidre kvirike aleqsandrielis davalebiT grigolis Teqvsmetsityvian krebulebs
xelaxla Targmnida: "xolo aTcxrametni igi aporitaTagan,
pirvel Gemganve Targmnili sityuadarTviT da misve mamisa
da moZRurisa kualsa SedgomiTa iTargmnes Gemgan"-o (A292,
279v), aRniSnavs efremi. garda efremis mier aq mowodebuli
bibliografiuli xasiaTis cnobisa, yuradRebas iqcevs Semdegic: efrems 19 arawasakiTxi sityva grigolisa uTargmnia `sityuadarTviT~, mamisa eqvTimes kvalsa SedgomiT~ e. i.
eqvTimesTvis damaxasiaTebeli meTodiT. magram efremi iqve
xazgasmiT aRniSnavs, rom efremis `Semateba-klebis~ meTodi- 128 -
dan mas mxolod erTi mxare _ `Semateba~ gamouyenebia, TargmanisaTvis masac sityva daurTavs, xolo rac Seexeba klebas,
efremi amasTan dakavSirebiT acxadebs: `jerGinebiT da nebsiT uTargmneli sityuaY ara damigdiao~. amasTanave, efremi
imasac usvams xazs, rom mis mier eqvTimes kvalsa SedgomiT 19
homiliis TargmanSi `sxKsa sakiTxavi sxKsa ara GaurTavs~ e. i.
araferi gadauadgilebia, gadaubams an moukvecia berZnuli
teqstebisaTvis, rac, rogorc konteqstidan irkveva, efrems
eqvTimes damaxasiaTebel meTodad miaGnda.
mTargmnelis mokle anderZi erTvis A 292-Si Semaval
kidev erT Txzulebas: esaa grigolis homilia `evnomianosTa
mimarT da RmrTismetyuelTa winaganbWoba~ (Or.27), romelic
adre grigol oSkels uTargmnia somxuridan, xolo efrems ki
berZnulidan gadmouRia, `rameTu somexisa Svilsa, berZnisada SvilisSvilsaRa, nuukue da ara ueWuelsa, TKT ueWK da
sakuTari Svili arGia~ (A292, 314r).
rogorc vxedavT, grigol nazianzelis homiliaTa Targmanebze darTuli efrem mciris kolofonebi sakmaod srul
warmodgenas gviqmnian grigolis homiliaTa qarTulad gadmoRebis istoriis gasaTvaliswieblad.
ioane damaskelis `wyaro codnisas~ Targmanze darTuli winasityvaoba da anderZi. ioane damaskelis "Πηγή γνèσεως" anu
"wyaro codnisa" sami nawilisagan Semdgari Zeglia. misi
pirveli nawili warmoadgens e. w. "dialeqtikas" (Κεφ£λαια
φιλοσοφικ£), meore nawils ewodeba "wvalebaTaTKs" (Περˆ
αἰρέσεων), xolo mesame nawilia "gardamocema ucilobeli
marTlmadidebelisa sarwmunoebisaY" (῍Εκδοσις ¢κριβ¾ς τÁς
ÑρθωδÒξου πίστεωος).
`wyaros codnisas" pirveli nawili, anu `dialeqtika" warmoadgens Txzulebis ZiriTadi nawilisaTvis ("gardamocema")
filosofiur Sesavals, II nawili (`wvalebaTaTKs~), sadac
sxvadasxva mwvaleblobaTa warmoSobis istoriaa moTxrobili _ istoriul Sesavals, xolo mesame, ZiriTad nawilSi, romelsac `gardamocema~ ewodeba, damaskeli WeSmariti
moZRvrebis ZiriTad dogmebs gadmogvcems.
qarTul enaze ioane damaskelis `wyaro codnisas~ ori
nawilia Targmnili: `dialeqtika~ da `gardamocema~. misi Sua
nawili _ `wvalebaTaTKs~ qarTul enaze ar uTargmniaT. ioane
- 129 -
damaskelis `dialeqtika~ ori TargmaniT (efrem mcirisa da
arsen iyalToelisa), xolo `gardamocema~ ki sami TargmaniT
(eqvTime aTonelis, efrem mciris da arsen iyalToelis) aris
cnobili.
`dialeqtikis~ da `gardamocemis~ efrem mciriseuli
Targmanebi sami xelnaweriTaa Gvenamde moRweuli (A24, 1r137v; A406,1r-49v; S 1358,13r-38v). maTgan yvelaze srulia XII
saukuneSi efrem mciris avtografidan gadanusxuli A 24
xelnaweri, romelSic ioane damaskelis Txzulebis teqsts
wamZRvarebuli aqvs mTargmnelis vrceli anderZ-winasityvaoba (1r-4r), xolo boloSi erTvis mokle anderZi (A24, 138r).
efrem mciris winasityvaoba Semonaxulia damaskelis Txzulebis efremiseuli Targmanebis Semcvel A406 (2r-7v) da
S 1358 (8r-11r) xelnawerebSic, romlebic XVII-XVIII saukuneebis
krebulebia. amaTgan pirvelSi mxolod `dialeqtikis~ Targmani gvaqvs (10r-49v), xolo meoreSi mxolod `gardamocemisa~
(13r-38v). rac Seexeba `boloYsa anderZs~, is mxolod uZveles
A 24 xelnawerSi SemogvrGa.
`wyaro codnisas~ Sesavalic da anderZic ramdenjermea gamoqveynebuli. maTi pirveli publikacia T. Jordanias
ekuTvnis (Jordania, 1892, 215-219). efremis winasityvaoba
daibeWda 1902 wels gamosul e. TayaiSvilis Sedgenil werakiTxvis gamavrcelebeli sazogadoebis xelnawerTa aRwerilobaSi (TayaiSvili, 1902, 710-717); 1926 wels s. gorgaZem
dabeWda efremis Sesavali zandukiTurT da ioane damaskelis epistole kozma maiumelisadmi (gorgaZe, 1926, 182-192);
1975 wels efremis winasityvaoba da anderZi gamoqveynda A
fondis xelnawerTa aRwerilobis I tomSi (A I,1). xolo 1976
wels efremis anderZebis teqsti zandukiTurT daibeWda m.
rafavas mier gamocemul ioane damaskelis `dialeqtikis~
qarTuli Targmanebis teqstTan erTad (damaskeli, 1976, 6670).
efrem mciris winasityvaoba, romelsac xelnawerSi aseTi
saTauri aqvs: `zanduki da Sesavali wignisa amis, romelsa
ewodebis gardamocemaY, Tqumuli wmidisa mamisa Guenisa ioane damaskelisa~, oTxi nawilisagan Semdgar `mozraxulad~
warmogvidgeba. a)zanduki "safilosofoso Tavebisa" anu "dialeqtikisa" (A24, 1r); b)Sesavali "dialeqtikisaTvis" ("ese ergasisni Tavni ricxuedni...), romelsac A 24 xelnaweris 1r-v
- 130 -
uWiravs; g)zanduki "gardamocemisa", anu "saeklesio Tavebisa" (1v-2v) da d)Sesavali "gardamocemisa" (aha, esera, gqonan
asni Tavni saeklesioni...), romelic xelnaweris 2v-4r gverdebze gvaqvs. aRsaniSnavia, rom zandukebi, anu TavTa saZiebeli, `dialeqtikis~ da `gardamocemis~ teqstebs berZnul
xelnawerebSi wina aqvT darTuli, rasac mosdevs ioane damaskelis epistole kozma maiumelisadmi, romelic erTgvari
winasityvaobaa mTeli trilogiisaTvis. masSi gamoTqmulia
avtoris mosazrebebi nawarmoebis struqturis, mizandasaxulobisa da Sedgenis principebis Sesaxeb. ioane damaskelis
am TxzulebaTa arseni iyalToeliseul TargmanSic teqsts
zanduki da maiumis episkoposisadmi miwerili epistole iwyebs (damaskeli, 1976, 64-75), xolo efrem mciris TargmanSi
`dialeqtikis~ da `gardamocemis~ zandukebs Soris GarTulia
mTargmnelis `mozraxuli~ safilosofoso Tavebis qarTulad Targmnis Sesaxeb, xolo `gardamocemis~ TavTa saZieblis Semdeg vrceli msjeloba `saeklesio Tavebis~ qarTulad
gadmoRebis Taobaze. efremis es mozraxuli struqturulad,
marTalia, oTxi nawilisagan Sedgeba, magram Sinaarsoblivad es erTi mTliani Zeglia da funqciurad warmoadgens
mTargmnelis winasityvaobas, sadac mravali mniSvnelovani
istoriul-literaturuli xasiaTis cnobaa mocemuli.
upirveles yovlisa, efrem mcire ganmartavs "dialeqtikis", rogorc filosofiuri Sromis mniSvnelobas, exeba
filosofiisa da Teologiis urTierTobis problemas, "safilosofoso swavlulebaTa" gamoyenebis sakiTxs. efremi
xazgasmiT aRniSnavs, rom mis mier Sesrulebuli Targmani "dialeqtikisa" aris qarTul enaze Targmnili pirveli
filosofiuri xasiaTis wigni: "sxuaY araraY odes Targmnila
safilosofosoTa wignTaganio" (1v). marTalia, Zneli iyo
misi qarTulad gadmoReba, magram aucilebelic, radgan imdenad didia am wignisagan miRebuli sibrZne da `gulisPmisyofaY~, rom zogierTma SeiZleba amis gamo `uPmaradac~ miiGnios. magram efrems sjera, rom `ukueTu oden mouwyinebelad vrekdeT zedaYszeda kiTxviTa, ueWuelad gangueRos
kari gulisPmisyofisaY~ (1v). efremi aseve darwmunebulia,
rom `arca eseni (`saeklesio Tavni~) srul arian umaTod,
arc igini (`safilosofoso Tavni~) uamaTod~.
SesavalSi mTargmneli msjelobs amgvari wignebis dan- 131 -
iSnulebis Sesaxebac: `amaT mier winaaRudgebian Svilni eklesiisani gareSeTa maT filosofosTa da maTiTave isriTa
ganhguremden maT, rameTu TKnier amaT sityuaTaYsa sxuebr
SeuZlebel ars sityKs-gebaY winaaRmdgomTaY~(1r).
metad mniSvnelovania winasityvaobis is nawili, sadac
efrem mciris mTargmnelobiTi saqmianobis ZiriTadi principebis Sesaxebaa saubari. efremi msjelobs, Tu rogor unda
iTargmnebodes wignebi maT ideur Tu stilistur TaviseburebaTa Sesabamisad. misi azriT, teqsts unda axldes sqolioebi `Znelovani~ adgilebis gansamartavad, oRond amgvar
ganmartebaTa taqstSi GarTva dauSvebelia, isini aSiebze an
SesavalSi unda moTavsdes.
winasityvaobaSi efrem mcire gamoTqvams mosazrebebs
wignTa kazmvis, anu metafrazirebis Sesaxeb. misi azriT,
gardakazmva ar SeiZleba iseTi wignebis, romlebic `wmidaTa
mier Tqumul da marTlmadidebel mamaTa aRwerilia~. `vervin
ikadrebs Sexebad~ saxarebebisa, pavle mociqulis epistoleebisa da sxva amgvar wignTa. amgvari wignebis rigSi moiazrebs efremi ioane damaskelis Txzulebebsac, romlebic
`ara jer-ars, raYTa sxKsa visganme Sekazmulad~ sagonebeliyos.
SesavalSi efrem mcire gvaZlevs sayuradRebo literaturul cnobas `gardamocemis~ eqvTime aToneliseuli
Targmanis raobis Sesaxeb, romelsac qarTulad `winamZRuari~ ewodeba. efremi afrTxilebs qarTvel mkiTxvels, rom
`winamZRuari~ berZnulSi cnobilia rogorc anastasi sinelis Sroma, eqvTime aTonels ki es saxeli uwodebia ioane
damaskelis `gardamocemis~ gamokrebili TargmanisaTvis.
iqve efremi SeniSnavs: `xolo ese ara uwyi, Tu TKT mamasa
efKmis gamoukrebia, anu berZnulad esreT upovniao~.
gansakuTrebiT sainteresoa winasityvaobis is nawili,
romelic `wertiliTa gakueTilobas~ Seexeba, sadac efremi
Tavis mier Gamoyalibebuli punqtuaciuri sistemis Sesaxeb
msjelobs, romelic mas beri ioane faraknelis rGeviT SeumuSavebia da gamouyenebia ioane damaskelis `wyaro codnisas~ TargmanSi. radgan efremis mier aq mowodebuli cnobis
Sesaxeb ("pirvelTa maT TargmanTa araraY eRuawaT wertiliTa gakueTisaTKs sakiTxavTaYsa") Gven samecniero literaturaSi gamoTqmuli mosazrebisagan gansxvavebuli azri
- 132 -
gvaqvs, SedarebiT vrclad SevexebiT efremis punqtuaciur
sistemasTan dakavSirebul sakiTxebs.
cnobilia, rom Tavdapirvelad, uZveles werilobiT
ZeglebSi, sasveni niSnebi ar ixmareboda, sityvebi da winadadebebi erTmaneTisagan dacilebuli ar iyo, maTi gancalkeveba TviTon mkiTxvels uxdeboda (klasovski, 1882;
gardthauzeni, 1913; filamanski, 1882; gronigeni, 1955; javaxiSvili, 1949; dobiaS-raJdestvenskaia, 1936; Gerepini, 1956).
"didxans, saukuneTa ganmavlobaSi, kacobriobas gankveTisa
da sasveni niSnebis saWiroebaze warmodgenac ar hqonda da
uamaTod werda da kiTxulobda. amitom gankveTilobisa da
sasveni niSnebi SedarebiT gvian gaGnda, maTi aucileblobis
Sesaxeb azric nel-nela ganmtkicda da mxolod TandaTanobiT Gamoyalibda maTi xmarebis wesrigic" (javaxiSvili, 1949,
144).
sasveni niSnebis warmoSoba mWidrodaa dakavSirebuli
Zvel saberZneTSi gramatikis ganviTarebasTan. berZenma
gramatikosebma SeimuSaves sasven niSanTa sxvadasxvagvari
sistemebi, romlebic Txzulebis Sinaarsis ukeT gagebas
emsaxurebodnen da amave dros sadeklamacio daniSnuleba
hqondaT (gardthauzeni, 1913, 397). aleqsandrieli gramatikosebis mier berZnul xelnawerebSi gamoyenebuli niSnaTa sistemam gaaadvila manamde gabmulad Gawerili teqstebis (scriptio continua) kiTxva, SemuSavda berZnuli teqstebis
kiTxvis gansazRvruli wesi.
bizantiur samyarosTan mWidro kavSirma da, upirveles
yovlisa, didZali literaturis Targmnam ganapiroba punqtuaciis berZnuli sistemebis gavrceleba qarTvel mwignobarTa Sorisac. qarTul xelnawerebze dakvirvebam cxadyo,
rom `Zvel qarTvelebs V-X ss. SemoRebuli hqondaT garkveuli
sistema gankveTilobisa da sasveni niSnebisa, romelsac wminda
praqtikuli daniSnulebiT iyenebdnen: Sinaarsi marTebulad
waekiTxa da gaego mkiTxvels~ (qajaia, 1963, 71). elinofilTa
moRvaweobis dros ki, roca qarTvelma mwignobrebma qarTuli xelnawerebis `berZnulsa wessa zeda gamarTva~ daiwyes,
berZnuli punqtuaciuri da prosodiuli niSnebis SemoRebac
scades. swored berZnuli sistemis mixedviT SeumuSavebia
Tavisi "wertiliTa gakueTilobis" sistema efrem mciresac,
romelic "gardamocemis" winasityvaobaSi amasTan dakavSire- 133 -
biT SeniSnavs: "rameTu vidreRa-igi jereT Guen Tana iyo
netari igi da yovlad rGeuli moRvaweTa Soris beri ioane
farakneli, romelmac mowled gamoikiTxa Gemgan da mibrZana
amaT pirTaTKs, vinaYTgan pirvelTa maT TargmanTa araraY
eRuawa wertiliTa gakueTisaTKs sakiTxaKTaYsa, amisTKsca
zepiriT uPmda gakueTaY yovelTa saxelovanTa mkiTxvelTa.
xolo berZnulad ara esreT ars, aramed esoden misandobel
ars wignebi maTi marTlad gakueTilobisaTKs, viTar Gueni
sagalobelni, raodeni didisa mis mnaTobisa giorgi mTawmindelisagan Targmnil ars" (A24,4r; damaskeli, 1976, 69).
efremis zemoT moyvanili sityvebi ase unda gavigoT: pirvel
qarTvel mTargmnelebs ar uzruniaT sakiTxavebSi sagangebo
werilobiTi niSnebis (`wertilebis~) gamoyenebaze, amitomac
amgvari niSnebis uqonlobis gamo mkiTxvelebs TviTon uxdebodaT intonaciis mowesrigebao, maSin, rodesac berZnuli
wignebi am mxriv `friad misandoni arian~, iseve, rogorc
giorgi mTawmindelis Targmnili sagaloblebi. efremis
gancxadeba, manamde `wertiliTa gakueTisaTKs ara eRuawaT~
qarTvelebso, gagebul iqna ise, TiTqos efremi uaryofdes
saerTod yovelgvari punqtuaciis arsebobas adrindel
TargmanebSi da kvleva-Zieba warimarTa im mimarTulebiT,
rom gamovleniliyo sasveni niSnebis gamoyenebis SemTxvevebi
V-X saukunis xelnawerebSi da amiT uareyoT efrem mciris
kolofonSi dadasturebuli cnoba, rom mis mier sasveni niSnebis SemoRebamde qarTvelebs `araraY eRuawaT wertiliTa
gakueTisaTKs~. `qarTul xelnawerTa Seswavla iZleva saSualebas uarvyoT efrem mciris debuleba, TiTqos mis mier
sasveni niSnebis SemoRebamde qarTvelebs `araraY eRuawaT
wertiliTa gakueTilobisTKs~, _ SeniSnavs l. qajaia (qajaia,
1963, 81). misive dakvirvebiT, `efrem mcire ar aris pirveli, romelmac SemoiRo qarTulSi sasveni niSnebis xmareba.
sasveni niSnebi V saukunidan moyolebuli ixmareboda efremamde da efremis drosac~ (iqve). magram, vfiqrobT, Tavis
mxriv es faqti ar gamodgeba imis sabuTad, rom efremis mier
`gardamocemis~ SesavalSi mowodebuli cnoba eWvqveS davayenoT. Sesavlis im nawilSi, sadac mis mier SemuSavebul
niSanTa xmarebis wesebs gvacnobs, efremi wers: `amisTKsca me,
Zalisaebr Gemisa, ara ugulebels miqmies, aramed yovelive
Gem mier Targmnili wigni erTwertilad da equswertilad
- 134 -
gamikueTia. erTwertili ukue mcired sasvenad, orwertili
_ gasakueTelad sityKsa da samwertili didad sasuenad da
equswertili _ sruliad dasaboloeblad da axlad dasawyebelad sityKsa. ars odesme iSKT, romel ara dasaboloebelad
zis equswertili, aramed Pmisa saqcevelad oden, romeliese metafrasTa Sina ufro ipoebis, raJams mowame msajulisa mimarT metyvelebdes da myis RmrTisa mimarT cvalos
metyvelebaY, eseviTarsa mas adgilsa equswertili uzis, ara
raYTa daaboloos, aramed raYTamca PmaY iqcios mkiTxvelman... ~ (A24, 4r). am msjelobis mixedviT, efrem mciris punqtuaciuri sistema Seicavs sami saxis niSnebs: a)erTwertili,
samwertili, equswertili _ sasveni niSnebia: erTwertili
"mcired sasuenad" ixmareba, samwertili _ "didad sasuenad"
da equswertili -" sruliad dasaboloeblad", b)orwertili _ gankueTilobis niSania ("ori wertili gasakueTelad
sityKsa"), g)eqvswertili sasven niSanTan erTad sadeklamacio, anu intonaciis sacvlel niSansac warmoadgens ("Pmisa
saqcevelad uzis equswertili").
efremis mier SemoRebul punqtuaciur sistemaSi axalia
is, rom man erTmaneTisagan gamijna weriTi da zepiri metyveleba, punqtuacia da intonacia. marTalia, maTi funqciebi
analogiuria, _ isini azris naTlad gadmocemas da Sinaarsis
ukeT gagebas emsaxurebian. rasac weriT metyvelebaSi akeTebs punqtuacia, imas zepir metyvelebaSi asrulebs intonacia; pirveli amas axerxebs sasveni niSnebiT intervalebSi,
xolo meore _ intonaciiT pauzebSi. amitomac xSirad iq,
sadac werilobiT teqstSi sasveni niSani gvaqvs, zepir metyvelebaSi pauzaa; magram naweris sasven niSans naTqvamis
intonacia adgilis mixedviT yovelTvis ar emTxveva. nawerSi
SeiZleba iyos sasveni niSani, xolo zepir metyvelebaSi ar
iyos pauza, an piriqiT. amitomac weriTi kulturis ganviTarebis garkveul etapze sasveni da gankveTilobis niSnebis
gverdiT, romlebic Gveulebriv logikur da gramatikul
monakveTebs gamoyofen TxrobaSi, saWiro xdeba specialuri
sanotacio niSnebis SemoReba, romlebic zepiri metyvelebisas, teqstis sajarod wakiTxvisas, mkiTxvelis intonacias
moawesrigebs da sasven niSnebTan erTad xels Seuwyobs Sinaarsis ukeT gadmocemas. es niSnebi umTavresad gamometyvelebiT kiTxvas emsaxurebian da ZiriTadad teqstis xmamaR- 135 -
la wamkiTxvelisTvisaa daniSnuli, romelic aris Suamavali Txzulebis avtorsa da mis aRmqmnels, msmenels Soris.
pirobiTi niSnebi, romelTa damkvidrebas efremi berZnulis
gavleniT qarTulSic Seecada, zogjer erTdroulad arian
sasveni niSnebic (da amdenad weriTi metyvelebis mosawesrigeblad gamiznuli) da sadeklamacio niSnebic (amdenad
zepiri metyvelebisTvis, teqstis sajarod wamkiTxvelisTvis gankuTvnili). isini Gveulebriv sasven niSnebTan erTad swored sadeklamacio, sanotaco anu efremis TqmiT,
"Pmis saqcevel" niSnebsac warmoadgenen da weriTi metyvelebis paralelurad zepiri metyvelebis mowesrigebasac
uzrunvelyofen. efremis mier SemoRebul zogierT niSans
ki (mag. eqvswertils) zogjer mxolod es ukanaskneli funqcia akisria ("Pmis saqcevelad oden uzis equswertili").
amgvari gagebiT "wertiliTa gakueTilobis" niSanTa sistemis SemoReba, roca "mcired sasuenad" da "didad sasunad" miGneuli erTwertili da samwertili aramarto sasveni niSnebia, aramed sametyvelo partituris pirobiTi
niSnebicaa, vinaidan isini punqtuaciuri Sesvenebis garda
intonaciur pauzasac gulisxmoben (kandelaki, 1926, 144).
marTlac efremis damsaxurebaa da adrindel mTargmnelebs
amisTvis marTlac "araraY eRuawaT", Tvinier giorgi mTawmidlisa, romlis mier Targmnil sagalobelTa krebulebs
nimuSad asaxelebs efremi (ingoroyva, 1954, 591). xolo rac
Seexeba sasven da gankveTilobis niSnebs, isini manamdec
uxmariaT qarTvel mwignobrebs da amis Sesaxeb SeuZlebelia ar icodes efremma. ase rom, efremis cnoba "pirvelTa
maT TargmanTa araraY eRuawa wertiliTa gakueTisaTKs sakiTxaTvaYsa", sworia, Tuki aq vigulisxmebT sasven niSanTa
sadeklamacio, saintonacio (xmis saqceveli) funqciiTac
gamoyenebas. efrems ar aviwydeba aRniSnos isic, rom is mxolod "sakiTxavebze" e. i. prozaul teqstebze saubrobs,
xolo rac Seexeba himnografias, iq am saqmis mogvareba, misive cnobiT, giorgi mTawmidels utvirTavs. raxan berZnuli wignebi friad misandoni arian am mxriv, xolo qarTulad
gadmoRebul sakiTxavebSi yvelaferi berZnulis darad unda
iyos, amitom efrems gadauwyvetia am xarvezis amovseba da
Seuqmnia kidec punqtuaciis Tavisi sistema, romelic gavrcelda Savi mTis samwerlobo keraSi. l. qajaia asaxelebs
- 136 -
am skolidan gamosul rva xelnawers (S 1276, Q 24, S 384, A 1053,
H 1758, A 1544 da S 1463; qajaia, 1963, 81), romlebSic efremis
mier SemoRebuli punqtuaciuri sistemaa gatarebuli. Gveni
dakvirvebiT, efremiseuli punqtuaciis wesebi daculi unda
iyos grigol nazianzelis Txzulebebis efremiseuli Targmanebis Semcvel ierusalimur xelnawerebSic: Jer.13, Jer. 15 da
Jer.43-Si. m. SaniZe miuTiTebs erT aTonur xelnawersac (Ath.
6), sadac 1 werTiliTa gakueTilobis~ efremiseuli sistema
Gans gatarebuli (SaniZe, 1990, 27-32).
efremis miervea Seqmnili punqtuaciasTan da teqstis
sworad wakiTxvis teqnikasTan dakavSirebuli mTeli rigi
terminebisa, romelTa udides nawils mis naTargmn Txzulebebze darTul `SeiswaveebSi~ vxvdebiT (`srulwertili~,
`igurdivmoqcevi~, `didmoqcevi~, `wurilmoqcevi~, `sKnemba~
da sxv. (amis Sesaxeb ix. TvalTvaZe, 1995, a). sagulisxmoa,
rom amgvar SeniSvnaTa didi nawili gankuTvnilia teqstis
sajarod wamkiTxvelisaTvis. efremis SemoRebuli niSnebi
sadeklamacio (`Pmis saqceveli~) niSnebia, romlebic teqstis xmamaRla wamkiTxvels mianiSneben, Tu sadaa saWiro intonaciis Secvla, sad aris `kiTxvis saxed~ wasakiTxi winadadeba da sad `dajerebiT~, sad aris saWiro `basroba~ anu
gakicxvis, dacinvis gamJRavneba intonaciaSi da sad `Pmis
msubuqad warvleba~.
amrigad, `gardamocemis~ SesavalSi efremis mier Gamoyalibebuli `wertiliTa gakueTilobis~ sistema axalia imdenad, ramdenadac efremis punqtuaciur sistemaSi sasveni
niSnebi ara marto logikurad da gramatikulad gamoyofen
winadadebis komponentebs (sityvebs, rTuli winadadebebis
Semadgenel winadadebebs, vrcel periodebs), aramed teqstis xmamaRla kiTxvisas xmis qcevasac aregulireben. amgvari
`wertiliTa gakueTilobis~ sistema ki qarTul xelnawerebSi
efremamde marTlac ar gvxvdeba.
efremis Rrma rwmeniT, `ufroYs yovlisa sarwmunoebisa
da RmrTismetyuelebisaTKs TqumulTa wignTa Sina saPmar
ars krZalvaY mkiTxvelisagan da mwerlisa da msmenelisa~ (A
24, 4r) da amitomac aucilebelia `wertilis SekrZalva~ da
amiT sagangebod miniSneba, Tu `sada uPms Pmisa cvalebaY~ da
sad `sitKsa gakueTaY~.
rasakvirvelia, efremis mier SemuSavebul punqtuaciur
- 137 -
sistemas da punqtuaciasTan dakavSirebul terminologias
didi mniSvneloba aqvs qarTuli enaTmecnieruli azris
gasaTvaliswineblad. mniSvnelovania ukve is faqtic, rom
XI saukuneSi GvenSi yofila cda mogvarebuliyo mwerlis,
mkiTxvelisa da msmenelis urTierToba sasveni da sadeklamacio niSanTa sistemis SemoRebiT.
`gardamocemis~ Sesavlis bolos efremi Gveulebisamebr
asaxelebs Tavis moZRvrebs da Targmnisas xelSemwyob pirebs:
ber sabas (Tuxarels), `romeli iyo Semdgomad RmrTisa mizezi da momcemeli Gemda TargmanobisaY~ da mRvdel gabriels,
`romlisa brZanebiTa da locviTa mosca RmerTman wminda
ese wigni yovelsa naTesavsa Guensa~ da locvas da uricxv
codvaTa mitevebas iTxovs mkiTxvelisagan.
rogorc aRvniSneT, `gardamocemas~ boloSi erTvis
mTargmnelis mokle anderZi, romelSic winasityvaobaSi wignis Targmnis mbrZaneblad dasaxelebuli gabriel mRvdlis
saxeli kidev erTxel ixsenieba:”locva yavT, qristesmoyuareno, gabrielisaTKs, romlisa brZanebiTa iTargmna wmidaY ese wigni”(A24, 138r). imave anderZSi dasaxelebuli arian
`ganmaZlierebelni, mzrdelni da msaxurni~ efremisa: arseni
iyalToeli, iovane da iovane xucesni da stefane diakvani, romelTa locviT srulyo RmerTman efremis Targmani.
efremis am mokle anderZis cnoba miT ufro sainteresoa,
rom mTargmneli aq Tavis TanamdgomTa Soris asaxelebs arseni iyalToelsac, romelmac Semdeg meored Targmna damaskelis `dialeqtikac~ da `gardamocemac~. am faqtis asaxsnelad samecniero literaturaSi ramdenime mosazrebaa
gamoTqmuli (kekeliZe, 1980, 277; nucubiZe, 1958, 150-152;
rafava, 1976, 16-47). Gven m. rafavas mier arsenisa da efremis
Targmanebis erTmaneTTan Sedarebisa da maTi berZul dednebTan mimarTebiT Seswavlis Sedegad gakeTebul daskvnas viziarebT, romlis Tanaxmadac efremis Targmanisagan
redaqciulad gansxvavebuli berZnuli dednebis arseboba
da gansxvavebuli mTargmnelobiTi meTodi aris is ZiriTadi mizezebi, romelTac Seapirobes ioane damasklis `wyaro
codnisas~ xelmeored Targmna arseni iyalToelis mier.
- 138 -
T a v i III
efrem mcire da bizantiuri
filologiis zogierTi sakiTxi
qarTul-bizantiuri literaturuli urTierTobebis
mravalsaukunovan istoriaSi gansakuTrebiT gamoiyofa XI-XII
saukuneebis periodi, rodesac es urTierToba kulminacias
aRwevs. rogorc k. kekeliZe SeniSnavda Zveli qarTuli mwerlobis II periodis daxasiaTebisas, `vinaidan bizantinizmi am
dros saqristiano qveynebSi yvelgan Tavisebur `modad~ iyo
gadaqceuli da kulturosnobis maGveneblad, qarTvelTa
gaRviZebuli erovnuli TviTSegneba Txoulobda, rac SeiZleba daaxloebodnen isini bizantiur kulturasa da mwerlobas~ (kekeliZe, 1980, 62). magram misive dakvirvebiT, es
procesi calmxrivi ar yofila: `qarTul mwerlobasac bevri
sayuradRebo miucia bizantiuri mwerlobisaTvis da Tavisi
wvlili Seutania am mwerlobis istoriaSi~ (iqve). k. kekeliZe
gansakuTrebiT gamoyofs ramdenime aspeqts: `1) qarTul
enaze Senaxula iseTi Txzulebebi bizantiuri mwerlobisa,
romelTa berZnuli dednebi dakargulia, maTi aRdgena mxolod qarTuli TargmanebiTaa SesaZlebeli; 2) qarTul mwerlobaSi Semonaxula iseTi cnobebi bizantiel mweralTa
Sesaxeb, romelnic avseben da sul axal aspeqtSi aSuqeben am
mwerlebis cxovrebasa da Semoqmedebas; 3) qarTul mwerlobas Semounaxavs cnobebi bizantiuri mwerlobis istoriaSi
sruliad ucnobi mwerlebis Sesaxeb; 4) zogierTi nawarmoebi
bizantiuri literaturisa qarTul mwerlobaSi gadmosula
iseTi variantebiT, romelnic sxva azrsa da mniSvnelobas
aZleven am nawarmoebT; 5) qarTvelebma SesZines bizantiur
literaturas qarTulidan gadmoTargmnili ara erTi Txzuleba, magaliTad, `balavari, abukura da sxuani mravalni”;
6) qarTvelebs berZnul enaze uweriaT originaluri Txzulebebic, magaliTad, eqvTime aTonels dauweria berZnulad
`wesi martodmyofis cxovrebisaY~ (kekeliZe, 1980, 62-63).
k. kekeliZis mier aq Gamoyalibebuli debuleba, SemdgomSi ara erTi mecnieruli gamokvleviT dasabuTebuli,
dRes sayovelTaod gaziarebulia da aRiarebuli. qarTul
xelnawerebSi aRmoGenilia mravali iseTi Txzuleba, romlis
- 139 -
berZnuli dedani ar mogvepoveba (ix. amis Sesaxeb xinTibiZe,
1969, 132, 1982, 53-55); bizantiuri saeklesio mwerlobis
calkeul ZeglTa qarTuli Targmanebi berZnulad cnobili
dednebisagan mniSvnelovnad sxvaoben da am TxzulebaTa sxva
redaqciebis arsebobas avaraudebineben mkvlevrebs (iqve, gv.
56, 141-166); sagangebodaa Seswavlili qarTvelebis wvlili
bizantiur literaturaSi originaluri berZnulenovani
Txzulebebis SeqmniT, Tu qarTulidan berZnulad Targmnis
saxiT Setanili (xinTibiZe, 1969, 7-23).
gansakuTrebiT mniSvnelovania bizantinistikisaTvis
Zveli qarTuli mwerloba im TvalsazrisiT, rom masSi Senaxulia Zalze saintereso da mniSvnelovani cnobebi bizantiel avtorebze. rogorc SeniSnaven, `am kuTxiT qarTuli
literatura naklebad aris Seswavlili. yoveli calkeuli
dakvirveba, romelic am mimarTulebiT mouxdeniaT qarTul
mwerlobaze, mdidar masalas iZleva~ (xinTibiZe, 1982, 56).
uaRresad mdidari da saintereso masalis Semcveli aRmoGnda am mxriv efrem mciris `mozraxuli~ anderZebi da
sqolio-komentarebi, romlebSic, garda calkeuli bizantieli avtorebis Sesaxeb mowodebuli cnobebisa, berZnuli
qristianuli literaturis ara erTi mniSvnelovani sakiTxis Sesaxeb vxvdebiT msjelobas. kerZod, aq saubaria efremis
mier saTargmnelad arGeul berZnul dednebze, maT sxvadasxva redaqciebsa da urTierTmimarTebaze, calkeul TxzulebaTa Seqmnis istoriaze, berZnul leqsikonebsa da wignTsacavebze, berZnuli xelnaweri wignebis Sedgenilobasa da
gaformebaze da sxv. radgan efremis `mozraxulSi~ daculi
cnobebi xSir SemTxvevaSi Zalze mniSvnelovania, zogjer
ki gadamwyvetic bizantiuri mwerlobis ara erTi sakiTxis
Sesaswavlad, saWirod vcaniT anderZebsa da `SeiswaveebSi~
`alag-alag mimoganbneuli~ es cnobebi `marTlgagvewyo~ da
Tematurad dagvejgufebina.
cnobebi pavles epistoleTa komentarebis berZnuli dednebisa
da pirveli egzegetikuri katenebis Sesaxeb. pavle mociqulis
14 epistole axali aRTqmis kanonis erT-erTi Semadgeneli
nawilia da bunebrivia, rom egzegetTa yuradRebis centrSi
adreve aRmoGndeboda. berZnul enaze gvaqvs pavles epistoleTa ramdenime Targmaneba, Sedgenili sxvadasxva dros sx- 140 -
vadasxva avtoris mier. maT Soris gansakuTrebiT aRsaniSnavia adreuli sruli Targmanebebi ioane oqropirisa (+407w.
P.G.t. 60-63), Teodosi antioqelisa, mofsuestielisa (IV-Vs.;
P.G. 66) da Teodorite kvirelisa (+458w., P.G. 82). mogvianebiT pavles ToTxmetive epistoles ganmarteba mogvces
ioane damaskelma (+749w. P.G. 95), ekumeniosma (+995w., P.G.
118-119), Teofilaqte bulgarelma (+1070w., P.G. 124-125) da
eqvTime zogabenma (XII s., P.G. 128-129). garda amisa, pavle
mociqulis calkeuli epistole Tu misi esa Tu is muxli
ganumartavT eklesiis mamebs: basili dids, grigol RvTismetyvels, grigol nosels, agreTve, origenes, meTodis,
aTanasi aleqsandriels, kirile aleqsandriels, genadi konstantinepolels, germanes, fotis. magram ioane oqropiris
Targmaneba, romelic `ioane oqropiris cxovrebaSi~ daculi cnobis Tanaxmad mas TviT pavle mociqulis karnaxiT
dauweria (`ioane oqrop. cxovr. ~, 1986, 51-56), imTaviTve
miGneul iqna yvelaze swor da mociqulis `sityvis Zalis~
zustad ganmacxadebel ganmartebad. amitom Semdgomi drois egzegetebic TavianTi komentarebis Sedgenisas xSirad
oqropirs ubrundebodnen. gansakuTrebiT iyvnen davalebuli am vrceli egzegetikuri TxzulebiT katenuri krebulebis Semdgenlebi, romlebic `mamaTa Sedgomilebis
principis~ erTgul mimdevrebad gvevlinebian da saRmrTo
werils `sxuebr~ ara Targmnian `TKnier viTar-igi mnaTobTa
eklesiisaTa da moZRuarTa aRwerilTa TKsTa gardamosces~
(kekeliZe, et., XI, 181).
ioane oqropiris "pavles epistoleTa Targmanebis"
safuZvelze Seudgenia Tavisi egzegetikuri Sroma V saukunis aleqsandriel mTavarepiskoposs kirilesac. kiriles es
Sroma berZnulad dRes fragmentebis saxiTaa moRweuli, SemorGenilia pavles hromaelTa mimarT, korinTelTa mimarT I
da II da ebraelTa mimarT epistoleebis ganmartebaTa fragmentebi (P.G. 74, col. 774-1007), magram am fragmentebis mixedviT Znelia rogorc am Txzulebis pirvandeli saxis aRdgena, ise TviT kiriles mier gaweuli muSaobis kvalificireba.
am sakiTxis garkveva ki miT ufro mniSvnelovania, rom kirile aleqsandrielis mier Sedgenili `pavles Targmaneba~
Tavisi simoklisa anu `sityKs Zalis mokled gancxadebis~
(efrem mcire) da amave dros misi Semdgeneli redaqtoris
- 141 -
didi avtoritetis gamo farTod gavrcelebula rogorc
saberZneTSi, ise sxva qristianul qveynebSi, rasac mowmobs
misi mraval sxva enaze Targmna (SemorGenilia am Txzulebis
laTinuri, siriuli da somxuri Targmanebis fragmentebi).
qarTul enaze arsebuli pavles epistoleTa komentarebis
dedanic, misi mTargmnelis _ efrem mciris _ cnobiT, kiriles es Sroma yofila da ara vrceli Targmaneba ioane
oqropirisa (TvalTvaZe, 1988, a, 1995, b).
magram, rogorc aRvniSneT, arc berZnuli, arc sxvaenovani fragmentebi sruli saxiT ver warmoaGenen, Tu ra muSaoba
gawia kirilem, es misi originaluri Sromaa Tu mociqulis
sityvis komentirebisas mTlianad oqropirs eyrdnoba. gaurkveveli rGeba isic, isargebla Tu ara man oqropiris garda
sxva mamaTa naazreviT da sxv.
kiriles mier gaweuli muSaobis srulyofil daxasiaTebas, misi Sromis Sefasebas da saerTod berZnul enaze
pavles epistoleTa komentarebis sxvadasxva redaqciebis
arsebobisa da maTi urTierTmimarTebis Sesaxeb metad sayuradRebo cnobebs gvawvdis efrem mcire anderZSi, romelic
mas pavles epistoleTa ganmartebebis sakuTari TargmanisTvis daurTavs da romelic Gvenamde mxolod erT aTonur
xelnawers (N18) Semounaxavs. am anderZisa da aTonuri
koleqciis N18 xelnaweris Sesaxeb Gven zemoT ukve gvqonda
saubari, aq dawvrilebiT mxolod im cnobebs ganvixilavT,
romlebic pavles komentarebis berZnul dednebs Seexeba
da metad mniSvnelovania ara marto am konkretuli egzegetikuri Txzulebis Seqmnis istoriis gasaTvaliswineblad,
aramed saerTod bizantiuri qristianuli egzegetikis istoriisTvisac.
anderZSi efrem mcire, upirveles yovlisa, saTargmnelad arGeul berZnul Txzulebaze msjelobs da xazgasmiT
aRniSnavs, rom `pavles Targmanebis~ avtori ioane oqropiria,
magram iqve SeniSnavs, rom misi vrceli egzegetikuri Sroma Seumoklebia da sxva avtorebis komentarebiTac Seuvsia
kirile aleqsandriels da moucia `didTa TargmanTagan
gamokrebili TargmanebaY pavlesi~ (Ath.18, 235; TvalTvaZe,
1988, 221; koWlamazaSvili, 2003, 00-302).
ras eyrdnoba efrem mcire am cnobis mowodebisas?
upirveles yovlisa, TviTon kirile aleqsandrielis
- 142 -
epistoles, romelsac imowmebs kidec anderZSi: `TaviT kerZoY igi epistole amas cxad hyofs, viTarmed visme moswrafesa
eTxova didisa kKrilesgan, raYTa pativTa zeda samociquloYsa wignisaTa waruweros Semoklebuli Zali sityKsaY" (Ath.18,
235). kirile aleqsandriels es epistole, romelic Ath.18
xelnawerSi efremis am anderZs mosdevs (gv. 238-242), miuweria `sxKsa visme episkoposis mimarT~, romelic samociqulos mokle Targmanebis damkveTi Gans. epistoleSi kirile
saubrobs, Tu ra muSaoba gawia man, miuTiTebs wyaroebze,
romelic gamoiyena am wignis Sedgenisas da mkiTxvels pavles epistoleTa Targmanebis gacnobamde TviT mociqulis
cxovrebis ZiriTad momentebs Seaxsenebs: `pirvel ukue jerviGine mcired wmidisa mociqulisa pavlesTKs Tqumad~ (Ath.18,
238). kirile aleqsandrielis es epistole, miuxedavad konkretuli adresatis arsebobisa, Tavisi daniSnulebiT Sesavali werilia, romelic albaT win uZRoda berZnul dedanSi kiriles xelidan gamosul egzegetikur Sromas. efrem
mciris anderZis cnobiTac, es epistole "Tavsa weril iyo".
"amas viTarebasa viswavebT epistolisa misgan didisa kKrile
aleqsandrielisa, romeli iZie da hpovo Tavsa wignisa amis
pavles Targmnad garemowerilisa" (Ath.18, gv. 236); "TaviT
kerZoY igi epistole amas cxad hyofso, " _ xazgasmiT aRniSnavs efremi. marTalia, Ath.18 xelnawerSi es epistole boloSia da efremis anderZs mosdevs, magram es Tavdapirvel
suraTs sworad ar unda asaxavdes, rasac gvafiqrebinebs
meore aTonuri xelnaweris (Ath.39, XI s.) Gvenebac, sadac
kiriles epistole iwyebs pavles epistoleTa Targmanebis
teqsts (am xelnawerisa da masSi daculi teqstis mTargmnelis vinaobis Sesaxeb qvemoT sagangebod gveqneba msjeloba).
vfiqrobT, rogorc yovelTvis, efremi aqac swor informacias gvawvdis: epistole kirile aleqsandrielisa, marTlac
`TaviT kerZo weril iyo~.
efremis anderZis cnobiT, kirile am epistoleSi `gulsmodginebasa missa (damkveTi episkoposisa) aqebs da cxadhyofs, viTarmed oqropiris TargmanTagan gamoukrebies
mas mokle Zali sityKsaY da adgil-adgil sxuaTaca wmidaTaY daurTavs, sadaca upovies sakiTxavTa Sina ganmartebaY
samociquloYsa sityKsaY"(Ath.18, 235). efremis am gancxadebas
savsebiT Seesabameba kirile aleqsandrielis epistoles Si- 143 -
naarsi. kirile epistoles ase iwyebs: `moswrafebaY da swavlismoyuarebaY siwmidisa SenisaY friad mTnda me, wmidao
mamao da amisTKs morGilebiTa SeniTa Znelsa saqmesa Pelvyav da miswrafebaY friadi Soris SemoviRe, raYTamca davawese epistoleTa Tana wmidisa mociqulisa pavlesTa Targmanica maTi, raYTa advil iyos gulisPmisyofaY maTi yovelTa
mier, romelni ikiTxviden moswrafebiT sityuaTa misTa. vinaYTgan ukue wmidasa mamasa Guensa ioane oqropirsa uTargmnian epistoleni ese wmidisa pavlesni da ravennime sityuani
misni vpoven didisa basilis mierca kesarielisa da grigol
RmrTismetyuelisa da wmidisa aTanasis mierca Targmnili,
amisTKs arRara Pel-vyav yovlisave TaviT GemiT Targmanebad,
aramed maT wmidaTa mier aRwerilisagan gamovkribe da romelime Gemmierca SevsZine da ganvawese sityuaTa maT Tana mis mociqulisaTa mokled Targmani maTi garemo maTsa" (Ath.18, 238239; TvalTvaZe, 1995, 359; koWlamazaSvili, 2003, 291).
am epistoledan kargad Gans, Tu ra saxis samuSao Seusrulebia kiriles. mas Seudgenia katenuri Targmaneba, anu
krebuli pavles epistoleTa ganmartebebisa, risTvisac
ZiriTad wyarod gamouyenebia ioane oqropiris Targmaneba,
amoukrebia sxvadasxva TxzulebebSi gabneuli komentarebi basili kesarielis, grigol RvTismetyvelis, aTanasi
aleqsandrielisa da zogi muxli TviTonac ganumartavs. kiriles Sroma araa mxolod Semokleba ioane oqropiris vrceli Targmanebisa, is kompilaciuri xasiaTis naSromia, anu
swored imgvari katenuri krebuli (berZn. σειραί), romelSic
saRmrTo werilis muxlebis sxvadasxva avtorTa ganmartebebia Tavmoyrili.
rogorc kiriles epistoledan da efremis anderZidan
Gans, kiriles Sedgenili pavles Targmaneba egzegetikuri
katenuri krebulisaTvis damaxasiaTebeli wesiT yofila
naweri: etratis SuagulSi moTavsebuli yofila kimeni,
xolo oqropiris da "sxuaTa mamaTa", maT Soris kiriles
komentarebi ki _ "pativsa zeda", anu aSiaze. gansamartavi
muxli Sesabamis komentars sagangebo niSnebiT ukavSirdeboda. kiriles sityvebiT, "yovelsa sityuasa zeda damiwesebia ricxK da igive ricxK ars Targmansaca zeda, raYTa adKl
iyos sapovnelad, Tu romeli Targmani romlisa sityKsaY
ars"(Ath.18, 239). efremis cnobiTac, kiriles garemoweril
- 144 -
pavleSi `ricxKTa oden da niSniTa kideTa zeda Targmani
moiRebodis~ (Ath. 18, 236).
efremis anderZis mixedviT komentarebisaTvis kiriles
avtorTa saxelebic miuweria, mxolod ioane oqropiris
ganmartebebi, `viTarca umravlesi, zedawaruwerelad dautevebies, xolo adgil-adgil vissa sada hrTavs aTanasis,
gina basilissa, grigolissa anu Tavisa TKsisa saxelsa zeda
daswers"( Ath. 18, 236). aqve efremi erT sayuradRebo cnobas gvawvdis: `miwyebiT da vrclad da srulebiT aravis
amaTgansa uTargmnia pavle, TKnier ioane oqropirisa, aramed sakiTxavTa Sina maTTa, sadaca upovnia samociquloY
sityuaY ganmartebuli, igica zeda daurTavs oqropirisa
Targmnisada~ (iqve). cnobilia, rom grigol nazianzels, basili kesariels da aTanasi aleqsandriels pavles epistoleTa sruli Targmanebebi marTlac ar mouciaT. mxolod
calkeuli muxlebis ganmartebas vxvdebiT maT TxzulebebSi.
kirile aleqsandriels, efremis cnobiT, swored es calkeuli muxlebis ganmartebebi amoukrebia, sadac ki upovia sakiTxavTa Sina, zedadaurTavs oqropiris komentarebisTvis
da ase miuRia "garemowerili" anu "moTxviTad mowerili"
Targmaneba pavles epistoleebisa. sityva "moTxviTs" saba
ase ganmartavs: "moTxviTi _ oTxkuTxi"(saba, 1991, 492; ix.
agreTve, abulaZe, 1973, 264; cqitiSvili, 1976, 315). amdenad "moTxviTad mowerili Targmaneba" oTxkuTxiv mowerils
niSnavs, sadac "ganukueTeli samociquloY sityuaY" oTxive mxridan sxvadasxva komentatorTa ganmartebebiT aris
mowerili. ioane oqropiris vrceli anu "marTlgawyobili"
Targmanebisagan gansxvavebiT, romelsac efremi "pavles
Targmans" uwodebs, kiriles Sromas, romelic "moTxviTad
mowerili" anu "garemowerili" yofila, efremi "pavle Targmanians" eZaxis ("amisTKs mas ara pavles Targmani hqvan, aramed pavle Targmaniani"Ath.18, 236).
kiriles `pavle Targmaniani~, efremis cnobiT, erT wignad yofila akinZuli. swored `erTwignoba~ miaGnia efrems
mis erT-erT upiratesobad. misi azriT, mokle Targmani
`Zalsa sityKsasa~ ukeT warmoaGens.
efrem mcire anderZSi xazgasmiT aRniSnavs, rom pavles
komentarebis gamokrebili Targmaneba kiriles originaluri
Sroma araa, is misi mxolod Semdgenel-redaqtoria: `vinaYca
- 145 -
aw berZulisagan gKswavies, ara kKriles Targmnili ars garemowerili Targmani pavles sityKsaY, aramed viTarca ityKs
dasabamsa, oqropirisa TargmnilTagan wignTa Semoukrebies
mokle Zali TiTeulisa sityKsaY". efremi gvaZlevs kiriles
mier gaweuli muSaobis amomwurav daxasiaTebas. misi cnobiT, kiriles ara marto sxva wminda mamebis sakiTxavebSi gabneuli pavles epistoleTa TiToorola muxlis ganmarteba
miuZebnia da mouTavsebia Tavis wignSi, aramed TviT ioane
oqropiris sxva TxzulebebSic upovia zogierTi muxlis komentari da sadac ki "ipoebis samociquloYsa sitKsa TargmanebaY, yoveli aqa Semoukrebies da TiToferTa yuavilTagan erTad golad saukunoYsa sitkboebisa morwmuneTad dauunjebies" (Ath.18, 237). cxadia, efremis anderZSi mocemuli
daxasiaTebiT, rasac eTanxmeba TviT kiriles epistolec,
kiriles mier Sedgenili `garemowerili~, `moTxviTad mowerili~ Targmaneba aSkarad katenuri krebulia.
saegzegetiko katenebis mamamTavrad VI saukunis mwerali prokopi Razeli iTvleba (krumbaxeri, 1897, 210-216;
kekeliZe, et. XI., 1973, 81-182). efrem mciris mier mowodebuli cnobis gaTvaliswinebiT ki pirveli katenuri xasiaTis
egzetikuri krebulis Semdgeneli kirile aleqsandrieli
Gans, romelsac prokopimde mTeli saukuniT adre (kirile
gardaicvala 444 w.) Seudgenia egzegetikuri katenebi, "pavle Targmaniani".
efremis cnobiT, kiriles mier Sedgenili "pavle Targmanianis" gviandeli redaqciebic arsebobs. kiriles gardacvalebis Semdeg mis am SromaSi Semdgomi drois moRvaweTa
naazrevic GaurTavT: "ars, romel Semdgomad kKriles yofilTaca wmidaTa Tqmulisaganica raodenime sityuaY daurTavs adgil-adgil vieTme brZenTa da gulisPmismyofelTa,
da igica dagKweria misiT zedawarweriliTur berZulTa dedaTa Sina vina gKpovnia rGeulTa da sarwmunoTa" (Ath. 18,
237). marTlac, cnobilia, rom V saukunis Semdgomac araerT
wminda mamas ganumartavs pavles calkeuli epistolebi. sakmarisia davasaxeloT Tundac VIII saukuneSi ioane damaskelis mier Sedgenili ToTxmetive epistoles Targmaneba,
an X saukuneSi moRvawe Trakieli episkoposis ekumeniosis
egzegetikuri Sroma.
efremis cnobiT, `kiriles Semdgom yofili~ am mamebis
- 146 -
naazrevi Setanili yofila kiriles mier Sedgenili `moTxviTad mowerili~ pavles im berZnul xelnawerSi, romelic misTvis svimeonwmidel berZen moRvawes klimis miuwodebia dednad. mis mier qarTulad gadmoRebul `pavle Targmanianis~
teqstSi xSirad gvxvdeba ekumeniosis (resp.Kkumenis) saxeli,
rac gvafiqrebinebs, rom kiriles `pavle Targmanians~ bolo
gadamuSaveba X saukunis Semdgom ganucdia.
amrigad, efrem mciris cnobiT, berZnul enaze gvqonia
ioane oqropiris egzegetikuri Txzulebidan momdinare
Sroma sami redaqciiT:
1) ioane oqropiris vrceli Targmaneba, anu "pavles
Targmani" (P.G. 60-63).
2)katenuri anu `garemowerili~ Targmaneba Sedgenili
kirile aleqsandrielis mier, romelSic Sesula sxva wminda
mamebis komentarebic, anu "pavle Targmaniani". es Txzuleba
berZnulad mxolod fragmentebis saxiTaa moRweuli. fragmentebi gvaqvs somxur, siriul da laTinur enebzec.
3)gviandeli redaqcia kiriles "pavle Targmanianisa",
romelSic kiriles gardacvalebis Semdgom moRvawe komentatorTa ganmartebebia Gamatebuli. berZnuli dedani am
Txzulebisa saZiebelia, qarTulad ki TiTqmis sruli saxiT
gvaqvs Semonaxuli efrem mciris TargmanSi.
samecniero literaturaSi aRniSnulia, rom efremi
sazogadod "samociqulos" da kerZod "pavles epistoleTa"
ganmartebebis Targmnisas ioane oqropiris komentarebiT
sargeblobda. magram berZnuli da qarTuli teqstebis Sedarebisas gamovlenili mravali arsebiTi xasiaTis sxvaoba
mkvlevrebs afiqrebinebs, rom efremis Targmani oqropiris
Txzulebis pirdapiri gadmoReba ki araa, aramed originaluri Sromaa ioane oqropirze dayrdnobiT Sesrulebuli.
k. kekeliZe aRniSnavs, rom efremis Targmnili es Txzuleba warmoadgens "efremis Sromas ioane oqropiris mixedviT
dawerils" (kekeliZe, 1980, 257); i. abulaZis azriT, "efremma
SerGeviT Targmna oqropiris ganmartebebi" (abulaZe, 1950,
013); k. danelia ki, romelmac sagangebod Seiswavla pavles
epistoleTa komentarebis efremiseuli Targmani, miiGnevs,
rom efremma icis oqropiris (ise rogorc sxva RvTismetyvelTa) komentarebi, magram ki ar Targmnis mis Txzulebebs,
aramed konspeqturad gadmogvcems mis naazrevs (danelia,
- 147 -
1983, 319-325). misi azriTac, es Targmaneba SeiZleba efremis
originalur Sromad GaiTvalos (iqve, gv. 325).
pavles epistoleTa komentarebis efremiseul Targmanze darTuli mTargmnelis anderZis aRmoGenis Semdeg,
sakiTxi SeiZleba sxvagvarad daisvas. am anderZSi efremi
pirdapir miuTiTebs mis mier dednad gamoyenebul Txzulebaze. mas kirile aleqsandrielis mier Sedgenili katenuri
"pavle Targmanianis" gviandeli redaqciis xelnaweri hqonia dednad. efremi TviTon ki ar asrulebda kompilaciur
samuSaos (krebda, akonspeqtebda, amoklebda da a. S.), aramed iseTi dedniT sargeblobda, romelSic amgvari samuSao
ukve Sesrulebuli iyo, Tanac "ara litini kacis, aramed
wminda kKriles mier". efremis anderZidan kargad Gans isic,
rom es egzegetikuri Txzuleba efremis originaluri Sroma
araa. vfiqrobT, zemoT ganxilul efremis anderZSi daculi
cnobebi sakmao sabuTia imisaTvis, rom qarTul xelnawerebSi
Senaxuli pavles epistoleTa komentarebis efrem mciriseuli Targmanis teqstis dednad kirile aleqsandrielis "pavle Targmanianis" gviandeli redaqcia miviGnioT. Semdgomi
kvleva-Zieba, berZnuli da qarTuli teqstebis erTmaneTTan
Sedarebac swored am mimarTulebiT unda warimarTos.
cnobilia, rom efrem mciris mier Sesrulebuli Targmani pavles epistoleTa komentarebisa sruli saxiT arc erT
xelnawerSi ara gvaqvs daculi (danelia, 1983, 315-317); moRweulia ramdenime xelnaweri, romlebic erTmaneTs avseben
da agrZeleben. bolo dromde iTvleboda, rom efremiseuli
Targmanis teqsti Tavbolonakluli iyo. TavSi aklda hromaelTa epistolis Targmaneba (9, 21 muxlamde), boloSi ki _
timoTes mimarT II, tites da filimonis mimarT epistoleTa
komentarebi. magram, rogorc zemoTac aRvniSneT, am egzegetikuri Zeglis efremiseuli Targmanis nakluli nawilebi
dRes mikvleulia (TvalTvaZe, 1988; koWlamazaSvili, 1995)
da SeiZleba iTqvas, rom kirile aleqsandrielis mier Sedgenili pirveli egzegetikuri katenebis "pavle Targmanianis"
qarTuli Targmanis teqsti sruli saxiT gvaqvs daculi Semdeg xelnawerebSi: Q 1158 (XI s), sadac Senaxulia dasawyisi
`pavle Targmanianisa~, hromaelTa da korinTelTa mimarT
I epistole; Jer. 9 (XI s) da A 390 (XI s), romlebic Seicaven
TiTqmis erTnair teqsts, korinTelTa mimarT II epistolis
- 148 -
Targmanebas srulad, galatelTa, efeselTa, filipelTa,
kolaselTa, I TesalonikelTa epistoleebis komentarebs.
amis garda, A 390-Si daculia II TesalonikelTa srulad da
ebraelTa mimarT epistoleebis Targmaneba nawilobriv (12,
15-mde); Ath.18 (XV-XVI s) Seicavs teqstebs da komentarebs
ebraelTa mimarT epistolisa (6, 11-dan), timoTes mimarT I,
II, tites da filimonis mimarT epistoleTa Targmanebas. am
xelnawerSi komentarebis teqsts boloSi erTvis mTargmnelis _ efrem mciris _ anderZi da iambiko da kirile aleqsandrielis epistole. efremiseuli Targmanebis calkeuli
fragmentebi Senaxulia S 3656, H 2141, S 1172, S 1149, S 4812
da Q 831 xelnawerebSic (koWlamazaSvili, 1995, 27, 2000, 9).
garda amisa, efremis anderZze dayrdnobiT, erT aTonur
xelnawerSi (Ath.39, XI s) kiriles `pavle Targmanianis~ dasawyisi nawilis (kiriles epistole, hromaelTa da korinTelTa mimarT I epistole 8, 2 muxlamde) sxva qarTul Targmansac mivakvlieT, romlis mTargmnelad eqvTime aTonels
miviGnevT.
`pavle Targmanianis~ orive qarTul Targmans SigadaSig
aklia TiTo-orola furceli, magram cxadia, rom im saxiTac, rogoriTac mas Gvenamde mouRwevia, did daxmarebas
gauwevs mkvlevrebs am Txzulebis berZnuli dednis Tavdapirveli suraTis aRdgenaSi. aseve naTelia im cnobebis mniSvneloba bizantiuri egzegetikis istoriisaTvis, romlebic
efrem mciris Targmnil pavles epistoleTa komentarebze
darTul kolofonSi gvaqvs. efremis mier aq mowodebuli cnobebi srulad gvixasiaTebs kirile aleqsandrielis
Rvawls samociqulos wignebis ganmartebis saqmeSi.
yuradRebas mivaqcevT kidev erT faqts. efremma `samociqulos Targmanebas~ zemoT ganxilul `boloYsa anderZTan~
erTad `Tavisa anderZic~ waumZRvara (Jer.16,2r-4v), romelSic
am sakiTxTan dakavSirebiT kidev erTi sayuradRebo cnobaa
daculi: `ese saqmisa mociqulTaYsa Targmani sityua sityuad mravalTa Targmnilisagan Semokrebul ars da siPSoYsagan saxelebi TKs-TKs ara egeboda daweraY. xolo viTarca
zedawarwerili cxad hyofs, umravlesi da yovelgan wmidisa
ioane oqropirisa ars da adgil-adgilRa daerTvis sxuaTaca
wmidaTaY mravalTagan wignTagan erTad Sekrebuli wmidisa
kKriles mier~ (Jer.16,4r). efremis mier aq naxsenebi kKrile
- 149 -
udaod kirile aleqsandrielia, romelsac `saqme mociqulTas~ gamokrebili Targmaneba Seudgenia, ZiriTad wyarod
isev ioane oqropiris vrceli Targmaneba gamouyenebia da
`adgil-adgil sxuTaca wmidaTaY daurTavs~ iseve rogorc
`pavle Targmanianis~ Sedgenisas. efremis sityvebis Sinaarsi
naTelia: `saqme mociqulTas~ Targmanebis berZnul dednad
aq isev kiriles mier Sedgenili egzegetikuli katenebia
dasaxelebuli, magram am cnobas ratomRac angariSs ar uweven efremis mier `samociqulos Targmanebis~ gadmoRebisas
gaweuli muSaobis Sefasebisas. k. danelia amis gamo SeniSnavs: `gamodis, rom efrems ZiriTadad usargeblia ioane
oqropiris (+407) komentarebiT da alag-alag gamouyenebia
kirile aleqsandrielis (+444) Sroma~ (danelia, 1982, gv.
319). efremi rom ioane oqropiris ganmartebebidan gamokrebil da sxvaTa naazreviT Sevsebul Txzulebas Targmnis da
ara pirdapir ioane oqropiris vrcel Targmanebas, es wignis
saTauridanac kargad Gans: `wmidisa da netarisa mamisa Guenisa ioane oqropirisa kostantinepolel mTavarepiskoposisaY ganvrcelebiTTa TargmanTagan Semokrebili TargmanebaY
saqmisa mociqulTaYsa, romelsa Sina iSKT daerTvis sxuaTaca
wmidaTa Targmanebulisagan mokle Zali sityKsaY”(Jer.16,4r).
rogorc Gans, kiriles Seudgenia ara marto `pavle Targmaniani~, aramed `Targmaniani saqme mociqulTa~ da `Targmaniani kaTolike epistoleebic~, romlebiTac isargebla
albaT efrem mcirem. kiriles saxeliT Gvenamde moRweulia
ramdenime fragmenti `saqme mociqulTas~ Targmanebisa
(P.G.74,col.758-774) da TiTo-orola furceli iakobis, I da II
ioanes da iudas epistoleebis Targmanebidan (P.G. 74, col.10071036). sruli teqsti am egzegetikuri Sromisa berZnulad ar
Gans. vfiqrobT, efremis anderZebSi daculi cnobebi myar
safuZvels iZleva am kuTxiT Ziebis warsamarTavad. marTalia, efremi pavles epistoleTa TargmanebasTan SedarebiT gacilebiT Zunw cnobebs gvawvdis `samociqulos~ sxva
wignebis ganmartebaTa Sedgenis istoriaze, ar asaxelebs
im avtorebs, romelTa komentarebic gamoiyena kirilem
katenuri krebulis Sesadgenad, arc is viciT, dednad iseve
`kiriles Semdgom yofilTagan~ Sevsebuli katenebi hqonda
Tu adreuli redaqcia am krebulisa, magram erTi ram cxadia, `saqme mociqulTas~ da~ kaTolike epistoleebis~ ko- 150 -
mentarebis Targmnisas efremi ukve gamokrebili berZnuli
dednebiT sargeblobda.
vfiqrobT, efrem mciris Targmnili `samociqulos
Targmanebis~ berZnul wyaroebTan Sedareba, rac momavlis
saqmed gvesaxeba, ufro konkretulad gascems pasuxs mraval
SekiTxvas, romelic am sakiTxis irgvliv SeiZleba wamoiWras.
efremis anderZebSi daculi cnobebi ki uTuod gzamkvlevi
iqneba am muSaobisas.
svimeon metafrasti da metafrasuli agiografiis istoriis
sakiTxebi. cnobebi svimeon metafrasisa da mis mier gardakazmuli agiografiuli sakiTxavebis Sesaxeb daculi gvaqvs
efrem mciris mozraxulSi, romelsac TviTon ase uwodebs:
"mosaPsenebeli mcire sKmeonisaTKs loRoTetisa da TxrobaY
mizezTa amaT sakiTxavTa TargmnisaTa". efremis am Sromis
Seswavlas k. kekeliZem daudo saTave, romelmac 1910 wels
kievis sasuliero akademiis Sromebis krebulSi dabeWdil
werils "Cuìeoí ìeòaôpacò no ãpyçuícêuì ucòo÷íuêaì~
(kekeliZe, et. V, 212-215) Tan daurTo efrem mciris `mosaPsenebeli~ rusuli TargmaniT.
efremis "mosaPsenebeli" ori xelnaweriTaa Semonaxuli.
esaa XIII saukunis agiografiuli krebuli A 90 da XVI saukunis K 5 nesxa, romelic quTaisis saxelmwifo muzeumSia daculi. A90 xelnawerSi, romelic sul 658 gverds Seicavs,
is krebulis Sua nawilSia moqceuli da uWiravs 310-e-314-e
gverdebi. (axali aRwerilobiT 159v-161v). igi mosdevs krebulSi meTormete nomrad Setanil 31 dekembris sakiTxavs
`cxorebaY da moqalaqobaY Rirsisa melaniaYsi hromisaY~
(142v-159v), romlis mTargmnelad efrem mcirea miGneuli
(kekeliZe, et. V, 154, 196; bregaZe, 1971, 458). K 5 xelnawerSi ki mas 576-572 gverdebi uWiravs da erTvis krebulis
bolo sakiTxavs, imave `melania hromis cxovrebis~ efrem
mciriseul Targmans. A90 krebulSi efremis am Sromas anderZis garegnuli saxe ara aqvs. is araa moTavsebuli arc
`Sesavalad wignisa~, anu TavSi da arc `bolosa wignisasa~.
ar aris is miwerili arc aSiaze, rogorc zogjer xdeba es,
arc ZiriTadi teqstisagan gasarGevad wvrili nusxuriTaa
gadawerili, rogorc gvaqvs zogierT xelnawerSi. Txzulebis saTauric gansxvavebulia efremis anderZebisaTvis Gveu- 151 -
lebrivi saTaurisagan (`Sesavali wignisaY~, `winabWe~, `uwyebaY~, `anderZi~). erTi sityviT, garegnulad `mosaPsenebeli~
efremis mierve `mTargmnelis mozraxulad~ saxelwodebul
Sromas ar hgavs, magram Tuki `mosaPseneblis~ Sinaarss da
Sedgenilobas davukvirdebiT, igi mTargmnelis mier daweril iseTive komentarad warmogvidgeba, rogorc nebismieri
vrceli `mozraxuli~ efremisa, romlebsac igi wignis TavSi
an boloSi aTavsebda. es mozraxuli, rogorc saTauric mianiSnebs (`mosaPsenebeli mcire sKmeonisaTKs loRoTetisa
da TxrobaY mizezTa amaT sakiTxavTa TargmnisaTa"), efrems
metafrasuli agiografiuli Txzulebebis qarTulad Targmnis dros da amis gamo aqvs dawerili. mis pirvel nawilSi,
rogorc sGvevia efrems, berZnuli dednis, am SemTxvevaSi
svimeon liRoTetis mier gardakazmul sakiTxavTa krebulebis Seqmnis Sesaxeb saubrobs (gavixsenoT, efremis
msgavsi msjeloba fsalmunTa Targmanebis, samociqulos
Targmanebis berZnuli dednebis Seqmnis istoriaze), mkiTxvels awvdis cnobebs avtoris Sesaxeb (Sdr. cnobebi kirile
aleqsandrielze, Teodorite kvirelze da sxv.), xolo Semdeg, "mosaPseneblis" meore nawilSi iwyebs saubars, Tu ra
viTarebaa qarTul enaze, asaxelebs svimeonis metafrasebis pirvel qarTvel mTargmnelebs (daviT tbels, stefane
sananoYsZes, eqvTime aTonels, giorgi mTawmidels) da aRniSnavs, rom am saqmisagan ara gare-miaqcia RmerTma isic,
"sawyalobel da uRirsi saxisaY da saxelisaY efrem, mcire
da undoY monazoni" da Rirsyo eTargmna "raodennime sakiTxavni loRoTetisa metafrasTagan". efremis am gancxadebas mosdevs Gveulebriv anderZebisaTvis damaxasiaTebeli
monakveTi, sadac saubaria Targmanis procesSi xelSemwyobi
pirebis _ saba sulaYsZe Tuxarelis da efrem didi oSkelis
Sesaxeb, romlebisTvis locvas iTxovs wignis mTargmnelni,
"rame Tu friad daSurnes igini wignisa amisTKs"-o. sabasTan
da efrem didTan erTad locvaSi moxseniebas da codvaTa
mitevebas sTxovs STamomavlobas TviTon mTargmnelic.
radgan efremis "mosaxseneblis" struqtura da Sinaarsi
misi vrceli anderZebisaTvis damaxasiaTebel struqturas
imeorebs, amasTanave, daniSnulebac mas iseTive aqvs, rogorc
mTargmnelis mozraxul anderZebs, vfiqrobT, rom efremis
"mosaxsenebelic" mTargmnelis mozraxul anderZad unda
- 152 -
miviGnioT da ara mis damoukidebel Sromad. rac Seexeba mis
adgils xelnawerebSi, safiqrebelia, rom im ori xelnaweridan, romelSic efremis es vrceli mozraxulia SemorGenili,
Tavdapirvel viTarebas ufro K5 xelnaweri asaxavdes, sadac
efremis `mosaxsenebeli~ krebulSi bolo statiad Setanil
sakiTxavs mosdevs da garkveulwilad krebulis bolosityvaobis funqcia akisria. orive xelnawerSi, garda efremis
mier Targmnili metafrasebisa, Setanilia sxva mTargmnelTa
mier Sesrulebuli Targmanebic, rac gvafiqrebinebs, rom
am krebulis Semdgenlebma sxvadasxva mTargmnelTa, maT Soris efrem mciris Targmanebsac, mouyares Tavi da Seadgines
metnaklebad sruli krebulebi metafrasuli sakiTxavebisa.
safiqrebelia, rom Tavdaprvelad mTargmnelis es mozraxuli, romelsac efremma SesaZloa svimeon loRoTetis `mosaPsenebelTa~ gavleniT uwoda `mosaPsenebeli~, erTvoda
efremis mier Targmnili metafrasuli sakiTxavebis krebuls, romelic 31 dekembris sakiTxaviT (`cxovreba melani
hromisaY~) mTavrdeboda, saidanac gadavida is Semdeg gviandel metafrasul krebulebSic.
efremis `mosaxsenebeli~ masSi daculi metad mniSvnelovani cnobebis gamo kargad cnobili Zeglia. k.
kekeliZis publikaciis Semdeg mas ara erTi mkvlevari Sexebia, romelTa Soris gamovyofT v. latiSevis (latiSevi,
1915), h. bekis (beki, 1959), l. menabdis (menabde, 1959), r.
siraZis (siraZe, 1978), e. xinTibiZis (xinTibiZe, 1969, 139141), n. goguaZis (goguaZe, 1986) da g. alibegaSvilis (alibegaSvili, 1989, 1992) naSromebs.
svimeon metafrasis Sesaxeb efremis `mosaxsenebelSi~
dacul cnobebze dayrdnobiT SesaZlebeli gaxda bizantiuri metafrastikis Teoriisa da istoriis ara erTi sakiTxis
garkveva. maT Soris umniSvnelovanesia svimeonis moRvaweobis drois gansazRvra (kekeliZe, et. V, 213-216), mis mier
Sesrulebuli samuSaos kvalificireba (iqve, gv. 216-219),
svimeonis mier gametafrasebuli sakiTxavebis raodenobis
gansazRvra (iqve), metafrastikis literaturul siaxleTa
daxasiaTeba (siraZe, 1978, 150-161) da sxv.
metafrastikis istoriis mkvlevarTaTvis saintereso
cnobebs vxvdebiT efremis sxva anderZebSic. kerZod, ioane
damaskelis `gardamocemis~ winasityvaobaSi efremi SeniSnavs:
- 153 -
`kualad eseca sacnaur iyavn, viTarmed ara jer-ars, raYTa
sxKsa visganme Sekazmulad vhgonebdeT wignsa amas, viTar-igi
guasmies sKmeon loRoTetisa da sxvaTa mecnierTa berZenTagan kazmvaY, anu romelTaY uRono ars, rameTu ipoos Tu
cxorebaY, anu wamebaY, anu raYca raY hambavi, gina moTxrobaY
sofluriTa da uSueriTa sityKTa aRwerili, mas sityKT ganaSueneben, gardahkazmen da metafras uwoden, romel ars
gardakazmuli" (A24,2v). efremis cnobiT, amas maSin akeTeben, rodesac `aRmwereli hambavisa mis litoni kaci iyos da
ara wmidaTagani, xolo wmidaTa Tqumulsa da marTlmadidebelTa mamaTa aRwerilsa vervin ikadrebs Sexebad~ (A24,3r).
sainteresoa `dimitri Tesalonikelis cxovrebis~ bolos darTuli anderZi efremisa: `gevedrebi yovelTa,
romelnica miemTxKneT wamebasa amas, raYTa uwyebul iyvneT,
viTarmed ara Tu amisTKs daweril ars, viTarca umetessa
rasme metyueli pirvelisasa, garna rameTu yovelTave amaT
didTa mowameTa or-ori aqus wamebaY - uZuelesi da uRrmesi.
agreTve aqunden amasca meore ese pirvelisave Tana, rameTu
ese berZenTaca esreT aqus, raYca romeli vis snTdes, mas
ikiTxvides" (S384, 488; Jordania, 1892, 239; S I, 465). anderZSi
efremi gvauwyebs, rom `dimitri Tesalonikelis cxovrebis~
`uZvelesi~ anu kimenuri redaqciac aris Targmnili qarTulad, magram berZnulad misi meore anu `uRrmesi~ redaqciac arsebobs, rac eWvsgareSea, rom metafrasul redaqcias
gulisxmobs. efremis mier aq mowodebuli cnoba, rogorc
yovelTvis, sinamdviles Seesabameba. qarTul xelnawerebSi
Semonaxulia `dimitri Tesalonikelis wameba” H 341, Ath.70 da
Sin.87 xelnawerebSi, romelic kimenuri redaqciisaa. qarTulad gvaqvs am Txzulebis kidev erTi Targmani, romelic
eqvTime aTonels ekTvnis (K4, 588-593), magram, rogorc Gans,
amis Sesaxeb efremma araferi icis, winaaRmdeg SemTxvevaSi is `mosaPseneblis~ im nawilSi, romelSic metafrasuli
sakiTxavebis qarTvel mTargmnelebs exeba, eqvTimes mier
Targmnil metafrasebs Soris `dimitri Tesalonikelis
cxovrebasac~ daasaxelebda. efremis cnobiT ki, `efTKmis
loRoTetis SekazmulTagan klementosi oden uTargmnia da
wmidisa prokopisi~ (kekeliZe, et. V, 225).
terminebis `kimenisa~ da `metafrasis~ ganmartebas
vxvdebiT efrem mciris anderZSi, romelic `mina megKptelis
- 154 -
cxovrebas~ erTvis: `wmidano mamano! ese wmidisa minaYs wameba
iyo Zueladca Targmnili kimenisagan, rameTu esreT ewodebis pirvel litonad aRwerilsa wignsa mowameTasa, xolo aw
ese metafrasisgan iTargmna axlad brZanebiTa kaliposelTa
winamZRurisa basilisTa, rameTu mas uPmda mina wmidisaTKs
da ese irGia loRoTetisa sKmeonisa Sekazmulisa mowameTaYsagan, romelsa metafras ewodebis, SegvindeviT da locva
yavT" (S384, 643; Jordania, 1892, 222; SI,467). efremis cnobiT,
qarTul enaze adreve yofila Targmnili `mina megviptelis
wamebis~ kimenuri redaqcia. marTlac, qarTul xelnawerTa
sinuri koleqciis erT-erT xelnawerSi (Sin.11) 11 noembris
sakiTxavad Setanilia `wameba mena frigielisaY~, romlis
mTargmnelad miTiTebulia seiTi. (kekeliZe, et. V, 133; javaxiSvili, sinas aRw., 24). magram sainteresoa, rom efremi
arafers ambobs am Txzulebis metafrasuli redaqciis sxva
Targmanis Sesaxeb, romelic mis Tanamedroves, konstantinopolSi moRvawe Teofile xuces-monazons ekuTvnis, rac
gvafiqrebinebs, rom man ar icis am Targmanis arseboba.
svimeon loRoTetis metafrasTa Sesaxeb saintereso
cnoba gvaqvs efremis erT-erT `SeiswaveSi~, romelic Teodorite kvirelis `filoTeon istorias~ erTvis. Teodorites am TxzulebaSi sxva wminda mamebis cxovrebaTa aRwerasTan erTad Setanilia Txroba `sKmeonisTKs halabelisa~,
romelic, efremis cnobiT, Teodorites Tanamedrove yofila. Txroba svimeonis Sesaxeb ase iwyeba: `sKmeon yovlad
ganTqmuli didi sakKrvelebaY yovlisa soflisaY...". teqstis dasawyisis gamo efrem mcires aseTi "Seiswave" daurTavs TargmanisaTvis. "Seiswave, viTarmed kma ars ese qebad
amis aRmwerelisTKsa, rameTu misTa sityKTa iwyebs sKmeon
loRoTeti metafrasTa TKsTa da mciredsa rasa maTgansa Sescvalebs da ara yovelsa. xolo ese igi sKmeon ars,
romelsa berZenni arhimandritad da GuenRa alabel uwodT"
(A682,162v). efremis cnobiT, svimeon metafrass `sKmeon arqimandritis cxovrebis~ gardakazmvisas Teodorite kvirelis `filoTeon istoriis~ Sesabamisi nawiliT usargeblia.
efremis azriT, Teodorites rogorc mwerlis saqebrad isic
kmara, rom svimeon metafrasma mxolod `mciredi raYme Sescvala~ da Teodorites sityvebiT daiwyo aRwera am wminda
mamis cxovrebisa.
- 155 -
`svimeon arqimandritis cxovreba~, romelic svimeon
mesuetis saxeliT ufroa cnobili, metafrasuli redaqciis
agiografiuli Txzulebaa (P.G.,114), romlis qarTuli Targmani Senaxulia ramdenime xelnaweriT da dabeWdilia seqtembris Tvis metafrasebis krebulSi (goguaZe, 1986, 26-58). k.
kekeliZe mas Teofile xuces-monazonis Targmanad miiGnevs
(kekeliZe, et. V, 205), xolo n. goguaZe ki mTargmnels ar
asaxelebs (n. goguaZe, gv. 500). am metafrasuli sakiTxavis
qarTuli Targmanis teqsti marTlac ise iwyeba, rogorc
Teodorite kvirelis `filoTeon istoriaSi `TxrobaY sKmeonisaTKs”: "sKmeon yovlad did sakKrvelebaY soflisaY... ",
rac kidev erTxel gvarwmunebs efremis amgvar cnobaTa sisworeSi.
Tu zemoT Tqmuls SevajamebT, unda aRvniSnoT, rom
efrem mciris "mosaxseneblisa" da sxva "mozraxulis" cnobebi svimeon loRoTetis moRvaweobisa da mis mier "gardakazmuli wignebis" Sesaxeb imdenad swor warmodgenas gviqmnian metafrastikis Teoriisa da istoriis Sesaxeb, rom
sxva wyaroebi mxolod avseben da azusteben maT. efremis
anderZebSi da `SeiswaveebSi~ sakmao sisruliTaa daxasiaTebuli metafrastikis stiluri Taviseburebani da amave dros
mocemulia misi istoriis problemebis Teoriuli gacnobiereba da ganzogadeba.
origenes "heqsaplebi". pavles epistoleTa komentarebis
efrem mciriseuli Targmanis Semcvel Ath.18 xelnawerSi
daculia efremis erTi `Seiswave~, romelic saintereso
cnobebs Seicavs origenes `heqsaplebis~ Sesaxeb. `Seiswave~
dawerilia pavles ebraelTa mimarT epistolis 9, 3 muxlis
ekumeniosiseuli komentaris Semdegi adgilis gansamartavad. `samni gKswaKian Guen kretsabmeli erTsa mas karavsa Sina
wignisagan rvaSTasavalisa" (Ath.18, 237). sityuas `rvaSTasavali" teqstSi sagangebo niSani uzis, xolo kideze mTargmnelis "Seiswavea". "Seiswave, rameTu rvaSTasaval uwodian
wignsa mas originesgan rva kapatonad dawerilsa, romelsa
moiPsenebs wmidaY epifane kKpreli mTavarepiskoposi, rameTu
igive da erTi sityuaY ZuelTa wignTa rvajer weril ars,
raYTa Seatyunes urTierTas pirvelad _ ebrauli ebrauliTa asoYTa, meored _ ebrauli sityuaY berZuliTa asoYTa, me- 156 -
samed _ sameocdaaTTaY, meoTxed _ akKlaYsi, mexuTed sKmaxoYsi, meeqused _ Teodotionisi, meSKded da merved Wursa
Sina poKnilni igi ieriqos, romelTa saxelebi ucnaur iyo,
Tu vieT Targmnes" (Ath.18, 37).
cnobilia, rom II-III saukuneebis RvTismetyvelma origenem, romelmac miznad daisaxa bibliis teqstis berZnuli
Targmanis kritikuli dadgena, kolosaluri Sroma gaswia
da Seadgina Tavisi cnobili heqsaplebi (˜ξαπλ©), sadac svetebad warmodgenili iyo Zveli aRTqmis wignebis sxvadasxva
Targmanebi ebraul teqstTan erTad. suraTis sisrulisaTvis origenem oTx berZnul TargmanTan (septuaginta,
akKlas, sKmaxosis, Teodotionis Targmanebi) erTad pirvel or svetSi moaqcia bibliuri wignebis ebrauli teqsti.
pirvelSi-ebrauli ebrauli asoebiT, meoreSi ki _ ebrauli berZnuli asoebiT, anu transliteraciiT. aqedan miiRo wignmac saxelwodeba heqsapla, rac berZnul žξ sityvas
ukavSirdeba da niSnavs eqvss. bibliis zogierTi adgilis
teqstis kritikulad dadgenisaTvis origenes gamouyenebia
anonimi mTargmnelebis mier Sesrulebuli sxva Targmanebic,
romlebic me-7 da me-8 svetSi mouTavsebia. rva svetisagan
Semdgar am wigns berZnulad "oqtaplac" ewodeboda (sityvisagan Òκτè rva), magram sayovelTao gavrceba da popularoba mainc "heqsaplebma" moipoves, rasac mowmobs ara erTi
literaturuli cnobac, sadac origenes es Sroma swored
"heqsaplebad" iwodeba. aRsaniSnavia, rom origenes mier teqstis Sedarebisas gamoyenebul sagangebo pirobiT niSnebs
(lemniskusi, hipolemniskusi, asterikso da a. S.) Zveli da
axali drois filologebic heqsaplarul niSnebs uwodeben.
origenes eqvssvetian wigns icnobdnen Zvel saqarTveloSic
da mas "eqvsSTasavledian wigns" eZaxdnen, romlis sanacvlod arsen iyalToels umjobesad da ufro zustad (anu
"umarTle") miuGnevia saxelwodeba "equskeci" da asec gadmouRia berZnuli "˜ξαπλ©" qarTulad giorgi amartolis
"xronografis" qarTul TargmanSi, Tan Tavisi mosazrebac
gamouTqvams aSiaze moTavsebul sqolioSi, sadac SeniSnavs:
"equskecTa maT wignTa ityKs origenisTa, romelTa qarTulad "equsSTasavledad" ityKan, xolo "equsSTasavledsa"
"equskeci" umarTle ars, vinaYTgan equsgzis dawera yoveli
sityuaY masve da erTsa wignsa Sina da TKT berZnulad cx- 157 -
adad "equskecni" hqKan maT wignTa, xolo "equsSTasavali"
Tu sadaYT ars, ara vici, nuukue da sxKsa romelisame garemoYsa enisagan" (xronografi, 1920, 237). e. i. XI saukunis
bolos Tu XII saukunis dasawyisSi, rodesac arseni am sityvebs werda, origenes `heqsaplebi~ saqarTveloSi cnobil
iyo `equsSTasavledis~ saxeliT, arsens ki amis sanacvlod
`equskeci~ SemouRia.
efremis sqolioSi ki sayovelTaod cnobili `equsSTasavledis~ an `equskecis~ nacvlad gvaqvs ` wigni rva kapatonad
dawerili", anu "rvaSTasavali". aRsaniSnavia isic, rom arsenis moZRvrad da gamwafelad miGneuli efremi aq mowafis
mier dawunebul "STasavals" termins xmarobs origenes wignSi
warmodgenili svetebis aRsaniSnavad. efremi origenes "heqsaplebs" orgvarad moixseniebs: erTgan -"wigni rva kapatonad
dawerili" da meoregan _ "wigni rvaSTasavali". rogorc miuTiTeben (abulaZe, 1950, 82; danelia, 1982, 98-99). termini kapatoni igive katapatoni qarTulSi berZnulidan aris Semosuli da ukavSirdeba sityvas καταβατÒς, rac Zvel berZnulSi
kibes, Gamosasvlels aRniSnavs, xolo saSual berZnulSi _ wignis, naweris gverds. am termins efrem mcire sxvaganac xmarobs, kerZod, `gardamocemis~ erT-erT sqolioSi mTargmneli
SeniSnavs: `Seiswave yovelive, raYca imersa kapitonsa weril
ars, vidre dasasrulamde amis Tavisa, vinca ikiTxvideT anu
swerdeT" (A24,50r). kapitons `gardamocemis~ Targmanis mkvlevari laTinur caput (Tavi) sityvas ukavSirebda da wignis
Tavis aRmniSvnel terminad miiGnevda (miminoSvili, 1966,
118). magram rogorc k. danelias gamokvlevebma aGvena, kapitoni katapatonidan miRebuli sityvaa da aRniSnavs naweris
gverds, xolo rac Seexeba `heqsaplebis~ Sesatyvisad efremis
mier xmarebul `rvaSTasavals~, am rTuli sityvis meore nawili `STasavali~ pirdapiri Targmania berZnuli καταβατÒς,-isa
(zmnidan καταβαίνω, rac niSnavs Gavdivar) da berZnuli paleografiuli terminis qarTuli Sesatyvisia.
rogorc yovelTvis, efremi origenes rva kapatonad
daweril wignebze msjelobis drosac, im wyaros asaxelebs,
romelsac eyrdnoba. amjerad esaa epifane kKpreli. ("romelsa moiPsenebs wmidaY epifane kKpreli mTavarepiskoposi").
marTalia, aq dasaxelebuli araa epifanes romel SromaSia
amaze saubari, magram vfiqrobT, efremi aq unda gulisx- 158 -
mobdes epifane kKprelis wigns e. w. "panarions" ("panaria"),
romelsac qarTulad hqvia "yovelTa wvalebaTaTKs", sadac
ganxilulia qristemde arsebuli 20 eresis da qristianobis
wiaRSi aRmocenebuli 80 mwvaleblobis, maT Soris origenes
moZRvrebac da amasTan dakavSirebiT saubaria origenes hegzaplebzec. aRsaniSnavia, rom epifane kviprelis "panarions"*
eyrdnoba giorgi amartolic Tavis "xronoRrafSi" origeneze saubrisas: "romlisaTKs didi epifane ityKs panariaTa
Sina, viTarmed... origeni mRKZarebaTa Sina da moqalaqobasa
kninRa da uPorcoobasa da friadsa mocalebasa saRmrToYsa
werilisa gamoZiebasa Sina gulsmodginebiT moRuawe iyo da
yovelive equskecad saxeldebulTa maT wignTa muSakobaY
SromiT moisaqma kacma man" (xronoRrafi, 1920, 237).
efremis cnobiT, am rvakapatonian anu rva svetad
daweril wignSi yofila ebrauli teqsti ebrauliTa asoYTa, ebrauli-berZnuli asoYTa, Targmani sameocdaaTTaY,
akKlas, sKmaxosis da Teodotionis Targmanebi, romelTac
Sesabamisad I-VI svetebi eWiraT. xolo VII da VIII svetSi ki,
efremis TqmiT, yofila "ieriqos Wursa Sina povnilni" ucnobi avtorebis Targmanebi.
"ieriqos Wursa Sina povnili Targmanebi" aSkarad qalaq
ieriqoSi WurSi damalul da Semdeg napovn Targmanebs niSnavs. magram ra Targmanebia isini? "Wursa Sina povnil
Targmanebs" giorgi amartolic asaxelebs origenis " heqsaplebis" erT-erT svetad. igi SeniSnavs: "ara xolo oTxni igi
saGinoni Targmanebani Sekribna erTad (igulisxmeba septuaginta, akKlas, sKmaxosis da Teodotionis Targmanebi), aramed
mexuTeca da meequse, SemdgomTa JamTa povnilni ieriqos
Wursa rasme Sina" (xronoRrafi, 237). "Wursa Sina damaluli Targmanebi" dasaxelebulia epifane kKprelis erT-erT
TxzulebaSic: "JamTa seberos mefisaTa mexuTe igi TargmanebaY ipova ieriqos Wursa damaluli da Semdgomad misa
meequse igi TargmanebaY dReTa antanine mefisaTa emaTas
Wursa damaluli" (A691,175v). sxva wyaroebi miuTiTeben, rom
heqsaplebis bolo svetSi moTavsebuli Targmani nikopolSi napovni ucnobi avtoris Targmania. e. i. efremis cnoba,
rogorc yovelTvis, am SemTxvevaSic sworia. origenes heqsaplebSi bolo or svetad Setanili yofila ucnobi mTargmnelebis `Wursa Sina povnili~ Targmanebi bibliisa, romelTa
- 159 -
damatebiT cnobili `heqsaplebi~ `oqtaplebad~ (Òκτè rva),
anu "rvaSTasavledian wignebad" iqceoda. efremi origenes
Sromis swored amgvar redaqcias icnobs.
cnobilia, rom origenes am kapitaluri naSromis sxvadasxva redaqciebi arsebobda: asaxeleben heqsaplebs, oqtaplebs da tetraplebs. "heqsapla" 6 svetisagan Sedgeboda da
Seicavda bibliis ebraul teqsts ebrauli asoebiT, ebraul
teqsts berZnuli asoebiT, septuagintas, akKlas, sKmaxosis
da Teodotionis Targmanebs. "oqtaplaSi" rva sveti iyo
warmodgenili. zemoT GamoTvlil 6 svets emateboda "Wursa
Sina povnili" ori Targmani (VII svetSi _ ieriqoSi napovni da VIII svetSi _ emaTas Sina napovni. efremis "SeiswaveSi"
dasaxelebuli "wigni rvaSTasavledi" swored "oqtaplas"
qarTuli Sesatyvisia. "tetraplaSi" Setanili iyo bibliis
mxolod oTxi berZnuli Targmani (samocdaaTTaY, akKlas,
sKmaxosis, Teodotionis) ebraul teqstebis gareSe.
vfiqrobT, efrem mciris zemoT ganxiluli sqolio iZleva imis safuZvels, rom davaskvnaT: XI saukunis saqarTveloSi icnobdnen origenes heqsaplebis im variantsac, romelic
oqtaplis saxeliTaa cnobili. aRsaniSnavia isic, rom origenes es Sroma Guenamde mxolod fragmentebis saxiTRaa moRweuli. amdenad yovel cnobas am naSromis Sesaxeb garkveuli
mniSvneloba aqvs origenes memkvidreobis mkvlevarTaTvis
da Sesabamisad bizantiuri literaturis istoriisaTvis).
bizantiuri xelnaweri wignebi da berZnuli wignsacavebi.
efrem mciris "mozraxulSi" gvxvdeba ara erTi cnoba berZnuli wignTsacavebisa da iq daculi xelnaweri wignebis
Sedgenilobis, garegnuli saxisa da gaformebis Sesaxeb.
ioane damaskelis `gardamocemis~ SesavalSi efremi gvauwyebs, rom svimeonwmidis savaneSi arsebuli biblioTekisaTvis
Teofile patriarqs Seuwiravs 420 wigni, romelTa Soris `araraY hrTavs sagalobeli, TKnier yovelnive sakiTxavni arian~.
e. i. 420-ve wigni TxrobiTi Janris Txzulebebs Seicavdao.
efremis cnobiT, maT ricxvSi iyo, rogorc `saeklesio sakiTxavebi~, e. i. sasuliero mwerlobis Zeglebi, aseve `gareSeni~,
anu arasasuliero, arasaeklesio xasiaTis literatura. svimeonwmidaSi, efremis erT-erTi anderZis Tanaxmad, meore biblioTekac yofila: `TKT orTa wignissacavTa sKmeonwmidisaTa
- 160 -
`asketikonni~ sxKT da sxKT hmatdes urTierTas~ (A689, 187r), _
SeniSnavs mTargmneli, romelsac aseTi daskvna basili kesarielis saTargmnad arGeuli Txzulebis ramdenime xelnaweris
gacnobisa da Sedarebis Semdeg gaukeTebia.
svimeonwmidis ori wignsacavis garda, efremi imave anderZSi kidev erTs asaxelebs, esaa `wignTsacavi TualisaY~, anu
Tualis monastrisa. radgan basili kesarielis `asketikonis~
berZnuli xelnawerebi erTmaneTisagan sakmaod gansxvavebuli yofila, anu rogorc efremi wers, `sxKTa da sxKT hmatdes urTierTas~, mas Tualis monastris wignsacavSi daculi
nusxebic moupovebia da Seudarebia: `amisTKsca TualisaYca
moviReTo~, _ aRniSnavs is anderZSi (A689, 187r). Tualis wigsacavs efremi, rogorc Gans, xSirad mimarTavda. efrem asuris
`asketikonis~ Targmanze darTul erT SeniSvnaSi mTargmneli
gvafrTxilebs: `sacnaur iyavn, viTarmed, sKmeonwmidisa da
Tualisa wignTa or wignad ars efremi da Tu erTad swerdeT
vinme, esreTve adgilsa aGendiT, rameTu esreT iTqmis: efrem
pirveli da efrem meore~ (A62, 174v). IX saukunis bizantieli
mwerlis giorgi nikomidielis erT-erTi Txzulebis saTaurTan efrems aseTi SeniSvna miuweria: `ese TKT ars giorgi
nikomidel mTavarepiskoposi, romel wignismcveli iyo, viTarca TualelTa wignsa weria~ (S1276, 32r).
rogorc Gans, svimeonwmidis da Tualis monastris biblioTekebi sakmaod mdidari yofila, radgan efremis anderZebis Tanaxmad, iq daculi yofila Txzulebebi xSirad ara
erTi, aramed ramdenime xelnaweriT. ase magaliTad, ramdenime nusxa yofila basili kesarielis `asketikonisa~, `pavles
epistoleTa komentarebisa~ (`samni, gina oTxni Targmani pavlisani~), `fsalmunTa Targmanebisa~ da sxva mniSvnelovani
wignebisa. savaraudoa, rom efrem mciris mier Targmnili
Txzulebebis udidesi nawilis dednebic am biblioTekebSi
iyo Senaxuli. Tu gadavxedavT efrem mciris naTargmni Zeglebis sias, advili warmosadgenia, Tu raoden mdidari da
mravalferovani unda yofiliyo am wignsacavTa fondebi.
bibliur, egzegetikur, homiletikur, agiografiul, asketikur, mistikur, himnografiul, istoriul da sxva Janris TxzulebebTan erTad aq daculi yofila araerTi sacnobaro
xasiaTis wigni, kerZod, leqsikonebi.
`fsalmunTa Targmanebis~ SesavalSi efremi wers: `amas
- 161 -
Tana amasca mecnier iyav, viTarmed esreT aqus GueulebaY
wignebsa berZenTasa, raYTa anbansa zeda ganawyobdnen yovelTave sityuaTa gamosaZiebelTa da RrmaTa, raYTa advil
iyvnen sapovnelad. da wignsa mas `leqsikon~ uwoden, romel
ars leqsTaY, ese igi ars, RrmaTa sityuaTaY~ (SaniZe, 1968,
96). amgvari `anbansa zeda ganwyobili Rrma sityvebis krebulidan~, anu leqsikonebidan, efremi asaxelebs kidec
ramdenimes. kerZod, `samociqulos Targmanebis~ SesavalSi
SeniSnavs, rom am egzegetikuri Txzulebis qarTulad Targmnisas pavles sam Tu oTx TargmanebasTan erTad `egodennive
leqsikoni, romel arn RrmaTa wignurTa sityuaTa anbansa
zeda ganwyobili sityuani~ Tana mesxniano (Jer. 16,1v), e. i. pavles epistoleTa ganmartebis gadmoRebisas efrems mociqulis `Rrma sityvis~ gasagebad daweril komentarebTan erTad
sami Tu oTxi leqsikonic gamouyenebia. `fsalmunTa Targmanebis~ SesavalSi efremi sagangebod msjelobs leqsikonebis Sesaxeb, radgan gadauwyvetia `berZenTa kualsa SedgomiTa knini ese saxe~ TviTonac aGvenos, anu Tavis Targmansac
daurTos `yovelive RrmaY da gamosaZiebeli sityuaY anbansa
zeda ganwyobili~ (SaniZe, 1968, 96.), amitomac amaxvilebs
qarTveli mkiTxvelis yuradRebas leqsikonTa daniSnulebaze, maTi Sedgenis wesze da SeniSnavs, rom amgvari wesiT
araerTi cnobili leqsikonia Sedgenili berZenTa mier. kerZod, `amiT saxiTa ganwyobil arian sityKsgebani mwvalebelTani wmidaTa mamaTa da mnaTobTa maTgan yovlisa soflisaTa
basili kesarielisa da grigol RmrTismetyuelisa da ioane damaskelisa, raYTa raJams arsebisaTKs sityua-gigebden
winaaRmdgomni, myis anisagan sityua-ugo, xolo bunebisaTKs
banisagan da guamisaTKs _ ganisagan. da esreT advil iyos saPmarebelad Jamsa Wirisasa anbansa zeda ganwyobili igi wignebi wmidaTaY~ (SaniZe, 1968, 96). efremis mier aq dasaxelebuli
wigni `Jamsa Wirisasa~, anu mwvaleblebTan polemikis dros
gamosayenebeli leqsikonia, romelSic eklesiis mnaTobTa _
basili kesarielis, grigol RmrTismetyvelis da ioane damaskelis _ ganmartebebia Tavmoyrili da anbansa zeda ganwyobili. amgvari leqsikonebis daniSnuleba, efremis azriT,
isaa, rom saWiro sityvis ganmarteba advilad misagnebia,
rac gansakuTrebiT mniSvnelovania mowinaaRmdegeebTan kamaTis dros. efrem mciris mier aq dasaxelebuli leqsikoni
- 162 -
Teologiuri Sinaarsis specialuri leqsikoni unda iyos.
amgvarive wesiT, anu `anbansa zeda ganwyobiT~ aris Sedgenili efremis cnobiT, konstantine porfirogenetis da kirile aleqsandrielis leqsikonebi. ai, ras wers amis Sesaxeb
efremi `fsalmunTa Targmanebis~ SesavalSi: `amiTve saxiTa
aRuwerian TKsni leqsikonni RrmaTa sityuaTaTYs berZulTa kostantine mefesa porfirogenitsa da didsa kKriles
aleqsandrielsa, raYTa raJams eZiebdes umecari, Tu raY ars
myisi anu mrGobli, mansa Sina ganumarton, viTarmed: mrGobl ewodebis orkecsa, xolo myisi _ anazdaYTsa~ (SaniZe,
1968, 97). konstantine mefis mier `RrmaTa sityuaTaTKs berZulTa~ Sedgenili leqsikoni, iseve rogorc kiriles amgvari
Sroma, efremis mier moyvanili magaliTebis mixedviT, berZnuli enis ganmartebiTi leqsikonebi Gans. SesaZloa, kirile
aleqsandrielis leqsikonSi efremi gulisxmobdes kiriles
mier Sedgenil maTes saxarebis sakuTar saxelTa etimologiur leqsikons, romlis qarTul Targmans aseTi saTauri
aqvs: `leqsi maTes Tavisa saxarebisa ZneloanTa sityuaTa
ganmartebaY leqsikoni~, (kekeliZe, et. V, 87; SaniZe, 1975, 71;).
qarTulad es leqsikoni erTi xelnaweriTaa cnobili (A65,
340-349) da gamocemulia al. Rlontis mier (Rlonti, 1947).
swored am leqsikonTa msgavsad imave principze dayrdnobiT
Seudgenia efrems Tavisi leqsikonic, romelSic `fsalmunTa
Targmanebidan~ gamokrebili `Zneloani~ adgilebis saxismetyvelebiTi ganmartebebia anbanze dalagebuli. efremis
leqsikonsac igive daniSnuleba aqvs, rac mis mier zemoT
dasaxelebul leqsikonebs hqondaT _ `raYTa marjue da advil iyvnen sapovnelad meZiebelTaTKs~ (SaniZe, 1968, 82).
efrem mciris anderZebsa da sqolioebSi vxvdebiT zogierT iseT cnobas, romlebic berZnuli xelnawerebis garegnul mxares Seexeba; kerZod, ioane damaskelis `gardamocemis~
winasityvaobaSi efremi saubrobs berZnul manuskriptebSi
gamoyenebuli marginaluri da punqtuaciuri niSnebis Sesaxeb. kerZod, SeniSnavs, rom `SeiswaveY~, `gansazRvrebaY~,
`ganGinebaY~, `samecnieroY ese~, romlebic teqstis ama Tu im
monakveTis vizualurad gamosakveTad gamoyenebuli aRniSvnebia, yovelTa berZulTa wignTa uwerian kidesa~, xolo
`saWiroYsa sityKsa Targmani~ ki, anu sityvieri ganmarteba
avtorisa Tu komentatorisa, `pativTa zeda~ weriao (TvalT- 163 -
vaZe, 2002, 87). grigol nazianzelis homiliaTa efremiseuli Targmanebis Semcvel erT-erT krebulSi Senaxulia im
pirobiT niSanTa grafikuli gamosaxuleba da daniSnulebis ganmarteba, romlebic nazianzelis TxzulebaTa komentirebisTvis gamoiyeneboda berZnul xelnawerebSi (Jer.43,
4v; granstremi, 1969; oTxmezuri, 1991, 335-347; 1992, 94-103;
1995, 144-149). efremis anderZebSi daculi cnobebis Tanaxmad, berZnuli wignebi `friad misandobel arian marTliad
gakueTilobisaTKs~(A24, 4r) anu punqtuaciuri da sadeklamacio niSnebis gamoyenebis gamo. `samociqulos Targmanebis~
bolosityvaobaSi efremi aRniSnavs, rom berZnuli dedani,
romelic mas hqonia xelT, `moTxviTad mowerili~ iyo da
`samociqulos~ gansamartavi muxli Sesabamis komentarTan
sagangebo pirobiTi niSniT iyo dakavSirebuli (Ath.18, 235238; 10,210-221). efremis anderZebSi daculi amgvari cbobebi
migvaniSneben, rom bizantiuri filologia am droisaTvis
ukve kargad flobs teqstis mecnieruli da kritikuli damuSavebis meTodebs. qarTuli Targmanebis `berZnulsa wessa
zeda gammarTavi~ efrem mcirec cdilobs idges Tavis Tanamedrove bizantiel mwignobarTa doneze da mTargmnelobiTi
muSaobis dros marjved iyenebs maT mier damuSavebul meTodebs. kerZod, Targmanebze darTuli sqolio-komentarebi, zandukebi da stiqometriuli aparati, winasityvaobebi
da bolosityvaobebi, sagangebo pirobiTi niSnebi, romlebic
gamoiyeneba komentirebisa da teqstis koreqtirebisas, sxvadasxva daniSnulebis marginaluri niSnebi, `wertiliTa
gakueTa~, anu punqtuaciuri da saintonacio niSnebi da sxv.
efremis TargmanebSi imitomac gvxvdeba, rom `berZennica esreT hyofen~. efremis Targmanebi am mxriv XI saukunis bizantiel mwignobarTa naSrom-naRvawis gverdiT sruli uflebiT
SeiZleba davayenoT. misi Targmanebi `berZulsa wessa zedaa
gamarTuli~ iseve sanimuSod, rogorc, vTqvaT, bizantieli
mwignobris basili gramatikosisa, romelsac, efremis TqmiT,
grigol RvTismetyvelis 16-sityviani liturgikuli krebulebis berZnuli teqsti sanimuSod gaumarTavs.
efremis anderZebsa da sqolioebSi gvaqvs ramdenime cnoba bibliis zogi wignis berZnuli redaqciebis Sesaxebac. basili didis `asketikonis~ xelnaweris aSiaze iq, sadac teqstSi
saxarebis citataa moyvanili (`maSin emsgavsos sasufeveli
- 164 -
caTaY aTTa qalwulTa, romelTa aRixunes lampari maTni
da ganvides migebebad siZisa da sZlisa~. maT. 25, 1), efremi
SeniSnavs: `Seiswave, rameTu ZuHlTa saxarebaTa berZulTaca
yofila siZisa da sZlisa~, xolo `aw arcaRa maTTa ars da
arca GuHnsa axalsa, rameTu usrulesisa mimarT waremata
eklesiaY RmrTisa madliTve misiTa~ (A689, 114r; xinTibiZe,
1968, 165). efremis cnobiT, saxarebaTa Zvel nusxebSi axlisagan gansxvavebiT, romelSic mxolod siZis migebebazea
saubari (`™ξÁλϑον εἰς Øπ£ντησιν τοà νυµφίου~), yofila `migebebad siZisa da sZlisa~. am gancxadebis safuZvels efrems
is aZlevs, rom, misi azriT, basili kesarieli, romelic
IV saukunis moRvawea, albaT, saxarebaTa Zveli redaqciiT
isargeblebda, romelSic damatebuli glosa `sZlisa~ berZnul saxarebaTa axal redaqciaSi ar gadmosula, radgan
`usrulesisa mimarT waremata eklesiaY RmrTisa~. efremis
cnobiT, amgvari glosa arc qarTuli saxarebis axal redaqciaSi gvaqvs. cxadia, qarTuli saxarebis axal redaqciaSi aq
giorgi aTonelis versia igulisxmeba, romelSic berZnulis
msgavsad marTlac mxolod siZis migebebazea saubari: (`maSin emsgavsos sasufeveli caTaY aTTa qalwulTa, romelTa
aRixunes lamparni TKsni da ganvides migebebad siZisa~ HIKNZYUXJQ) (qarT. oTxT., 1979, 345; giorgiseili oTxTvi, 2002),
xolo Zvel qarTul TargmanebSi ki (garda adiSis saxarebisa
(adiSis oTxTavi, 2003), marTlac, Zveli berZnuli saxarebis
msgavsad, `siZisa da sZlisa~ weria. (`maSin emsgavsos sasufeveli caTaY aTTa qalwulTa, romelTa aRixunes sanTelni
TKsni da ganvides migebebad siZisa da sZlisa~ XADEFGPRST,
(winaaTonuri oTxTavi, 2002); efremis es SeniSvna mniSvnelovania basili kesarielis `asketikonis~ berZnuli redaqciebis
urTierTmimarTebisa da qarTveli mTargmnelis mier dednad
SerGeuli nusxis raobis dasadgenadac. radgan `asketikonis~
im redaqciaSi, romelic efrems hqonia xelT, maTes saxarebis es muxli Zveli variantiT (`siZisa da sZlisa~) yofila
warmodgenili, mis mier dednad SerGeuli berZnuli teqstic
`asketikonis~ im redaqciis xelnawerTa Soris unda veZeboT,
romlebSic aRniSnuli muxlis amgvari wakiTxva gvaqvs.
bibliur wignTa berZnul TargmanebTan dakavSirebiT
sainteresoa efremis kidev erTi `Seiswave~, romelic ioane
damaskelis `gardamocemas~ erTvis da ganmartavs damaske- 165 -
lis mier citirebul esaia winaswarmetyvelis sityvebs: `ixilos yovelman Porcman macxovarebaY RmrTisaY~ (esaia, LX,
5). `Seiswave da nu aPoc `Porcsa~, rameTu ara cTomiT daweril ars, aramed berZulTa saxarebaTaca da sawinaswarmetyueloTa `Porci~ weria nacvalad `Porcielisa~ (A24, 101v;
miminoSvili, 1966, 131). efremis SeniSvna gamouwvevia sityva
`Porcs~, romlis nacvlad qarTul TargmanebSi `Porcieli~
ewera: `ixilos yovelman Porcielman macxovarebaY RmrTisaY~, rac TiTqos ufro gasagebi da swori Gans qarTulad,
magram berZnul bibliaSi, saxarebaSic da esaias winaswarmetyuelebis teqstSi, efremis cnobiT, weria ara `Porcieli~
(σαρκÒς), aramed `Porci~ (σ£ρξ) da amitomac qarTul TargmanSic `Porci~ unda daiweros. magram imisTvis, rom `Porciels~ SeGveul mkiTxvels es sityva `cTomiT dawerili~ ar
egonos, mTargmneli saTanado SeniSvnas akeTebs kideze.
imave Txzulebis erT-erTi adgilis komentars warmoadgens efremis Semdegi sqolio: `Seiswave, viTarmed ese sawinawarmetyueloni sityuani ara umecrebiT damiwerian sxuebr, aramed esreT vpoen dedasa Sina~ (A 24, 136r). saqme exeba
ioane damaskelis mier `gardamocemis~ teqstSi damowmebul
citatebs (I korinT., 15, 32; Sesq. 9, 3; gamosl. 3, 6; sibrZn. sol.
3, 1 da sxv.), romlebic odnav sxvaoben bibliuri teqstisagan,
anu, efremis sityvebiT, `sxuebr daweril arian~. miuxedavad
imisa, rom efremi amGnevs am sxvaobas, Tavis TargmanSi maT
iseve tovebs, rogorc damaskelis berZnul dedanSia da amas
akeTebs ara `umecrebiT~, aramed Segnebulad, imitom rom,
`esreT ars dedasa Sina~, xolo `wamebad SemoRebuli sityuaY
mravalgzis mcired icvlebis wmidaTa mier~ (A24, 53 r).
efremis `mozraxulSi~ zogierTi berZnuli wignis Seqmnis istoriacaa moTxrobili. kerZod, efremis erT-erTi
anderZi srul warmodgenas gvaZlevs `ioane damaskelis cxovrebis~ avtorze, Txzulebis Seqmnis droze, da berZnul
enaze misi mTargmnelis Sesaxeb. am agiografiuli Txzulebis
efrem mciriseuli qarTuli Targmani ramdenime xelnaweriTaa Gvenamde moRweuli, romelTagan ors (S1276; Sin.91) Semounaxavs mTargmnelis anderZic, romlidanac irkveva, rom
`mcire ese cxorebaY didisa ioane damaskelisaY~, romelic
ioane mRvdlis brZanebiT uTargmnia efrems berZnulidan,
`awRa GuenTa JamTa~, anu efremis dros aRiwera `miqaelisgan
- 166 -
xucisa sKmeonwmidelisa samadlobelad tyueobisagan Psnisa
misisa, rameTu dekenbersa erTsa SemosrulTa TurqTa sulimaneTTa amas dResa daipyres qalaqi da mTiT Gamosxes
eri dResaswaulsa amis wmidisa iovane damaskelisasa oTxsave missve dekembersa, romelTa Tana uvnebelad daculsa
mas zemoxsenebulsa miqael xucessa, sKmeonwmidas Zmasa da
maSin qalaqs daxudomilsa, aRewera ese sakiTxavi arabulsa
enasa zeda, vinaY-igi berZenTa enad gamoTargmna da Seamko
samoel wmidaman mitropolit adanelman, romeli-ese aw
qarTuladac iTargmna locviTa berTa sabaYs da antonisiTa,
brZanebiTa da saPmariTa ioane zemoPsenebulisa da kKrikes
xucad SeswavebulisaYTa~ (S1276, 56r). rogorc vxedavT, am
mokle anderZSi warmodgenilia istoria erTi hagiografiuli Zeglis Seqmnisa. sabawmidel arab bers, miqaels, romelic
uvneblad gadarGenia TurqTa Semosevas ioane damaskelis
xsenebis dRes (1084 wlis 1 dekemberi) tyveobisgan xsnis samadloblad dauweria es sakiTxavi arabul enaze, romelic
berZnulad uTargmnia adanis mitropolit samoels, romlis Targmani gadmouRia efrem mcires qarTulad. rogorc
Gans, imdenad didi iyo interesi am Txzulebis mimarT, rom
efrems Tavisi mTargmnelobiTi saqmianobis mTavari saxelmZRvanelo principic ki daurRvevia da Targmanis Targmani
moucia, rasac is dauSveblad miiGnevda (`somexisa Svilsa da
berZenissa SviliSvilsaRa TKT ueWKda sakuTari Svili varGieo~ A292.312r), magram garkveuli roli albaT imanac iTamaSa, rom samoel adanelis Sesrulebuli berZnuli Targmani
`ueWueli da sando~ iyo da amitomac gamosadegi dednad.
efremis anderZis mixedviT SesaZlebeli gaxda `ioane
damaskelis cxovrebis~ berZnuli versiis Seqmnis drois sakmao sizustiT gansazRvrac. arab hagiografs `ioane damaskelis cxovreba~ 1085 wlis Semdgom dauweria, misi berZnuli
Targmanic, efremis cnobiT, maleve `gamoTargmna berZenTa enad da Seamko~ adanis mitropolitma, romelic, Tavis mxriv, `qarTuladca iTargmna~ efrem mciris mier. e. i.
rogorc k. kekeliZe SeniSnavs, `samive piri miqaeli, samoeli
da efremi Tanamedroveni yofilan~ (kekeliZe, et. VII, 140)
da ioane damaskelis arabuli cxovrebis berZnuli Targmani
Sesrulebulia 1086-1104 wlebSi. amasTanave, `qarTulma versiam Semogvinaxa pirveli berZnuli gadamuSaveba originalis
- 167 -
arabuli teqstisa... misi mniSvneloba isaa, rom mas safuZvlad udevs uSualod miqaelis Sroma im saxiT, rogoriTac
gamovida avtoris xelidan~(kekeliZe, et. VII, 141).
aRsaniSnavia, rom efrem mciris `SeiswaveebSi~ gvxvdeba
ramdenime cnoba TviTon ioane damaskelis Sesaxebac. misi
erT-erTi Txzulebis `sityuaY satfurebisaTKs ierusalimisa~ efremiseul Targmans erTgan mTargmnelis aseTi SeniSvna axlavs: `Seiswave, viTarmed saxismetyuelebiT mdinarisa
simqarned uwods erisa simravlesa, romelni yovliT kerZo
Sesdian tkbilsa mas zRuasa ierusalHmisasa dResaswaulsa
satfurebisa da juarTa apyrobisasa, rameTu ese sakiTxavi
TKT ierusalims Sina uTquams mas dResa Sina didsa oqronektarwodebulsa wmidisa RmrTismSobelisa mier iovanes damaskelsa~ (S 1276, 1r; K 4; Jer.23). efremis sqolios Tanaxmad,
`sityuaY satfurebisaTKs ierusalimisa~ ioane damaskels
ierusalimSi warmouTqvams satfurebis da juarTa apyrobis
dResaswaulze, romelsac 13 seqtembers dResaswauloben.
ramdenime sqolio axlavs ioane damaskelis `gardamocemas~, sadac efremi am wignis avtoris da TviT am Txzulebis
Sesaxeb saubrobs. kerZod, `gardamocemis~ erT-erTi muxlis
(`RmerTi uvnebelad da TKnier Teslisa Sobs~) mTargmneliseul komentarSi aRniSnulia: `nu dagikKrdebis uTeslobisa
TqumaY RmrTisaTKs, vinaYTgan sarkinozTa Soris iyo wmidaY
ioane damaskeli... ~ (A24, 42r); efremis erTi SeniSvna ki `gardamocemis~ saTaurs Seexeba: `gardamocema ewodebis wignsa amas,
rameTu ara sakiTxavTa saxe aqus SesavalTani da daboloebuli, aramed msgavs ars gardamocemulsa mas mwignobrisasa,
romelsa Seiqman nusxad da dasdeben nivTad pirad-piradTa
wignTa dawerisa, raYTa visTanaca vis undes, dawe[... ]bdes
Zalsa sityKsasa. egreTve wmidasa amas [... ] mokle-mokled aRuweria yovlisave marTlmadidebelTa sarwmunoebisaTKs, raYTa
amier aqundes morwmuneTa Zali pirad-piradisa winaaRmdgomTa sityKsgebaTaY, amier miiRon~ (A24, 36r).
efremis `mozraxulSi~ daculia cnobebi `Guenda ar mowevnuli~ berZnuli wignebis Sesaxebac. dionise areopagelis
TxzulebaTa qarTul Targmanze erTgan efrems aseTi SeniSvna daurTavs: `Seiswave, viTarmed sxuaYca wigni aRuweria
wmidasa amas simarTlisa da saRvToTa msjavrTaTKs, romeli
Guenda ara mowevnul ars~ (A 684, 55r). mTargmnelis es SeniS- 168 -
vna gamouwvevia teqstis Semdeg adgils: `ese Guen mier simarTlisa da saRmrToTa msjavrTaTKs Tqumulsa Sina Zalisaebr kmasayofelad iTqua~ (petre iberieli, 1961, 58). efremis
cnobiT, dionise areopagelis mier aq miTiTebuli Txzuleba
`simarTlisa da saRmrToTa msjavrTaTKs~, `Guenda ara mowevnul ars~, iseve rogorc sxva mravali wigni, romelsac dionise asaxelebs Tavis TxzulebebSi. areopagelis xuTwigneulis Targmanis `winabWeSi~ sagangebo msjelobaa am wignebis
Sesaxeb. `uwyebaY jer-ars, viTarmed, sxuanica aRwerilni
wmidisa dionKsisni moiPsenebian wignsa amas Sina, romelni
arRara mowevnul arian Guenda, xolo moiPsenebian esreT...
~ da Semdeg mocemulia erTgvari saZiebeli, sadac Tavebis
miTiTebiT amowerilia dionise areopagelis moRweuli Txzulebebidan is adgilebi, sadac avtori asaxelebs Tavis
sxva wignebs, romlebic `Guenda ara mowevnul arian~: `saxeliTaTKs RmrTisaTa~ meoresa Tavsa Sina ityvs: `ese Guen mier
sxuaTaca gamoZiebiT gamoGinebul ars samaradisod yovelTaTKs RmrTiv-SuenierTa saxelTa da ara zomierad raYme~. da
Semdgomad amisi: da kualad Semdgomad mciredisa ityKs: `ese
Guen aw amas Sina mcired da zogebiT warmogviTquams, xolo
sxuaTa adgilTa _ mravlad da kma-sayofelad sityuaTagan
gamocxadebulTa~. da Semdgomad mciredisa meoTxesa Tavsa
Sina: `da raodeni raY sxuaY Tqumul ars Gem mier TKsebaTa
Sina angelozebrTa~. da kualad ityKs: `da raodeni raY sxuaY Tqumul ars Gem mier TqumulTa maT Sina sulisaTKs~ da
dasasrulsa amis meoTxisa Tavisasa ityKs, viTarmed: `ese Guen
mier Zalisaebr kma-sayofelad iTqumoded TavTa maT Sina
simarTlisa da saRmrToYsa msjavrisaTKs TqumulTa~. xolo
`zecaTa mRdelT-mTavrobisaTKs~ TqumulTa Sina dasarulsa
meSKde Tavisasa ityKs: `ese zeSTaobiTni qebis-metyuelebani
zeSTacaTa gonebaTani, aha, egera saRmrToTa qebaTa Sina
raoden dasatevnel iyo, gangKmartebian~. xolo `saeklesioYsa mRdelT-mTavrobisa~ pirvelsa Tavsa Sina mcired
Semdgomad dawyebisa ityKs, viTarmed: `ese Guen mier sacnaurTa da grZnobaTaTKs Tqumulsa Tavsa Sina uvrcelesadre
Tqumul ars~ da kualad Semdgomad mciredisa amas sakiTxavsa moiPsenebs. xolo `saidumlod RmrTis-metyuelebisa~
Sina, dawyebasa mesame Tavisasa ityKs, viTarmed `RmrTismetyuelebiTTa ganwesebaTa Sina usakuTresni warTqumi- 169 -
Tisa RmrTis-metyuelebisani vigalobeniT~ da Semdgomad
raodenisame kualad ityKs, viTarmed `saxiereba raodeni raY
igalobebis saRmrToTa sityuaTa mier Tqumuli RmrTismetyuelebiTTa ganwesebaTa Sina... ese da ese raYme [... ... ... ]
didisa amis moZRurisaYT wignTa misTaganni ara mowevnul
arian~ (A 110,7-8; lolaSvili, 1983,75-76).
dionise areopagelis `zecaTa mRvdelmTavrobisaTKs~
erT-erTi adgilis gansamartavadaa dawerili mTargmnelis
Semdegi SeniSvna: `ese papia Targmanebasa Sina mociqulTa saqmisasa mowafed iTqumis ioane maxareblisa. xolo
wignebi Guen ara guaqus jereT, romelTa saxel-debiT aqa
moiPsenebs~ (A110,217; A163, 249; A189, 63r; H194, 8r). efremis mier
aq dasaxelebuli papia unda iyos papia hieropoleli, axali
welTaRricxvis I-II saukuneebis moRvawe (60/70_120/130 ww.),
romelic frigiaSi mdebare qalaq hieropolisis episkoposi iyo. rogorc miuTiTeben (buxbergeri, 1963, 34-36) iereneusis erT-erT wignSi es papia moixsenieba ioane maxareblis
mowafed da polikarpe smirnelis Tanamedroved. efremis
`Seiswaves~ mixedviT, igive cnoba unda veZioT mociqulTa
saqmis TargmanebSic, sadac `ese papia... mowafed iTqumis ioane maxarebelisa~.
efremis SeniSvnis mixedviT dionise areopagelis `zecaTa
mRvdelmTavrobisTKs~ teqstSi saxeldebiT unda yofiliyo moxseniebuli papias wignebi, magram gamocemis mixedviT
mTargmnelis komentaris Sesabamis teqsts ver mivageniT,
amitom ra wignebi iyo iq dasaxelebuli, GvenTvis ucnobia.
savaraudoa, rom efremi aq gulisxmobdes papias yvelaze cnobil Txzulebas `ganmartebani uflisa sityuaTani~ (Explanatio
sermonum Domini), romelic xuT Tavad yofila dawerili da
romelic dakargulad iTvleba. SemorGenilia mxolod fragmentebi evsevi kesarielis, rufinusis da sxvaTa SromebSi dadasturebuli eqscerptebis saxiT (P.G. t.5; col. 1256-1261).
efremis zogierT SeniSvnaSi konkretuli berZnuli
nusxebis gadamwerTa Sesaxebac aris daculi cnoba. magaliTad, kaTolike epistoleTa Targmanebis berZnuli xelnaweri,
romelic dednad hqonia efrems, vinme andria xuces-monazonis gadawerili yofila: `locva yavT andriaTKs xucesmonazonisa, romeli yofil-ars mwerali berZulisa amis wignisaY, romlisagan iTargmna kaTolikeTa ese Targmani enasa
- 170 -
Guensa~ (Q1158,316), _ SeniSnavs `samociqulos Targmanebis~
erT-erT anderZSi efrem mcire.
mTargmnelis zogi SeniSvna berZnul xelnawerebSi SemGneul `cTomilebs~ Seexeba. imave `samociqulos TargmanebaSi~ aris aseTi `Seiswave~. `Seiswave, rameTu ese cTomili
berZuladca ars da, mgonia, romel mweralTagan. amisTKs ese
zemoni sityuani berZuladve vpoen sabralobelad dawerilni
visganme filosofosisa~ (A390,38v; Jer.9,117r; danelia,1982,332);
an `ese Targmani berZulad aqa iyo~ (Ath.18, 86).
efremis mozraxul anderZebsa da sqolioebSi gvaqvs informaciuli xasiaTis SeniSvnebic. aseTia erTi `Seiswave~,
romelic Teodorite kvirelis `filoTeon istoriis~ Semdeg adgils erTvis: `xolo mgzavrobaY TKsi yo kKroYT kerZo,
romel-igi ars qalaqi or sadgur Sorieli antioqiiT~. aSiaze
aseTi SeniSvnaa: `Seiswave, rameTu amis kKroYs episkoposi iyo
netari Teodorite, aRmwereli wignisaY amis~(A689,203 r).
imave Txzulebis sxva adgils (`nisibi ars sazRvari
berZenTa da sparsTa sameufoYsaY~), aseTi SeniSvna aqvs darTuli: `Seiswave, viTarmed amier iyo wmida efrem asuri,
viTarca mogviTxrobs sozomenos da sxuani saeklesioTa
TxrobaTa aRmwerelni~ (A689,196; A682,95v).
dionise areopagelis erT-erTi epistolis (`gaiosis mimarT mowesisa~) Targmans saTaurTan mTargmnelis sqolio
aqvs miwerili, romelic epistolis adresats, gaioss, Seexeba: `viTar vhgoneb, ese igi gaios ars, romlisa mimarT
mesamesa epistolesa miswers RmrTismetyueli ioane, rameTu
maTve JamTa iyo da mociqulTa Tana zrdil iyo didi ese
moZRvari, romeli miswers missa... ~ (A163,453).
mTargmnelis amgvari SeniSvnebi, cxadia, pirvel rigSi
Targmanis gagebis gaiolebis da sworad gaazrebis mizniTaa dawerili, magram, amasTanave, maTSi daculi cnobebic
TavisTavad mniSvnelovania. efremis anderZebsa da sqolioebSi daculi cnobebi amdidreben Gvens warmodgenas XI
saukunis bizantiuri filologiis miRwevebze, bizantiel
mwignobarTa muSaobis principebze, berZnul xelnaweri
wignebis Sedgenilobasa da gaformebaze, romelTa msgavsad,
anu `berZulsa wessa zeda gamarTviT~, iqmneboda is qarTuli
xelnawerebic, romlebic Savi mTis literaturuli skolis
skriptoriumemidan gamodioda.
- 171 -
T
a
efremrityÂs
g
m
a
n
i
- 172 -
efrem mciris kolofonebi
(teqstebi)
Sesavali efrem mciris fsalmunTa Targmanebisa
SewevniTa uflisa Guenisa iesu (qriste)siTa.
uwyebaY mizezsa d(a viTareb)asa, da TxrobaY wessa da
saPmarebasa wina-mdeba(ris)sa amis wignisasa,
romel ars `TargmanebaY fsalmunTaY~18
daRacaTu kadnier ars Pel-[yo]faY ese, aramed Sesan[d]
obel [iy]avn swavlis-moyuare[Ta] mier, romelni keTilad
mecnier [ar]ian, viTarmed (m)axlobelni ba[gi]Ta, xolo Sorielni PmiTa da [uf]roYsRa msxemni da war[ma]valni qartiTa da mel[niT]a auwyeben naTesavsa [mom]avalsa guliszraxva[Ta] gulisa TKsisaTa, romelTa [Tan]a Seracxil
iyavn Guenda[mo] (S)endobiT brZanebuli [ese] aRmwerelobaY, raYTa me[qmn]es Guen aRw(eraY sit)yuaTaY [aR]saareb(ad)
gulis-sityuaTa. [xolo aRs]aarebaY gulis-sityuaTaY
[mite]veba cTomilebaTa [raJams] esreT zogebiT warmovityodiT uwyebasa [Sina mizezi]sasa sa(Pmarebis)a[Tvis wmidisa] amis wignisa[Ysa da] gan[vazav]ebd(i)T sity(u)[a]Ta...
. ] x [sityuaTa [... ] (S)[e](v)amkobd(eT) [ ... . . ]iko[... . ]
(n)oYs[aY]Ta [ ... gan]acxados (sityuaman wina-[mdebare]man,
romeli iwyeb(is) esreT: [giorgis] ukue didsa mas [saxelmo]d(g)amsa muSako[bisasa] d[a mou]wyinebelad [moqmeds]a
qristes venaPisa[sa didi Rua]wli (da Sro)maY [Tavs-edva]
gana(x)lebisa[TKs da ucTome]lad Targmanebisa wignisa mis
fsalmunTaYsa] da ara xolo erTgzis, aramed orgzisca
eTargmna igi berZulis(a)gan. da sxuaTave namuSakevTa TKsTa uricxuebasa Tana amaTica nayo(fTa) SuenierebaY daeunja qarTvelTa naTesavisda.
amisTKsca me, uRirsman brWalman patiosnisa mis guamisa misisaman, brZanebiTa da locviTa berisa Gemisa saba
sulaYs Zisa TuxarselisaYTa da madliTa da meoxebiTa
18 fsalmunTa Targmanebis Sesavlis teqsti Q37, Jer.1, S 1476, A14, Q 558,
Q 675 xelnawerebis mixedviT gamosca mz. SaniZem: Tsu Zveli qarTul enis kaTerdis Sromebi 11, saiubileo, Tb., 1968, gv. 77-122
- 173 -
TKT misve wmidisa (mamisa giorgi mTawmidelisaYTa da zogad Guen yovelTa mamisa da winamZRurisa efT(K)mesiTa
knin odeni raYme guls-modginebaY davdev, raYTa SevsZino
mis mier axlad Targmanebulsa [wi]gnsa fsalmunTasa wigni ese TargmanTa daviTisaTaY, (rom)lisa aRmwerel arian
aleqsandriiT aRmobrwyinvebulni igi orni mzeni yovlisa
soflisani _ aTanase da kKrile sxuaTave Tana SemdgomTa
maTTa.
xolo amas ra vh[yof]d, ara (T)KT mopovnebulsa,
arca Gem mier RoniT ganmzadebulsa, aramed missave mas
mtkiced dadebulsa safuZvel[sa] zeda maSenebel viqmen.
ese-igi ars, romel vityK, viTarmed muPli daviTisaY mis
mierve Targmanebuli igi ar(s x)arisx sapfirovnisa da Gem
mier [mas] zeda Senebul Ta(rgma)ni muPlisaY, viTarca z[R]
ude piloYs Zu[alisaY], /pirvel moPsenebulTa maT wmidaTa mier aRwerili enasa berZenTasa SewevniTa sulisa
wmidisaYTa, xolo Gem mier Targmanebuli enasa qarTvelTasa, zeda-mdgomelobiTa da saWeT-mpyrobelobiTa menaveT-moZRurisa amis GemisaYTa, romelman ese mougo afrad
aRmarTebulad mciresa mas Puamaldsa uRirsebisa Gemisasa, raYTa, viTarca-igi wmidaTa maT mRdelTmoZRuarTa
winamZRurad sityKsa iPumies (q)nari igi sityuaTa daviTisTaY, egreTve me momemadlos Zalmwed sityuaTa maTTa
Targmanebisa locvaY da meoPebaY saTnoebaTa saunjisa mis
mamisa giorgi mTawmidelisaY, raJams ara Gemsa, aramed mis
mier ganmarTebulsa mas zeda safuZvelsa mtkicesa viwyo
Senebad da unarGevesobasa mowfobisa misisasa kualTave
misTa midevnebiTa yovelTa Soris gancxadebad. xolo vinaYTgan Sesavalad daviTTa misTa daedva mas Sesavali wmidisa aTanases `daviTisa TargmnisaY~, amisTKsca me arRara
mkadre-viqmen wignsa amas Sina darTvad misda, raYTa ara
orgzis Targmanebulad sagonebel iqmnes, aramed dauteve
igi maT, romelTaca enebos sxuaTa, ukueTu ipovnenRa vin
moklebasa amas Sina JamTa[sa] gardamwerelni ama(T daviT)
isa TargmanTani, raYTa maT (g)uls-idginon Sesavalica.
igi amasve adgilsa dawe[rad, sada-igi ukue weri]l ars
[... ... . . ] da mau[wyebel... ] saPmar(eb)[elobasa... ] da Gem- 174 -
da esec [... ... ] wina-mauwyebel geqmnes swavlis moyuareTa, Tu raodenni arian (Targmaneba(ni) daviTisani, anu
Tu Gueni ese Tar[gmani daviTisaY raodenTa [wig]nTagan
erTad Semokre[bu]l ars.
sacnaur iyav[n], viTarmed viTar-igi pirvelTa maT
Ja[mTa] araraY aqunda sxuaY sagalobelad saekles[iod]
TKnier fsalmunTa wignisa, v[iTar]-ese aw sacnaur
hyof[en] eklesiani sapatriaq[oni] da yovelTa didTa deda-qalaq[Tani], egreTve arca ras sx[uasa] metyuelebdes
saekles[iosa] winamZRuarni eklesia(Tani], aramed romelsaca fsalmunsa zeda dae[mTxK]is eklesiad SeslvaY [wmidaTa]
maT mamaTaY, igica gam[ou]Targmanian ersa _ viTar-[igi] viswavebT wmidisa basi[lis] mier adgil-adgil Targma[nebu]
lTa maT fsalmunTa. mier, viTarmed, [sa]daca romelsaca
fsalmunsa zeda da[em]TxKa eklesiad Sesl[vaY] misi, igi(ca
ga)mouTar[gmnis] ersa. amis(TKs)ca y[ovelni fsalmunni],
adgil-adgil Targman[ebu]lni da erTad wignad [Sek]rebulni enasa ber[Zen]Tasa, unaklulod [iTarg]mnes enasa (a)
[mas Guensa] wmidisa da netarisa m[amisa] efTKm(es) mier. da
[wmidisa basilis] mier Targmanebul[i sxuaY] ara ars, TKnier misa, romeli-igi moguaniW(a Guen) [wmidaman efTKme]
/ [sixarulisa sexneman] yovelTa TargmanTa [mama]man da
w[yaro]man mety[uel]ebisaman.
[xolo sruleb]iT mTargmnelni fsalmunTa [wig]nisani
ese arian: aTanasis [vity]K da kKriles, romelTa-igi a[r]a
erTiTa, aramed or-oriTa [Tar]gmniTa uTargmnia yoveli
mu[Pli] [daviTis]aY: erTi igi Semok[lebul]ad da litonad
_ ma[r]tivTaTKs da litonTa, da meore igi uvrcelesad
da u[R]rme(sa)d _ gamomeZiebelTa[TKs] da [gulis]Pmis-myofelTa. arian kualad sxuanica mTargmnelni [daviTi]sani:
evsuqi xucesi ierusalemeli da asteri episko[po]si amasieli. kualad guasmi[es] vieTganme, viTarmed ovane oq[rop]
irisaca mier Targmnil ars [daviTi s]rulebiT, garna
ara [srulad ipo]ebis yoveli, aramed `Wiris ka[noniTgan~
dawy]ebuli da vidre [ ... ... ]mde miyvaneb[uli... ] rod aqus
[wmidaTa eklesi]aTa.
arian u[kue sxua]nica umravlesni [pirvel moPsen]
- 175 -
ebulTasa mTar[gmnelni daviTi]sani, ara ueWu[lni, aramed
friadc]a saeWuelni. da [maTTKs esreT vT]qua, viTarmed
yovlad ue[Wueln]i uRmrToebisa[TK]s da [ ... . lni wv]alebisaTKs
[ ... ... Targman]ebani Zue[lisa sjulisani] friad (Rrm)a
arian [ZaliTa da a]misTKsca Sewyna[rebul aria]n berZenTa
na[TesavTa]gan, viTarca pirvel wva[leb ... ]sa aRweri[lni
igi Tavisu]falni [ ... ... . ]a Gemda [ ... ... . ka]drebisa [ ... .
. uxil]avi [ ... ... ... ... . ](maT mier aR)werili igi TargmanebaY wignisa mis fsalmunTaYsaY, viTarmca wignebsa Tana
wmidaTasa SevaerTe wignebi maTi, romelni-igi arianozTa
da originianTa Tana SeiGuenebian. da berZenTasa mas Sewynarebasa maTisa mis wignisasa maqebelve var, rameTu maT
Zal-uc wamlianTaganca mPecTa SemzadebaY wamlisa sakurnebelisaY. da romelni-igi esoden srul arian sibrZniTa,
romel warmarTTa mekerpeTa sibrZnesa warmostyuenven
simdidred eklesiisa, raY sakKrvel ars, ukueTu mwvalebelTaYca raYme keTilad aRwerili Zalad gulisPmisyofisaY iPumion? da Guensa arave mZagebel var krZalulebasa, rameTu `uZlurni mwvalebelTa Tana nu Wameno~,
_ ityKs werili, _ xolo ukueTu vieTnime Zlier iyvnen,
sadidebelad RmrTisa mividodeno~, _ amasca SesZinebs,
da keTil! keTil, rameTu mislvaYca da ara-mislvaYca wamebiTa wmidaTaYTa ars da ara TKT-SjulobiT, arca uwamebelad.
`garna me, ara Tumca sxuaTa gangdebulTasa, aramed
vercaRa Tevdoritessa mas `Targmansa daviTisasa~ Peli
Sevyav mciredisa misTKs sityKs-gebisa, romeli iqmna reca
wina-aRdgomiT Soris missa da wmidisa kKrilessa, romeli-igi ukuanaYsknel daiPsna da uGino iqmna, raJams Tevdorites mierve SeiGuennes aTormetni igi Tavni, romel
a[Re]wernes mas wina-aRsadgomelad RmerT-Semosilisa
kKrile(ssa). da Tevdorite yovlisave / berZenTa naTesavisa mier mamad marTlmadideblobisa Seracxil ars,
viTarca saxelovani mTargmnelobiTa yovelTave Zuelisa
Sjulisa wignTaYTa da yovliT kerZo Tana-Semwe marTlmadidebelTaY
- 176 -
garna me egreTca vhrideve da aRKr-vasxen gulissityuasa Taflebr damatkbobelisa misgan gonebaTaYsa
`fsalmunTa Targmnisa~ misisa da kma-viyven mciredni ese
da Semoklebulni Targmanni ueWuelobisaTKs da Rirsebisa saxelovanTa maT TargmanTaYsa. da romeli oden vpove
marTmadidebelTa mier Targmanebuli sityuaY daviTisi, yovelive erTad wignad Sevkribe. rameTu raodennica
iyvnes wignis-sacavsa sKmeonwmidisasa `Targmanni daviTisani~, yovelnive dedad mqondes da friadiTa SromiTa
maT yovelTagan erTad SevaerTe, romeli oden ipoeboda
maT Sina marTlmadidebelTa mier Targmanebuli. rameTu
sxuad wignad maqunda aTanasesi da sxuad kKrilesi, ornive srulebiTni da SemoklebiTni `Targmanni daviTisani~,
da kualad sxuani wignni orni, romelni yovelTave `daviTisa TargmanTagan~ erTad Semokrebul iyvnes srulebiTni da ganvrcelebiTni `Targmanni daviTisani~ da (m)aT
Sina adgil-adgil mepoeboda uvrcelesebi igi Targmanebi
aTanasesi da kKrilesi da kualad adgil-adgil evsu[qisi
da asterisi. da] amaT[gan kide sxuani Targmanni] ver [vpoven. da raYTa arRara] friad ganvagrZo sityuaY (e)[se... ...
e]bisaY, romeli oden mepova marTlmadidebelTa mamaTaY,
[TK]nier Tevdoritessa, arca erTi sxuaY damigdia.
xolo vinaYTgan mraval arian wignni wmidaTa miwamebulni da ara-wmidaTa mier mopovnebulni, romelTa esreT ganarGeven moZRvarni wignebisani, viTarca [na]Telsa
wina-aRmdgomisasa naTlisagan RmrTisa mierisa, amisTsca, locvasave da madlsa Tana utyuTa aRmatyuebelisa
mis Gemisasa, ese iyo mcnebaY misi, (raYTa) [a]raraYsa Pelvyo Targmnad pirvel gamowulilvi[sa da ga]mokiTxvisa
mec(nie)[rTa] da Sewynareb(u)lisa sityKs-g(e)bisa da wignTa did[ad saP]marebelTaYsa. [rameTu vidre dRe]samomde
wyalobiTa [da Sewe]vniTa RmrTisaYTa ara p[ovnil] ars
GuenTa naTesavTa [mier] aRweraY mrudi(sa raYs)m[e] anu
cTomili(saY, aramed) [cTo]milebani igi romel[Tame mra]
valTaTvisa sakiTxa(vTa)ni berZulisagan(ve) [Targ]manebul arian gamo[uwu]lilvelad da aRtac[ebulad] TargmnTa Zuel(Ta Ta)[arg]manTaYTa, (rome)lTa-igi [SeemT]xKa
- 177 -
aRmo(sxmas)a T(ana) aR[ ... ... ]sasa Tana-aR[ ... ... . ]rebisaY.
xolo (kualad es)eca [sacna]ur iyavn, [viTarmed] u[ ] /
[... ... ] da
[... . . ] (d)a (Seatyueb)des [... ... . ] (Semok)rebu(lsa)
`Ta[rgmans]a daviTisasa~ (v)hgoneb viTarmed erTsa wignsa
Sina ver miem(Tx)uevis yovelsave unaklu(l)od. rameTu
me kualTa wmidisa mis mamisa da moZRurisa Gemisa giorgi
mTawmidelisaTa Seudeg, romlisaY-igi saTueoY sagalobeli ara erTisa, aramed mravalTa dedaTagan erTad Sekrebul ars da erTsa wignsa Sina berZulad ara romelsa ipoebis egodeni sagalobeli. egreTve Gueni ese `TargmanebaY
daviTisaY~ erTisa misgan xolo gankrZalul ars, raYTa
gareSeTa TargmanTaY araraY SemoiRos, [viTarca] gankueTilTaY wvalebisaTKs. xolo aTanasesi da kKrilesi, (evs)
uqisi da asterisi ara (xolo `daviTisa Ta)rgmanTagani~,
aramed [sxuaTa Targman]Taganca maTTa, ad[gi]l-[ad](gil),
sadaca povnil ars daviTis sityuaTa Zali, yovelive Semokrebulad vpove orTa maT wignTa Sina, romelni-igi yovelTave `daviTisa TargmanTagan~ Semokrebul iyvnes msgavsad saxarebaTa maT SemkobilTa didisa xuTSabaTisaTa.
amisTKsca odesme iSKT daemTxuevis RmrTismetyuelisaYca
da noselisaYca da sxuaTaca vieTme sakiTxavTa Sina ganmartebuli muPli da aqa ganwyobilsa Tana adgilsa TKssa
dawe(sebuli da) viTarca umdidresiTa (madliTa RmrTisa)YTa aRsavse arian s[ityuani] ese yovlad brZnisa [amis]
daviT winaYswarmetyuelisani, egreTve umdidres sxuaTa
sawinaYswarmetyueloTa ars TiTo-ferebaY igi samoselTa
Targmanebisa misisaTaY, rameTu eseviTari samkauli Suenoda guamsa RmrTiv-aRZrulTa amaT sityuaTa misTasa,
raYTa Seimosos Zoweuli bisonsa Tana da porfiri mewamulsa Tana.
da ese ars mizezi romelTame muPlTa Semoklebulad
Targmnisa da romelTame uvrcelesadre. rameTu, sadaigi mokled da litonad Targmnilisa misgan oden ipova
Targmani, eseviTari igi muPli SemoklebiTiTa TargmniTa daiwera. xolo, romelTa muPlTaTKs [Se]moklebiTTa
TargmanTa zeda dasarTvelad guepova ganvcelebulisa
- 178 -
misgani, anu sakiTxavTa Sina povnili _ anu evsuqisi gina
asterisi- eseviTarisa mis muPlisa Targmani mcired ganvrcna. da aw ars Guensa amas `daviTisa Targmansa~ Sina SemoklebiTi igi Targmanebi muPlTaY aTanasesi da kKrilesi
yoveli unaklulod, xolo ganvrcelebiTTa maT TargmanTa maTTagani da evsuqisi da asterisi adgil-adgil oden,
rameTu amaTni dedani srulebiT ver vipoven.
da ese aqamomde iyavn, raYTa Guen viwyoT sityuad, Tu
viTar jer-ars PmarebaY Zalsa amaT TargmanTasa, anu Tu
viTar gulisPmis-yofaY odesme msgavsebasa da odesme reca
winaaRmdgomad sagonebe[lo]basa maTsa. amaT Semdgomad [
... ]bulTa msgavsebaY / da ara-msgavsebaY ganguemartebis
Tana-Setyuebisagan oTxTa wmidaTa saxarebaTaYsa, viTarigi mun misve da erTisa qristes saqmeTa warmoTqumisaTKs
odesme SeierTebis da odesme mcired reca ganiyofebis
sityuaY wmidaTa maxarebelTaY, da arca ganyofa igi maTi
ganwvalebasa iqms, viTarmca wina-aRudgebodes urTierTas, arca SeerTebaY maTi Serwyumasa hyofs, viTarmca urTierTasa ivasxebdes sityuaTa maT. aramed ganyofilobad
saeWuelobaY igi maTi ueWuel ars erTobisaTKs, da zogebiT metyuelebaY arave sauWuel ars, viTarmed misve da
erTisa sulisagan metyuelebdes da ara Tu sxuaY sxKsagan
rasme moxueWiT moipoebdes. egreTve aqa Targmannica ese
daviTisani: ara xolo Guenni, aramed gareSenica mraval
gzis GuenTa amaT mier Targmanebulsa miemsgavsebian: rameTu umravlesTa adgilTa, raJams warikiTxo wmidisa basilis mier aRwerili Targmani muPlisaY, yovliTurT TanaSeetyuebis missa mas evsevisica pamfilesisaY da egreTve
odesme, raY-igi Zali aqun Targmansa aTanase RmerT-Semosilisasa, igive Zali aqundis oroginessa mas yovlad SecTomilisasa. amisTKsca msgavsebisa amisgan sityuaTaYsa [. ]
d numca vis hgonies, Tu [wmidasa mamas]a sxKsa uvasxebi[es
bil]wTa ara-wmidaTagan, an(u) [... ... ... ... . ]s(W)er [... ... ... . ]
erT [ ... ... . . ]ben wmidani (e) [... . ] SeierTebian msgavsebiTa
oTxTa maxarebelTaYTa da odesme kualad ganiyof(ebi)an
midevnebiTa kualTa maTTaYTa, ara wina-aRudgebian urTierTas, ara, aramed romelime ganmartebiT Targmnis mu- 179 -
Plsa da romelime saxis-metyuelebiT. da ara xolo orni,
(anu) organ, aramed TKT igive erT da erTsa Sina adgilsa
ganhmartebsca da saxis-metyuelebsca masve da erTsa muPlsa. da iqmnen misve da erTisa sulisagan mom(Rebelni)
sityKsani. sulsa vit[yK wmidasa], romlisa mofenaman meTevzurni mTrval sagonebel yvna.
xolo eseca cxad ars, viTarmed uzeSTaes ars ganmartebiT TargmnaY saxis-metyuelebiT Targmnisasa: rameTu
yovelsave muPlsa saxis-metyueleba SesaZlebel ars ara
erT saxed oden, aramed mraval saxedca, xolo [igi]ve ganmartebaY ara xolo S[u]Zlebel ars, aramed sacTurebaYca.
viTar-igi arian (RmrTi)saTKs Tqumulni: daZinebaY da ganRKZebaY, jdomaY da (aRdgo)maY, risxvaY da (gulis w)yromaY,
daviwyebaY da moPsenebaY _ ese yovelni [v]neb[a]ni arian ...
... . . []a [... ... . dida... . ]Ta) bu[n]eboani (x)[ ... ] univTo ars
da uvnebel da uqcevel yovelsa Sina.
da kualad, gesmodin raY Pel(n)i da ferPni RmrTisani,
Tualni da guli, uwyode, viTarmed amissaca gulisPmisyofasa saxis-metyuelebaY uPms da ara ganmartebaY, vinaYTgan araraY PorcielTa da zrqelTagani ipoebis uPorcosa
mas Tana da uxilavsa.
xolo Tu viTar saxis-metyueleben sityuaTa amaT wmidani ese mamani mTargmnelni daviTisani, ese adgil-adgil
mimoganfenil ars wignsa amas Sina da Znel sapovnelad.
amisTKsca mciredi mravlisagan erTad Semokrebul iqmna gamomeZiebel[TaTKs] da wina-Sesavalsa a[mis] wignisa
Guenisasa daewer[a], ara litonad, arca u[rTi]erTas aRreulad, [aramed as]oTa zeda anbnisaTa ganwyobilad da
gankargulad, raYTa marjue da advil iyvnen sapovnelad
meZiebelTaTKs.
vinaYca Sen, qristes moyuareo, eZiebde Tu amas (gu)
ls-modginebiT, mecnier (iq)mne da scna GuenTKs, viTarmed
misve (TiPis)agan vmekeceobT da amaTve wignTa mier miRebuliTa ZaliTa ganvaZlierebT uZlurebasa sityKsa Guenisasa, da ara TaviT TKsiT movipovebT Targmanebasa (ma)R(a)
l(T)a a(maT) sityuaTasa, aramed aTanases mier da kKriles,
evsuqis da asteris adgil-adgil aRmocenebulTa yuavil- 180 -
Ta erTad golad sitkboebisa daviunjebT. da amas ara
srulebiT da unaklulod, aramed zogebiT da moklebiT
wina-giyofT Tquen, raYTa knin odeniTa gemoYs-xilviTa
giGuenoT gemoY mdinarisa didisa da mcirisa mier fesKsa gangicxadoT yoveli qsovilebaY samoslisaY da esreT
viwyoT sityuad SewevniTa RmrTisa yovlad Zlierisa mamisa da Zisa da sulis wmidisaYTa.
adgil RmrTisa odesme caY iTqumis, da odesme eklesiaY, da odesme qalwuli, da odesme guami kacad-kacadisaY, gina Tu yovelive, romelsaca zeda ganisuenos nebaman RmrTisaman. rameTu amaT yovelTa mier cxad ars, viTarmed arca erTisa adgilisa mier gare-Secvul ars igi,
aramed yovelive mas mxolosa Seucavs. xolo ese yovelni
sxuebr da sxuebr gulisPma-iyofebian adgilad RmrTisa: caY _ simaRlisaTKs RmrTeebisa misisa, rameTu araraY
epoebis sxuaY gonebasa kacTasa umaRlesi adgili ufroYs
caTa. amisTKsca casa saydar misa uwodian da queyanasa
kuarcxbek. da ese yoveli mopovnebiT da saxis-metyuelebiT, raYTa gamoaGinos simaRle R[mrTe]ebisa misisaY. xolo
qalwul[sa] /ewodebis adgil damtevnel meufebisa misisa,
rameTu yovliTurT d(ai)-mkKdra mis Tana sityuaman RmrTisa mamisaman da ganPorcielda misgan, xolo eklesiaY
_ saidumloTa maTTKs, romelni mas Sina aResrulebian,
xolo guami kacad-kacadisaY _ sityKsa misTKs, viTarmed:
“me da mamaY movideT da mis Tana savane vyoT~.
aRdgoma RmrTisa ars, raJams aGuenos Guen zeda Zali
qvelismoqmedebaTa gina mtanjvelobaTa TKsTaY. vinaYTgan, sityKsaebr didisa mis RmrTis-metyuelisa, ara Tu
msgavsebisagan bunebiTisa, aramed saqmeTagan, romelni
arian garemoYs missa, sacnaur iqmnebis Guenda RmerTi.
da kualad aRdgoma ars ganPorcielebaY Zisa RmrTisaY, romlisa ara-dayovnebad moqene iyvnes winaYswarmetyuelni.
aRmsToba RmrTisa or-saxe ars: romeli-igi iTqumis
gina Tu SecvalebisaTKs miSuebaTa da sul-grZelebaTaYsa
da ara-dayovnebisaTKs pati[J]Ta, gina pativTa kacad-kacadisaTa, anu Tu orTa maTTKs moslvaTa qristesTa, pirve- 181 -
lisa da ukuanaYsknelisa.
amaRleba misa iTqumis Semdgomad queyanad moslvisa zecad amaRlebaY da kualad amaRleba RmrTisa ars
dRiTi-dRediTa moqmedebiTa saswaulTaYTa warmarTTa
Soris Zali [sul]isa misisa[Y... ... ].
alag RmrTisa (arian) [brZane]bani misni, romelTa (m)
[orGile]bad awuevT yovelTa.
argan RmrTisa ars SewevnaY nugeSis-cemiTi, gina Tu
swavlaY tanjviTi.
aGrdil RmrTisa ars gina Tu Zueli igi Sjuli aw[in]
delsa amas Tana, anu Tu awindeli ese madli me[r]mesa mas
usrulessa cnobasa Tana.
asul misa arian sulni wmidaTani.
aRTquma RmrTisa saxel-edebis Zu[e]lsa da axalsa.
aRmosaval RmrTisa ars zeSTa aR[ma]tebuli igi simaRle RmrTe[ebi]sa misisaY.
aRmoTquma [mami]sa ars uvnebelad [da] uJamod SobaY
TanadausabamoYsa ZisaY.
brwyinvaleba mamisa a[rs] Ze mxolodSobili, xolo
[brwyi]nvaleba Zisa ar(ian) brwyinvalebani meoreni _ sulni angelozTa da wmidaTani.
bnel RmrTisa ars [... . ]baY igi arseb [... ], romeliigi nebsiT [... ] (Zu)elad [... ... ... . ] melobisa [... ... ... . ]
dis missa.
bage mamisa [ars] Ze da suli, romelTa [mier uxi]
lavad (zraxavs gulTa) Sina wmidaTasa.
b[eW]T-saSua[l] RmrTisa ars dasasruli [Zuelisa]
SjulisaY da dawyebaY axlisaY.
[... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . ... ... ... . . ]
elva RmrTisa ars moswrafed movlinebaY Zalsa
sakKrvelebaTa da SewevnaTa misTasa, romeli-igi meysa
Sina qmniTa ganmanaTlebelca ars da SemaZrwunebelca.
etl RmrTisa arian saydar wodebulni igi Zalni angelozTani da yovelni, romelTa zeda ganisuenebs nebaY
misi da yovelni, romelTa zena aGuenebs sakKrvelebaTa
TKsTa; rameTu TKT bunebiT uxilav ars moqmedi igi sakKrvelebaTaY RmerTi. aramed maT zeda, romelTa zeda gani- 182 -
suenebdes nebaY misi da romelTa mier iqmodes ZalTa da
sakKrvelebaTa, viTarca meufe saydarTa zeda mjdomared
ixilvebis. da kualad wmidaTa maxarebelTa da mociqulTaca uwodian etl misa, da maT zeda aRmaRlda qadagebaY
saxarebisaY, viTarca etlsa zeda mzis-Tualisasa.
ezod Semwynarebelad RmrTisa mimarT saTnoebaTa
saxel-edebis, romelTa moqmedebiTa Sevals kaci uzeSTaessa mas sazomsa xilvisa RmrTisasa, vidre igi ars saqmiTi xedvad.
vecxl gamoPurvebul RmrTisa ars SKd wil ganwmedilebaY igi sityuaTa misTaY, romelni Guenda sarwmunoebiT Sewynarebad brZanebul arian. rameTu WeSmaritad arRara ars iWK maT Sina, romelni-igi ufalman ganikuTnnes
da gamocadnes ufroYs oqroYsa rGeulisa. da yovelive
igi ricxK mcnebaTa GuenTa brZanebulTaY SKd wil uwmides
ars vecxlsa mas, romlisaTKs ityKan, viTarmed SKd gzis
gandnobiTa brZmedisa xolo da ufroYs Tovlisa ganspetaknebis.
zraxva uflisa ars ucvalebelobaY da simtkice
sasjelTa misTa Tual-uxuaobisaY, romliTa marTalTa
adidebs, xolo codvilTa stanjavs. zraxva uflisa orsaxe ars: gina Tu TKT igi ganizraxvides cxorebasa Guensa, gina Tu raJams ezraxebodes kacTa piriTa wmidaTa
misTaYTa, rameTu gulsa Sina wmidaTa misTasa igi Tavadi
zraxavs uxilavad. da kualad Guen Sorisca orni zraxvani iqmnebian RmrTisa mimarT: gina Tu wurTiTa sityuaTa
misTaYTa, anu Tu sxuaTa mimarT miTxrobiTa samarTalTa
misTaYTa, da ufroYsRa samaradisoYTa locviTa da vedrebiTa misa mimarT, rameTu yovelive, raodeni aRmoiTqumodis Guen mier saRmrTod da wesierad, _ gina Tu swavlaY, gina Tu locvaY, _ yovelsave RmerTi zraxavs Guen
Soris. vinaYTgan vervis Pel-ewifebis Tqumad ufali iesu,
garna suliTa wmidiTa. rameTu raYmca vicodeT, viTarigi jer-ars, ara viciT, ara Tu man Tavadman maswaos Guen,
romeli-igi meox ars GuenTKs sulTqumiTa miT usityueliTa.
Tav qristesa ars RmerTi mamaY, romelsa-igi samar- 183 -
Tlad uwodian Tav, viTarca mSobelsa Zisasa da gamomavlinebelsa sulisa wmidisasa.
Tav eklesiisa ars qriste, viTarca Tavsa TKssa damomkidebeli yovlisave asoebisaY, romel ars saxeliTa
misiTa wodebuli savsebaY eklesiisaY da simravle erTa
morwmuneTaY.
Tual RmrTisa arian romelTad suli [... ] romelTa Soris viTarca orTa naTelTa icnobebis RmerTi mamaY
gamomavlinebeli naTelTaY. da kualad Tualad RmrTisa
iTqumis Zali yovelTa mxedvelobisaY, rameTu igi _ viTarca mxedveli yovelTaY.
Tquma RmrTisa ars ucilebeli igi ganGinebaY msjavrTa misTa uqcevelobisaY.
Tqumul RmrTisa arian yovelni sityuani RmrTivsulierTa wignTani.
isar RmerTisa arian mociqulni misni, xolo
isar lesul _ sityuani misni. kualad isar wodebul saTnoebiTni moRuawebani, romliTa maradis ganhgumers RmerTi simarTliTa usamarTloebasa, siwmidiTa _
ara-wmidebasa, gonierebiTa _ ugunurebasa da sibrZniTa _
umecrebasa.
isar rGeul arian SiSni satanjvelTani.
isar mamisa ars Ze da
isar Zisa _ wmidani misni.
kuerTx RmrTisa ewodebis odesme guemasa, romelsa
moawevs gansaswavlelad ugunurTa, da odesme _ nugeSiscemasa, romelsa moavlinebs gansaZlierebelad uZlurTa.
da kualad, amaT yovelTagan kide kuerTx ewodebis Zelsa
saufloYsa juarisasa, romeli miiRo saswaulad mTavrobisa, gan-raY-vidoda wyobad mTavrobaTa da PelmwifebaTa
bnelisaTa.
kar Semyvanebel mamisa mimarT ars Ze mxolod-Sobili da igive ars
klde, sityKsaebr mociqulisa.
karav RmrTisa ars warmarTebaY mcnebaTa misTaY,
xolo dafarul karvisa _ srulebaY maT Sina. da kualad
- 184 -
karav RmrTisa ars wmidaY eklesiaY, romeli- ese saxed zecisaTa maT aRSenebul ars.
kuaml RmrTisa ars risxvaY misi, romelsa mihfens
usjuloTa zeda, rameTu maradis kuamli risxvisa gamomsaxvel ars da cremlisa TualTagan maGinebel ars.
maRlad moqceva RmrTisa ars yoveli saqme, romliTa ganacxados ufskrulTa Sina miuwTomelobisaTa dafaruli RmrTeebaY misi. da kualad TKsagan maRlad moqcevaY iyo juarad aRslvaY mxolod SobilisaY da kualad
usrulesi-re maRlad moqcevaY ars, odes daisxnes mterni
misni queSe ferPTa misTa.
marjuene da mklav mamisa da macxovareba misa Ze saxel-debul ars.
mTad RmrTisa wmidaY qalwuli mariam wodebul ars.
da kualad mTad saxel-edebis odesme ZalTa angelozebrTa, da odesme _ sulebsa wmidaTasa,
mTa winaaRmdgom RmrTisa arian ara-wmidani igi
Zalni eSmakTani.
msxuerpl RmrTisa ars wmidaY Sesawiravi. da kualad msxuerpl ewodebis sulsa Semusrvilsa da gonebasa
mdabalsa.
maxlobeloba RmrTisa ars saTnoebaTa mier saqmiT
sakuTrebaY da xedvaTa mier gonebisaTa miaxlebaY.
moxedvaY RmrTisaY orTa mizezTaTKs iqmnebis: odesme zarisa da SeZrwunebisaTKs da odesme _ (w)yalobisa da
sitkboebisaTKs.
miqceva misa iTqumis, raJams Guen codviTa GueniTa
gare-mivaqcioT da ganviSoroT igi, xolo
moqceva misa, raJams kualad sinanuliT SevrdomiTa
wyalobad movaqcioT igi.
maxKl RmrTisa ars mkueTelobaY igi sityKsaY, romliTa gKbrZanebs m(ok)ueTad asoYsa macTuneblisa, raYTa
ara miTurT davisajneT geheniasa Sina.
mogoneba RmrTisa ars, raJams mraval Jam miSuebiTa Seuracxqmnili saqme ganhmarTos da cvalos gina Tu
tanjvaY gansuenebad, anu gansunebaY tanjvad.
moslva Zisa ewodebis pirvelsa da ukanaYsknelsa,
- 185 -
yofilsa da yofadsa [mo]slvasa qristessa, xolo dRiTidRedi moslvaY RmrTisaY ars pirad-piradi gangebaY da
pyrobaY dabadebulTa saqmisaY.
meufeba RmrTisa ars bunebiTi igi pirvel saukuneTa flobaY da zogadi erT-mTavrobaY wmidisa samebisaY,
xolo
meufeba Zisa ars Semdgomad warmarTTa moqcevisa
qmnili igi yovelTa TeslTa zeda gansuenebaY nebisa misisaY, xolo
meufe ZalTa cisaTa odesme zogad samTaTKsve iTqumis da odesme TKsagan ZisaTKs da sulisa.
mfrinvel RmrTisa arian sulni zecisasa mzraxvalni.
mdinare RmrTisa ars qadagebaY saxarebisaY, romeligi oTxad Tavad ganyofiTa momrwyvel ars queyanisa,
raYTa yovliTurT msgavs iyos samoTxiT gamomavlobasa
da oTxTa mdinareTasa. da kualad TKsagan gankuTnvil
(mdinare) ewodebis madlTa sulisaTa.
mSKld RmrTisa ewodebis S[i]Ssa [t]anjvaTasa, romeli-igi gardaecumis awindelsa amas sawuTrosa, xolo
swylavs mermesa mas saukunesa.
mcneba RmrTisa ars swavlaY mcnebaTa saxarebisaTaY,
romeli friad aRematebis Sjuliersa mas aT-ricxuedsa
mwyobrsa (m)cnebaTasa.
naTel saxel-edebis zogad brwyinvaleba/sa mas
erT-RmrTeebisasa. da kualad Ze naTel ars mamisa, da
egreTve suli naTel gamomavlinebelisa mis naTelTaYsa.
neba mamisa ars Ze, xolo
neba Zisa ars cxovrebaY kacTaY.
nad[ir] RmrTisa arian wmidani misni, romelni-igi
mTaTa zeda saRmrToTa werilTasa mimoicvalebian da simaRlesa zeda gulisPmis-yofisasa ZaliTi-Zalad vlenan
saqmiTi xedvad da gulisPmis-yofiTi _ saTnoebad.
ufali ZalTaY uflad mPedrobaTa saxel-idebis,
raJams gesm[a]s `ufali sabaoT~, rameTu “sabaoT” mPedrobaTad gamoiTargmane[b]is enisagan ebraelTaYs[a]. da kualad ufal ZalTa da ufal mtkice ars Ze, romlisa-igi
- 186 -
brZolani da Zlevani maSin gancxadnes, raJams igi GueniTave amiT bunebiTa ewyo da dasca mbrZoli igi bunebisa
GuenisaY.
p(ir) RmrTisa Ze saxel-idebis. amisTKsca xat
guamovnebis(a) uwod[ian]. xolo xilva pirsa RmrTisa (ars)
mermisa mis saukunoYsa(Y) igi usrulesi cnobaY RmrTisaY,
romeli-igi miemadlebis TiT(o)eulsa msgavsad aqaYTve
ganwmedilebisa gulTa da gonebaTaYsa.
risxva RmrTisa iTqumis ara kacobrivi saxe vnebulebisaY, arca aRduRebiTa sisxlisaYTa qmnili ganZKnebaY
mrisxanebisaY, aramed marTl-msajulebiTi igi miPdaY patiJisaY, rameTu ara xolo RmerTi yovelsave Sina uvnebeli, aramed Porcielnica ese da vnebulni kacni, aRsrulni
pativsa mTavrobisa gina msajulebisasa, ara mrisxanebiT
swavlian RirsTa maT tanjvisaTa, aramed aRsrulebisaTKs
wesTa da SjulTa msoflioTa moaweven patiJsa RirsTa
maT zeda patiJisaTa.
rqa cxovrebis uwodian ufalsa Guensa iesu qristesa, romlisaTKs zaqaria ityKs: ”aRmidgina Guen rqaY cxovrebisaY” . rameTu viTar-igi rqaY Tavisagan aRmoecenebis,
egreTve/ qriste TavTa maT mamaT-mTavarTa Teslisagan
ganPorcielda. da kualad, rameTu rqaY gamomsaxveli ars
meufebisaY, ara xolo amiT, romel rqisaganiTa sacxebeliTa icxebodes mRvdelni da mefeni, aramed kualad amiTca, rameTu viTarca-igi rqaY zeda kerZo Tavisa aRmocenebiTa wina-mbrZol da mfarvel ars yovlisa guamisa,
egreTve SewevnaY RmrTisaY zeda kerZo yovelTa ganfenil
ars da scavs yovelTa asoTa kacad-kacadisa guamebisaTa.
rameTu yovelni erT guam da urTierTas asoeb varT damokidebiTa Tavisa mis yovelTaYsa qristesiTa, romlisagan yoveli guami Senawevrebul da Semtkicebul ars.
sakurTxevel RmrTisa ars ara xolo queyanisaY ese
mimsgavsebuli zecisaTa maT, aramed gonebaYca ganwmedili yovelTa vnebaTagan.
sacxebel sixarulisa uwodian sulsa wmidasa,
romlisa mier ecxo PorcTa qristesTa da ufroYsRa RmrTeebaman scxo kacebasa.
- 187 -
sityua RmrTisa mamisa uwodian Zesa mxolod-Sobilsa, xolo
sul pirisa misisa _ sulsa yovlad wmidasa. rameTu amaT saxelTa mier mravalTa adgilTa gKqadagebs winaYswarmetyueli daviT sam-guamovnebasa erTarsisa wmidisa samebisasa, romeli maSin sadme friad da esoden dafarul iyo kacTa naTesavisagan, raoden aw gancxadebul
ars mravalTa pirTa mieriTa qadagebiTa.
swavla uflisa ars odesme sityuaY mxilebisaY, damayenebeli borotTaY, da odesme tanjvaY wurTilebisaY,
momaqceveli ugunurTaY.
saydar RmrTisa arian Zalni angelozebrni da yovelni sulni, romelTa zeda ganisuenebs nebaY misi.
siav RmrTisa ars wmidaY igi embazi naTlis-RebisaY.
siwmide TKT bunebiT saxeli ars RmrTisaY, romeli-igi ars yovelTa mimcemeli siwmidisaY, da egreTve saTnoebaY yovlisave Tana mwyobrisa keTilTa misTaYsa mis
mxoloYsa oden TKs da sakuTar ars bunebiT dambadeblisa
da mpyrobelisa yovelTaYsa. xolo dabadebulTa yovelTa miniWebiT miemadlebis misgan sazomisaebr da moswrafebisa TiToeulisa gulTa da gonebaTaYsa, gina Tu saqme
saTnoebisaY, gina Tu saxelis-debaY raYsaca keTilganisaY.
amisTKsca man Tavadman Tqua: ”aravin arso saxier, garna
mxoloY RmerTi” . vinaYca amiT ganacxada, viTarmed eseviTarni saxelni moniWebiTa mis mieriTa guewodebian da
ara Tu/sakuTrebiTa bunebiTiTa.
slva RmrTisa arian gangebulebani gankacebisa misisani.
samoTxe RmrTisa da
sasufevel zecisa arian savaneni saukuneni.
sasumel uflisa ars sikudili kacTaY RmrTismsaxurebisaTKs. da kualad sasumel ganzavebul ewodebis
TqumaTa da aRTqumaTa, SiSsa geheniisasa da survilsa sasufevlisasa.
saxel RmrTisa mravali raY povnil ars wmidaTa werilTa Sina, xolo sityKsaebr didisa mis RmrTis-metyue- 188 -
lisa, umaxlobeles maT yovelTasa ars arsi da RmerTi,
romeli-ese ara sxKsa visgan, aramed TKT mis Tavadisagan
eswava winaswarmetyuelTa da mamaTmTavarTa.
sicili RmrTisaY esreT gulisPma-iyofebis, viTarmed
igi Tavadi sacinel hyofs eSmaksa, raJams-igi ecinodes
ara raYT sxKTa, garna micemiTa samRerelad wmidaTa misTa. amisaTKsca ara Tqua winaswarmetyuelman, viTarmed
“ecinoda”, aramed “ecinodiso”. rameTu wmidaTa misTa
mier qmnili yoveli TKsad Seuracxies, xolo wmidani maSin ecinian/ RmrTisa mier sacinelad micemulsa mas maTda, raJams ixilon igi mTxreblsave TKssa STavrdomilad,
maxiTa TKsiTa Sepyrobilad da maxKliTave TKsTa gangumerilad.
smena RmrTisa uwodian, raJams mowyalebiT jer-iGinos
umjobesad cvalebaY TxovaTa GuenTaY, rameTu ara-smena
misa ese iTqumis, raJams ara sarwmunoebiT viTxovdeT,
anu ara umjobessa Guensa viTxovdeT. amisTKs uZlurebaY
kacobrivisa sityKsaY smenad uwess aRsrulebasa da arasmenad saxel-sdebs aRsrulebelobasa TxovaTa GuenTasa.
taZar uflisa ars Sesakrebeli eklesiisa marTmadidebelTaYsaY, anu caY, anu gonebaY wmidaY, anu qalwuli,
anu Porcni saufloni, anu guami kacad-kacadisaY, metyuelisa misebr, romeli guetyKs, viTarmed: “Tquen taZarni
RmrTisa cxovelisani xarT sulisa misgan, romeli mkKdr
ars Tquen Tana”.
ferP RmrTisa ars Guen mdabalTamde mowevnaY gangebulebisa misisaY, romel-igi maRal ars bunebiTiTa miT
simaRliTa RmrTeebisa TKsisaYTa, xolo moiwevis Guenisamdeca simdablisa kacTmoyuarebiTa wyalobisa TKsisaYTa.
amisaTKsca casa saydar misa uwodian, zeSTa aRmatebulisa misTKs RmrTeebisa misisa, xolo queyanasa _ kuarcxlbek, Guen mdabalTamde mowevisaTKs gangebulebaTa misTaYsa. da kualad ferP misa ars simtkice da SeuryevlobaY
saSjelTa misTa uqcevelobisaY, romelTa zeda mtkice
ars da arca erTsa ras dautevebs TKnier gangebisa.
frTe RmrTisa arian orni igi aRTqumani Zuelisa
da axlisa Sjulisani, romelTa mier gufaravs viTarca
- 189 -
mfrinveli marTueTa da romelTa Soris igi Tavadi dadga dasrulebasa oden Zuelisa Sjulisasa da dawyebasa
axlisa madlisasa. da kualad frTe misa arian saTnoebaY
da sibrZne, gina Tu saqme da xedvaY.
far RmrTisa iTqumis GueulobiTa kacobrivisa sityKsaYTa guls-modginebiT GuenebaY Tana-mbrZolobisaY,
xolo mas yovladve far ara ePmarebis, romlisaY mogonebaY oden saqme ars aRsrulebuli da moqmedebaY misi ara
odes daecadebis.
quxil RmrTisa sacnaur ars qadagebaY ZeTa maT
quxilsaTaY.
qar RmrTisa ars moswrafebiT da maliad saxilvel
yofaY moqmedebaTa da SewevnaTa misTaY, romelni-igi arawmidebasa soflisasa mtuerebr ganmaqrevel, xolo zrqelsa mas arm/ursa da gonebaTasa kuamlebr ganmabnevel
eqmnebian da bzesa vnebaTasa ganarGeven ifqlisagan saTnoebaTaYsa.
qalaq RmrTisa ewodebis pirmSosa mas eklesiasa zecisa ierusalemisasa da kualad
qalaq meufisa didisa ars yovlad wmidaY qalwuli
RmrTismSobeli.
qeba RmrTisa ars simravle keTilTa saqmeTa GuenTaY, romelTa mxedvelni aqeben mamasa Guensa zacaTasa. da
kualad mamaY igi Gueni zecaTaY pativ-gucems Guen, raJams viqebodiT mis mier eklesiasa Sina didsa mermisa mis
saukunoYsasa da madlobiT aRuarebdeT mas.
qriste cxebulad gamoiTargmanebis, viTar-igi
mraval gzis guasmies wmidaTa werilTa Sina; xolo mizezi
amis pirisaY reca saZiebel ars, Tu viTar berZulTa safsalmuneTa Sina mraval gzis moiPsenebis saxeli qristesi,
xolo qarTulTa Sina arca erT gzis sada. garna ese amier
iswave, rameTu viTar-igi berZenni pativisaTKs ebraelTaYsa mravalTa sityuaTa iPumeven ebraulTa, egreTve
qarTvelTa mravali sityuaY aqus saPmrad ebraulisaganca
da berZnulisaganca, vinaYca umecarTa mier ara advilad
ganirGevian ucxoni igi sityuani berZnulni ebraulisagan. xolo Guen ebraulisaganca maTve sityuaTa Semovi- 190 -
xuamT, romelni berZenTa Semouxaman da kualad berZnulisaganca sxuaTa umetesTa sityuaTa, romelTagani erTi
ars saxeli qristesi. rameTu ebraelTa TKssa enasa sxuaY
saxeli aqus `cxebulisaY~, ese-igi ars `mesia~, xolo berZnulad `qriste~ ars nacvalad `cxebulisa~. vinaYca cxad
ars, viTarmed pativisaTKs berZenTaYsa vityKT `qristesa~,
xolo daviTTa Sina `cxebulsa~ vityKT nacvlad qristesa, raYTa umetesad cxad iyos Zali sityuaTaY. da gueneba, Tumca ara uRono ars Tqumad, viTarmed uflisaTKs
da qristes misisaTKs. da kualad winaukmo SesaZlebel
ars ieremiaYssaca da mas sityuasa esreT Tqumad, viTarmed: `sul pirisa Guenisa, cxebul ufali~. aramed Guen
gKswavies mamaTagan, raYTa odesme `cxebulsa~ vityodiT
gancxadebisaTKs sityuaTaYsa da odesme _ `qristesa~ pativisaTKs berZenTaYsa. garna ese mtkiced sacnaur ars,
viTarmed oriTave amiT ufali Gueni iesu qriste iqadagebis cxebulad uflisa.
RmerT RmerTTa ewodebis RmerTsa. ara Tu RmerTi
kerpTa, aramed RmerT bunebiT, mies mier RmerT-qmnulTa
madliT da jer-GinebiT, romeli-ese ars RmerT-mTavroba misa, rameTu RmerTi dadgebis Soris RmerTTaYsa da
RmerTi mTavrobs RmerTTa zeda, angelozTa da wmidaTa.
Ruar RmrTisa ewodebis embazsa wmidisa naTlisRebisasa, romeli igi ara wyaro ars, arca samaradisod
mdinare, aramed qristes mier aRmocenebuli ars. dasrulebasave Tana sawuTroYsa amis JamTaYsa [igica] daesrulebis, rameTu romelTa ara aqave naTel-iRon wyliTa,
mermesa mas saukunesa cecxliTa naTel-iRon uSretiTa
miT da ganunaTlebeliTa da dausrulebeliTa, raJams matli maTi ara daesrulebodis da kuamli codvilTaY ara
dasruldebodis, viTarca Tqua qristeman saxarebasa Sina
sawinaYswarmetyueloTa wignTagan SemoRebiTa sityKsa sawamebelisaYTa.
yur RmrTisa iTqumis araraYsa dafarvaY misgan, xolo
moqmedeba yurTa misTa ars Zali igi msmeneli vedrebasa
sulisa misda Sevrdomilisasa, Tqmulisa misebr, vaTarmed: `yurni misni locviTa maTTa zeda~. da ese ars
- 191 -
yurad-RebaY misi, raJams saTno-iGinos aRsrulebaY
TxovaTa GeunTaY, romelTa maSin ara yurad-ixuams, raJams anu udbebiT/ viTxovdeT, an Tu ujerod rasme viTxovdeT pirvel Jamisa da TKnier wesisa sargebelisa.
SimSil RmrTisa ars cxovrebaY kacTa naTesavisaY,
romlisaTKs maradis Siis da ara odes ganZRebis.
Sueniereba RmrTisa ars taZari igi PorcTaY, romeli
pirvel uSuer-qmnil iyo codvisa mier, xolo Semdgomad
sam dRe daPsnisa, ganSuenebuli da ganaxlebuli Seimosa
igi man, romelman-igi ara sircxKl-iGina pirvel uSuerqmnilisaY SemosaY misi.
Secvaleba RmrTisa mier ars saRmrToTa xedvaTa
ganmravlebaY, romeli marjuenisagan maRlisa Zisa mxolod-Sobilisa moemadla naTesavsa ZeTa kacTasa, raYTa
dauyenebel iyvnen Svil-yofad RmrTisa.
cnoba RmrTisa iTqumis arsebiT damKdrebaY misi gulsa
Sina, xolo ucnaureba misa ars, raJams TKT kacman ucnauryos Tavi TKsi misgan daviwyebiTa mcnebaTa misTaYTa.
cxoreba saxel-edemis RmerTsa, viTarca yovelTa momcemelsa cxorebisasa, xolo
cecxl _ viTarca ganmlevelsa codvaTa nivTisasa
da kualad cecxl ewodebis Sewevnasa sulisa wmidisasa
ganyofisa misTKs enaTa cecxlisaTa.
cxoreba marjuenisa RmrTisa ars yovelive gzaY marjuene, romeli miiyvanebs kacTa cxorebad saukunod.
da kualad cxoreba igi saukunoY, romeli momeniWa Guen
qristes mier.
Zal RmeTisa ars qriste, RmrTisa Zali da RmrTisa
sibrZne.
Zil ewodebis mimyovrebulsa sul-grZelebasa RmrTisasa, romlisagan ganRKZebad evedrebian winaswarmetyvelni, raYTa iwyos Suris-gebad da Sjad. da kualad Zil iyo
dayovnebaY moslvisa uflisaY, romlisagan ganRKZeba iqmna
ganPorcielebaY misi. da kualad Zil iyo navsa/ Sina mZinarebaY igi misi, romlisagan ganaRKZebdes mowafeni Semdgomad aRtexisa qarTaYsa, da Guen guaswavebdes, raYTa, raJams vixiloT suli Gueni aRSfoTebulad mZafrTa maTgan
- 192 -
gulis-sityuaTa risxvisa anu Tu mowyinebisaTa, siZvisa
anu nayrovnebisaTa, cudad mzuaobrobisa anu ampartavanebisaTa, aRvadgendeT wina-mbrZolad misa siyuarulsa
da simarTlesa, siwmidesa da marxvasa, simdablesa da sibrZnesa mecnierebiTurT.
warmarTeba RmrTisa ars, raJams kacni ganswavlnes man
umjobesisa mimarT, rameTu keTilni Guenni yovelive Tavisa TKsisad Seuracxian mas mxolosa, romeli-igi yovliT
kerZo eZiebs cxovrebasa Guensa.
wameba uflisa saxel-edebis sityuaTa da brZanebaTa
misTa, romliTa uGuenebs kacTa keTilTa maT, romelni
mieniWebian moqmedTa keTilisaTa da wina-uwamebs da ganakrZalebs ara-STavrdomad satanjvelTa maT, romelni
mielian yovelTa midevnebulTa siborotisaTa.
wrfel ewodebis RmerTsa ara xolo amisTKs, romel
martiv da Seuzavebel ars borotTagan bunebaY misi,
aramed amisTKsca, rameTu yovelsave marTliad da siwrfoebiT ganagebs, ese-igi ars, rameTu arca codvilTa
moiZagebs, moiqcen Tu codvisagan, aramed ganuxuams maT
bWeTa sinanulisaTa; da kualad marTalTa, Semsgavsebulad sazomTa TiToeulisa simarTlisaTa, ganuyofs SewevnaTa madlisaTa, da ufroYsRa marTlmsajulebasa TKssa
ganhzavebs wyalobiTa da kacT-moyuarebiTa TKsiTa; xolo
siwrfoeba sityuaTa uflisaTa ars simarTle ganGinebaTa
da mSjavrTa misTaY.
wmida RmrTisa mamisa ewodebis mxolod-Sobilsa Zesa
missa, romlisa mier etyoda RmerTi kacTa da gamoucxadebda saidumloTa TKsTa dafarulobasa, rameTu mis
mier moeRo mcnebaY yovlisaTKsve, rasa-igi ityoda da raodensa qadagebda.
Wur RmrTisa iTqumis GveulebiTa sityKsaYTa kacobriv PumevaY jaWu-WurisaY, romeli RmrTisa arad saPmar
ars, aramed jaWu-Wur misa ars ubrZolelobaY igi Zalisa
misisaY.
WeSmaritebaY bunebiT saxeli ars RmrTisaY, romeliigi ars mxoloY utyuveli WeSmaritebaY, romelsa TKT
Tavadi wamebs Tavisa TKsaTKs, viTarmed: `me var gzaY da
- 193 -
WeSmaritebaY da cxovrebaY. ~
xedva RmrTisa ars aqaY ese sarkis-saxe ganwmedaY gonebaTaY, romlisa mier zogs-re da kerZod aqave miemadlebis TiToeulsa gancdaY Zalisa gange/bulebaTa misTaYsa.
xolo usrulesi igi xedvaY mermisa mis saukunoYsaY damarxul ars da, msgavsad aqaYTve ganwmedilebisa gonebaTaYsa,
TiToeulisada miniWebad aRTqumiT qadagebul ars wmidaTa werilTa mier.
Pel RmrTisa arian orni igini srulmyofelni sam-guamovnebisa misisani: Ze da suli, romelTa mimarT Tqua,
viTarmed: `vqmneT kaci xatad da msgavsad Guenda~. da kualad Pel ars zogad samTaYve igi Zali yovelTa dambadeblobisaY.
Pma uflisa ars ara ganmkueTeli raYme, gina momwylveli haerisaY, aramed Zali igi misi uxilavad metyueli,
romeli zraxavs gonebasa Sina wmidaTasa. da kualad Pma
RmrTisa ewodebis yovelsave Pmasa dabadebulTasa, angelozTasa, gina kacTa/ wmidaTasa, winaYswarmetyuelTa
gina mociqulTasa, rameTu viTar-igi Tavadi uxilavad
zraxavs gonebaTa maTTa, egreTve maTiTa miT orRanod
PumeviTa yovelTave Soris metyuelebs da ganacxadebs
dafaruleba(s)a saidumloTa TKsTasa. rameTu ara xolo
sityKrni da gonierni, aramed usulonica da uZravni, eseigi arian: cani uTxroben didebasa missa da queyanaY qadagebs Semoqmedebasa missa. da esreT romlisaganca sulierisa gina usuloYsa dumiliT, gina metyuelebiT RmerTi
iqadagebodis. yovelive Pmad RmrTisa saxel-idebis da
Seiracxebis.
jdomaY RmrTisaY saxis-metyuelebiT iTqumis, da ganmartebiT gulisPmis-sayofelad uRono ars, rameTu igi
Tavadi gare-Seuwerel ars: arca zis, arca dgas, arca
vals, aramed yovelive aRuvsies da Seucavs, da igi mxoloY araraYsagan Secvul ars, aramed pirad-piradad SecvalebisaTKs gangebulebaTa misTaYsa kacobriv mopovnebul
iqmnebian sityuani ese. amisTKsca jdoma saxel-edebis
Seuryevelobasa mSjavrTa da gankiTxvaTa misTasa.
- 194 -
aha esera gaqus, swavlis-moyuareo, daRacaTu ara
srulebiTi, aramed zogebiTi raYme gulisPmis-yofaY sityuaTaY, romelni RmrTisaTKs Porcielad iTqumian da sulierad gulis Pma-iyofebian.
amas Tana amasca mecnier iyav, viTarmed esreT aqus
GuelebaY wignebsa berZenTasa, raYTa anbansa zeda ganawyobden yovelTave sityuaTa gamosaZiebelTa da RrmaTa,
raYTa advil iyvnen sapovnelad. da wignsa mas `leqsikon~
uwoden, romel ars leqsTaY, ese-igi ars RrmaTa sityuaTaY. da TiToeulsa wignsa _ gareSeTa gina saeklesioTagansa _ yovelive RrmaY da gamosaZiebeli sityuaY anbanTa
zeda / ganwyobili da Sekrebuli Tavad da Sesavalad wignisa uweria, ukueTu oden gamomeZiebel da gulisPmismyofel yofil iyos momgebeli wignisaY, romelTa kualsa
SedgomiTa knini ese saxe Guenca giGueneT Tquen.
amiT saxiTa ganwyobil arian sityKs-gebani mwvalebelTani wmidaTa mamaTa da mnaTobTa maTgan yovlisa soflisaTaY basili kesarielisa da grigoli RimrTismetyuelisa
da ioane damaskelisa, raYTa raJams arsebisaTKs sityuagigebden wina-aRmdgomni, myis anisagan sityua-ugo, xolo
bunebisaTKs _ banisagan da guamisaTKs -ganisagan. da esreT advil iyos saPmarebelad Jamsa Wirisasa anbansa zeda
ganwyobili igi wignebi wmidaTaY.
amiTve saxiTa aRuwerian TKsni leqsikonni Rrma/Ta sityuaTaTKs berZulTa kostantine mefesa porfKrogenitsa
da didsa kKriles aleqsandrielsa, raYTa raJams eZiebdes
umecari, Tu rY ars myisi anu mrGobli, mansa Sina ganumarton, viTarmed mrGobl ewodebis orkecsa, xolo myis
_ anazdaYTsa. da ese aqamomde iyavn.
xolo, raYTa eseca cxad iyos, swavlisaebr wmidaTa
werilTaYsa, viTarmed TKs ars winaYswarmetyuelisa ara
xolo yofadTa saqmeTaTKs winaYswarmetyuelebaY, aramed
mis JamisaTa da gardasrulTaca saqmeTa warmoTqumaY,
viTar-igi RmrTis-mxilvelman mose iwyo sityuad RmrTivswavlulsa mas misda dasabamsa soflis Sesaqmisasa da
moiyvana sityua TKsi mis Jamisasa mas Tana faraoYs mZlavrebasa da Seudgina gamoslva ZeTa israelisaTa moklebi- 195 -
TurT PorcisaYT da mocemiT mananaYsaYT; mieriTgan iwyo
moswavebad yofadTa, moslvasa meufisa qristessa da ganTesvasa huriaTasa da cxorebasa warmarTTasa.
egreTve hyofs RmrTiv-aRZrulica ese qnari sityuaTa daviTisTaY: yofadTaTKs winaYswarmetyuelebs da gardasrulTa qvelis-moqmedebaTa RmrTisaTa moiPsenebs; mis
JamisaTa maT warmoityKs da Semdgomad mravalTa JamTa
aRsrulebadsa, viTarca aRsrulebulsa warmoaGinebs. ara
xolo winaYswarmetyuelebiTTa sityuaTa iPumevs, aramed moZRurebiTTaca da swavliTTaca, SjulisdebiTTa
da mcnebiTTa. odesme huriaTasa eglovs gangdebulebasa da odesme warmarTTasa ixarebs mowodebasa mravalmoqcevobiTa winaYswarmetyuelebisaYTa, msmenelTa gulsa
gulisPmisyofad ganakrZalebs da vnebaTa da aRdgomisa
qristesisa moswavebiTa wina-aRmdgomTa zraxvasa ganaqarvebs.
da amas yovelsa Tana saxarulevan da tkbil eqmnebis yovelTa muPledad iambikod SemoklebiTa sityKsaYTa,
rameTu umravlesTa fsalmunTa ricxuedobaY da marculedobaY cxad ars safsalmuneTa Sina ebraelTasa, daRacaTu sxuaTa enaTa Sina ver daucavs TargmanTa ricxK
marculisaY, romlisaTKsca guasmies ubadrukisa apolinarisTKs, viTarmed berZulad eseviTariTa sityKTa aRwera
daviTi, romel Zali ara daSTeboda, arca kualad ganiyofeboda sxuaTa daviTTa Zalisagan. da iambikod Tormet
marculedobaY yovlisa muPlisaY arca aRemateboda, arca
daakldeboda. garna misi igi samWeduri masve ganewona,
raJams sityuaTa misTa Txzulebasa PelovnebaY sityuaTa wmidisa grigoli RmrTismetyuelisaTaY damarRuevel
eqmna da romliTa-igi erTa moinadirebda, umravlesni TKsTa mimdgomTaganni GuenTa amaT erTa SeaerTna. rameTu
ara Tumca mas ewyo pirvelad Txzvad sxuaTa, daSWirdeboda eklesiasa gKrgKni igi mraval-Tualovani sityuaTa
didisa RmrTis-metyuelisaTaY, rameTu ara aqunda GueulebaY metsa da mraval-Pelovansa rasme sityua-mWevrobasa Seslvad ezoTa uflisaTa. xolo, vinaYTgan SeeSina
winamZRuarTa eklesiisaTa, nuukue metnobaY (sityua)Ta
- 196 -
umetesobad qadagebisa winaaRmdgomTaYsa Se(e)racxos da
miizidnes mravalni, amisTKsca qnari igi sulisa wmidisY
_ ena didisa mis RmrTis-metyuelisaY _ yves damPsnel yovlisave Pelovnebisa sityuaTaYsa.
esreT ukue jerovnad ganguecxadebis ricxuedobaY
romelTame fsalmunTa daviTisTaY maTgan, romelni zedamiwevniT mecnier arian enasa ebraelTasa.
jer-ars ukue, raYTa uwyodiT eseca, viTarmed, daRacaTu mravalni icilobebian wignisaTKs fsalmunTaYsa,
viTarmed ara yovelni daviTisnia. aramed umravlesni
da Guenni yovelni erT-Pma arian, viTarmed yovelnive
daviTis mier Tqumul arian. daRacaTu romelime sxuaTa vieTme pirsa zeda aRuwerian da TKsTa mgalobelTmTavarTada miucemian, aramed sityuaY yoveli misi ars
asormeocdaaTTave fsalmunTaY da zeda-warwerilnica
yovelni misni arian da sxuaTagan mopovnebulni, viTarigi Tqumul ars vieTganme.
da kualad diafsalmaY misive ars da orTa pirTa
gulisPma-gKyofs: anu cvalebasa sityuaTa Zalisasa, anu
qcevasa kiloYsa sagalobelisasa. rameTu mravalni mwyobrni mgalobelni daedginnes winaYswarmetyuelsa daviTs
aRsaSenebelad erisa, romelni-igi mraval-saxeTa PmaTa
qceviTa sawadel kacTa hyofdes mraval-moqcevsa mas siPSosa sawinaYswarmetyueloTa sityuaTasa.
xolo winaukmod ganwyobisa da ukuanaYsknelTa pirvelad da pirvelTa fsalmunTa ukuanaYsknelad dawesebisa
mizezi cxad ars, viTarmed adgil-adgil Tqumulni erTad
Sekrebul arian da ara msgavsad Tqumulebisa wesTa miuRies ricxK pirvelobisa da ukuanaYsknelobisaY, aramed
romelica pirvel povnil ars, pirvel [dawesebul ars]; da
romeli [Semdgomad] povnil ars, igica Semdgomad dawes[e]
bul ars. da amiTve wesiTa srul iqmnebis ricxK asergasisTa fsalmunTaY, romelni-igi huriaTa Soris xuT wignad
ganiyofebian. xolo ganiyofebian esreT: pirveliT fsalmuniTgani vidre meormocedmde _ erT wignad; da mieriTgani vidre sameocdameaTerTumetedmde _ meored; da
mieriTgan vidre oTxmeocdamervedmde _ mesamed wignad;
- 197 -
da mieriTgani asdamexuTedmde _ meoTxed; da mieriTgani
asormocda meaTedmde _ mexuTed wignad. xolo berZenTa
da qarTvelTaY wigni fsalmunTaY yovelive swor ars da
erT wign SewevniTa RmrTisaYTa da moswrafed moRuawebiTa didisa mis mnaTobisa giorgi mTawmidelisaYTa, vinaYca misiTave locviTa da madliTa berisa GuenisaYTa
yovelsave amas daviTisa Targmansa Sina arca erTsa muPlsa sada ePmara cvalebaY, aramed misive Targmnili muPli davwereT mis mieriTa oxiTa ganmPnobilTa. romlisaY
iyavn saukunoY netarebaY da PsenebaY misi! amin.
Q 37,1r-7v;
Jer.1,1r-6r
`fsalmunTa Targmanebis~ anderZi
didebaY da pativi, TayuaniscemaY da madli samguamovnebiT cnobilsa da erTarsebiT aRsarebulssa wmidasa
samebasa, romelman jer-iGina meoxebiTa wmidisa RmrTismSobelisa da yovelTa wmidaTa misTaYTa da locviTa wmidaTa mamaTa GuenTa efTKmesiTa da giorgisiTa, TanadgomiTa da ufroYsRa oxiTa da winaZRomiTa berisa Guenisa
saba sulaYsZisa TuxarselisaYTa, ganzogebaY wignisa amis,
romelsa uwodian Targmanni daviTisani, anu Tu Targmani
daviTisaY. pirveli igi _ simravlisaTKs mTargmnelTaYsa,
xolo meore _ erTguamobisaTKs da urTierTas Senawevrebisa patiosanTa maT asoTa misive da erTisa Tavsakidurisa qristesda damokidebulTaYsa. muPlni ukue daviTisani
pirvel Targmnilisagan dedisa egreTve davwereniT, viTa
vpoeT axal TargmnilTa daviTTa saukunod moPsenebulisa
giorgi mTawmidelisaYTa, romeli-igi unaklulod Targmnil iyo pirvel Guensa da arca moqene ganmarTebisa. xolo
Targmani muPlTaY yoveli axlad iTargmna berZulisagan,
viTarca yovelive geuwyos Sesavalsa wignisasa.
gevedrebi yovelTa, romelni miemTxKneT wmidasa amas
wignsa, locva-yavT zemoPsenebulisa mamisa sabaYsTKs berisa, efrem uSkelisaTKs, moZRuarTa, mSobelTa, ZmaTa da
SvilTa maTTaTKs, rameTu maTiTa winaZRomiTa da saWeTmpyrobelobiTa da ufroYsRa saPmriTa da warsagebeli- 198 -
Ta qmnil ars yovelive keTili Guen zeda RmrTisa mier,
romelman Zuel odesme karaulica balaamisi aRatyua,
romlisasa araraYT unaklulevanes ars aRtyuebaY pirutyuT saxesa amas gonebas Gem mcirisa da undoYsa efremissa, romelman ese vTargmne berZenTa enisagan qarTvelTa
enad da moqene var RmrTisa wmidiTa locviTa TqueniTa
aPocad bralTa da cTomilebaTa GemTa.
daiwera wmidaY ese wigni Savsa mTasa sanaxebsa wmidisa sKmeonissa, monastersa mamisa ezraYssa, PeliTa iovane
xucisa mTavaraYsZisaYTa. ufalman miecin sasyideli gulsmodgined werisaY da locviTa Tquen RmrTismoyuareTa
mkiTxvelTaY, qronikoni iyo t .
ufalo RmerTo, Seiwyalen da adiden sasufevelsa
Sina wmidani mamani, mnaTobni Guenni: antoni tbeli da
kKrike aleqsandrieli, romelni sityKT da saqmiT Zal-mwe
meyvnes TargmanTa amis wignisasa da kurTxeviTa maTiTa
acxovnen yovelni Zmani ezraYs monastrisani gardacvalebulni.
Q 37, 316 v.
- 199 -
zanduki da Sesavali wignisa amis, romelsa ewodebis gardamocemaY, Tqumuli wmidisa mamisa Guenisa ioane damaskelisa19
ese ergasisni Tavni ricxuedni maT Tana narTauliT
TavebiTurT gareSeTa wignTa da safilasofosoYsa swavlulebisaganni arian, romelTaY daRacaTu saWiro iyo
datevnaY enasa Guensa, vinaYTgan sxuaY araraY odes Targmnila safilosofosoTa wignTagani, _ aramed me daWrasa
da ganbZarvasa wignisasa mciredi Wiri virGie da Tquenca
amasve gevedrebi, mkiTxvelTa da gardamwerelTa, raYTa ara dauteoT amaTi daweraY reca siRrmisaTKs uPmar
sagonebelobisaTKs.
vaqeb wessa sawinaYswarmetyueloTa wignTa mTargmnelisas, romelTagani mciredi raY gaigonebis uswavlelTa, ginaTu zogs-re swavlulTa mier, garna sityuaY
sityKsa nacvali Sedarebulia berZulisa da egreTve me,
daRacaTu umravlesi amaT TavTagani jereT ver gamigonebia, aramed wyalobiTa RmrTisaYTa da momadlebiTa
saufloYsa da cxovels-myofelisa saflavisaYTa, sityuaY
Sedarebuli berZulisa da marTebiTi ara akls.
xolo Zalsa sityKsasa gulisPmis-yofaY ese zogad yovelTa RmrTisagan viTxooT da Seuorgulebelmca varT,
rameTu moviRoTca, ukueTu oden mouwyinebelad vrekdeT zedaYszeda kiTxviTa da ueWuelad gangueRos kari
19 iwyeba `dialeqtikis~ zandukiT(1r).~ wyaro codnisas~ Sesavalic da anderZic ramdenjermea gamoqveynebuli. maTi pirveli publikacia T.
Jordanias ekuTvnis (T. Jordania, qronikebi da sxva masala saqarTvelos istoriisa da mwerlobisa, Sekrebili, qronologiurad dawyobili da axsnili T. Jordanias mier, wigni I, tf., 1892,
gv. 215-219. meore gamocema, Tb., 2004. ix. agreTve: e. TayaiSvili,
1902, gv. 710-717; s. gorgaZe, 1926, gv. 182-192; A fondis xelnawerTa aRwerilobis I tomi, Tb., 1973; ioane damaskeli, dialeqtika,
qarTuli Targmanebis teqsti gamosca, gamokvleva da leqsikoni
daurTo maia rafavam, Tb., 1976, gv. 66-70; wm. ioane damaskeli, marTlmadidebluri sarwmunoebis zedmiwevniTi gadmocema, ori Zveli
qarTuli Targmani gamosacemad moamzades r. mimonoSvilma da m.
rafavam, winasityvaoba da SeniSvnebi daurTo m. rafavam. berZnulidan Tanamedrove enaze Targmna, Sesavali da SeniSvnebi daurTo
e. WeliZem, Tb., 2000gv. 23-25.
- 200 -
gulisPmis-yofisaY da daRacaTu yovelive ver gulisPmavyoT, garna ese xolo same uwyodiT, viTarmed eseviTari
ars safilasofosoY swavlaY, romeli-igi aqaca saWirod
saPmarad SemouRebies wmidasa ioane damaskelsa, raYTa
amaT mier winaaRudgebodian Svilni eklesiisani gareSeTa
maT filosofosTa da maTiTave isriTa ganhgumerden maT,
rameTu TKnier amaT sityuaTasa, sxuebr SeuZlebel ars
sityKs-gebaY winaaRmdgomTaY. sityua-gKgebdes raY gareSeni igi ganukueTelisaTKs, romel ars guami, da bunebisaTKs, romlisaTKsca jerovnad mouxuman ese wmidasa
ioane damaskelsa da amaTiTa eklovnebiTa mouzRudavs
venaPisa amis TKsisa nayofTa SuenierebaY. xolo uwinares
raY venaPisa SevidodeT da tevnebisa madlTaYsa ganxilvaY
guwadodis, ese winaYswar geuwyos zandukisa amis mier,
raYTa romlisa pirisaTKs gKxmdes, maliad movisTuloT
sitkboeba Y. 20
aha, esera, gqonan asni Tavni saeklesioni ormeocdaaTTa TavTa mier safilosofosoTa gareSezRudvilni, da arca eseni srul arian umaTod, arca igini _
uamaTod. vinaYca vikadreb da vityK, romelsa Zali misces
RmerTman amaTda gardawerad, ese daimarxen, raYTa ukueTu mokle `winamZRuari~ uGndes, wmidisa mamisa efKmes
mier Targmanebuli, igi Seitkbos, rameTu mas madliTa
sulisa wmidisaYTa Pel-ewifeboda SematebaYca da daklebaYca. xolo Tu axali ese swaddes gardawerad, mas amas
Tana nu gahrevs, nuca amas _ mas Tana, aramed ukueTu amas
daiwerdes, ese iRuawen, raYTa araraY daaklos, ara xolo
asormeocdaaTTa amaT TavTagani pirveliT ebistoliTurT, aramed arcaRa Gemi ese kadrebuli da mozraxuli.
ara xolo Sesavalsa amas vityK, aramed kidesa warwerilTa
TargmanTaca, romelTagani romelnime zepiriT dawerilnia da romelnime _ dedisagan. da zepirobisa mizezi ese
ars, vinaYTgan yovelsa Targmansa uPms SematebaY sityKsaY
reca ganmacxadebelad Zalisa. xolo me, viTarca yovelTa
unarGevessa, mizezi igi da Semdgomad RmrTisa momcemeli
igi Gemda TargmnobisaY beri Gueni amas mibrZanebdis, raY20 Sesavlis am nawilSi GarTulia `gardamocemis~ zanduki (1v-2v),
- 201 -
Ta wmidisa sityuaY martivad da Seuzavebelad da Seuxebelad vsTargmno da ukueTu raYme Zalisa ganmacxadebeli uPmdes Guensa enasa, igi kidesa zeda adgil-adgil da
Sesavalsa Sina Tavsa wignisas davwero. amisTKsca yovlad
ujero ars visganme kidesa warwerilisa mis TargmnisaY
Sigan gareviT daweraY, aramed kidesa warweraY, viTarca
viswaveT Guen ese oTxasocTa maTgan wignTa Teodore patriarqisa mier sKmeonwmidas SewirulTa, romelTa Sina
araraY hrTavs sagalobeli, TKnier yovelnive sakiTxavni
arian _ gareSeni da saeklesioni. da saWiroYsa sityKsa
Targmani pativTa zeda wignisaTa uweria, xolo `Seiswaveni~ da `gansazRvrebaY~ `ganGinebiTurT~ da `samecnieroY
ese~ ara oden amas wignsa, aramed yovelsave wignTa berZulTa uwerian kidesa, raYTa raJams samecnierosa rasme
sityuasa eZiebdes vinme, advilad povos da ara uPmdes
mimyovrebuli Jami, anu yovlisave gardakiTxvaY. xolo
`gansazRvrebasa~ da `ganGinebasa~ igive da erTi Zali aqus
da `gansazRvrebisa~ Targmani TKT wina gepoebis safilosofosoTa TavTa Sina meaTequsmeted Tavad.
kualad eseca sacnaur iyavn, viTarmed ara jerars, raYTa sxKsa visganme Sekazmulad vhgonebdeT wignsa
amas, viTar-igi guasmies sKmeon loRoTetisa da sxuaTa
mier berZenTagan kazmvaY wignebisaY, garna uwyiTmca, Tu
romelTa wignTa egebis kazmvaY, anu romelTaY uRonoY
ars, rameTu ipoos Tu cxorebaY, anu wamebaY, anu raYca
raY hambavi, gina moTxrobaY sofluriTa da uSueriTa
sityKTa aRwerili, mas sityKT ganaSueneben, gargahkazmven da `metafras~ uwoden, romel ars `gardakazmuli~.
da amasca maSin hyofen, odes aRmwereli hambavisaY mis
litoni kaci iyos da ara wmidaTagani, viTar-igi umravlesTa wmidaTa wamebani TanadaxudomilTa monaTa vieTganme aRweril iyvnes, mas Sehkazmven eseviTariTa sityKTa, romeli masve pirsa ityodes da ara Sehmatebdes,
arca daaklebdes saqmeTa. xolo wmidaTa Tqumulsa da
marTlmadidebelTa mamaTa aRwerilsa vervin ikadrebs
Sexebad, viTarca wmidasa saxarebaTa da epistoleTa pavle mociqulisaTa, raodenTa litonisa sityKTa aRweril
- 202 -
iyos, berZenTa da marTlmadidebelTagani veravin Seexebis, araTu vinme iyos sulel, ufroYsRa mwvalebel da
ganvrdomil eklesiisagan.
amas yovelTa Tana eseca sacnaur iyavn, viTarmed
`winamZRuari~ saxelad wmidisa anastasi sinelis TqumulTaTvis minaxavs berZenTa Sina, xolo amis wignisaTvis _
arasada, TKnier qarTulisa. amisTKsca esreT jer-uGndin siwmidesa Tquensa, raYTa viTar-igi zedawarwerilsa
amassa Sina iTqumis, `gardamocema~ uwoddeT wignsa amas,
romeli-igi berZulsa Sina esreTve ars da `winamZRuar~
masve wmidisa mamisa efTKmes Targmnilsa saxel-edeboden,
rameTu TKT igi amisganve ars. xolo ese ara uwyi, Tu TKT
mamasa efTKmis gamoukrebia, anu berZulad esreT upovnia,
rameTu sxuani wignni gamokrebulni, viTar-igi ars `margaliti~ da `yuavil-krebuli~ da sxuani msgavsni maTni,
berZulad egreTve gamokrebulni arian.
amas yovelsa Tana mravalJam ugulebel-qmnilsaca
brZanebasa awRa aRsrulebisaTKs Tavs-ideviT da momiteveT mcired gangrZobaY sityKsaY, rameTu vidreRa-igi
jereT Guen Tana iyi netari igi da yovlad rGeuli moRuaweTa Soris beri ioane farakneli, romelman mowled gamoikiTxa Gemgan da mibrZana amaT pirTaTKs: vinaYTgan pirvelTa maT TargmanTa araraY eRuawa wertiliTa gakueTisaTKs sakiTxavTaYsa, amisTKsca zepiriT uPmda gakueTaY
yovelTa saxelovanTa mkiTxvelTa. xolo berZulad ara
esreT ars, aramed esoden misandobel ars wignebi maTi
marTlad gakueTilobisaTKs, viTar Gueni sagalibeli,
romeli didisa mis mnaTobisa giorgi mTawmidelisagan
Targmnil ars.
amisTKsca me Zalisaebr Gemisa ara ugulebels miqmnies, aramed yovelive Gem mir Targmnili wigni erT-wertilad da or-wertilad, sam-wertilad da equs-wertilad
gamikueTia: erT-wertili ukue mcired sasuenad, or-wertili _ gasakueTelad sityKsa da sam-wertili _ didad
sasuenad da equs-wertili _ sruliad dasaboloeblad da
axlad dasawyebelad sityKsa. ars iSKT, romel ara dasaboloebelad zis equs-wertili, aramed Pmis saqcevelad
- 203 -
oden, romeli-ese metafrasTa Sina ufro ipoebis, raJams
mowame msajulisa mimarT metyulebdes da myis RmrTisa mimarT cualos metyuelebaY, eseviTarsa mas adgilsa
equsi wertili uzis, ara raYTa daaboloos, aramed raYTa
PmaY iqcios mkiTxvelman.
aw ukue adre gamokiTxuli keTilisa mis gulisPmismyofelisagan da Gem mier misda Txrobilsa aqa dawerad brZanebuli awRa viiZule dawerad, rameTu ufroYs
yovlisasa sarwmunoebisa da RmrTismetyuelebisaTKs
TqumulTa wignTa Sina saPmar ars krZalvaY mkiTxvelisagan da mwerlisa da msmenlisa.
gevedrebi ukue, raYTa wertili SeikrZaloT da me yovelove cTomilebaY momitioT da locva-hyoT pirvelmoPsenebulTa maT mamaTa: berisa sabaYsTKs, romeli iyo
Semdgomad RmrTisa mizezi da momcemeli Gemda TargmnobisaY da mRdelisa gabrielisaTKs, romlisa brZanebiTa da
locKTa mosca RmerTman wmidaY ese wigni naTesavsa Guensa;
amaT yovelTa Tana me SemiwyaloT usasyidloT da iTxoveT
RmrTisagan motevebaY uricxuTa borotTa GemTa da Tquencamca gipovnies wyalobaY dResa mas sasjelisasa mravalmowyalisa RmrTisagan, romlisaY ars didebaY da simtkice
da Zali aw da yovelTa saukuneTa ukunisamde, amin.
A24, 1r-4v; S 1358,8r-11r; A406,1v-7v
ioane damaskelis `gardamocemis~ anderZi21
locva yavT, qristes-moyuareno, gabrielisTKs,
romlisa brZanebiTa iTargmna wmidaY ese wigni da keTilTa moRuaweTa GemTa da ganmaZlierebelTa, amas Tana mzrdelTaca da msaxurTa: arseni iyalToelisa, iovane da iovane xucesTa, stefanesTKs diakonisa da ufroYs yovelTa
Gem sawyalibelisa, reca Targmanisa efrem mcirisaTKs,
romelsa didTa kaTolikeTa marxvaTa codvaTa TKsTa
glovaY da qristianeTaca saeroni Jamni ugulebels-meqm21 daculia erTaderT xelnawerSi A24 (137v). gamoqveynebulia A fondis
xelnawerTa aRwrilobis I tomSi, Tb., 1973, ix. agreTve, ioane damaskeli,
dialeqtika, qarTuli Targmanebis teqsti gamosca, gamokvleva da leqsikoni daurTo maia rafavam, Tb., 1976, m. rafava, 1976, gv. 47.
- 204 -
nnes SiSiTa amisisa ver gasrulebisaTa, romeli srul-yo
RmerTman locviTa zemoPsenebulTa amaT mamaTaYTa, amen.
A 24, 137v.
`samociqulos Targmanebis~ kolofonebi
a)`samociqulos Targmanebis~ winasityvaoba22
`ese sacnaur iyavn yovelTa, romelni miemTxKneT wmidasa amas wignsa, viTarmed, viTarca igi daviTisa TargmanTa Sina, egreTve yovelsa amas samociqulosa wignsa Sina
Zalisaebri mowfobaY damicavs didisa mis moZRurisa da
yovelTa eklesiaTa GuenTa mnaTobisa giorgi mTawmidelisa saukunod moPsenebulisaY, me, undosa mtuersa wmidaTa
ferPTa maTTasa efrems mciresa, rameTu maTive Targmnili saqme mociqulTaY, kaTolikeni da ebistoleni wina
mesxnian da samociquloY sityuaY mier damiweria, raYTa
ara meored Targmnilad Seiracxos wigni samociquloY.
xolo vinaYTgan berZenTa enaY ufskrul Rrma ars da igive
da erTi sityuaY mravalsa pirsa aRiarebs, da upiratesad
yovelsa mas adgilsa zedamiwevniT gamoikvlevs wmidaY ioane oqropiri da gancxadebulad ueWuel hyofs viTarebasa missa, amaT eseviTarTa RrmaTa adgilTa, sadaca uPmda
SecvalebaY da sxuebr cvalebaY sityuasa samociqulosa
qarTulsa, romeli maSinRa ZliT gulisPma-iyofebodis,
odes samni gina oTxni Targmanni pavlisani da egodennive leqsikonni, romel arian RrmaTa wignurTa sityuaTa
anbansa zeda ganwyobili sityuani, erTgan Semovkribni,
maSinRa ZliT moupoY qarTuli Semsgavsebuli sityuaY. da
eseviTarni sityuani sadaca Semicvalebian, kidesa stiqonisasa iotaY damisuams, da Sina sityuasa winaYT ese,
viTarmed "usakuTres ars eseT" aw ukue, sadaca kidesa
22 “samociqulos Targmanebis~ anderZ-winasityvaoba sam xelnawerSia
daculi: Jer.16(2r-3v), fragmentulad A677(244v-245v) da Q 1158(102r-v).
gamocemulia ramdenjerme: r. bleiki, 1926, gv. 160-166; saqm. mociqul., 1950, gv. 029-031; n. mari, 1955, gv. 55-62; e. koWlamazaSvili,
2003, gv327-331.
- 205 -
stiqonisasa anu sityuasa zeda iotaY hpoo da sityuasa
Tana `usakuTresi~, can, viTarmed mcired cvalebaY hnebebia mas sityuasa, romel-igi wmidasa mamasa Guensa giorgis
ara egoden sxKsa raYsme mizezisagan, raoden Zuelisave
pavlis wayolisagan dautevebia; rameTu pirvelni daviTnica, romel axlad eTargmnes, mravali sityuaY Zuelisa
Gueulebisada mieyvana, vidremdis ukanaYsknel didisa mis
moRuawisa giorgi dayudebulisa iZulebiT brZanebiTa
kualad usrulesad da uwmidesad eTargmnnes. amiT mizeziTa vhgoneb samociquloYsaca amis wignisasa, viTarmed
romeli mravalsa pirsa aRiarebda, igi Zuelisave Targmnilisada miuyvanebia. da meca egreTve samociquloY sityuaY viTa maT eTargmna, egreT damiweria pirvel, raYTa
mowfobaY misi srul vyo. xolo sada Targmani sityKsaY
maiZulebda iSKT cvalebasa sityKsasa, igi Targmansa Sina
iotaYTa da usakuTresiTa aRminiSnavs yovelsa adgilsa.
da amiT saxiTa Zalisaebr gankrZalul var, raYTa ara
sityKsa sxueobrobaman Secvaleba-mces Targmanisca da daguaWirvos marTl ganmartebuli sityuaY wmidaTa maTTaY,
aramed raYTa pirvelad sityuaY samociquloY Sevasworo
berZulsa Zalisaebr, TanaSewevniTa da winaZRomiTa TargmanTa da leqsikonTaYTa, rameTu ars mravali sityuaY, romel TKsagan pavles Sina egre ufro Seewyobvis qarTulad,
xolo odes wmidaTa Targmanebasa Tana Seatyua, pirvelad
samociqulosa sityuasa gamokulevaY una da SedarebaY
da egreTRa Targmansa missa daweraY. amis pirisTKs gevedrebi yovelTa qristes moyuareTa, raYTa pavles Sina,
gina sxuasa samociqulosa, amaT TargmanTagan cvalebuli
sityuaY ara vin GahrToT, aramed ucvalebelad ipyarT
didiTa moRuawebiTa Targmnili wmidisa mamisa GuenisaY,
viTar ese meca misisave Targmnilisagan damiwerian aqa
Sina samociquloni sityuani da kualad me nu mabralebel meqmnebiT adgil-adgilTa usakuTresTaTKs, rameTu
araTumca pirvelad sityuaY Semedara, Targmani sityKsaY
gairyuneboda da kualad Semdgomni mecnierni berZulisani mabralebel gueqmnebodes gamouZiebelad dawerisaTKs
sityuaTaYsa. amisTKs nu vin Tquengani mabralobs, Tu vi- 206 -
Tar me, undoman, gamoZiebad Pel-vyav da ukueTu GemiTa
ZaliTa WeSmaritad cof da naRvlian var, xolo ukueTu
TKT maTve wmidaTa mamaTa efTKmis da giorgis Targmnilsa
wmidisa ioane oqropirisa Targmnilsa sityuasa Tana Sevatyue da egreT Zalisaebri raYme, amisTKs ukueTu vinme mabralebdes, pirvelad Sendobasa viTxov da amissa Semdgomad ganucxadeb saidumlosa gonebisa Gemisasa da vityK:
ukueTu raYca raY vidre moaqamde miTargmnies da rasaca
waRmarT Rirs viqnebi Targmnad da ara yovelive, Semdgomad RmrTisa da wmidisa RmrTismSobelisa yovelTa wmidaTa, efTKmis da giorgis madlisad da winadamaSuralobisa
da aw meoxebisad Semiracxies, numca Seracxil var wessa
Tana qristeaneTasa da kualadca vityK: ukueTu ara berTa GuenTa antonis da sabaYs locviTa qmnilad Sevhracxo
yoveli niWi efTKmis da giorgis oxaTa mier moniWebuli
Gemda, numca Rirs viqmnebi wyalobasa RmrTisasa!
amas yovelsa vityK misTKs, ukueTu raY ipoos TargmnilTa amaT wignTa Sina GemTa Rirsi raYme RmrTisaY da
Semsgavsebuli sabaYs da antonis meoxebisaY, xolo raodeni raY ars amaT Sina cTomili sityKT, gina gulisPmisyofiT, missa aRviareb, viTarmed Gemi oden ars, da vnebaTa
samkKdrebelisa amis gonebisaY, simravlisa bralTaYsa da
friadisa uswavlelobisa da umecrebisaY, romliTa arcaRa Tu qristeaneTa ricxusa Tana var aRracxuvad. amisTKs
gxadi yovelsa naTesavsa qarTvelTa momavalTasa, rameTu
Tqueni ars niWi ese da yovelTa locvisaY, raY pirvel
Tquen momiteoT yovelive, raYca raY cTomilebaY ipoos,
romelTaca GemTa TarnmnilTa Sina uswavlelobisaTKs da
siWabukisa da uRirsebisa, da saxierebiT evedreT GemTKs
RmerTsa, raYTa ara damsajos saukunod, rameTu me Zalisaebr viRuwid simarTlesa da Sedarebasa berZulisasa,
mravalTa da mecnierTa moZRuarTa berZenTa da qarTvelTa gamokiTxviTa. ufalman TqueniTa locviTa mces madli
yovelTa mizezTa da Zal-mweTa da sityKT da saqmiT TanaSemweTa Gemisa TargmnobisaTa da Tquen Tana mkKdr myvnes
sasufevelsa missa da me _ zogad Tquen yovelTa oxiTa _
miPsnas patiJisagan yovelTa TananadebTa GemTaYsa, amin.
- 207 -
ese saqmisa mociqulTaYsa Targmani sityua-sityuad
mravalTa Targmnilisagan Semokrebuli ars, da siPSoYsagan saxelebi TKs-TKs ara egeboda daweraY. xolo viTarca
zedawarwerili cxad-hyofs, umravlesi da yovelgan wmidisa ioane oqropirisaY ars da adgil-adgilRa daerTvis
sxuaTaca wmidaTaY mravalTa wignTagan erTad Sekrebuli
wmidisa kKriles mier.
Jer.16, 2r-3v.
b) `mociqulTa saqmis Targmanebis~ anderZi23
didebaY da madlobaY dasabamsa da srulebasa yovelTa
arsTasa da mizezsa da araarsisagan momyvanebelsa arsTa
arsebisasa, RmerTsa Guensa, romeli-igi maradis ars da maradis samguamovan da erTars ars, romlisa momadlebiTa
da wyalobiTa, meoxebiTa wmidisa RmrTismSobelisaYTa da
yovelTa wmidaTaYTa da locviTa berTa GuenTaYTa sruliqmna TargmanebaYca mociqulTa saqmisaY, aw axlad Targmnili berZulisa enisagan, rameTu viTarca winaYswarmetyueli
ityKs -`araTumca ufalman sabaoT damiteva Guen Tesli, viTarca sodomeli da gomorelni viqmneniT da mivemsgavseniT~ _ egreTve me, arawmidaY ese, vityK, viTarmed: araTumca locvaY wmidaTa mamaTa GuenTaY da sityuaY da swavlaY
maTi qmnil iyo saWeTmpyrobelad da mmarTebel, araraYmca
keTili srul-iqmna Gem [codvil]isa suliT da PorciT
mwikulevanisagan, vinaYca raJams momadlebiTa berisa sabaYs
locvaTaYTa mommadla RmerTman safarveli wmidisa mamisa
Guenisa berisa antonisi, raYTa ara sruliad obol viqmne
Semdgomad misa, maSin amisiTa brZanebiTa pirvelad ukuH
samociquloTa pavles ebistoleTa da kaTolikeTa Targmani vTargmne, viTarca usaWiroesTaY. amissa Semdgomad
saqmisa mociqulTaYsa TargmanebaY reca mZimed aRmiGina eSmakman, aramed cud-yo ufalman siverage misi da viTarca
sakrveliTa, egreT mipyra berman antoni da ara miteva usrulad datevebaY amisi. da mas Tana-ewamnen iovane Rrama23 “mociqulTa saqmis Targmanebis~ anderZi erTaderT Q1158 xelnawerSia SemorGenili (Q1158,101v). pirveli publikacia ekuTvnis e.
koWlamazaSvils (e. koWlamazaSvili, 1996; 2003, gv. 341).
- 208 -
tikosi sKmeonwmideli da iovane [ra]teuli, raYTa `piriTa
orisa da samisa mowamisaTa daemtkicos yoveli sityuaY~. [aw
ukuH] Gemi aRmiarebia sulmokleobaY, raYTa SendobaY mommadloT, da berisa antonissa vqadageb, Semdgomad RmrTisa,
Pelis-apyrobasa, raYTa Tquenca, romelni ikiTxvideT gina
swerdeT, mas akurTxevdiT da hmadlobdiT
Q 1158, 101r.
g)kaTolike epistoleTa Targmanebis anderZi24
locva yavT anriasTKs xuces-monazonisa, romeli yofil-ars mwerali berZulisa amis wignisaY, romlisagan
iTargmna kaTolikeTa ese Targmani enasa Guensa.
ufalo, adide didebiTa wmidaTaYTa mizezi yovelTa
keTilTaY, beri Gueni antoni da misiTa madliTa Seiwyale
suli iovane xuces-monazonisa, mowafisa maTisaY, romelman
wyalobiTa da Pelis-apyrobiTa maTiTa didsa siglaxakesa
Sina guls idgina TKsiT safasoYTa axlad Targmnilisa amis
wignisaY TKsad mogebaY, salocvelad mSobelTa da ZmaTa...
Q 1158, 316r
d) pavles hromaelTa mimarT epistoles TavTa GaminaTvalze
darTuli anderZi25
sacnaur iyavn, viTarmed ese `uwyebani mizezTani~ da
`Tavni~ pavles Targmanisagan Gaweril arian pavlesa Sina
berZulsa da mier _ qarTulsa, viTarca mokled yovlisa
Zalisa da sityuaTa mizezisa mauwyebeli. xolo me, uRirsman efrem, mier pavlisagan gardmovweren, rameTu arRara
uPmda unaklulod Targmnilsa didisa mis moZRurisa giorgi mTawmidelisasa meored TaragmnaY visganca, rameTu igi
sZlevs yovelTa TargmanTa marTlgamometyuHlebiTa sity24 “kaTolike epistoleTa Targmanebis~ anderZi erTaderT Q1158 xelnawerSia SemorGenili (Q1158,101v). pirveli publikacia ekuTvnis e.
koWlamazaSvils (e. koWlamazaSvili, 1996; 2003, gv. 343).
25 anderZi daculia mxolod Q1158 xelnawerSia (Q 1158, 103v). pirveli
publikacis ekuTvnis e. koWlamazaSvils (e. koWlamazaSvili, efrem
mciris kidev erTi ucnobi anderZi: mcire saeklesio kalendari
1999 wlisaTvis, Tb., 1999, gv. 31-32; ix. agreTve, e. koWlamazaSvili
2003, gv, 343-344).
- 209 -
uasa mas WeSmaritebisasa; romlisa oPaY meyavn me saukunod,
viTarca undosa mtuHrsa wmidaTa ferPTa misTasa.
Q 1158, 103v,
e) pavles epistoleTa Targmanebis anderZi26
uwyebaY mizezsa wignisa amis mravalTa wignTa
erTad Semokrebulisasa
viTarmed wmidaY iovane oqropiri ars Targmani ebistoleTa pavle mociqulisa da viTarmed GuHnebiTa prokles mier xilulTa gulsavse qmnil ars ueWuHlobasa
mis mier Targmnilobisasa, ese zedamiwevniT guHswavebis cxovrebisagan TKT mis wmidisa mamisa Guenisa iovane
oqropirisa. xolo Tu viTar didTa TargmanTagan SemoklebiTi ese Targmani gamokrebul ars, igica mokled ganvacxadoT SewevniTa RmrTisaYTa:
sacnaur iyavn, viTarmed msgavsad saxarebisa TargmanTa, vrcelad Tav-Tavoan da swavlian ars da mravalwignad ganyofil vrceli Targmani saqmisa mociqulTaYsa da
kaTolikeTa da epistoleTa pavle mociqulisaTaY. garna
vinaYTgan mravalwignobisagan saWiro ars glaxakTa kacTa
mier mogebaY maTi, eseca GuHnTKs winaYswar izruna yovlisa
winagamgebelman RmerTman da amissa viTarebasa viswavebT
epistolisa misgan didisa kKrile aleqsandrielisa,
romeli iZie da hpovo Tavsa wignisa mis pavles Targmnad garemowerilisasa, romlisa berZnulisagan Targmnad ewyo Guensa mas axalsa oqropirsa, wyarosa da Zirsa
Targmanebisasa, wmidasa mamasa da moZRuarsa eklesiaTasa
_ efTKmes mTawmidelsa da uTargmnia orTa oden ebistoleTaY, mcired naklul, xolo mizezi usrulobisa maTisaY
RmerTman icis. amis wignisa TaviT kerZoY igi ebistole
amas cxad_hyofs, viTarmed (gv. 236) visme moswrafesa eTx26 `pavles epistoleTa Targmanebis~ anderZi daculia erTaderT
aTonur xelnawerSia (Ath.18gv. 235-238). pirveli publikacia ekuTvnis d. TvalTvaZes, (d. TvalTvaZe, efrem mciris erTi ucnobi
anderZi: Tsu Zveli qarTuli enis kaTedris Sromebi, t. 27, Tb.,
1988, gv. 210-221. 1989, gv. 220-221; ix. agreTve, e. koWlamazaSvili,
2003, gv. 300-302.
- 210 -
ova didisa kKrilesgan, raYTa pativTa zeda samociquloYsa
wignisaTa waruweros Semoklebuli Zali sityKsaY, raYTa
aqundes mas erTwignad pavle Targmniani. amisTKs wmidaY
igi miuwers, gulsmodginebasa missa aqebs da cxad-hyofs,
viTarmed oqropirisa TargmanTagan gamoukrebies mas
mokle Zali sityKsaY da adgil-adgil sxuaTaca wmidaTaY
daurTavs, sadaca upovnies sakiTxavTa Sina ganmartebaY
samociquloYsa sityKsaY. vinaYca aw viTarca berZulisagan
gKswavies, ara kKriles Targmnili ars garemowerili igi
Targmani pavles sityuaTaY, aramed, viTarca TKT ityKs dasabamsa, oqropirisa TargmnilTagan wignTa Semoukrebies
mokle Zali TiToeulisa sityKsaY, da viTarca umravlesi,
zedawaruwerelad dautevebies misi, xolo adgil-adgil
vissaTaca dahraTavs, aTanasissa gina basolisasa, grigorissa anu TKT Tavisa TKsisasa, saxelsa zeda daswers, rameTu miwyebiT da vrclad da srulebiT aravis amaTgansa
uTargmnia pavle, TKnier ioane oqropirisa, aramed sakiTxavTa Sina maTTa sadaca upovnia samociquloY sityuaY
ganmartebuli, igica zeda daurTavs oqropirisa Targmnisada. xolo garemoweraY igi amisTKs uqmnia, raYTa ara
ganikuHTos samociquloY sityuaY, aramed ricxKTa oden da
niSniTa kideTa zeda Targmani moiRebodis. amisTKsca mas
ara pavles Targani hqKan, aramed pavle Targmaniani.
aha, esera, daRacaTu sruli igi mravalwignad swavledi Targmani samociquloYsa wignisaY oqropirisaY ars,
garna erT wignad Sekrebulica ese _ misTave TargmanTagan, ara litonisa kacisagan, aramed didisa kKri(237)
le aleqsandrielisagan Semokrebul ars; da raoden igi
hmats sivrciTa da swavlaTa simravliTa, egoden ese
sxKT kerZo hmats _ erT wignad SemokrebiTa da mokled
Zalsa sityKsasa ganmcxadeblobiTa, rameTu sivrcesa Sina
swavlaTasa ganTesulsa Zalsa sityKsasa gamomrGevelad
mciredni vieTnime ipovebian. amas Tana imiTca, rameTu
ara xolo mis didisa pavles Targmanisagan, aramed sadaca
sakiTxavTa Sina TKT mis wmidisa ioane oqropirisaTa, gina
sxuaTaca vieTca wmidaTasa ipoebis samociquloYsa sityKsa TargmanebaY, yoveli aqa Semiukrebies da TiToferTa
- 211 -
yuavilTagan erTad golad saukunoYsa sitkboebisa morwmuneTad dauunjebies, romeli-ese aw qarTvelTa enasa
srulebiT mohmadla RmreTman locviTa wmidaTa mamaTa
GuenTa saba Tuxariselisa da antoni tbelisaYTa.
xolo vinaYTgan garemowerili igi pativTa da ricxuTa
saZiebeli saeklesiod sakiTxavad da sawereladac Znel iyo,
amisTKs viTa TKT wmidisa ioane oqropirisa didTa TargmanTa Sina ars marTlgawyobil, egreT umjobesad wames berTa
GuenTa da igi moTxviTad mowerili wmidisa kKriles mier,
marTlgavawyveT uadvilesobad mweralTa da mkiTxvelTa;
romeli usaxeloY ars, igi oqropirisaY ars yoveli, xolo
adgil-adgil visica iSKT zedadaerTvis, misi saxeli sweria.
ars, romel Semdgomad kKrilessa yofilTaca wmidaTa
Tqumulisaganica raodenime sityuaY daurTavs adgiladgil vieTme brZenTa da gulisPmismyofelTa da igica
dagKweria misiT zedawarweriliTurT, berZulTa dedaTa
Sina viTa gKpovnia rGeulTa da sarwmunoTa, romelni moguHexunes uSurvelad (238) klimisagan mama da winamZRuaryofilisa sKmenwmidelTaYsa, kacisa brZnisa da GuHnda
didad TanaSemwisa. ufalman wmidaTa Tana miecin sasyideli keTilisa nebisaTKs da wyalobisa Guenisa, cTomisaTKs
SegKndeviT da kninisa gulsmodginebisaTKs locva-yavT.
Guen erTwignobaY gKxarkebia, raYTa msgavsad samociquloYsa, Targmanica misi erT wign iyos; da amis pirisaTKs zogi adgili ZliT ikiTxvebis, xolo. Tquen Pelgewifebis or wignad farTod daweraY, romelTa RmerTman
Zali mogces gardawerad. mxolod usakuTresTaTKs Tavsa
zeda werili igi uwyebaY orisave wignisa Tavsa miaxuHdroT
da mcireTa amaT sityuaTa adgil-adgil mozraxulTa Gem
sawyalobelisa efrem mcirisaTa, daweraY nu gewyinebis,
rameTu esreT maqunda brZanebaY, raYTa Sina araraY GavhTo,
aramed kideTa zeda da Tavisa da boloYsa anderZTa Sina
vikadro dawerad, ara maGuHneblobiTi raYme mravalmoqcevi, aramed litoni sityuaY da uwyebaY raYsaYve. momiteveT yovelive qistes mcnebisaTKs, O sayuarelno.
Ath.18. gv. 235-238.
- 212 -
Teodorite kKrelis `filoTeon
istoriis~ Sesavali27
amas wignsa ewodebis `filoTeon istoriaY~, romel ars
RmrTismoyuarebiTi TxrobaY, rameTu viTar-igi `klemaqssa~ da `dioloRonsa~, igive berZuli saxeli uwodian
qarTuladca, egreTve amisTKs usakuTres ars wodebad
`filoTeon istoriaY~, romeli ese TKT aRmwerelisa amissa Teodoritesgan saxeldebul ara amisda. xolo saWiro
ars Tqumad TKT misda TeodoritesTKsca raY uwyodiT.
Teodorite ars naTesaviT antioqieli, sada-igi iSva
da aRizarda da ganiswavla, romlisa sazomsa gonierebisa
da swavlulebisasa cxad-hyofen aRwerilni misni, romelTa
mier TavTa gamometyuHlTa da aRmwerelTa Tana Seracxil
ars berZenTa Soris. rameTu vinaYTgan gamorGeul iqmna
episkoposad qalaqis kKroYsa, romeli axlavs didsa qalaqsa antioqisasa, mieriTgan viTar TKT miswers leon hromTa papisa, araraY Porcieli gansagebeli uRuawies, TKnier
winambrZolobaY eklesiaTaY, rameTu ityKs, viTarmed: ~samasi eklesisaY SevsZine mwvalebelTa da mekerpeTangani marTlmadidebelTa eklesisa~. amas Tana yovelTa ZuHlTa da
axalTa wignTa Targmanebani aRuwerian dabadebiTgan vidre samociqulomde da sxuani pirad-piradni saeklesioni
JamTa moTxrobani da bunebaTa metyuHlebani, rameTu siWabukiTgan iwyo da didad sibered miiwia.
aramed SuriTa eSmakisaYTa dakninda warmatebulebaY misi,
raJams TanaSemweobisaTKs TKsisa mamaTmTavrisa antioqielpatriarqisa, winaaRmdgomni Tavni dawerna. kKriles mimarT
aleqsandrielisa (187v), rameTu drtKnvides misTKs, romel
TKnier Tanadaxudomisa maTisa qmna man krebaY efesoYsaY
da gankueTaY nistorisi. vinaYca winaaRdgomaY kKrilesi
Semweobad nistorissa Seuracxes mas da ganagdes eklessiT,
vidremdis brZanebiTa leon hromTa papisaYTa kualad Sei27 kolofoni daculia A689 (187r-187v) da A682 (91v-93v) xelnawerebSi.
pirveli publikacia ekuTvnis T. Jordanias (T. Jordania, qronikebi da sxva masala saqarTvelos istoriisa da mwerlobisa, Sekrebili, qronologiurad dawyobili da axsnili T. Jordanias mier,
wigni II, tf., 1897, gv. 40-42).
- 213 -
wynara igi krebaman xalkidonisaman da saydarsa TKssa dasues da ricxusa maTsa TanaaRmavsebel yunes. da mieriTgan
yovelni xalkidonisa krebisa Semwynarebelni Teodoritessa Seiwynareben da mxolod TavTa maT mis mier dawerilTa
winaaRsadgomelad kKrilessa SeaGuHneben da ganagdeben,
xolo sxuani werilni misni didad warGinebulad sazepurod
hqonan, da TKT Teodorite, viTarca arsca winambrZolad
marTlmadidebelTa krebulisa aqus ZlierebisaTKs sityuaTa misTaYsa da brwyinvalebisaTKs cxorebisa misisa.
amis mier aRwerilisa amis `filoTeon istoriaYsaY~ mosurne iyo wmidaY da RmerTSemosili beri GuHni antoni da
misiTa brZanebiTa da locviTa iTargmna ese TKT misdad,
raYTa msgavsTa Tana iSuHbdes. romelTame hxvdebodis,
xolo romelTame Seesworebodis da arsmca viTar igi ars,
maTebrve srul RuawliTa da maTTave Semkul gKrgKniTa.
xolo aqus wignsa amas friadi siRrme sityKsaY, umravlesi berZulad da aramciredi qarTuladca, romlisa SecvalebaY da gamartivebaY ara Znel iyo, garna SemindeviT uRirssa
Tquensa, efrem mciresa, rameTu esreT umjobes vhgone, raYTa
xati da moqcevi sityuaTaY igive aqundes berZulisaY, rameTu
eseca arave uPmar ars maTTKs, romelni mravalJam zrdil
arian sZiTa sityuaTa martivobisaYTa da miwevnul hasaksa
moqenesa mtkicisa sazrdelisasa. xolo moqceobaY sityuaTaY
amis wignisaTaY eseviTari raYme ars: rameTu raJams sibrZnismoyuare an RmrTismgalobelTa mwyobri Tquas monazonTa
saxelad, rameTu WeSmaritad filosofosad, ese igi ars
sibrZnismoyuarebad, WeSmaritsa monazonebasa saxel-edebis,
xolo RmrTismgalobelobaY wmidisa dionisiis sityuaTaY
ars, da kualad, raJams monastersa ityodis, odesme arved
uPmobs, odesme sibrZnissawurTellad, odesme stadionad.
ese da eseviTari qceulebaY, ginaTu TxzulebaY sityKsaY ara
uPmar ars swavlismoyuareTa da keTilad gamomeZiebelTaTKs,
raYTa ganhnzadnes uRrmesTadre wignTaTKs.
zanduki wignisa amis:
a. iakobisTKs
b. ivlianesTKs
- 214 -
g. markianesTKs
d. evsevisTKs
e. poplioYsTKs
v. sKmeonisTKs ZuHlisa
z. paladisTKs, romel ars palade wmidaY
H. afraatesTKs
T. petresTKs
i TeodosisTKs, romelsa arasusisa Teodos wmidaY uSenebia
ia. romanosisTKs
ib. zinosisTKs
ig. makedonoYsTKs
id. maYsumaYsTKs
ie. akefsimaYsTKs
iv. maronoYsTKs
iz. abrahamisTKs
iH. evsevisTKs
iT. salamanisTKs
k. marisTKs
ka. iakobisTks
kb. TalasoYsTKs da limanasoYsTKs
kg. ivnesTKs
kd. levinaYsTKs da polKtronoYsTKs
ke. asklipioYsTKs
kv. sKmeonisTKs halabelisa
kz. varadatisTKs
kH. malelesTKs
kT. maranaYsTKs da kKraYsTKs
l. domninaYsTKs
sityuaY saRmrToYsa siyuarulisaTKs
rameTu SKdni Txrobani TaviT kerZoni sxuaTagan
smenilni dauwerian ZuHlad yofilTani, xolo rviTgan
ocdaerTamde maTni, romelni misTa JamTa aRsrulebul
arian da TualiTaca uxilavn, xolo ocdaerTiTgan sxuani yovelni jereT maSin cocxal yofil arian, odes ese
maTTKs dauwerian.
A 689,187v; A682 ,91v-93v.
- 215 -
`filoTeon istoriis~ anderZi28
didebaY da madlobaY, pativi da TayuaniscemaY mamasa da Zesa, wmidasa sulsa, romelman meoxebiTa wmidisa
RmrTismetyuelisaYTa da yovelTa wmidaTa srul-yo eseca wigni mamaTaY locviTa berTa GuenTaYTa.
gevedrebi yovelTa, mkiTxvelTa da msmenelTa da
gardamwerelTa, raYTa locvasa hyofdeT RmerTSemosilisa antoni tbelisaTKs, moZRuarTa, mSobelTa, ZmaTa da
SvilTa maTTKs, romelman oxiTa TKsiTa RmrTisa mimarT
ubrZana pirutyul saxeobasa Gem mcirisa da undoYsa efrem
unarGevesisa mowafeTa misTaYsa, raYTa saxelad siwmidisa
misisa gamovTargmno berZulisagan axlad qarTvelTa enasa cxorebaY ese wmidaTa amaT mamaTaY, romelni ganbrwyindes antioqias da garemoYs sanaxebsa da sabrZanebelTa
Soris misTa. ukueTu raY aqa Sina keTilad qmnili gepoos,
igi RmrTisa (277v) samadlobel da maTda salocvel yavT,
xolo me cTomilebaY oden momiteveT, rameTu igi oden
ars Gemi udebebisa da uRirsebisa nayofi, xolo keTili
yoveli RmrTisaY ars da TargmanebaY ese Gemi sabaYs da
antonis madliTa da locviTa qmnil ars, romelTaY saukunomca ars saPsenebeli da kurTxevaY maTi.
A 689, 277r-v; A 682, 183v
basili kesarielis `asketikonis~ anderZi29
sacnaur iyavn, viTarmed umetes aTormetisa wlisa
JamTa movelodeniT patiosnisa mRdelisa prokopis mier
Targmnilsa asketikas amas wmidisa basilissa. ginaTu JamTa
28 anderZi Semonaxulia A 689 (277r-v) da A 682(183v) xelnawerebiT. pirveli publikacia ekuTvnis T. Jordanias. T. Jordania mas SecdomiT
paladi helenopolelis `lavsaikonis~ anderZad miiGnevs. (T. Jordania, qronikebi da sxva masala saqarTvelos istoriisa da mwerlobisa, Sekrebili, qronologiurad dawyobili da axsnili T. Jordanias
mier, wigni I, tf., 1892, gv. 220; meore gamocema, Tb., 2004.
29 anderZi Semonaxulia A689 xelnawerSi (187r). pirveli publikacia ekuTvnis T. Jordanias (T. Jordania, qronikebi da sxva masala
saqarTvelos istoriisa da mwerlobisa, Sekrebili, qronologiurad dawyobili da axsnili T. Jordanias mier, wigni II, tf., 1897, gv.
39-40; ix. agreTve, e. xinTibiZe, 1968, gv. 176).
- 216 -
sihavisa anu kacTa sigriliTa aravin mogKtana arca zemoYT, arca samefoYT, amisTKs, viTarca sasowarkueTili
misgan, brZanebiTa wmidisa mamisa antoni tbelisaYTa pirvel esodenTa welTa dawyebulsa viiZule berZulisagan
Targmnad, rameTu maSin mewyo oden da raY mesma, davacade
dRiTi-dRe wyurielad molodebiTa misiTa. xolo aw SiSiTa JamTa da gzaTagan ver moRwevnisaYTa, vTargmne amiT
gulissityKTa, raYTa ukueTu odesme moiwios misi Targmnili, misi ipyraT, viTarca uxucesisaY da ese _ viTarca
umrwemesisaY. da raYme mun hmatdes, gina _ aqa, orTaganve
umjobesi SeiZineT da sxuaHbriobaY nuve gikKrs, rameTu
TKT berZulnica wignni viTarca vin dedaY povis, egre gardaYwerebian da TKT orTa wignis sacavTa sKmeonwmidisaTa
`asketikonni~ sxKTa da sxKT hmatdes urTierTas, amisTKs
TualisaYca moviReT da TKT maTve berZenTa ubrZnesTa da
usulieresTa kiTxviTa Zalisaebri sisrule da simarTle
vixarke.
A 689, 187r
dionise areopegelis TxzulebaTa
Targmanze darTuli kolofonebi
a) winabWe sityKsa-TxrobaY didisa dionKsisTKs da wignTa
maTTKs, mis mier aRwerilTa30
aznaurebisaTKs ukue da simdidresa Sina uwarGinebulesisa didisa dionKsisa mxolod saganmzraxoY igi aTinelTa kma ars mauwyeblad, romelsa Sina ese msajuli
ganGinebul iyo, rameTu: erTi areopagelTagani iyo igi,
viTarca saRmrToY luka sacnaur hyofs, mogKTxrobs raY
saqmeTa did-didTa da wmidaTa mociqulTasa, romelsa
Sina ityKs, viTarmed: miiwia raY aTinad wmida mociquli
30 daculia or xelnawerSia A110(1r-2v) da A163(gv. 1-15). gamocemulia
i. lolaSvilis mier, . (i. lolaSvili, fsevdo-dionisesa da petre iberielis identurobis problema qarTul da evropul mecnierebaSi, Tb., 1973, gv. 107-116; ix. misive, areopagituli krebuli,
dionise areopageli da petre iberieli ZvelqarTul mwerlobaSi,
gamosacemad moamzada i. lolaSvilma, Tb., 1983, gv. 70-77).
- 217 -
pavle, miemTxKa vieTme sityuad epikurelTa filosofosTa da stoaYsaganTa da uqadaga sarwmunoebaY uflisa
iesu qristeYs mimarT, aRdgomaY mkudarTaY da sasjeli
sayovelTaoY, vinaYca Sepyrobil iqmna usibrZnismoyuareTa maTgan ara-filosofosTa, rameTu ara-WeSmaritebiT
filosofos iyvnes, da miiyvanes areopaged. da ezraxa raY
ersa, myis warmostyunna maTganni vieTnime da Secvalebul yvna naTlisa mimarT WeSmaritisa, romlisTKs dasZinebs mraval-ganTqumuli igi aRmwereli amis TxrobisaY
amas: "esreT pavle gamovida Soris maTsa da vieTnime kacni maTganni Seudges mas da hrwmena; romelTa Soris iyo
dionKsios ariopageli da dedakaci, saxeliT damaris, da
sxuani maT Tanani".
xolo esera litonad vismen yovelTa Soris, maSin
morwmune-qmnulTa didisa pavles mier mxolod-warGinebulisa, viTar dionKsis saxel-debiT moPsenebasa yovlad
brZenisa aRmwerelisa zedadarTviTa pativisa misisaTa
aRswers, viTarmed: ariopageli ufroYsRa amier [... ] da
cxorebisa warGinebulTa [... . ] igi umTavresi dasxdian da
ganizraxKdian saganmzraxosa mas Sina ariopagisasa, rameTu cxorebaY maTca mTavarTa aTinelTasa daadginebdian
raY, ariopagelni Semoukrebian maT msajulad, viTarca
androtion ityKs meoresa wignsa Sina aTinelTasa, xolo
ukanaYsknelTa umravlesad iqmna saganmzraxod igi ariopagia, ese igi ars, kacTa ricxKT ormeocdaaTerTmetTa,
garna maTca mamul-keTilTa gardametebulTaY, viTar-igi
pirvel vTqu, simdidriTa da siwmidiTa cxorebisaYTa,
viTarca mogKTxrobs filoxoros mesamiTa wigniTa maTve
aTinelTaYTa.
xolo garegan qalaqsa iyo samsjavroY igi ariopagelTaY, wodebuli esreT, viTar-igi zRaprismetyueleben
aTinelni, rameTu TKT mas mwuervalsa zeda qalaqisa da
mTisasa samsjavroY Semokrba Soris posidonissa da ares.
rameTu posidon sasjeli Tqua ares mimarT adgilsa mas
Sina ZuelTa maTebr zRaprobaTa aTonelTasa [... ... . ] da
viTarmed: ares mier mokluli ars Ze misi alliroTos,
vinaYca amier ewoda paRossa mas `ariopaRos~, romel ars
- 218 -
`mTa areoYsi~, rameTu `paRos~ mTisa saxeli ars. amas adgilsa ganisjebodes aTinelni yovelTaTKsve kninodenTaca bralTa da uSjuloebaTa, viTar-igi yovelsave warmoityKs androtion pirvelsa, xolo filoxoros _ meoresa da mesamesa wignsa Sina aTinelTasa. amisTKsca, viTarca
axalTa eSmakTa momTxrobeli, Seipyres wmidaY mociquli
pavle, Txrobisaebr WeSmaritebismoyuarisa lukaYssa, hrques gancofefebulisa mis sibrZnisa trfialTa maT da
moizidvides saganmzraxod ariopagisa. aramed maSindelisa mis mTavarman ariopagelTa bWobisaman, didman dionosi, viTarca Tualuxuavman msajulman [qmna] Tualuxuavica ganGinebaY WeSmarityofisa suliTa SemosilTa maT
sityuaTa pavlesTa, vinaYca myis friad axovnad [... . . ] sasargeblosa mas ariopagisas [... ... ] mxedvelad msajulad
gulisPma-yo mamisa sityuaY da Ze mxolodSobili da [suli
wmidaY da] qadagebda da esreT iqmna Svil naTlisa [... . . ],
daRacaTu hromTa epyra maSin martodmpyrobelobaY [... ...
. ], aramed TKTsjulad daetevnes aTinelni da lakedemonelni. vinaYca mermeca Semdgomad sarwmunoebad moslvisa
didi dionKsi aTinelTave da ariopagelTa Soris moqalaqobda. srul iqmna ukue yovlisa sacxorebeliTa sjuliTa pavles mier yovlad Zlierisa. xolo moRurebiTa
ganiswavla didi dionKsi ieroTeoYsgan, yovlad warGinebulisa, viTarca TKT netari igi ityKs. amissa Semdgomad
dadginebul iqmna meSKdisa wignisaebr samiciquloTa ganwesebisaTa sakKrveli dionKsi pavlesgan qristeSemosilisa episkoposad aTinas myofTa morwmuneTaY.
xolo moiPseneben wmidisa dionKsisTKs ariopagelisa
dionKsios Zueli, episkoposi korinTelTaY da polKkarpos aTinelTa mimarTsa Sina epistolesa.
da ars sakKrvel simarTle da mraval-swavlebaY wmidisa amis doinKsi areopagelisaY, viTar WeSmaritebiT
Seiwynara man yovelnive saeklesioTa wesTa da sjulTa
ubraloebiTni wesierebani mocemulni da mocvalna WeSmaritebisa mimarT saeWuelni igi sjulni warmarTTa maT
filosofosTani, vinaYca umetesad sawyalobel ars da
Tana-sityKer warmdebebaY sulmokleTa maT gamomeZiebel- 219 -
Ta keTilisa swavlulebisaTaY, romelni TKsTa uswavlelobasa Tana-Seazomen sxuaTaca kacTa keTilad warmarTebasa. eseviTarni igi raJams miemTxKnen aRwerilTa vieTTame, romelTa-igi nuukue da ara Sedgomil iyunian Zalsa
sityuaTasa, myis ganukiTxvelad hyofen Sesmenasa aRmwerelisas da ese maSin, odes yovlad ver-SemZlebel iyvnian
warmarTebad da mxilebad bralobisa maT, romelTa-igi
dasdebdian maT zeda. jer iyo, raYTamca Tavisa TKsisa
mimarT moaqcies yovelive risxvaY TKsi da ufroYsRa [... ...
. . ], rameTu ver SemZlebel iqmnnes moswrafebiT swavlad
da cnobad WeSmaritsa Zalsa maT TqumulTasa, romelTa
ver wina-uyus Semsgavsebul swavlis moyuare [... ... ... ...
... . ], romelni mwvaleblobiT ginebad kadnier iqmnebian didisa dionKsissa, viTarca yovlad umecarni mwvalebelTa viTarebisani, rameTu: ukueTumca TKToeulisa
Zali satyuaTa maT mis mier dasjolTaY Tana-Seatyunes
mwvalebelTa sityuasa, maSinmca ixiles eseoden msgavsebaY maTi urTierTas, raoden naTeli _ bnelsa da WeSmaritebaY _ tyuvilsa. rameTu raY Tquan, esmodis raY amisgan
RmrTismetyuelebaY mxolod TayuanisacemelisaTKs wmidisa samebisa, anu kualad raY mizez-idgan qadagebasa Sina
erTisa mis yovlad netarisa arsebisaganisa iesu qristes
mxolodSobilisa sityKsa RmrTisa srulebiTisa gankacebisasa, anu ara sulsa goniersa ityKs misTKs da PorcTa
miwisaganTa msgavsTa GuenTa da sxuasa yovelsave, raodeni raY Tqumul ars maTTKs moZRuarTa mier marTlgamometyuelTa, anu raYsa [... ... . ] abralon mas cnobadTaTKs da
sacnaurTa grZnobadTaTKs da sagrZnobelTa anu sayovelTaoYsa misTKs aRdgomisa Guenisa; viTar-igi yofad ars
PorciTa da suliTa da maSin yofadTa maTTKs samsjavroTa da garGevaY marTalTa da ver egeviTarTaYsa, raYTa
mokled vTqua: [... . . ] maT mimarT xedavs yoveli cxorebaY
Gueni, romelTa aw srulad warmoTqumaY ara samarTal
ars, aramed Jamad-Jamadsa Sina Targmanebasa TKToeulisa
sityKsasa SeviswavloT yoveli igi.
`he, _ metyKan, _ he, egreT arso, aramed ara aRwera
sityuani misni evsevi pamfilesman da arca ras orige- 220 -
ni moiPsenebs maTTKs!~ romelTa mimarT vityK, viTarmed:
mravalTa wignTa Tana warxdebis [... ... ], raodeni ara miiwines PelTa misTa, rameTu arcaRa [miwevn]ul ars zogan
yovelTa da ufroYsRa TKT aRiarebs [... ... . ], viTarmed:
mravalni da ricxvis mZleni wignni ara-mowevnul arian
missa da mravalTaY Zal-medva moPsenebad, romelni TKT
misTave [... . ], viTar-igi Kmeneosisi da narsisoYsi, romelni mRdelobdes Jamsa mas. xolo me mimTxueul var raodenTame wignTa KmeneosisTa. amas Tana kualad arcaRa [...
... ... . . ]mulni aRwerna, arca hromisa klementosisTa,
TKnier xolo orTa ebistoleTasa da arca sxuaTa b[... ...
... . o]rigeni ara uwyi Tu yovelTa, garna mxo[... ... ... ...
. ]TaY oden moiPsena: `aramed diakoni vinme hromosa, saxeliT petre, miTxrobda me, viTarmed: yovelnive wigni
sakKrvelisa dionKsisni cocxlad daSTomil da mdebare
arian didsa mas Sina wignissacavsa hromTa eklesiisasa~.
xolo umravlessa maTgansa miswers samgzis sanatrelsa timoTes, mowafesa wmidisa pavle mociqulisa, efeselTa episkoposisa, romeli-igi zedamdgomel iyo mravalswavlulTa maT filosofosTa ioniaYs-efesoYsaTa. da mravali raY SeemTxueoda maTgan kiTxviTa da gamoZiebiTa,
viTarca Seetyuebis veragTa gareSisa filosofosobisaTa, amisTKs miswers missa, raYTa ZaliTa amaT TqumulTaYTa Zlier iqmnes umetesad wina-aRdgomad maTda, da
sawarmarToTave sityuaTa miscems dasaPsnelad sibrZnisa
sawarmarToYsa, romeli-ese ara-Seumsgavs ars, vinaYTgan
yovlad RmrTismoyuaremanca mociqulman pavle sawarmarToni raYme iPumia sityuani, nuukue da smeniT swavlulni
maxlobelTa vieTganme misTa gamocdilTa sawarmarToYsa
filosofosobisaTa.
xolo guauwyebs Guen WeSmaritebismoyuarebasa didisa
amis dionosissa wuliladi ganxilvaY aRwerilTa misTaY,
viTar marTliad da ucvalebelad moiPsenebs maT Sina sityuasa mis Tana zrdilTa kacTasa; raodenni SemouRia
`saqmisagn mociqulTa wignisa~, gina Tu mravalsargebelTa maTgan `ebistoleTa pavle mociqulisaTa~, viTar
TKToeulisa maTisa sityuaY martivad da uwualebelad
- 221 -
mouPsenebies. da kualad ufroYs amaT yovelTasa ars ucTomelobaY misi SjulTa Sina marTlmadideblobisaTa.
uwyi, viTarmed: moTxrobiTa mosaPsenebelTa maT da
ufroYsRa ganvrcelebiTTa sityuaTa jer-iyo TargmanebaY mraval-swavlulebiTTa amaT aRwerilTa misTaY, garna
Tav-Tavoanad Sevamokle ganmartebaY, raodeni itevda garemoweraY wignisaY da TargmanebaY, ganvhmarten Semdgomobani amaT sakiTxavTani, romelnica-ese aw GemTa PelTa
mowevnul arian, romelTa gangebulebaY vyav mindobiTa
RmrTisa yovlad ZlierTa SemweobaTaYTa.
sacnaur iyavn, viTarmed xuT wignad ganiyofvis erTi
ese wigni wmidisa dionisisi, xolo TKTeulsa arian Tavni
esoden: [saRmrToTa saxelTaTKs, zecaTa mRdelT-mTavrobisaTKs], saeklesioYsa mRdel-mTavrobisaTKs, saidumlod
RmrTis-metyuelebisaTKs. oTxni ese wignni yovelni timoTes mimarT arian. ebistoleni aTni: gaiosis mimarT _
oTxni, doroTes mimarT _ a, sosopatroYs mimarT _ a,
polKkarpoYs mimarT _ a, dimofiloYs mimarT _ a, tites
mimarT _ a, RmrTimetyuelisa mimarT _ a.
uwyebaY jer-ars, viTarmed, sxuanica aRwerilni wmidisa dionKsisni moiPsenebian wignsa amas Sina, romelni
arRa mowevnul arian Guenda. xolo moiPsenebian esreT:
`saxelTaTKs RmrTisaTa~ meoresa Tavsa Sina ityKs: `ese
Guen mier sxuaTaca gamoZiebiT gamoGinebul ars samaradisod yovelTaTKs RmrTiv-SuenierTa saxelTa da ara
zomierad raYme~ da Semdgomi amisi. da kualad Semdgomad
mciredisa ityKs: `ese Guen aw amas Sina mcired da zogebiT warmogKTquams, xolo sxuaTa adgilTa _ mravlad da
kma-sayofelad sityuaTagan gamocxadebulTa~. da Semdgomad mciredisa meoTxesa Tavsa Sina: ` da raodeni raY
sxua Tqumul ars Gem mier TKsebiTa Sina angelozebrTa~.
da kualad ityKs: `da raodeni raY sxuaY Tqumul ars Gem
mier TqumulTa maT Sina sulisaTKs~. da dasasrullsa
amis meoTxisa Tavisasa ityKs, viTarmed: `ese Guen mier
Zalisaebr kma-sayofelad iTqumoded TavTa maT Sina samarTlisa da saRmrToYsa msjavrisaTKs TqumulTa~. xolo
`zecaTa mRdelT-mTavrobisaTKs~ TqumulTa Sina dasas- 222 -
rulsa meSKde Tavisas ityKs: `ese zeSTaoboTni qebis-metyuelebani zeSTacaTa gonebaTni, aha, egera, saRmrToTa
qebaTa Sina raoden dasatevnel iyo, gangKmartebian~. xolo
`saeklesioYsa mRdelT-mTavrobisaTKs~ pirvelsa Tavsa
Sina mcired Semdgomad dawyebisa ityKs, viTarmed: `ese
Guen mier sacnaurTa da grZnobadTaTKs Tqumulsa Tavca
Sina uvrcelesad-re Tqumuli ars~. da kualad Semdgomad
mciredisa amasve sakiTxavsa moiPsenebs. xolo `saidumlod RmrTismetyuelebisa~ Sina dawyebasa mesame Tavisasa ityKs, viTarmed: `RmrTismetyuelebiTTa ganwesebaTa
Sina usakuTresni warTqumiTisa RmrTismetyuelebisani
vigalobeniT da Semdgomad raodenisame kualad ityKs, viTarmed: `saxiereba raodeni raY igalobebis saRmrToTa
sityuaTa mier Tqumuli RmrTis-metyuelebiTTa ganwesebaTa Sina~ ese da ese raYme.
amisa [... ... ... ] didisa amis moZRurisaYTa [... ... ... ]
wignTa misTagnni ara mowevnul [... ... ... ], viTar-ese adgil-adgil Guenda mowevnulTa, arca wignTa Sina iwamebs
sityuasa sxKsa mis mier Tqumulisa sakiTxavisasa, romeli
amas wignsa Sina ara ipoebis. zemoT daiwera, viTarmed,
aTsamet arian Tavni pirvelisa wignisa `saRmrToYsa saxelTaTKs~ Tqumulisani. amaT aTsammetTa TavTa Sina pirveliT TaviTgan vidre meeqused Tavadmde ipoebian asni
Tavni, romelTa zanduki aqa aRgKweries.
A 110, gv.1-8; A163, gv. 1-15.
b) `saRmrToTa saxelTaTKs~ anderZi31
kurTxevaY vrcelTa dionisios oxaTa ieroTeTurT aT
ZalTa sulisaTa. didebaY da madlobaY dasabamsa da srulmyofelsa yovelTa keTilTasa RmerTsa, romlisa wyalobiTa
srul iqmna erTi ese xuTTagani wignTa wmidisa dionosisTaY, pirveli wigni _ `TargmanebaY saRmrToTa saxelTaY~,
meoxebiTa yovlad wmidisa RmrTismSobelisaTaY da wmidisa
sKmeon sakKrvelTmoqmedisaYTa da locviTa berTa GuenTa
sabaYs da antonisiTa da elisaYsTa (da maT Tanave moRuawe31 anderZi sam xelnawerSi gvaqvs daculi: A110(98r), S 159 (gv. 174 da
K416 (151v). ix. petre iberieli, 1961, gv. 019.
- 223 -
biTa da zrunviTa kirile aleqsandrielisaTa + S159-Si) ,
romelTa PsenebaY da netarebaY saukuno iyavn.
locvaY yavT, qristesmoyuareno, ioanesTKs, saRmrToT filasofosisa da Porcielad Rrammatikosisa, rameTu locvasave Tana zemoPsenebulTa mamaTa igi iqmna pir,
gonebaY da sityua pirutyuTa uugunuresisa efrem mcirisa, romeli aRviareb, viTarmed ara Tumca igi yofiliyo
moZRuar da Zalmwe Gemda, mixedvadca ver vikadrebdi
mzis Tualsa amis wignisasa, romelsa Sina Gemi cTomilebaY oden ars. momiteveT da locva yavT.
A 110 98r; S 159, gv. 174.
grigol nazianzelis homiliaTa
Targmanebze darTuli kolofonebi
a)
grigol nazianzelis homiliaTa Teqvsmetyviani
krebulis `Tavisa anderZi~32
bersa kKrikes mcire efrem. rameTu cecxl gamuscemdi saRrtilsa WeSmaritad [... ] moZRuarTa Tana mZov miT
saRmrToYsa siyuarulisaYTa vikadrebT g... . . aTl... ...
d, adgilTa Sina da wdomiTa aRmavsebeli ege Pe[ ... ]. da
damdablebuli mTaTa borcuHbisaY. rquaY Tu, cxad ars,
viTarmed swavlad, romeli ara mes[wa]va da cnobad Senda
mraval JameuliTa sibrZniTa, brZenTa Soris cxadsa da
gamoZiebulsa, mravalT saZiebelsa da friad mciredT
sacnobelsa viTarebasa da raodenTa yuavilTagan erTTgolobasa RmrTismetyuHlebisa goleulTasa.
32 SemorGenilia erTaderTi ierusalimuri xelnaweriT (Jer.43,1r-4r).
anderZis pirveli publikacia ekuTvnis robert bleiks (r. bleiki,
efrem mciris literaturuli moRvaweobidan: `mimomxilveli~, I,
tf., 1926, gv. 157-172); ix. agreTve: n. mari, ierusalimis berZnuli
sapatriarqos wignTsacavis qarTuli xelnawerebis mokle aRweriloba, dasabeWdad moamzada e. metrevelma, Tb., 1955, gv. 71-76; T.
bregaZe, grigol nazianzelis TxzulebaTa Semcvel qarTul xelnawerTa aRweriloba Tb., 1988, gv. 147-149.
- 224 -
amisa qmnaY Senda jer iyo, romelman zeda miwevniT
uwyi rabamobaY berZenTa da qarTvelTa enebisaY. da awca,
yoveli keTili da jerovani SeniTa locviTa ioxes GuHnTKs RmrTisa mimarT da wmidaTa misTa, vinaYca momiteve
mraval weliwdeuli da vidre amis sityKs smenadmdeca
urGebaY, ufroYsRa moSiSebaY, rameTu did sakadrebel
iyo Gemda Sesvlad SeuvalTa. ara Tumca Sen mePumie mosed da Suamdgomelad, ufroYsRa Pidad wiaRmyvanebelad
RmrTisa wyalobiTa mTxreblisa momarT GemTa uRirsebTaYsa. garna raY u[yo] mabralobelTa or kerZo da mraval
[k]erZo ganyofilTa, viTar romelnime Gemisa silaRiT
hgoneben meored Targmnisa kadrebasa, xolo romelnime,
wmidasa mas abraloben s[... . . ] TargmnisaTKs, romelTa
gulsavsebi. [ ... . . ]. regan wesisa vs[ ... ... ] ara viTarca
RmrTisa da wmidisa RmrTis [... . ], yovelTa wmidaTa da
maTTave Gemdad wmidad g[ ... Se]racxilisa da piriTa aRsarebulisa mamisa Guenisa efTKmes mierad Semiracxies,
raYca raY wmidaTa werilTagani gulisPma miyofies, anu
reca miTargmnia, uvarismyofelTa Tana RmrTisaTa iyavn
nawili Gemi.
rameTu viTar-ege gamowulilviT uwyis Tquenman
dRiTa da madliTa mimPcovnebelman, ara saRramatikosoTa, arca safilosofosoTa, aramed Semdgomni Targmanni
pirvel damaSuralTa TargmanTa wignebisagan ganviswavlebiT. da viTarca RmrTisad, egreTve GuenTa uwinaresTad SevhracxT madlsa mas da maTsa meoxebasa Zalmwed
viPumevT, viTarca yovelTa wmidaTasa; amiT ganviswavlebiT, amiT vTargniTca. ara raoden Gueni RirsebaY
iyos, aramed raoden maTman da yovelTa ZmaTa da mamaTa
GuHnTa qarTvelTa locvaman moguaniWos; xolo ukueTu
maTTa TargmnilTaca Sina raYme vixiloT daSTomilad,
anu siswrafisagan, anu dedisa da TargmanTa ver povnisagan, anu SemdgomTa gardamwerelTa ganryunisa, mas ara
GuHngan, aramed sxuaTa mier saanjmno qmnilsa, Semdgomad
sxuaTa mierisa iZulebiT didiTa gamokiTxviTa da mravalTa wignTa da moZRuarTa Tana mimoslviTa, SiSiT da
ZrwoliT, vikadrebT ganmarTebad; romelnime ukue SuriT
- 225 -
da PdomiTa, anu viTar-igi vieTme TquHs GemTKs, Tavisa
umjobesad gamoGinebisaTKs vqmna, anu miqmnies, ucxomca
var cmrTisagan da yovelTa wesTa qristianobisaTa. rameTu anbani berZulisa da qarTulisaY maTgan miswavies,
Semdgomad RmrTisa, da mieriTgan raYcaRa visgan viswavlo, mas maTdave Sevhracx, rameTu maTiTa eniTa vzraxav
da maTiTa yuriTa mesmis, da maTiTa PeliTa vSurebi da
ukueTu maTiTave Gemda datevebuliTa ketebiTa da uroebiTa maTsa axod gakafulsa da lodovanebisagan yanobir
qmnilsa Sina adgil-adgil simaSuraliTa daSTomili maTda Ziri anu kide aRmovkafo, amas maTsa maTTagan maTdave
SevswiravT.
vinaYca eseve ukueTu TKnier Surisa, krZalulebiT
gamoZiebiTa da WeSmaritis moyuariTa cnobiTa GemTaca
vinme TargmnilTa SeamTxKos ganmarTlebaY SecTomilisaY,
ufalman misces sasyideli gulismodginebisaY. mxolod
amiTve gulis sityKTa minebs, raYTa meyos, viTar ese me
miqmnies da winaSe eseviTarTa ganmxilvelTa, viTar ege ars
Tqueni saRmrTod zedamxedvelobaY. garna viTarca sxuaY
yoveli umecrebaY, eseca momiteveT, rameTu Tavisa ganmarTebaY ucxo ars wesTagan samonaznoTa, da mozraxvisa
amis Gemisa mizezi ars gulsavse yofisa ZmaTaYsa wadierebaY, rameTu Tquan, saRmrToYTa suliTa ganbrZnobilTa
mamaTa da yovelive cxad ars sulisa wmidisa Tquen Soris
mkKdrobiTa ganPdil yoveli bneli umecrebisaY.
amas yovelsa Tana uwyi, rameTu viTar-igi pirvel usmobisaTKs, egreTve aw dayovnebisaTKs vibralo da nuve
mabralobT, rameTu ara viTar vhgoneb equseul, armed
mrGobl equseulca iqmnes TuHni Gemisa amaT aTequsmetTa
sakiTxavTa Sromisani da mcired warmarT. da daRacaTu
Tquen iswrafdiT SiSiTa amier micvalebisaYTa, garna ese
niWi RmrTisa, romel jereT PorcTaRa Sina yofasa, Sen
PorcT zeSTaYsasa, amaT miiRes aRsasruli, rameTu arcaRa SesaZlebel iyo garewarad qmnaY amaT adgilTaY, sada
sityuaTa SecvalebaY mixudeboda. rameTu raJams cvalebaY mindis sityuaTa, pirvelad TargmniTa gavhmarTi da
Targmani arave kma viyav umetesisa gulsavsebisaTKs, ar- 226 -
amed umravlesi maT sityuaTaY weriT antioqs Sevicani da
didisa sapatriarqoYsa filosofosTa da mitropolitTa
da TKT mier yovelTa ubrZnesisa wmidisa meufisa mier
gamoviZie saeWK yovelive.
vinaYca numca ukKrs, ukueTu wmidaY mamaY Gueni efTKme
amaTgansa rasme Tana warPda, da siGGoebasa Guenisa naTesavisasa sZiTa zrdida da mxliTa. xolo aw mis mier aRzrdili eri misiTave madliTa mtkicisa sazrdelisa moqene
iqmna. da rameTu mas pavlesgan eswava ese da urwyulobasa Zlierisa amis RmrTismetyuelisa wignisa RKnisasa
ganhzavebda wyalTagan sulierTa, raJams sityua-simokle
moZRurisaY ganavrcis litonisa erisaTKs, rameTu maSin
Gueni naTesavi liton iyo da GGKl misdadmde, amisTKs
raYsme TarnmanTaganica wmidisa sityuaTa Sina ganezava.
xolo Sen, Tavadi ege winamZRuari Guen mis mier
aRzrdilTaY, mebrve amas wadier iqmen, raYTa zeda darTuli yoveli da Targmanisagan GarTuli dauteo da TKT
wmidisa oden sityuani martod vTargmnne. amis pirisaTKs
didad daviyovne, da odes ZuHlman wamzidis zepiriT
Psovnebisa GuHulebaman, rameTu ZuHli wina ara mdebia,
garna daRaTu davweri raYme, romeli ara iyvis dedasa, ar
daviconi kulad aPocad da marTlad dawerad.
RmerTman TqueniTa madliTa akurTxen da netar yven
suli basili RramatikosisaY da Seundven amis dedisa Gemda momcemelTa, ucTomelad da gamowulilviT gaemarTa
da yovelni dajerebul iqmnnes amas dedasa. xolo aw, aha,
TqueniTa locviTa wina dagKc ese. da ZuHlisa misda yovlad ara Sexebul varT, da Tquen mier vevedrebi yovelTa, aw myofTa da momavalTa, raYTa mas pativ scemden,
viTarca wmidisa moZRurisasa da amas arave ganagdebden,
viTarca arawmidisa da unarGevesisa mowafisasa. igi yovelTa eklesiaTa zeda ganfenili brwyinavs, xolo ese iSKT
vieTsame idvas gulisPmismyofelTaTKs, ese cxad hyofdin
sityua-simoklesa da siRrmesa didisa grigoli RmrTismetyuelisasa, xolo igi _ sityua sivrcesa da ganaTlebasa
wmidisa mamisa Guenisa efTKmessa, rameTu eseca misive ars
da aqa uwuliles gamoZiebuli, masve gza uyofies GuHnda.
- 227 -
xolo ukueTu lomi ver cidamtkavelebr xldeboda karebsa filosofosTasa, amas anacvale lomebrivobaY misi da
meufebrivobaY krTomisaY, rameTu yoveli mWeli RmrTismetyuelisaY mas aedva uremsa qarTvelTasa, xolo me misTave sanTliTa PuvilniRa aRmikrebian datKrTvad uremsa
missa. da ukueTu vinme ikKrvebdis amaT axal TargmnilTa
sityuaTa wignisa uGuHulobasa, anu sxuHobrobasa, anu
RmrTismetyuelebisasa sityuaTa mifarulebasa, romeli
mas nuukueda erisa armindobisaTKs sxuHbr Seecvala,
misTKs me siwmide Seni myavs mowmed da RmerTi, romel
ara ras Pelmewifeboda TKsiT guliT darTvad da sxuHbr
cvalebad, vidre donanTamdeca. xolo odes ese zedamiwevniT uGuHno, anu Tu naxos, viTarmed berZulsa Sina
egreT ars da RmrTismetyuuelsa egreT uTquams, mieriTgan nuRara me, aramed wignsa eSjodin da RmrTismetyuelsa amissa gamometyuelsa. da codvaTa simravlisaTKs ver
odes ganvimarTleb Tavsa Gemsa, rameTu yovelTa kacTa
ucodviles da uuRirses var, da ara GemTa RirsebaTaTKs,
aramed berisa sabaYs locvaTaTKs viGine msaxurebasa amas,
reca Targmanebisasa, garegan yovlisa Rirsebisa da swavlulebisa. xolo marTlisa sarwmunoebisaTKs mza var sityKs gebad yovelTa gamomeZiebelTa da SevaGueneb yovelsa
wvalebasa da winaaRmdgomsa wmidaTa mamaTa da marTlmadidebelTa krebulTa sjulisdebisasa. da esreT mrwams,
viTarca qadagebs didi grigol RmrTismetyueli. xolo
Tu viTar, anu rasa qadagebs, ese TKT mas hkiTxeT. xolo
me marTlmorwmunesa Svilsa Tquen yovelTa kaTolike eklesiisasa, caliersa yovelTa keTilTa saqmeTagan, wmidaY
locvaY Tqueni mommadleT windad saukunoYsa cxovrebisa
da aRmPocelad yovelTa usjuloebaTa, rameTu mebrve
amis sasoebisaTKs dameteva tirili Gem uricxuTa bralTaY
da amas rasme Seqceul viyav, viTarca TquHn mier momlode PsnisaY. SemiwyaleT yovelTa da sasaoebasa Gemsa nu
arcxuHnT, raYTa TquHnca hpooT wyalobaY uflisa mier
da sufevdiT mis Tana ukuniTamde, amin.
Jer.43 ,1r-4r
- 228 -
b) grigol nazianzelis homiliaTa Teqvsmetyviani
krebulis `boloYsa anderZi~33
didebaY da madlobaY dasabamsa da srulmyofelsa
yovelTa keTilTasa, wmidasa samebasa, erTarsebasa, romelman srul yvna aTeqsumetni ese saeklesioni sityuani didisa grigoli RmrTismetyuelisani meoxebiTa yovlad wmidisa RmrTismSobelisa da yovelTa wmidaTaYTa da
locviTa berisa Guenisa sabaYsiTa, romlisa PsenebaY da
netarebaY saukuno iyavn wmidaTa Tana, amin.
locva yavT iovanesTKs xucisa mTavaraYsZisa, romelman ara dagKSurva TKsi qaRaldi sasurelad da puri sazrdelad TanamdgomiTurT TKsiT, raYTa esreT srul iqmnnes mravalJameuli iZulebiTi brZanebaY sulierisa mamisa
Guenisa berisa kKrike aleqsandrielisaY kualad meored
berZulisagan TargmniT amaT sadResasawauloTa sakiTxavTaYTa, raYTa cxad iqmnes meZiebelTa mier da mayuedrebelTa, Tu viTarisa siRrmisa da sityua-mokleobisagan viTarad sivrced da ganaTlebad miewines eseni wmidasa mamasa
Guensa efTKmes, didisa pavles msgavsad sZiTa mzrdelsa
Guenisa siGGoebisasa da esodenad hasakad mimawevnelsa,
vidreRa aw umtkicesisa sazrdelisaTKs aRvisurveT, da
ukueTu vpoveTca, ese misTa oxaTa da winadamaSuralobaTaY ars, romelsa vxadi sasaod Gemda da yovelTa morwmuneTa da Tquen yovelTa sulierTa SvilTa misTa, rameTu
GemTa ufalTa da mamaTa locviTa viTxov RmrTisagan aPocasa wmidaTa bralTa da uSjuloebaTa GemTa, amen.
gevedrebi kualadca qristes mcnebisaTKs yovelTa
lmobiT qmnilisa ulmobelad mimsTulebelTa, raYTa usa33 Senaxuli erTaderT ierusalimur xelnawerSia (Jer. 13, 249r).
pirveli publikacia ekuTvnis robert bleiks, (r. bleiki, efrem
mciris literaturuli moRvaweobidan: `mimomxilveli~, I, tf.,
1926, gv. 171-172); ix. agreTve: n. mari, ierusalimis berZnuli sapatriarqos wignTsacavis qarTuli xelnawerebis mokle aRweriloba,
dasabeWdad moamzada e. metrevelma, Tb., 1955, gv. 22-23; T. bregaZe,
grigol nazianzelis TxzulebaTa Semcvel qarTul xelnawerTa aRweriloba Tb., 1988, gv. 163.
- 229 -
syidlod locvasa momiPsenoT mraval salmobierad mkKdri
jojoxeTisaY, yovlad ubadruki mcire efrem. SemiwyaleT,
wmidano, SemiwyaleT da sasaoebasa Gemsa nu arcxuHnT.
Jer.13 , 250r.
g) grigol nazianzelis calkeul Txzulebebze
darTuli anderZebi
ivlianes II gansaqiqebeli sityvis (or.5) anderZi34
dideba RmerTsa yovlisave srulmyofelsa, rameTu
aha, meoreca ganqiqeba ivlianesi srul iqmna pirvelisave
Tana didisa daviT tbelisa miersa, mcirisa efremis mier
Targmnili berZulisagan. xolo ubolood datevebisaTKs
nuvis usrulica hgonies, rameTu berZulad esreT ars
Tqumuli wmidisa, ara litonad, arca sxuaTa aRmwerelTaebr, aramed, viTar igi aTormet arian Pelovnebani
berZenTa swavlulebisani da TiToeuli aRmwereli miT
saxiTa aRmwerelobs, raYca Pelovneba eswavaos aTormetTa maTgan: . Rramatikosoba, gina filolsofosoba, ritoroba anu mkurnaloba, musikeloba anu quHynis-mzomeloba, varskulavT-mricxveloba anu nivTT-metyuH/leba,
PelovnebaTa saqme anu wesi brZolisa.
aramed wmida ese da didi RmrTismetyuHli, viTarca amiT yovliTa sruliad swavluli, yovliTave amiT
Seamkobs TqmulTa TKsTa, amisTKs sxKsa Pelovnebisa ars
daboloeba da sxKsa _ aradaboloeba. vinaYca me, vinaYTgan oqsinoY ara maqunda saolavad skaramangisa, flasiTa
ver davolevdi, aramed Sedarebulad berZulisa uboloo
ubolood da daboloebuli daboloebulad miTargmnia.
arca sxKsa sakiTxavisa bolo Gemisa bolod damiZs, aramed
ukueTu aw TargmnilTa bolo sxuaTada visme miexveWis,
igi TKssave adgilsa kvalad migia, SemindeviT kadnierebisaTKs. "
34 daculia erTaderT nusxaSi A292, 218v. ix. T. bregaZe, grigol nazianzelis TxzulebaTa Semcvel qarTul xelnawerTa aRweriloba
Tb., 1988, gv. 171.
- 230 -
A292, 215v
grigol nazianzelis homiliis `mimwodebelTa mimarT da
aradamTxueulTa~(or.3) anderZi35
sacnaur iyavn, viTarmed ese sakiTxavi qarTulsa Sina
ars da esreT iwyebs: `rasaTKs, Zmano Gemno, udeb iqmeniT.
~ ese Tavad dauZs da simcroYsaTKs amisisa "viZlie" Tana
daurTavs. ukanaYs kula "viZlie" kideganad uTargmnia,
romlisaTKsca amaT yuHdrebaTa da sxKsa sakiTxavisa sxKsa
TanamokrebaTa aRhsZrnes sxuani iZulebad da mZlavrebad
GuHnda, didsa mas kadnierebasa meored Targmnisasa, rameTu sigrZisagan JamTasa ara viciT, Tu mweralTagan Sehxuda, anu TKT wmidasa mamasa GuHnsa evTimis dedaY eseguar mihxuda, anu TKT raYme gangebulebiT hyo, viTar
mas Jamsa Sehguanda. xolo aw, viTar-igi uwyis Tavadman
WeSmaritebaman, piruHlobisa Gemisa mravalTagan saanjmno qmnilsa guayuHdrebdes berZenni, da maTTa yuHdrebaTagan berman kirile (kKrike) aleqsandrielman mravalTa welTa mmZlavra da kadnier myo me, axlad Targmnad
aTeqvsmetTa sadResasawauloTa, da amas erTsa aporitaTagansa, romelni ese ars qarTulisa SuHnebiTa, aramed berZulisa SedarebiTa gvaqmnevs. rameTu qarTulad
SuHnieri TKT ars da eseca da igica Semdgomad uflisa
mamisa evTimis madlisa da winadamaSuralobisa ars. da
igi zogire uSversagoneblobaY uGvevelobisa ars. xolo
aTcxrametni igi aporitaTagan, pirvel Gemganve Targmnilni sityuadarTviT da misive mamisa da moZRurisa
kvalsa SedgomiTa iTargmnnes Gemgan, TKTnier amiT, xolo
ganyofilad maTgan, romel arca sxKsa sakiTxavisa sxuasa
GavrTo, arca jerGinebiT da nebsiT uTargmneli sityua
davagdo mindobiTa RmrTisa wyalobiTa da misive mamisa
evTimis oxiTa da winadamaSuralobaTaTa. momiteveT da
locua hyavT.
A 292 , 279v
35 daculia erTaderT nusxaSi A292, 282v. ix. T. bregaZe, grigol nazianzelis TxzulebaTa Semcvel qarTul xelnawerTa aRweriloba
Tb., 1988, gv. 174.
- 231 -
g) grigol nazianzelis homiliis `evnomianosTa mimarT da
RmrTismetyvelebisaTKs winaganbWoba~ (or.27) anderZi36
locva hyavT, wmidano da qristes moyuareno, efremisTKs Targmanisa, romlisa mier meored iTargmna ese
sakiTxavi, rameTu netarisa grigori uSkelisa mier somxuridan Targmnili, ese oden vhpove. xolo me, somxurisa wil berZulisagan kualad meored viiZule Targmnad,
rameTu somexisa SKlsa, berZenissa SKlisSKlsaRa, nu ukve
da ara ueWvelsa, TKT ueWK da sakuTari SKli aRvirGive.
SemindeviT cTomisaTKsca da kadrebisa. "
A 292, 312 r
d) anderZ-bolosityvaoba nazianzelis TxzulebaTa sruli
korpusis Targmnis dasrulebis gamo37
dideba Senda, wmidao samebao, bunebiT erTo, xolo
guamiT samo, Seurwymelad SeerTebulo da ganuyofelad
ganyofilo, romelman jer-iGine meoxebiTa yovlad wmidisa RmrTismSobelisa da yovelTa wmidaTa Tana da maTisa mis ziarisa samkaulisa grigori RmrTismetyuelisa
wyaroYsaTa da locKTa berTa GemTa sabas da antonisiTa
momadlebad Gem uRirisisa da yovlad umsgavsosa monisa
maTisa efrem mcirisa, raTa, viTarca ZaRlman movloko
nabiWevisagan dacKnebulisa wmidaTa maT pirTagan evTimi
mTawmidelisa da daviT tbelis neSti sakiTxavTa. amaT,
romelni akldes ergasisTa, wmidisa grigori RmrTismetyuHlisasa da aw ars momadlebiTa SeniTa qarTuladca
unaklulo ricxK sakiTxavTa misTa, viTar-igi berZulad
da yovelive berZulisagan, da yovelive maTiTa madliTa, romelni piruHl daSures TargmanebiTa da kualad
amaTiTa madliTa, romelni aw daSures mlocvelobiTa
da kadnierebiT iTxoves RmrTisagan aRtyiveba pirutyvT
36 daculia erTaderT nusxaSi A292, 312r. ix. T. bregaZe, grigol nazianzelis TxzulebaTa Semcvel qarTul xelnawerTa aRweriloba
Tb., 1988, gv. 175.
37 daculia erTaderT nusxaSi A292, 331r. ix. T. bregaZe, grigol nazianzelis TxzulebaTa Semcvel qarTul xelnawerTa aRweriloba
Tb., 1988, gv. 182.
- 232 -
saxisa amis cnobisa, romel arcaRaTu STaWuretad Rirs
viyav simaRlesa amaT sityuaTasa.
me, ukue Zalisaebr Gemisa, meoxebasave Tana maTsa
Zalisaebri moswrafeba damiZs araraYsa sxKsaTKs, aramed
berZulisa SedarebisaTKs, ara Tavisa Gemisa mindobiTa,
aramed kiTxviTa da gamokiTxviTa kacTa brZenTa da sulierTa. xolo ukueTu raYme uneblieT cTomil var misi,
pirvelad RvTisagan miTxoveT Sendoba da Semdgomad missa TquHn momiteveT, romelni ikiTxvideT, gina hswerdeT,
gina kiTxvasa amaTsa ismsendeT, wmidano RmrTisano, da
hsTquT wmidiTa piriTa TquHniTa aRPocaY uricxvebisa
codvaTa da usjuloebaTa GemTasa, raYTa TquHnca povoT
wyaloba uflisa mier uflebaTasa, romlisa mier saukuno
iyavn PsenebaY pirvelmoPsenebulTa mamaTa GuHnTa, amin".
A292, 329 r-v
mosaPsenebeli mcire sKmeonisaTKs loRoTetisa da
TxrobaY mizezTa amaT sakiTxavTa TargmnisaTa38
sKmeon magistrosi da loRoTeti iyo JamTa keTilad-msaxurisa mefisa basilisTa, romeli iyi saydris mpyrobeli berZenTaY uwinares konstantinissa, Zmisa misisa, romlisa dReTa brwyinvida keTilad-moPsenebuli ese
sKmeon loRoTeti, kaci yovelTa sawarmarToYTa da gareSiTa sibrZniTa sruliad ganswavluli da egreve SinaganTa amaT da GuenTa saeklesioTa wignTa ZuHlisa da axlisa
sjulTa moswrafebiT wurTili, amas yovelTa Tana da sulierTaca saTnoebaTa moqmedebasa Sina keTilad gamocdili, romlisaTKsca vedrebaY friadi iqmna missa mimarT
yovelTa mier morwmuneTa erisa, raYTa viTarca saRmrToYTa da kacobrivTa sibrZiTa aRsavseman da xedvisa da
saqmisa moRuaweman, Pel-yos ganSuHnebiT wamebasa wmidaTa
38 teqsti daculia A90 (gv. 310-314) da K4 (576-579) nusxebSi. pirveli
publikacia ekuTvnis k. kekeliZes (Ê. Êåêåëèäçå, Ñèìåîí Ìåòàôðàñò
ïî ãðóçèíñêèì èñòî÷íèêàì: etiudebi Zveli qarTuli literaturis
istoriidan, t. V, Tb., 1957, gv. 223-226.
- 233 -
mowameTasa da cxorebasa wmidaTa mamaTa da mRdel-moZRuarTasa, romelni-igi maSin, viTarca Jami miscemda, Txrobisa saxed oden aRiwernes TiToeulisa wmidaTaganisa
Tanadaxudomilisa visganme da ara xolo litonobasa da
simartivesa Sina daSTes, aramed romelnime maTganni ganiryunesca kacTa mier borotTa da mwvalebelTa, romelTa drkuni igi sityuani maTni TanaSehrines litonobas
mas Txrobisasa da cruYTa miT marTalica SeamrRKes da
saeWuHl yves.
vinaYca yovlad brZenman aman miiTuala sityuaY maiZulebelTa misTaY da gulsmodgined Pel-yo saqmesa mas
da wina daidva `ZuHli igi mowameTaY~, romelsa `kimen~
uwodian, ese igi ars `mdebare~ da Secvala metafrasad.
pirvelad Seamko uSuHrebaY sityKsaY, xolo ara egreT, viTarmca sxuaY Zali SemoeRo, aramed igive Zali pirvelad
aRwerilisa sityKsaY Seamko da aRwera ubrwyinvalesad.
da kualad Semkobasa Tana uSuerisasa iRuawa sruliad
gangdebaY sityKsa saeWuHlisaY da mwvalebelTa mier SeZinebulisaY. da orni ese didni Sematebani miscna wamebasa
wmidaTasa, rameTu ifqli ganwmedil-yo RuarZlisagan da
yovlad Suenierad Secvalna uSeHrebisagan.
xolo wmidaTa mociqulTa vinaYTgan WeSmaritebiT
momTxrobeli cxorebaY sruliad dafarul iyo da maT
wil iWuneuliTa da sruliad gandrekilTa da mimoslvisa maTisa mauwyebeliTa sakiTxavebiTa eklesiaY aRvsebul
iyo, amisTKsca mwvalebelTa mier gandrekilad aRwerilni
igi mimoslvani ganyarna da TKT TaviT TKsiT `saekllesioTa TxrobaTagan~ da `xronoRrafTa~ mcired-mciredi
sakiTxavebi Seqmna da `mosaPsenebel~ uwoda. da aRirGia
yovelive ueWuHli da WeSmariti, daRacaTu mcire iyvis.
vinaYca aw Guenda ara saPmar ars sityuaY SewyobilebisaTKs
sityKsa da Zalisa arave datevebisave Tana, ara gavrcelebisaTKs Tqmulisa, keTilad PumevisaTKs saqmiTTa da
xedviTa sityuaTaYsa da ritorebrivTa maT gangrZobaTa
da filosofosebrivTa maT SemkobilebaTaYsa, rameTu ese
yoveli winamdebare ars saxilvelad gonierTa da arad
saZiebel ugunurTa da uswavlelTa.
- 234 -
xolo ese sacnaur iyavn, viTarmed: yovelnive werilni mis mier gankarfulni, sruliad ucTomel arian da Sewynarebul yovelTa mier eklesiaTa, ara xolo sibrZniTa
da mecnierebiTa kacTa brZenTa wamebulni, aramed GuHnebiTaca da uwyebiTa RmrTisa mieriTa damtkicebulni. Tu
viTar anu rabam miTualul ars mis mier muSakobaY kacisa
amis, amisTKsca Guen mizezi GuHnebisaY da TKT GuHnebaYca
igi aqa moviPsenoT da ganucxadoT yovelTa.
pirvelPsenebulman didman mefeman basili, romlisa
JamTa meequsisa wlisaTa ese yovlad-qebuli sKmeon gamoGinebul iqmna aRmwerelad saxelovnad, daayena wignebi
amisi kiTxvad eklesias Sina ara Tu sjulisa saRmrToYsaTKs, armed guliswyromisa midevnebisaTKs. xolo mizezi
giliswyromosa misisaY ese iyo: rameTu ikiTxvides odesme
eklesias Sina cxorebasa netarisa Teoktiste lezvelisasa. da viTarca movides sityuasa mas, romeli weril
ars TaviT kerZo sakiTxavisa mis, viTarmed: `warvlinebul viyav morwmunisa mefisa leonisgan, romelman yoveli ganmarjuHbulebaY berZenTa mefobisaY saflavsa TKssa
TanaSTahfla~, _ esma ese mefesa da ganrisxna risxviTa
daupyrobeliTa da egulva cecxliTa dawuvaY aRwerilTa
sKmeon loRoTetisagan. da vidremdis cocxal iyo igi,
dafarulad da uGinod epyra wignebi igi da saxlebsa Sina
xolo ikiTxvides maT mecnierni da trfialni SuHnierebisa maTisani. xolo Semdgomad raodenisame Jamisa, raJams aResrulnes pirvelad sKmeon, ganmkazmveli wignTaY,
da Semdgomad missa mefeca basili, damayenebeli kiTxvisa
maTisaY, ixila GuHnebaY kacman vinme patoisanman cxorebiTa da saTnoman moqalaqobiTa, romeli iyo sameufosa qalaqsa Sina ganwesebul saeklesioTa mwyobrTa Tana, reca
viTarmca xedvida Tavsa TKssa sameufisa palatsa Sina; da
mas Sina myofisa mier mefisa iqmna mowodebaY yovelTa
winamZRuarTa eklesiisaTaY didad ganTqmulTa moZRurebiTa, romelTa xedvida kaci igi da TiToeulsa TKsisa saxisagan icnobda. xolo Pmasa mas mwodeblisa maTisas smeniT oden gulisPma-yofda. da xedvida, rameTu pirvelad
yovelTa didi basili Seyvanebul iqmna da etKrTnes qar- 235 -
tani aRwerilTa TKsTani da Semdgomad missa _ grigoli
RmrTismetyuHli aRweriliT wignebiTurT misiT da mis
Tana _ ioane oqropiri wignebiTurT TKsiT. da viTarca
Seyvanebul iqmnnes samni igi, isma kualad PmaY, romeli
ityoda: `mouwodeT Gemda sKmeons!~ da ixila kacman man,
rameTu Sevida sKmeon loRoTeti da etKrTnnes wignni aRwerilTa TKsTagani. da egreT Sevida igi meoTxed Semdgomad samTa maT wmidaTa mamaTa. da mxilveli igi GuHnebisaY
myis gankrTa Zilisagan da mouTxra GuHnebaY patriarqsa da yovelsa savsebas eklesiisasa. xolo maT vinaYTgan
saqmeTa mier sarwmunod aqunda metyuHli igi sityuaTa
maT GuHnebisaTaY, irwmunes misi igi GuHnebaY da gulisPmayves, viTarmed ararad sxuad gangebul iqmna TKnier, raYTa
jerovnad Sewynarebul iqmnen aRwerilni wignni sKmeonis
mier loRoTetisa. da mieriTgan ganhfinnes yovelTa eklesiaTa da vidre moaqamde sazepurod ikiTxvebis yovelTa Sina saberZneTisa eklesiaTa, romlisa mier wmidani
Seimkvebian da gulni morwmuneTani ganmxiaruldebian, sasyideli muSakobisa mis aRorZindebis da zogad yovelTa
sasyidlis momcemeli RmerTi ididebis. ese ars mizezi,
romlisa mier loRoTeti wignTa aRmwrel iqmna da didTa amaT keTilTa mkKdrTa saberZneTisaTa momatyuHbel
eqmna.
xolo GuHn qarTvelTa Soris ZuHlni igi mowameTani iyunes, romelni igive aqamomdeca arian. da kualad
amis axlisa mowameTaYsaganca iTargmnnes mciredni, viTar
igi ars: wmidisa artemisi da kritelTaY da elevTerisi,
romelni uTargmnian wmidasa mamasa Guensa daviT tbelsa;
da wmidaTa giorgisi da Teodoresi da saswauli wmidisa Teodoresi uTargmnia Rirssa netarebisasa giorgis
mTawmidelsa. egreTve sanatrelsa stefanes sananoYsZesa
uTargmnia sakiTxavi daujdomelTaY da cxorebaY Teoktiste lezvelisaY da sxuanica. xolo moZRuarsa mas da
Guen yovelTa mamasa efTKmis loRoTetis SekazmulTagan
klementosi oden uTargmnia da wmidisa prokopisi, rameTu sxuaTa wignTagan ucalo iyo, romelTa mier friad
ganamdidra naTesavi Gueni.
- 236 -
amaT wmidaTa Tana mamaTa madliTa da kadnierad
RmrTisa mimarT meoxebiTa da locviTa berisa Gemisa sabaYsiTa meca, sawyalobeli da uRirsi saxisaY da saxelisaY
efrem, mcire da undoY monazoni, Rirsm-yo da ara garemimaqcia wyalobaauracxelman RmerTman meoxebiTa mSobelisa misisaYTa da yovelTa wmidaTaYTa moslvad ferPTa
Tana zemoPsenebulisa berisa saba Tuxarelisa, sulaYs
ZisaTa, romelman qristes mimsgavsebulisa saxierebiTa
mitKrTa Jamsa siucbisa da siWabukisa Gemisas da sxuaTave qvelismoqmedebaTa Tana eseca aGuHna Gem zeda, romel
berZulisaTa wignTa kiTxvisa swavlaY iRuawa GemTKs adgilsa Sina jerovnad momzavebulsa, romel ars monasteri wmidisa sKmen sakKrvelTmoqmedisaY, romlisa meoxebiTa da farviTa dedisa misisa marTaYsaYTa viswave raYme,
daRacaTu ara Semsgavsebulad RuawlTa da warsagebelTa
wmidisa mis berisaTa, aramed friad umetesi Zalisa da
moswrafebisa GemisaY. da masve Jamsa brZanebiTave da warsagebeliTa misiTa vTargmnen ese raodennime sakiTxavni
loRoTetisa metafrasTagan, romelTa Sina ukueTu raYme
ipovebis jerovani, RmrTisaY ars madli ege da wmidaTa
amaT zemoPsenebulTa mamaTa GuenTaY da upirates maT yovelTa berisa sabaYsi, romeli meqmna yovlad yovliTurT
sityKTa da saqmiTa, locviTa da brZanebiTa da Porcielisaca saPmrisa friad wargebiTa, amas yovelsa Tana da
upirates yovelsa TanadadginebiTa da saTnoYsa mowafisa
misisa da mamisa Gemisa efrem didisa oSkelisaYTa, romeli igi mecnier iyo kiTxvasa da gagonebasa berZulisas
da kiTilad swavlul qarTulTa sityuaTa Sewyobilebasa, da amiT orTave orkerZo hmsaxurebda da ganagebda
naklulevanebas Gemsa. da raYTa mokled vTqu, yovelive
keTili, RmrTisa mier Gem zeda momavali, berisa sabaYsi ars. sasyidelica RmrTisa mier masve aqundin. xolo
naklullevanebisa da usrulebis mizez aravin ars sxuaY,
TKnier uRirsebaY Gemi da tKrTi bralTaY da arasimdable
gonebisaY, romeli, ukueTumca igi xoli oden maqunda, kma
iyo aRmavsebelad yovlisa naklulevanebisa.
aw ukue vevedrebi siwmidesa Tquensa, romelnica miem- 237 -
TxKvneT wmidasa amas wignsa, locvas hyofdiT berisa sabaYsTKs, romeli iyo maqmneveli da mbrZanebeli saqmisaY
da mis Tanave bralTa Sendobasa uTxovdiT efrems didsa,
romeli iyo mmarTebeli da gamgebeli naklulevanebisaY.
he, gevedrebi, numca PuHbul arian igini sasoebisagan! rameTu friad daSures igini wignisa amisTKs, romelTa mier
miecin ufalman povnad wyalobaY dResa mas gankiTxvisasa,
amin.
xolo me viTar vikadro TxovaY sasyidlisaY, romelsa
araraY miZRKs saqme muSakobisaY, garna Tu mowled Seuvrdi Tquensa saxierebasa, raYTa usasyidlod wyalibaY
hyoT GemTKs da motevebasave Tana cTomilisasa iTxovoT
warPdaY sasjelisa kadnierebisasa da kualad TanawarPdisa Tana locvisa moniWebad gansrulebasa naklulevanebisasa. da ese Tu hyoT, mogces ufalman wyalobaY uflisa
mier, ese igi ars, mamaman Zisa mier momadlebiTa Tquenda
sulisa wmidisaYTa, raYTa iyvneT qadag samobasa guamTasa
da erTobasa RmrTeebisasa, missa didebaY aw da yovelTa
saukuneTa mimarT ukunisamde, amin!
A 90,310-314; K4,576-579
S 384 xelnaweris anderZebi:
a)
`ioane oqropiris cxovrebis~ anderZi39
didebaY Senda, RmerTo maRalo, yovelTa keTilTao
dasabamo da srulmyofelo yovelTa arsTao, samguamovnebiT da erTarsebiT cnobilo samebao, romelman jeriGine srulyofad cxorebas iovane namdKlve WeSmaritisa mwyemsisa mwyemsTa da usrulesisa moZRuarTa Soris,
romeli-igi daRacaTu oqrovanad saxel-idebis, aramed
esoden upatiosnes missa ars, raoden-igi ver egoden
39 pirveli publikacia ekuTvnis T. Jordanis (Jordania, qronikebi
da sxva masala saqarTvelos istoriisa da mwerlobisa, Sekrebili,
qronologiurad dawyobili da axsnili T. Jordanias mier, wigni
I, tf., 1892, gv. 221-222. meore gamocema, Tb., 2004); ix. agreTve:
qarTul xelnawerTa aRweriloba S I, gv. 462; n. goguaZe, 1986, gv.
307-308.
- 238 -
TiPisa da mwKrisa, romlisa meoxebiTa da locviTa berTa
GuenTaYTa sabaYs da antonisiTa awca iTargmna ese axlad
berZulisagan metafrasisa yovlad wadierebiTa da mxurvaled surviliTa gabriel stefanes xucisa WulevelisaYTa, romelman umetes zomisa aiZula pirutyuTsaxe
ese gonebaY Gemi yovlad mcirisa da reca unarGevesisa
raYsme TargmanTaYsa efremisi da kadnier myo sxuaTave
Tana amisda Targmnad da kadrebad. ukueTu raYme keTil
ars, igi RmrTisaY da zemiPsenebulTa amaT locvisa da
madlisaY, xolo naklulevanebaY yoveli Gemi ars da uRirsisa amis bralTa mier ganfrdilisa gonebisaY.
gevedrebi ukue yovelTa mkiTxvellTa da msmenelTa,
raYTa locva-hyofdeT pirvel moPsenebulTa maT mamaTa
GuenTa, moZRuarTa da mSobelTa, ZmaTa da SvilTa maTTKs.
xolo me yovelive cTomilebaY saxierebiT momiteveT da
TquT wmidiTa piriTa TqueniTa aRPocaY codvaTa da uSjuloebaTa GemTaY, raYTa Tquenca hpooT madli mowyalebisa
Gemisa RmrTisa mier mravalmowyalisa. amin.
S384, 121r.
b) `dimitri Tesalonikelis wamebis~ anderZi40
gevedrebi yovelTa, romelnica miemTxKneT wamebasa
amas, raYTa uwyebul iyvneT, viTarmed ara Tu amisTKs
daweril ars, viTarca umetessa rasme metyueli pirvelisasa, garna rameTu yovelTave amaT didTa mowameTa or-ori aqus wamebaY _ uZuelesi da uaxlesi, araTu
umrudesi da umarTlesi, aramed ucxadesi da uRrmesi,
egreTve aqunden amasca meore ese pirvelisa Tana, rameTu
ese berZenTaca esreT aqus, raYca romelica vis sTndes,
mas ikiTxvides.
S384, gv. 488.
40 pirveli publikacia ekuTvnis T. Jordanis (Jordania, qronikebi
da sxva masala saqarTvelos istoriisa da mwerlobisa, Sekrebili,
qronologiurad dawyobili da axsnili T. Jordanias mier, wigni I,
tf., 1892, gv. 239. meore gamocema, Tb., 2004); ix. agreTve: qarTul
xelnawerTa aRweriloba S I, gv. 465.
- 239 -
g) `mina megKptelis cxovrebis~ anderZi41
wmidano mamano! ese wmidisa minaYs wameba iyo Zueladca Targmnili kimenisagan, rameTu esreT ewodebis pirvel litonad aRwerilsa wignsa mowameTasa, xolo aw ese
iTargmna axlad metafrasisgan brZanebiTa kaliposelTa
winamZRurisa basilisiTa, rameTu mas uPmda mina wmidisaTKs da ese irGia loRoTetisa sKmeonisa Sekazmulisa
mowameTaYsagan, romelsa metafras ewodebis. SegvindeviT
da locva yavT.
S384, gv. 643.
d)`grigol sakvirvelmoqmedis cxovrebis~ anderZi42
locva yavT, wmidano RmrTisano, romelnica miemTxKneT aRwerilsa amis grigol noselis `cxorebasa didisa
grigoli sakvirvelTmoqmedisasa~, romeli daiwera berZulisagan qarTulad moswrafebiTa mRdlisa gabrielisiTa
da PeliTa yovlad uRirsis efremisiTa, xolo brZanebiTa
zogadisa mamisa Guenisa berisa sabaYsiTa, romlisa iyavn
saukuno saPsenebeli da kurTxevaY misi, amen, iyavn.
xolo ese sacnaur iyavn, viTarmed cxorebaY amis
wmidasaY, romel Guen Zuelad guqonda, sxuaY ars da ese
grigol noselisa Tqumuli sxuaY ars. eseca guasmioda,
viTarmed [gangebulsave Tana] noselisa wignisas eseca sakiTxavi uTargmnia mamasa Guensa giorgi mTawmidelsa, garna Guen jereT ara guaxlavs, arca Savsa mTasa mowevnul
iyo. amisTKs iZulebiTa mRdelisa gabrielisiTa vTargmne, viTarca ara momlodeman mis wignisa aqa mowevnisaman
sihavisagan JamTaYsa da udebebisagan gonebaTaYsa; da ese
davwere, raYTa ukueTu odesme moiwios, ara hgonoT Tu
kadnierebiT vyav TargmnaY Targmnilisa didisa moZRurisa da eklesiisa mnaTobisaY, romlisa umjobesi nuukue da
41 pirveli publikacia ekuTvnis T. Jordanis (Jordania, qronikebi,
wigni I, tf., 1892, gv. 222. meore gamocema, Tb., 2004); ix. agreTve:
qarTul xelnawerTa aRweriloba S I, gv. 467.
42 pirveli publikacia ekuTvnis T. Jordanis (Jordania, qronikebi,
wigni I, tf., 1892, gv. 224. meore gamocema, Tb., 2004); ix. agreTve:
qarTul xelnawerTa aRweriloba S I, gv. 468.
- 240 -
arca Tu upiratesisa misisa da zogadisa mamisa Guenisa
efTKmesagan sagonebel iyo meored TargmnaY, vinaYca iyavn
saukune PsenebaY da kurTxevaY maTi, amen.
S384, gv. 728.
S 1276 xelnaweris anderZebi
a) `ioane damaskelis cxovrebis~ anderZi43
locva yavT, qristesmoyuareno, ioanesTKs mRdelisa
da monazonisa, romlisa brZanebiTa me, uRirsman efrem
mcireman, vTargmne berZulisagan mcire ese cxorebaY
didisa iovane damaskelisaY, awRa, GuenTa JamTa, surviliT
aRwerili miqaelisagan xucisa sKmeonwmidelisa samadlobelad tyueobisagan Psnisa misisa, rameTu dekenbersa erTsa SemosrulTa TurqTa sulimaneTTa amas dResa daipyres
qalaqi da mTiT Gamosxes eri dResaswaulsa amis iovane
damaskelisa. oTxsave misve dekembersa, romelTa Tana
uvnebelad daculsa mas zemoPsenebulsa miqael xucessa,
sKmeon wmidas Zmasa da maSin qalaqs daxudomilsa aRewera
ese sakiTxavi arabulsa enasa zeda, vinaYca-igi berZenTa
enad gamoTargmna da Seamko samoel wmidaman mitropolit
adanelman, romeli-ese aw qarTuladca iTargmna locviTa
berTa sabaYsa da antonisiTa, brZanebiTa da saPmariTa ioane zemoPsenebulisa da kKrikes xucad SeswavebulisaYTa,
ufalman miecin madli Sromisa da warsageblisaY, amin.
S1276, 56 r
b) anderZ-minaweri grigol noselis `sityuaY SobisaTKs da
GGKlTaTKs beTlems mowyuedilTas~Targamanze
ufalo, Seiwyale mRdeli iovane, mbrZanebeli Guenda
amaT sakiTxavTa TargmnisaY.
S1276, 80 v.
43 daculia sam xelnawerSi S1276,56r; Jer.38,16r da Sin 91 gamocemulia k.
kekeliZis mier (etiudebi Zveli qarTuli literaturis istoriidan, t. VII, gv. 136-177); ix. agreTve, e. metreveli, 1959; S I. gv.
137).
- 241 -
g) anderZ-minaweri sofron ierusalimelis `grigol RmrTismetyvelis Sesxmis~ Targmanze
ufalo, miec madli mamasa iovanes mRdelsa,
mbrZanebelsa amissa Targmanebisasa da me wmidaY locvaY
misi.
S1276, 115 v
d) anderZ-minaweri epifane kKprelis sakiTxavis `mucladRebisaTvis annaYsas~Targmanze
SemindeviT, sxuaY sakiTxavi mucladRebisaY ver
vpoe, romelimca meTargmna. ese me efTKmis Targmnilad
Semomatyues, ga[rna] mgonia T~e mrekalsa ubrZanebia.
S1276, 56r
ioane damaskelis RvTismSoblis Sobis sakiTxavze
darTuli anderZi
locva yavT, qristesmoyuareno, iovanesTKs kKrikes
xucisa, romlisa brZanebiTa da warsagebliTa iTargmna
sakiTxavi ese efremisagan mcirisa.
Jer.38, 12 r
- 242 -
Ephrem Mtsire`s Colophons
The translations made by a well-known scholar of the eleventh century,
Ephrem Mtsire (Ephrem The Minor), belong to a special period in Georgian
translatory history. He lived in the period when Georgians were particularly
interested in Byzantine cultural heritage and Hellenistic ideology.
Ephrem Mtsire was a new type of translator. He tried to capture the
depth and accuracy of the originals into his translations. This was achieved
by means of the exact translation of the original Greek text as well as his
commentaries as translator attached to it. Ephrem is a follower of the traditions of the Athonite School of translation but takes them to an even higher
level.
As seen from his colophons, forewords and wills as well as from numerous commentaries, Ephrem reveals a considerable philological interest
and stands out not only as a translator but also as a scholar-philologist who
is well aware of the philological methodology of a critical analysis of a text.
His interests embrace a number of philological issues (grammar, lexicology,
the history of literature and literary theory). At the same time Ephrem acts as
a historian describing a number of issues important for Georgian culture.
The study of Ephrem Mtsire’s colophons makes it possible to highlight
one important feature of his translations. Unlike the short colophons of preceding translators he attaches to his translations forewords, after-words and
explanations containing a large amount of information which distinctly reveals his original and diverse philological interests.
Ephrem is not only a translator but also a commentator of Byzantine
literary works. He attached his commentaries only to his own translations
in order to facilitate the perception and understanding of a Greek text, and
explain difficulties arising during the process of translation.
All of the remarks attached to the translations are classed as commentaries by the translator himself. These are of several types: a) fore-words, b)
after-words c) commentaries written on the margins of manuscripts and d)
explanations inserted in the text of the original work.
The study of the commentaries enabled us to specify the meaning of
several paleographic terms connected with the translatory work of Ephrem
Mtsire. Obviously,
the Georgian scholars of the eleventh century used the word ”pativi” in
the meaning of “edge” which meant four margins of the manuscript left specially for the commentaries by the translators. Besides, the terms “motxvitad
tsera” (writing on four sides) and “garemotsera” (writing around the manuscript) which oppose the term “martlgantskobit tsera” and present a special
style of copying, were also specified . It is obvious that Ephrem Mtsire dis- 243 -
tinguishes between long translations written in an “ordinary” style which is
classed as “targmani” (a interpretation), and the catena written in “motxvitad
natseri” (commentaries written on the four margins of the manuscript) classed
as “targmanianebi” (such as “pavle targmaniani”). A different meaning is
given to the term “sheistsave” which does not mean a verbal commentary of
a translator but denotes a translation of a Greek version of a margin sign.
The principle adopted by Ephrem Mtsire while commenting on the
translations is worth noting as well. From the point of view of the function
of the commentary he uses two types of commentary: a) an “obvious” commentary used to single out a definite extract visually and b) a verbal commentary of the translator or a footnote, which explains a definite extract of
a text from some point of view. Marginal signs which he copied form Greek
originals have different functions as well. Verbal commentaries are different
from the point of view of construction. They reveal three main features of the
commentaries, “romelits gadmoitargmenbis” (which is translated), ‘ese igi
ars” (it means) and “sheistave” (atention). Thematically, seven groups can be
identified: theological-philosophical, philological, grammatical, lexicological, mythological, technical and literary critical. Forewords and after-words
which are inevitable components of the scientific apparatus of the translator
are considered to be one of the types of Ephrem Mtsire’s commentaries.
Like the preceding translators, Ephrem Mtsire places the translation after the original work However, the majority of his works have fore-words
and after-words (up to 30 items) which can be considered to be scholarly,
philological works.
While studying the manuscripts containing translations by Ephrem
Mtsire we added an as yet unknown will by him which he attached to his
commentaries about the translation of Paul’s Epistles and which functions as
an after-word written by the translator for the translations of the “Disciple’s
Deeds“.(Ath.18). The study of this will in contrast to a well-known foreword
to the “Disciple’s’ Deeds” and the yet unknown wills attached to both this and
“The Explanations of Catholic Epistles”, highlight several issues connected
with the Georgian translations of this exegetic work. The Greek text used by
Ephrem as an original was also specified. As opposed to the opinions argued
and discussed in the literature based on his wills, we argue that Ephrem must
have translated a short exegetic work by John Chrysostom, but the catenic
translations were made in the fifth century by Cyril of Alexandria on the
basis of this work. In this work, along with John Chrysostom’s commentaries
Cyril’s and other fathers’ commentaries were also presented. Thus, Ephrem
neither collected nor abridged the work as previously argued, but he used
the original from which this work already accomplished. As revealed by the
will, Ephrem must have used a later (tenth century), completed recension
- 244 -
of “Pavle targmaniani”. It is worth noting that very important information
regarding the history of the translation of “The translations of the Epistles”
into Georgian is kept in these wills.
The study of the manuscripts also revealed that “Historia Philothea”
by Theodoret of Cyrus also attached by foreword and after-word wills. The
after-word to this book was known to scholars from the work by Jordania.
However, the after-word written by Ephrem was considered to be the will
for another work by Theodoret of Cyrus. We argue that “sitkvai” is the part
(specifically, the last chapter) of “Historia Philothea”. Thus the colophon attached must be the after-word to the book and, based on this colophon, it
can be argued that the “Historia Philothea” must have been translated into
Georgian by Ephrem Mtsire.
Scholars consider “Introduction to the commentaries of the Psalms”
which comes at the beginning of this important exegetic work is considered
to be an original work by Ephrem Mtsire. We argue that this is not an original
work created by Ephrem but only the commentary of the translator, which
is confirmed by its title. “Introduction” is the information about the cause
of the creation of this book and the rules of its usage. The information about
the creation of this exegetic work in Greek and its translation into Georgian
is also found here. “Introduction to the commentaries of the Psalms” is the
longest from Ephrem’s commentaries and thus it is a colophon to the chapter.
The first book of “The commentaries of the Psalms” finishes with a short
colophon by Ephrem which was sometimes thought to belong to a copyist
but, arguably, it belongs to Ephrem himself.
Likewise, the work attached by Ephrem to the translation of one of the
hagiographic works as an “after-word will” which discusses a number of issues of Byzantine and Georgian literature is a commentary and not an original work.
The foreword of the translator found in the 16-word collection of Sermons by Gregory of Nazianzus, in spite of a specific addressee, is for a wide
circle of readers. The collection is followed by the “after-word will”, which,
in general, is short.
“Fountain of Knowledge” by John of Damascus is similarly followed
by the introduction and after-word from the translator as well which, though
consisting of four parts, is one whole semantically and functionally and can
be classed as a foreword written by the translator revealing a great amount
of historical and literary information. One of its parts refers to the description of a system of punctuation created by Ephrem which does not mean that
he denied the previous existence of punctuation. We argue that the system
of punctuation created by Ephrem is not the first attempt made to classify
the system of punctuation in Georgian as argued by some group of scholars.
- 245 -
Such a system of punctuation was used in Georgian written works far before
him. Ephrem made an attempt to “load” the old system of punctuation with
new functions: one full stop, two full stops, three full stops and six stops
simultaneously play a role of a punctuation mark as well as that of intonation and declamation used in recitals or public speeches. Thus, Ephrem was
the first scholar to establish the system of punctuation which regulates not
only logical and grammatical parts of the sentence but also the succession of
intonation patterns which, in their turn, regulate the rules of oral speech. In
addition, Ephrem created a number of terms connected with the technique of
correct reading of a text.
Having worked on the colophons and commentaries by Ephrem we conclude that every single observation made of old Georgian liturgical literature
provides rich material for the study of the History of Georgian literature as
well as for the study of the History of Byzantine literature as well as for Byzantine studies as a whole.
In this respect, the colophons and footnotes discuss a number of important issues of Greek Christian literature as well as Byzantine authors.
The previously unknown colophon which is attached to the translation
of Paul’s Epistles encouraged re-statement of several issues of Christian exegetic history. Procopius of Gaza who lived in the sixth century was considered to be the creator of exegetic catens. According to the information
given by Ephrem, Cyril of Alexandria must have been the compiler of the
first collection of exegetic catens “pavle targmaniani” a century before Cyril
(Cyril died in AD 444). The Epistle by Cyril of Alexandria which was discovered together with the colophon and was referred to as a literary reference
by Ephrem also confirms this information. “pavle targmaniani” by Cyril has
reached us in fragments and it is difficult to judge its essence, sources as well
as assess and qualify the work done by its compiler/editor. Ephrem discusses
these issues and characterises the work by Cyril in great detail. He provides
the information about the creation of the work as well as its later fate and discusses interrelationships between this work and the catens by Paul in Greek.
According to Ephrem the following works must have existed: a) a long version of Paul’s work written by John Chrysostom (“Commentaries of Paul); b)
a later version of catens by Cyril, written in a square style, based on Okropiri
and later completed after the death of
Episcopos Ekumanius from Thracia (tenth century). It has been discovered that translations by Ephrem reveal almost a complete version of an original. In one of the manuscripts form Anthon (Ath.18) we found a part of the
work, which previously was considered to be lost (translation of Epistles for
Timothy II, Titus and Philemon).
Euthymius the Athonite started translating “pavle targmaniani” into
- 246 -
Georgian and must have translated only an incomplete version .This was
confirmed by one manuscript from Athon (Ath.39) which enabled us to argue
that its translation belongs to Euthymius.
Commentaries by Ephrem give interesting, full information about
Svimeon Loghothet and the history of metaprastic hagiography. Besides,
in one of the footnotes there is information about “Heksaples” by Origone
which enables us to argue that scholars in the eleventh century knew about
the variant of “Heksaples” known as “Oktaple” and which, together with the
text of the Bible in Hebrew and its well-known Geek translations, contains
the text of two unknown translations found in the “kvevri”.
In the introduction to the 16- word collection by Gregory the Theologian, Ephrem touches upon a number of issues including the Greek texts chosen for translation. According to this colophon, Ephrem used the Greek text
of a 16-word collection with full commentaries by Basilius Minimus which
had been presented (together with the Epistle) to the Emperor Constantine
VII Porohirogenetis. In the commentary attached to the translation of Homilies, Ephrem must have worked to make his translations as perfect as those
of Basilius ( Jer.43,248v, Jer.13,213v, Jer, 13, 241r). Information provided
by him in his commentaries has certain importance for the study of the interrelationships between the Greek originals of Gregory the Theologian’s works
as well as the establishment of an original text for a Georgian translation of
the Homilies.
The information contained in colophons and footnotes by Ephrem give
clear understanding of the work done by Byzantine scholars of the period
which must have had good knowledge of critical and scholarly exploration of
a text. He tried to meet the standards of his contemporary Byzantine scholars
and while translating uses the methodology elaborated by them ( footnotes,
commentaries, stychometric apparatus, introduction and foreword, afterword, special signs use by commenting on and editing texts, marginal signs
of various functions, punctuation and notation signs, etc). Thus, the translations made by Ephrem follow Greek standards and can be placed alongside
the works of eleventh century Byzantine scholars.
Information is provided by Ephrem’s colophons on several issues connected with the History of Georgian literature. These colophons show Ephrem
as a historian of a Georgian Hagiographic literature and literary critic as well.
He gives us valuable information about the Georgian translators preceding
him and evaluates their work. His positive approach to two Georgian translators, Euthymius and Giorgi Athonites. is clearly felt . Besides, this information is invaluable for assessment of the scopes of the translatory work and
their complete bibliography. Ephrem is among the first group of the Georgian
scholars giving the description of the translatory method preferred by Eu- 247 -
thymius the Athonite and characterises it as “the ability to add to the text as
well as to shorten it”. Moreover, Ephrem acknowledges their supreme reputation as translators and refers to them as “the source and baseline of a translation”. In addition, he considers them to be his teachers.
Ephrem apologises for his attempt to translate for the second time the
works previously translated by Euthymius and Giorgi Athonites, proves the
necessity of their translation and considers his methodology to be continuing
their tradition and not contradicting them. Our research of colophons and
footnotes showed that while translating, in order to find the exact equivalent,
Ephrem frequently consulted the translations made by Athonites and if appropriate he tried not to change his teachers’ versions. Moreover, his colophons
enabled us to discover and explore as yet unknown translation by Euthymius
Athonite. In the colophon attached to the Epistles by Paul, Ephrem ascribes
the translation of “Pavle Targmaniani” (by Cyril of Alexandria) to Euthymius
as well as that of the Epstle by Cyril of Alexandria himself. His information
was, once again correct.. During the research we came across a manuscript
from Athon (N39) which contained the incomplete translated version of the
first and second Epistles of “pavle targmaniani” and the Epistle by Cyril
of Alexandria. The translation attested in this manuscript differs form that
translated by Ephrem. It cannot have been translated by Giorgi Mtastmindeli, who, according to later information, was thought to be the translator of
the works of the manuscript. Having compared other literary sources to the
information provided by Ephrem on the one hand and having conducted a
comprehensive textual analysis on the other, we argue that the translator of
the manuscript Ath.39 containing “pavle targmaniani” must be Euthymius
Athonite. Eqvtimus must have started translating this catenic collection but
did not finish for unknown reasons which, as Ephrem mentions, were known
only to God.
Long colophons and numerous remarks attached to translations by
Ephrem give us valuable information to study the history of the literary school
functioning at the Black Mountain as well as the historical and cultural situation in which Ephrem created his scholarly translations. Researchers rely on
his colophons when studying the life of Georgian monasteries, works by holy
fathers living there and the literary schools functioning on the Black Mountain. Commentaries made by Ephrem show the importance of translations
by him as one of the distinguished representatives of the Black Mountain
and foreground the theoretical principles he relied on while translating works
from Greek into Georgian. In addition, colophons contain truthful information about the life and work of this person. These also enabled us to establish
a fairly accurate date of some translations.
According to the colophon, the monk Saba Tukhareli stands out as one
- 248 -
of the leaders of Georgians living and working on the Black Mountain. He
must have been leading and supporting Ephrem during his work on the translations. After Saba’s death (around 1090)
Ephrem Mtsire must also have been supported by the monk Anthony
Tbeli. Among the holy fathers of the mountain several Johns are mentioned
(colophons have mentioned the name 13 times). Analysis of the colophons
has revealed that there were only four Johns working in this period: 1) John
the Philosopher and Grammarian from Svimeontsminda; 2) John Mtavaraidze 3) John Pharakneli and 4) John Rateuli.
Ephrem Mtsire’s colophons reveal that in the second half of the eleventh
century near Anthiokia there existed a strong centre of Georgian literature
with strongly expressed philological and scholarly interests, rich libraries,
educated scholars and well-trained translators.
The study of the manuscripts kept in the Institute of Manuscripts also
revealed a number of manuscripts which were not mentioned in the bibliography of the those translated by Ephrem and two readers which were not
mentioned on the list of the translations either. In addition, the titles of several
works and their authors were not specified.
- 249 -
damowmebuli literatura:
abulaZe, 1950 _ i. abulaZe, weris xelovnebasTan dakavSirebuli ramdenime Zveli qarTuli termini, Tsu
Sromebi, XXXIV, Tb., 1950.
abulaZe, 1959 _ i. abulaZe, Zveli qarTulis leqsikidan:
saq. mecn. akad. xelnawerTa institutis moambe, I, Tb.,
1959, gv. 157-175.
abulaZe, 1961 _ i. abulaZe, ipolite romaelis `qronikonis~
Zveli qarTuli versia: saq. mecn. akad. xelnawerTa institutis moambe, III, Tb., 1961, gv. 223-243.
abulaZe, 1973 _ i. abulaZe, Zveli qarTuli enis leqsikoni, Tb., _ 1973.
adiSis oTxTavi, 2003 _ adiSis oTxTavi, 897 wlisa, teqsti
gamosacemad moamzades, gamokvleva da leqsikoni daurTes e. giunaSvilma, d. TvalTvaZem, m. maGxanelma, z.
sarjvelaZem da s. sarjvelaZem, zurab sarjvelaZis
saerTo redaqciiT, Tb., 2003.
averincevi, 1974 Âèçàíòèéñêàÿ ëèòåðàòóðà(ñáîðíèê ñòàòåé,)
Îòâ. ðåä. Ñ.Ñ. Àâåðèíöåâ, Ì. 1974.
averincevi, 1977 _ Àâåðèíöåâ Ñ.Ñ. Ïîýòèêàðàííåâèçàíòèéñêîé
ëèòåðàòóðû, Ì,. 1977.
averincevi, 1986 _ Àâåðèíöåâ Ñ.Ñ. Âèçàíòèéñêàÿ ðèòîðèêà,
Øêîëüíàÿ íîðìà ëèòåðàòóðíîãî òâîð÷åñòâà â ñîñòàâå
âèçàíòèéñêîé êóëüòóðû: Ïðîâëåìû ëèòåðàòóðíîé òåîðèè
â Âèçàíòèè è ëàòèíñêîì ñðåäíåâåêîâüå, Ì., 1986.
aTon. xeln. aRw., 1986 _ qarTul xelnawerTa aRweriloba
(aTonuri koleqcia), nakveTi I, Seadgines da dasabeWdad
moamzades: l. axobaZem, r. gvaramiam, n. goguaZem, m.
dvalma, m. dolaqiZem, m. kvaWaZem, g. kiknaZem, g. ninuam,
c. qurcikiZem, l. SaTiriSvilma, m. SaniZem, n. GxikvaZem,
Tb., 1986.
alibegaSvili, 1988 _ g. alibegaSvili, efrem mciris literaturuli Sexedulebani, sadisertacio naSromi
filologiur mecnierebaTa kandidatis
samecniero xarisxis mosapoveblad, Tb., 1988.
alibegaSvili, 1992 - Àëèâåãàøâèëè Ã.Ã. Åôðåì Ìöèðå îâ
- 250 -
èñòîðèè è òåîðèè ìåòàôðàñòèêè, Ãðóçèíñêàÿ è ðóññêàÿ
ñðåääíåâåêîâûå ëèòåðàòóðû, Òá.,1992
alibegaSvili, 1973 _ Ãàèàíå Àëèáåãàøâèëè,Õóäîæåñòâåííûé
ïðèíöèïèëþñòðèðîâàíèÿ ãðóçèíñêîé ðóêîïèñíîé êíèãû
XI-íà÷àëà XII âåêîâ, Òá., 1973.
anT.1969 _ Àíòîëîãèÿ ìèðîâîé ôèëîñîôèè, ò.1, ÷àñò.2,
Ì.,1966, ñò.662-663.
andronikaSvili, 1966 _ m. andronikaSvili, narkvevebi
iranul-qarTuli enobrivi urTierTobidan, I, Tb.,
1966.
anton bagrationi, 1853 _ anton kaTalikosi, wyobilsityvaoba, platon ioselianis gamocema, tf., 1853.
anton bagrationi, 1980 _ anton bagrationi, wyobilsityvaoba, gamosacemad moamzada, gamokvleva, komentarebi
da leqsikoni daurTo ivane lolaSvilma, Tb., 1980.
anton bagrationi, 1991 _ anton pirveli kaTalikosi,
spekali, teqsti gamosacemad moamzada, gamokvleva da
leqsikoni daurTo gulnara dedabriSvilma, Tb., 1991.
amonios ermisi, 1983 _ amonios ermisis Txzulebani qarTul mwerlobaSi, teqstebi gamosacemad moamzades n.
keWaRmaZem da m. rafavam, gamokvleva, leqsikoni da
saZieblebi daurTo maia rafavam, Tb., 1983.
aristofane bizantieli, 1986- Aristophanis Byzantii, Fragmenta
post A.Nauk collegit, testimoniis ornavit, brevi commebtaris instruxit Welliam I. Slater. Walter de Gruyter, Berlin, New-York,
1986.
babunaSvili, uTurgaiZe, 1991 _ e. babunaSvili, T. uTurgaiZe, qarTuli gramatikuli azri klasikur periodSi:
`macne~ (enisa da literaturis seria), 1991, #2, gv.
146-153.
begiaSvili, 1927 _ T. begiaSvili, qarTuli sityvierebis
istoria, quT., 1927
bezaraSvili, 1986 _ q. bezaraSvili, grigol nazianzelis
poezia qarTul mwerlobaSi: `macne~(enisa da literaturis seria), 1986, #3, gv. 87-112.
bezaraSvili 1989,a _ q. bezaraSvili, efrem mciris mier
Targmnili bizantiuri ritmuli poeziis adreuli
- 251 -
nimuSi (grigol nazianzelis `sityva qalwulisa mimarT~); `gulani~, filologiur-istoriuli Ziebani
(xelnawerTa institutis axalgazrda mecnirTa Sromebis krebuli miZRvnili institutis daarsebis 30
wlisTavisadmi), Tb., 1989, gv. 72-115.
bezaraSvili, 1989,b _ q. bezaraSvili, grigol nazianzelis
poeziis komentarebis qarTuli versiebi: `gulani~, Tb.,
1989, gv. 116-159.
bezaraSvili, maWavariani, 1995 _ q. bezaraSvili, m. maWavariani, grigol RvTismetyvelis II da III homiliebis
efTvime aToneliseuli Targmanebis Taviseburebani
da efrem mciris erTi anderZ-minaweri: filologiuri
Ziebani, II, Tb., 1995, gv. 226-288.
bezaraSvili, 1998 _ q. bezaraSvili, efrem mciris Sexedulebebi klasikuri saliteraturo formisa da qristianuli Sinaarsis urTierTmimarTebis Sesaxeb: literaturuli Ziebani, XIX, Tb., 1998, gv. 123-154.
bezaraSvili, 1999 _ q. bezaraSvili, grigol RvTismetyvelis efrem mciriseul krebulebze darTuli elinofiluri skolis miZRvniTi iambikoebisaTvis,:mravaltavi,
XVIII, Tb., 1999, gv. 253-163.
bezaraSvili, 2001,a _ q. bezaraSvili, saRvTismetyveloritorikuli stilis zogierTi TaviseburebisaTvis
grigol RvTismetyvelis Txzulebebsa da maT qarTul
TargmanebSi: mravalTavi, XIX, gv. 258-276.
q. bezaraSvili, 2001,b _ q. bezaraSvili, `gareSe~ sibrZnisadmi damokidebulebisaTvis efrem mciris kolofonebSi:
macne, els, 1-4, Tb., 2001, gv. 137-157.
q. bezaraSvili, 2002 _ q. bezaraSvili, `Rrma wignuri sityvis~ gagebisaTvis efrem mciris kolofonebSi, els, 1-4,
Tb., 2002, gv. 87-107.
bezaraSvili, 2003 _ q. bezaraSvili, efrem mciris kolofonebi mTargmnelobiTi meTodebis da elinofiluri
Taegmanis maxasiaTeblebsi Sesaxeb: literaturuli Ziebani, XXII, Tb., 2002, gv. 76-88; XXIV, 2003, gv. 103-117.
bezaraSvili, 2004 _ q. bezaraSvili, ritorikisa da Targmanis Teoria da praqtika grigol RvTismetyvelis Tx- 252 -
zulebaTa qarTuli Targmanebis mixedviT, Tb., 2004.
beki, 1959 _ Hans Georg Beck, Kirche und theologische Litheratur im
Byzantinschen Reich (Byzantinisches Handbuch im Rahmen des
Handbuchs der Altertum Swissenhaft Zweiter Teil estere Band),
Munchen, 1959.
bizant. ist. _ Èñòîðèÿ Âèçàíòèè â òðåõ òîìàõ, Ì., 1967.
bleiki, 1924 _ Cataloque des manuscrits de la Bibliotheque patriarchale grecque a Jerusalem par Robert P. Blake, Paris, 1924.
bleiki, 1926 _ r. bleiki, efrem mciris literaturuli
moRvaweobidan: `mimomxilveli~, I, tf., 1926, gv. 157172.
bleiki, 1932 _ R. Blake, Cataloque des manuscrits Georgiens de la
Bibliotheque de la laure d’Iviron au mont Ahtos, Paris, 1932.
bregaZe, 1971 _ T. bregaZe, efrem mciris mier naTargmni
Zeglebi (bibliografia): `mravalTavi~, I, Tb., 1971, gv.
429-460.
bregaZe, 1988 _ grigol nazianzelis TxzulebaTa Semcvel
qarTul xelnawerTa aRweriloba, xelnawerebi aRwera,
Sesavali da saZieblebi daurTo Tamar bregaZem, Tb.,
1988
brose, 1838 _ M. Broset, Cataloque des livres georgiens tant imprime’s que manuscrits, anciens et modernes, 1838.
buxbergeri, 1963 _ Lexikon fur Theoiogie und Kirche begrundet
von Dr. Michael Buchberger, 1963, t.8.
gabiZaSvili, 1978 _ e. gabiZaSvili, ruis-urbnisis krebis
Zegliswera (filologiur-teqstologiuri gamokvleva), Tb., 1979.
galavarisi, 1969 _ G. Galavaris, The Ilustration of the Liturgical of
Gregory Nazianzenus Princeton, 1969.
gamsaxurdia, 1966 _ s. gamsaxurdia, sazogadoebriv-istoriuli azris ganviTareba XI saukunis saqarTveloSi
(giorgi mTawmideli, giorgi xucesmonazoni, efrem
mcire, leonti mroveli), Tb., 1966.
gamezardaSili, 1965 _ d. gamezardaSili, qarTuli kritika da qarTveli kritikosebi, Tb., 1965.
gariti, 1855 -G. Garitte, L’ancience version georgienne des Actes
des Apotres d apre’s deux manuscrits du Sinae; Louvain, 1955.
- 253 -
gaGeGilaZe, 1958 _ g. gaGeGilaZe, mxatvruli Targmanis
Teoriis sakiTxebi, Tb., 1958.
gardthauzeni, 1913 _ V. Gardthausen, Grichische Paleographie,
2-te Aufl. Leipzig, 1911-1913.
gafrindaSvili, m. oZeli, 1987 _ n. gafrindaSvili, m.
oZeli, narkvevebi literaturul urTierTobaTa da
urTierTmimarTebaTa istoriisa da Teoriis sariTxebze, Tb., 1987.
gafrindaSvili, 1992 _ n. gafrindaSvili, ucxoerovnuli
literaturisa da samyaros aRqmis Taviseburebani, Tb.,
1992.
gvaramaZe, 1970 _ l. gvaramaZe, komentari akademiur
gamocemaSi: teqstologiis sakiTxebi, Tb., 1970, gv.
127-144.
`giorgi mTaw. cx.~ _ giorgi mcire, cxorebaY giorgi mTawmidlisaY: Zveli qarTyli agiografiuli Zeglebi, wign.
II, Tb., 1967, gv. 101-207.
giorgiseuli oTxTavi, 2002 _ The Old Georgian Four Gospels:
Georgi Athonite` Redaction, (Giorgi the Hagiorite’s) On the basis of the original manuscripts, edited by Elguja GiunaSvili, Manana Machkaneli, Sofio Sarjveladze, Zurab sarjveladze and Darejan
Tvaltvadze, Tbilisi and Frankfurt a/M. 1999 -2002, ARMAZI version by Jost Gippert. Frankfurt a/M, 7.6.2000/ 26.9.2002. (http://titus.uni-frankfurt.de/ texste/etca/ cauc/ ageo/nt/ Giornt/ Goinn001
goguaZe, 1973 _ n. goguaZe, agiografiuli Txzulebebis
metafrasuli redaqciis mimarTebisaTvis kimenurTan
`ilarion palestinelis cxovrebis~ redaqciaTa mixedviT: `mravalTavi~, II, Tb., 1973, gv. 62-74.
goguaZe, 1986 _ Zveli metafrasuli krebulebi, (seqtembris sakiTxavebi), teqstebi gamosacemad moamzada, komentarebi da saZieblebi daurTo nargiza goguaZem, T,
1986.
gozaliSvili, 1965 _ g. gozaliSvili, ori etiudi pontosa da kapadokiis warsulidan, Tb., 1965.
goilaZe, 1991 _ v. goilaZe, qarTuli eklesiis saTaveebTan, Tb., 1991.
gorgaZe, 1923 _ s. gorgaZe, filosofiis mTavari dargebi
- 254 -
qarTul mwerlobaSi: `Gveni mecniereba~, #2-3, 4-5, Tb.,
1923.
gorgaZe, 1926 _ s. gorgaZe, ioane damaskelis mTavari Txzuleba ` Πηγη γϖσεωs~ qarTul mwerlobaSi: `mimomxilveli~, 1926, gv. 182-192.
grabmani, 1926 _ M. Grabmann, Mittelalteriches Geisteleben,
Munch, 1926, Bd. I.
granstremi, 1960 -Å.Ý. Ãðàíñòðåì, Î íåêîòîðûõ ïðåìàõ
îôîðìëåíèÿ âèçàíòèéñêèõ ðóêîïèñåé, T., 1960.
granstremi, 1969
_
Å.Ý.
Ãðàíñòðåì,Âèçàíòèéñêàÿ
ôèëîëîãèÿ â äðåâíåãðå÷åñêèõ è ñëîâèÿíñêèõ ðóêîïèñàõ:
Êîíôåðåíöèÿ ïî âîïðîñàì àðõåîëîãèè è èçó÷åíèÿ
äðåâíèõ ðóêîïèñåé, Òóçèñû äàêëàäîâ, Òá., 1969.
grigol nazianzeli, 1998 – Sancti Gregorii Nazianzeni Opera.
Versio Iberica, I, Orationes I, XLV, XLIV, XLI, (Corpus Christianorum. Series Graeca, 36. Corpus Nazianzenum,5), editae a
H.Metreveli et K. Bezarachvili, T. Kurtsikidze, N.Melikichvili, T.
Othkhmezouri, M. Rapava, M.Chanidze. Turnhout 1998, xxxiii.
grigol nazianzeli, 2000 - Sancti Gregorii Nazianzeni Opera.
Versio Iberica, II, Orationes , XXIV, XIX,XV(Corpus Christianorum. Series Graeca, 42, Corpus Nazianzenum, 9. editae a Helene
Metreveli et K. Bezarachvili, M Dolakidze, T. Kurtsikidze, M.
Matchavariani, N.Melikichvili, M. Rapava, M.Chanidze. Turnhout
2000,9.
grigol nazianzeli, 2001 - Sancti Gregorii Nazianzeni Opera.Versio Iberica, III, Oratio XXXVIII, (Corpus Christianorum. Series
Graeca, 45, Corpus Nazianzenum, 12. editae a Helene Metreveli et
K. Bezarachvili, T. Kurtsikidze, N.Melikichvili, T. Othkhmezouri,
M. Rapava, Turnhout 2001,51.
grigol nazianzeli, 2004 - Sancti Gregorii Nazianzeni Opera.Versio Iberica, IV, Oratio XLIII, (Corpus Christianorum. Series Graeca, 52, Corpus Nazianzenum, 17. editae a B.Coulie et H.Metreveli
et K. Bezarachvili, T. Kurtsikidze, N.Melikichvili, T. Othkhmezouri, M. Rapava, Turnhout 2004.
groningeni, 1955 _ Groningen, Short Manual of Greek paleography, 2nd ed., London, 1955.
daTiaSvili, 1984 _ l. daTiaSvili, efrem mciris mTarg- 255 -
mnelobiTi moRvaweobis is toriidan: Zveli qarTuli
mwerlobis matiane, Tb., 1984, gv. 40-49.
damaskeli, 1976 _ ioane damaskeli, dialeqtika, qarTuli
Targmanebis teqsti gamosca, gamokvleva da leqsikoni
daurTo maia rafavam, Tb., 1976.
damaskeli, 2004 _ wm. ioane damaskeli, marTlmadidebluri
sarwmunoebis zedmiwevniTi gadmocema, ori Zveli qarTuli Targmani gamosacemad moamzades r. mimonoSvilma da m. rafavam, winasityvaoba da SeniSvnebi daurTo
m. rafavam. berZnulidan Tanamedrove enaze Targmna,
Sesavali da SeniSvnebi daurTo e. WeliZem, Tb., 2000.
danelia, 1974 _ k. danelia, axali masalebi efrem mciris
mTargmnelobiTi meTodisa da misi redaqciis samociqulos istoriis SeswavlisaTvis: `macne~, (enisa da
literaturis seria), Tb., 1974, #4, gv. 27-47.
danelia, 1982 _ k. danelia, qarTuli samwerlo enis istoriis sakiTxebi, Tb., 1982.
danelia, 1984 _ k. danelia, mxatvruli enisa da stilis
zogierTi sakiTxi bibliur wignTa Zveli qarTuli
Targmanis mixedviT: Tsu Zveli qarTuli enis kaTedris
Sromebi, 25, Tb., 1984.
danelia, 1992 _ k. danelia, ieremias winaswarmetyvelebis
Zveli qarTuli versiebi, teqsti gamosacemad moamzada, leqsikoni da gamokvleva daurTo korneli daneliam, Tb., 1992.
devresi, 1970 _ R. Devreesse, Les Anciens Commentateurs Grece
des Psaumes , Studi e Testi, 264, Citta de Vaticano, 1970.
dvali, 1966 - m. dvali, qarTuli paterikis eqvfime
aToneliseuli redaqcia: SuasaukuneTa novelebis
ZvelqarTuli Targmanebi, I, Tb., 1966. gv... .
dindorfiusi, 1875 _ Scholia graeco in Homeri Illiadem ex codicibus aucta et emendata, Ed. G Dindorfius,T. I, Oxonil, 1875.
dionise Trakieli, 1965 _ Dionysii Trcies, Ars Grammatica et
scholia in Dionysii Tracis Artem Grammaticam, - Grammatici
Graeci, I, ed. Gustavus Uhlig, Lipsiae, 1965
dobiaS-raJdestvenskaia, 1987
_
Î.
À.
ÄîáèàøÐîæäåñòâåíñêàÿ, Èñòîðèÿ ïèñüìà â ñðåäíèå âåêà, Ì.,
- 256 -
1987.
doborjginiZe, 1995 _ n. doborjginiZe, `fsalmunTa
gamokrebili Targmanebis~ zogierTi filologiuri
komentari, Tsu filologiis fakultetis samecniero
sesia, muSaobis gegma da moxsenebaTa Tezisebi, Tb.,
1995
doborjginiZe, 1995a _ n. doborjginiZe, gramatikuli xasiaTis ganmartebebin fsalmunTa Targmanebidan: saenaTmecniero Ziebani, IV, Tb., 1995, gv. 105-110
doborjginiZe, 1996 -`fsalmunTa gamokrebili Targmaneba~, teqsti gamosca da winasityvaoba daurTo nino
doborjginiZem, Tb., 1996.
doborjginiZe, 1998 _ n. doborjginiZe, `fsalmunTa
gamokrebuli Targmaneba~ da Zveli qarTuli lingvisturi azrovnebis sakiTxebi, sadisertacio maSromi,
Tb., 1998
doborjginiZe, 2000 _ n. doborjginiZe, termin ~gramatikosis~ gagebisaTvis Zvel qarTul mwerlobaSi: Tsu
filologiis fakultetis axalgazrda mecnierTa
Sromebi, IV, 2000, gv. 8-18
doborjginiZe, 2001 _ n. doborjginiZe, etimoligiurleqsikologiuri xasiaTis komentarebi `fsalmunTa
gamokrebuli Targmanebidan~: Tsu Zveli qarTuli enis
kaTedris Sromebi, 30, Tb., 2001, gv. 1988-194
efrem mcire, 1959 _ efrem mcire, uwyebaY mizezsa qarTvelTa moqcevisasa, Tu romelTa wignTa Sina moiPsenebis,
teqsti gamosca, Sesavali da leqsikon-saZiebeli daurTo T. bregaZem, Tb, 1959
vasilevski, 1880 _ Ã. Â. Âàñèëüåâñêèé, Î æèçíè è òðóäàõ
Ñèìåîíà Üåòàôðàñòà, ÆÌÍÏðîñâ. 1880, ÍîÿâðüÄåêàáðü.
vinogradovi, 1960 _ Â.Â. Âèíîãðàäîâ, Òàóêà î ÿçûêå
õóäîæåñòâåííîé ëèòåðàòóðû è åå çíà÷åíèó,Èññëåäîâàíèÿ
ïî ñëàâÿíñêîìó ëèòåðàòóðîâåäåíèþ è ñòèëèñòèêå, Ì.,
1960.
vulfi, 1926 _ M.de Wulf, History of Mediaeval Philosophy, London, 1926..
- 257 -
TarxniSvili, 1951 _ m. TarxniSvili, qarTuli xelovnebis
Zeglebi antioqiis sanaxebSi: `bedi qarTlisa~, 1951, #9.
TayaiSvili, 1891 _ . e. TayaiSvili, axali varianti wm. ninos
cxovrebisa anu meore nawili qarTlis moqcevisa, tf.,
1891.
TayaiSvili, 1902 _ Å. Òàêàèøâèëè, Îïèñàíèå ðóêîïèñåé
îâùåñòâà ðàñïðîñòðàíåíèÿ ãðàìîòíîñòè ñðåäè ãðóçèíñêîãî
íàñåëåíèÿ, Ò.1, Òèô., 1902.r
TayaiSvili, 1914 _ e. TayaiSvili, Sesavali efrem mciris
Sromisa `TargmanebaY fsalmunTaY~: `Zveli saqarTvelo~, t. III, tf. 1914. gany. I, gv. 243-269.
TayaiSvili, 1914,a _ e. TayaiSvili, arqeologiuri mogzaurobani da SeniSvnebi, tf., 1914.
TayaiSvili, 1914,b _ e. TayaiSvili, arxeologiuri mogzaurobidan samegreloSi: `Zveli saqarTvelo~, III, gany. I.
Teimuraz batoniSvili, 1948 _ katalogi wignTsacavisa
Teimuraz batoniSvilisa, s. iordaniSvilis gamocema,
Tb., 1948.
TvalTvaZe, 1987,a _ d. TvalTvaZe, ierusalimis erTi
xelnaweris zandukis cnobebi efrem mciris mier naTargmni Zeglebis Sesaxeb: Tsu axalgazrla m e c n i erTa Sromebi, XIV, Tb., 1987. gv. 108-112
TvalTvaZe, 1987,b _ Ä. Òâàëòâàäçå, Ìàòåðèàëû äëÿ
áèáëèîãðàôèè ïåðåâîäîè Åôðåìà Ìöèðå: Ïðîáëåìû
ðåôåðåíöèè â ÿçûêå è ëèòåðàòóðå, Òá.,1987.
TvalTvaZe, 1988 _ d. TvalTvaZe, efrem mciris erTi ucnobi anderZi:Tsu Zveli qarTuli enis kaTedris Sromebi,
t. 27, Tb., 1988, gv. 210-221.
TvalTvaZe, 1988,a _ d. TvalTvaZe, pavles epistoleTa
komentarebis efrem mciriseuli qarTuli Targmanis
erTi berZnuli wyaros Sesaxeb: axalgazrda mecnierTa
respublikuri konferenciis muSaobis gegma da Tezisebi, 1988.
TvalTvaZe,1989 _ d. TvalTvaZe, kirile aleqsandrieliserTi epistoles mTargmnelis vinaobisaTvis: Tsu axalgazrda mecnierTa Sromebis krebuli, XVII, Tb., 1989,
gv. 14-17.
- 258 -
TvalTvaZe, 1993 _ d. TvalTvaZe, efrem mciris gramatikuli xasiaTis sqolioni, moxseneba wakiTxuli a. SaniZis
dabadebidan 107-e wlisTavisadmi miZRvnil samecniero
sesiaze 1993 wlis 15 marts. (ibeWdeba)
TvalTvaZe, 1995 _ d. TvalTvaZe, pavles epistoleTa komentarebis Zveli qarTuli Targmanebi:`filologiuri
Ziebani~, II, Tb., 1995, gv. 345-362.
TvalTvaZe,1995,a _ d. TvalTvaZe, punqtuaciasTan dakavSirebuli terminologia efrem mciris anderZebia
da sqolioebSi, besarion jorbenaZis sazogadoebis II
samecniero konferencia, muSaobis gegma da moxsenebaTa Tezisebi, Tb., 1995, gv. 14-15.
TvalTvaZe,1995,g _ d. TvalTvaZe, efrem mciris
leqsikografiuli xasiaTis sqolioni: Tsu filologiis fakultetis samecniero sesia, samuSao gegma da
moxsenebaTa Tezisebi, Tb., 1995, gv. 50-51.
TvalTvaZe, 1998 _ d. TvalTvaZe, berZnulidan Semosuli
ramdenime sityvis mniSvnelobisaTvis efrem mciris
`Seiswaveebis~ mixedviT, Tsu filologiis fakultetis
samecniero sesia, muSaobis gegma moxsenebaTa masalebi,
Tb., 1998, gv. 48-49;
TvalTvaZe, 1999 _ d. TvalTvaZe, `Pmis saqceveli~ niSnebi efrem mciris TargmanebSi, Tsu filologiis
fakultetis samecniero sesia, miZRvnili grigol
kiknaZis dabadebis 90-e wlisTavisadmi, muSaobis gegma
da moxsenebaTa masalebi, Tb., 1999, gv. 56_58;
TvalTvaZe, komentatorul saqmianobasTan dakavSirebuli
zogierTi termini, Tsu Zveli qarTuli enis kaTedris
Sromebi, t. 29, Tb., 2002, gv. 86-105
TvalTvaZe, 2007 _ d. TvalTvaZe, efrem mcire da qarTuli saliteraturo enis zogierTi sakiTxi: qarTuli
saliteraturo enis sakiTxebi: istoria da Tanamedrov
mdgomareoba, Tb., 2007, gv. 119-124;
TvalTvaZe, 2008 _ d. TvalTvaZe, efrem mciris Targmanebi
_ sulxan-saba orbelianis leqsikonis erT-erTi wyaro,
akad. sergi jiqias dabadebidan 110 wlisTavisadmi
miZRvnili samecniero konferencia, moxsenebaTa masa- 259 -
lebi, Tb., 2008.
istrini, 1965 _ È.Â. Èñòðèí, Âàçíèêíàâåíèå è ðàçâèòèå
ïèñüìà, Ì.,1965.
ioane batoniSvili, 1948 _ ioane batoniSvili, kalmasoba,
II, Tb., 1948.
`ioane oqrop. cx.~, 1986 _ `iovane oqropiris cxovrebis~
Zveli qarTuli Targmani da misi Taviseburebani, 986
wlis xelnaweris mixedviT teqsti gamosacemad moamzada, gamokvleva da leqsikoni daurTo r. gvaramiam,
Tb., 1986.
`ioanes da eqvT. cx.~, 1967 _ giorgi mTawmideli, cxorebaY
netarisa mamisa Guenisa iovanesi da efTKmesi~: Zveli
qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, wign.
II, Tb., 1967, gv. 38-100.
ioane petriwi, 1937 _ ioane petriwi, Sromebi, t. II, teqsti
gamosces da gamokvleva daurTes S. nucubiZem da s.
yauxGiSvilma, Tb., 1937.
ioane petriwi, 1940 _ ioane petriwi, Sromebi, t. I, s. yauxGiSvilis gamocema, Tb, 1940.
ioane petriwi, 1968 _ ioane petriwi, saTnoebaTa kibe, gamosacemad moamzada, gamokvleva, SeniSvnebi da leqsikoni daurTo ivane lolaSvilma. Tb., 1968.
ioseliani, 1850 _ Ï. Èîñåëèàíè, Æèçíåîïèñàíèå ñâÿåûõ
ïðîñëÿâëÿåìûõ ãðóçèíñêîþ öåðêîâèþ, Òèô.,1850.
kazkievi, 1966 _ À.Þ. Êàçêèåâ, Õóäîæåñòâåííî-òåõíè÷åñêèå
ìàòåðèàëû ñðåäíîâåêîâùé ðóêîïèñè, Áàêó, 1966.
kaTolik. epist., 1956 _ kaTolike epistoleTa qarTuli
versiebi, X-XIV s-is xelnawerebis mixedviT gamosca q.
lorTqifaniZem, Tb., 1956.
kandelaki, 1962 _ n. kandelaki, efrem mcire _ qarTuli
deklamaciis Teoretikosi: `ciskari~, 1962, #8, gv.
140-144.
kaJdani, 1968 _ À. Ï. Êàæäàí,Âèçàíòèéñêàÿ êóëüòóðà (X-XI
ââ), M., 1968.
kaJdani, 1973 _ À. Ï. Êàæäàí, Êíèãà è ïèñàòåëü â Âèçàíòèè,
Ì., 1973.
kaxaZe, 1954 _ m. kaxaZe, qarTvelebi bizantiis politikur
- 260 -
da kulturul cxovrebaSi, Tb., 1954.
kekeliZe, 1923 _ k. kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis
istoria, tf. 1923
kekeliZe, 1980 _ Zveli qarTuli literaturis istoria,
t. I, Tb., 1980.
kekeliZe, et. I _ k. kekeliZe, mTargmnelobiTi meTodi
Zvel qarTul literaturaSi da misi xasiaTi: etiudebi
Zveli qarTuli literaturis istoriidan, t. I, Tb.,
1956, gv. 183-198.
kekeliZe, et. II, _ k. kekeliZe, eqvTime aTonelis mTargmnelobiTi moRvaweobis erTi nimuSi: etiudebi Zveli
qarTuli literaturis istoriidan, t. II, Tb., 1945,
gv. 237-269
kekeliZe, et. II, a - k. kekeliZe, qarTul-bizantiuri literaturuli paralelebi; etiudebi Zveli qarTuli
literaturis istoriidan, t. II, Tb., 1945, gv. 99-108.
kekeliZe, et. II, b _ k. kekeliZe, SemoqmedebiTi procesi
Zvel saqarTveloSi ideologiuri xasiaTis zogierT
momentTan dakavSirebiT: etiudebi Zveli qarTuli
literaturis istoriidan, t.II, Tb., 1945, gv. 195-218.
kekeliZe, et. IV _ k. kekeliZe, kulturuli damoukideblobisaTvis brZolis anarekli Zvel qarTul literaturaSi: etiudebi Zveli qarTuli literaturis istoriidan, t. IV, Tb., 1957, gv. 110-134. .
kekeliZe, et. V _ k. kekeliZe, ucxo avtorebi Zvel qarTul
mwerlobaSi, etiudebi Zveli qarTuli literaturis
istoriidan, t. V, Tb., 1957, gv. 3-144.
kekeliZe, et. V, a _ Ê. Êåêåëèäçå, Ñèìåîí Ìåòàôðàñò ïî
ãðóçèíñêèì èñòî÷íèêàì: etiudebi Zveli qarTuli literaturis istoriidan, t. V, Tb., 1957, gv. 212-226.
kekeliZe, et. V, b _ k. kekeliZe, qarTuli naTargmni agiografia: etiudebi Zveli qarTuli literaturis istoriidan, t. V, Tb., 1957, gv117-221.
kekeliZe, et. VI _ k. kekeliZe, romani `abukura~ da mixi
ori redaqcia Zvel qarTul mwerlobaSi: etiudebi Zveli qarTuli literaturis istoriidan, t. VI, Tb1960,
gv. 18-41
- 261 -
kekeliZe, et. VII _ Ê. Êåêåëèäçå, Ñâåäåíèÿ ãðóçèíñêèõ
èñòî÷íèêîâ î Ìàêñèìå Èñïîâåäíèêå: etiudebi Zveli
qarTuli literaturis istoriidan, t. VII, gv. 14-54.
kekeliZe, et. VII, a - Ê. Êåêåëèäçå, Ãðóçèíñêàÿ âåðñèÿ
àðàáñêîãî æèòèÿ Èîàííà Äàìàñêèíà: etiudebi Zveli
qarTuli literaturis istoriidan, t. VII, gv. 136-177
kekeliZe, et. IX _ k. kekeliZe, erTi ucnobi kanonikuri
krebuli Zvel qarTul mwerlobaSi: etiudebi Zveli
qarTuli literaturis istoriidan, t. IX, Tb1963, gv.
5-122.
kekeliZe, et. XI _ k. kekeliZe, TargmanebaY eklesiastisaY
mitrofane zmKrnel mitropolitisaY: etiudebi Zveli
qarTuli literaturis istoriidan, t. XI, Tb1972, gv.
178-240.
kekeliZe, 1912 _ Ê. Êåêåëèäçå,Èåðóñàëèìñêèé Êàíàíàðü VII
âåêà, Òèô., 1912.
k. kekeliZe, 1818 _ k. kekeliZe, petriwis samwerlo moRvaweobidan ; `promeTe~, I, 1918.
kimeni, 1946 _ qarTuli agiografiuli Zeglebi, nawili
pirveli, kimeni, t. II, gamoaca korn. kekeliZem, Tb.,
1946.
CPG II - Clauis Patrum Graecorum, II, ab Athanasio ad Chrisostomum. Cura et studio M. Geerard. Brepols-Turnhout, 1974.
CPG III - Clauis Patrum , III, abCyrillo Alexandrino ad Ioannem Damascenum. Cura et studio M. Geerard. Brepols-Turnhout, 1979.
kovtuni, 1963 _ Ë.Ñ. Êîâòóí,Ðóññêàÿ ëåêñèêîãðàôèÿ ýïîõè
ñêóäíîâåêîâèÿ, Ì.-Ë.,1963.
kovtuni, 1975 _ Ë.Ñ. Êîâòóí, Ëåêñèêîãðàôèÿ â Ìîñêîâñêîé
Ðóñè XVI-ðà÷àëà XVII âåêà, Ä.,1975.
koWlamazaSvili, 1995 _ e. koWlamazaSvili, samociqulos
ganmartebis Zveli qarTuli Targmanebi (efrem mciris
ori ucnobi anderZi), moxseneba wakiTxuli n. berZeniSvilis dabadebis me-100 wlisTavisadmi miZRvnil samecniero sesiaze k. kekeliZis sax. xelnawerTa institutSi, 1995 wlis 2 noembers. (xelnaweri).
koWlamazaSvili, 1995, a - e. koWlamazaSvili, samociqulos ganmartebis qarTul enaze Targmnis istoriidan;
- 262 -
`religia~, 1995, #10-11-12, gv. 12
koWlamazaSvili, 1996 _ e. koWlamazaSvili, samociqulos
Targmanebis Seswavlis siaxleni ( efrem mciris ori
ucnobi anderZi), gaz. `Gemi skola~, 1996, #1
koWlamazaSvili, 1999 _ e. koWlamazaSvili, efrem mciris
kidev erTi ucnobi anderZi: mcire saeklesio kalendari 1999 wlisaTvis, Tb., 1999, gv. 31-32.
koWlamazaSvili, 2003 – pavles epistoleTa ganmarteba
gamokrebuli ioane oqropirisa da sxva wmida mamaTa
Txzulebebidan Targmnili eqvTime mTawmidelis mier,
teqsti gamosacemad moamzadada gamokvlev daurTo e.
koWlamazaSvilma, Tb., 2003
kukava, 1971 _ T. kukava, ioane petriwis msoflmxedveloba,
Tb., 1971
kukava, 1988 _ T. kukava, efrem mciris iambikoebi, Tb.,
1988.
kuli, 2000- B. Coulie, Les traductions Georgiens du discours l par
Euthyme l`Hagiorite et Ephrem de la Montagne Noire, dans Studia
Nazianzenica, I edita a B. Coulie. Corpus Christianorum, Series
Graeca 41.Corpus Nazianzenum8, Turnhout, 2000.
krumbaxeri, 1958 _ K. Krumbacher, Geschichte der Byzantinischen Litteratur, zweite Auflage, New York, 1958.
lixaGovi, 1964 - Ä. Ñ. Ëèõà÷åâ, Òåêñòîëîãèÿ, êðàòêèé î÷åðê,
Ì.-Ë.,1964.
lixaGovi, 1983 _ Ä. Ñ. Ëèõà÷åâ, Òåêñòîëîãèÿ íà ìàòåðèàëå
ðóññêîé ëèòåðàòóðû X-XVII â.â., Ë., 1983.
lixaGovi 1986 _ Ä. Ñ. Ëèõà÷åâ, Èññëåäîâàíèÿ ïî
äðåâíåðóññêîé ëèòåðàòóðå, Ë., 1986.
lixaGovi, 1989 _ Ä. Ñ. Ëèõà÷åâ, Î ôèëîëîãèè,M., 1989
lolaSvili, 1967 _ i. lolaSvili, efrem mcirisa da ioane
petriwis urTierTobisaTvis: `orioni~ akaki SaniZes,
Tb., 1967, gv. 214-220.
lolaSvili, 1973 _ i. lolaSvili, fsevdo-dionisesa da
petre iberielis identurobis problema qarTul da
evropul mecnierebaSi, Tb., 1973.
lolaSvili, 1982 _ mcire uwyebani qarTvelTa mweralTaTvis (XVI-XIX s. s.), gamosacemad moamzada, gamokvl- 263 -
eva, komentarebi da leqsikoni daurTo ivane lolaSvilma, Tb., 1982.
lolaSvili, 1983 _ areopagituli krebuli, dionise areopageli da petre iberieli ZvelqarTul mwerlobaSi,
gamosacemad moamzada i. lolaSvilma, Tb., 1983.
latiSevi, 1915 _ Â. Ëàòûøåâ,Âèçàíòèéñêàÿ Öàðñêàÿ Ìèíåÿ,
Ï., 1915.
laumi, 1928 _ M. Laum, Das Alexcandrinsche Akzentualionssystem, Paderdorn, 1928.
lafonteni, metreveli, 1983 _ G. Lafontaine et H. Metreveli ,
Les version copte, armenienne et georgiennes de Saint Gregoire la
Theologien. Etat des recherches, p. 63-73. Studien zur Geschichte und Kultur des Altertums, 2 Band. II syposium Nazianzenum,
Louvainla-Neuve, 25-28 auut, 1981. Paderborn, Munchen, Wien,
Zurich, 1983.
leiki, 1936 _ k. and S. Lake, Dated Greek Munuscule Manuscripts
to the year 1200: Monumenta Paleographica Vetera, VI, Boston,
1936.
mari, 1900 - Í. Ìàðð,Àãèîãðàôè÷åñêèå ìàòåðèàëû ïî
ãðóçèíñêîé ðóêîïèñÿì Èâåðà,÷.1, Ñïá.,1900.
mari,..... _ Í. Ìàðð, èç êíèãû Öàðåâè÷à Áàãðàòà î Ãðóçèè
ïåðåâîäàõ äóõîâíèõ ñî÷èíåíèé: ”Èçâåñòèÿ Àêàä.
ðàóê”,Ò.Õ, N2.
mari, 1909 _ Í. Ìàðð, Èîàíí Ïåòðèöñêèé - ãðóçèíñêèé
íåîïëàòîíèê XI-XII âåêà, Ñïá.,1909.
mari, _ Í. Ìàðð, Ìàòåðèàëû äëÿ èñòîðèè ãðóçèíñêîé
ïàòðèñòè÷åñêîé ëèòåðàòóðû: “Õðèñòèàíñêèé âîñòîê”,
ò.1,ñò.6-29
mari, 1955 _ n. mari, ierusalimis berZnuli sapatriarqos
wignTsacavis qarTuli xelnawerebis mokle aRweriloba, dasabeWdad moamzada e. metrevelma, Tb., 1955
maxaraZe, 1986 _ Í.À. Ìàõàðàäçå, Òåðìèí ετυµολογια
(“Ýòèìîëîãèÿ”) è åãî äðåâíîãðóçèíñêèå ýêâèâàëåíòû:
”Ïðîáëåìûàíòè÷íîé ôèëîëîãèè”, Òá.,1986.
maWavariani, 2004 – m. maWavariani, daviT tbelis mier Targmnili grigol nazianzelis Txzulebebi da am Targmanis Semcveli xelnawerebi: `mravalTavi~, XX, Tb., 2004,
- 264 -
gv. 106-114.
meliqiSvili, 1975 _ d. meliqiSvili, ioane petriwis
filosofiur SromaTa ena da stili, Tb., 1975
meliqiSvili, 1983 _ d. meliqiSvili, qarTuli terminologiis Gamoyalibebisa da ganviTarebis gzebi: `mnaTobi~, 1983, #2, gv. 156-172
meliqiSvili, 1987 _ d. meliqiSvili, drois cneba: gaz.
`literaturuli saqarTvelo~, 1987, #36.
meliqiSvili, 1988 _ d. meliqiSvili, gelaTis saliteraturo skola (XI-XII s. s.) da qarTuli filosofiuri enis
(terinologiis) Gamoyalibebis gzebi, sadisertacio
naSromi filologiis mecnierebaTa doqtoris samecniero xarisxis mosapoveblad, Tb., 1988 (xelnaweri).
meliqiSvili, 2003 _ d. meliqiSvili, Savi mTidan gelaTamde (Savi mTis qarTuli mTargmnelobiTi skolis ZiriTadi principebi): `naTeli qristesi. saqarTvelo~, naw.
I, Tb., 2003, gv. 566-569
n.meliqiSvili, 1987 _ n. meliqiSvili, ramdenime dakvirveba efTKme aTonelisa da efrem mciris mTargmnelobiT
meTodze: `macne~, (enisa da lit. seria), 1987, #4, gv.
119-128.
n.meliqiSvili, 1991,a - n. meliqiSvili, Λογος/λογος efTvime
aTonelisa da efrem mciris mier Targmnil grigol
RvTismetyvelis 16 homiletikur TxzulebaSi: `mravalTavi~, XVI, Tb., 1991, gv. 33-41
n.meliqiSvili, 1991,b _ n. meliqiSvili, grigol nazianzelis Sobis homiliis qarTuli Targmanebi: `macne~ (enisa
da lit. seria), 1991, #2, gv. 89-100
n.meliqiSvili, 1999 _ grigol nazianzelis 16 homiletikuri sityvis efrem mciriseuli Targmani, `macne~ ~,
(enisa da lit. seria), 1999, #1-4, gv. 149-164
n.meliqiSvili, 2001 – efrem mciris mTargmnelobiTi meTodi wm. grigol nazianzelis araliturgikuli sityvebis
mixedviT, `mravalTavi~, XIX, Tb., 2001, gv. 225-235
meliqseT-begi, 1965 _ l. meliqseT-begi, recenzia petre
iberielis Sromebis qarTul gamocemaze: Tsu Sromebi,
116, Tb., 1965.
- 265 -
menabde, 1959 _ l. menabde, qarTuli agiografiis istoriidan: saiubileo krebuli k. kekeliZis dabadebis 80
wlisTavis aRsaniSnavad, Tb., 1959, gv. 233-245.
menabde, 1962 _ l. menabde, Zveli qarTuli mwerlobis
kerebi, t. I, nakv. 2 Tb., 1962.
menabde, 1980 _ l. menabde, Zveli qarTuli mwerlobis
kerebi, t. II, Tb., 1980.
menabde, 1992 _ l. menabde, Zveli qarTuli kulturis
kerebi, Tb., 1992.
metreveli, 1959 _ e. metreveli, efrem mciris avtografi:
xelnawerTa institetis moambe, I, Tb., 1959, gv. 115126.
metreveli, 1959,a _ e. metreveli, Savi mTis mwignobruli
keris istoriisaTvis XI saukunis I naxevarSi: akad. s.
janaSias sax. saqarTvelos sax. muzeumis moambe, t. XX_
B, Tb., 1959, gv. 85-104.
metreveli, 1995 - e. metreveli, iovane da efTvime
aTonelebisadmi miZRvnili `samaxsovro wignebi~:
`filologiuri Ziebani~ II, Tb., 1995, gv. 3-40.
metreveli, 1990 _ r. metreveli, daviT IV aRmaSenebeli,
epoqis socialur-ekonomikuri da politukur-kulturuli istoriis momoxilva, Tb., 1990.
miminoSvili, 1963 _ r. miminoSvili, eqvTime aTonelis
mTargmnelobiTi xerxebi: Zveli qarTuli mwerlobs
sakiTxebi, II, Tb., 1963, gv. .
miminoSvili, 1966 _ r. miminoSvili, iovane damaskelis
`gardamocemis~ qarTuli Targmanebi, Tb., 1966.
mitrofane smirneli, 1920 _ mitrofane smirneli, TargmanebaY eklesiastisaY, k. kekeliZis gamocema, Tb., 1920.
mosei, 1981 _ Repertorium Nazianzenum. B.1. Orationes, Textus
Graecus 1. Codices Galliae recensuit I. Mossay, 1981.
mosei, 1982 – Le signe heliaque. notes sur quelques manuscrits de
St. Gregoire de Nazianze. Rayonnement Crec. Hommages a` Ch.
Delvoye, bruxelles, 1982, p.274-291.
naida, 1964 _ E. A. Nida, Towards a Science of Translation. Special
Refernce to Principles and Problems Involved in Bible Translation,
Leiden, 1964.
- 266 -
nemsaZe, 1981 _ m. nemsaZe, efrem mcire filosofiisa da
Teologiis mimarTebis Sesaxeb: Sua saukuneebis filosofiis istoriis problemebi, naw. I, Tb., 1981, gv. 214287.
nikolaZe, 1959 _ e. nikolaZe, efrem mcire mxatvrul nawarmoebRa berZnulidan qarTulad mTargmneli. quT.,
1959.
nikolaZe, 1953 _ quTaisis saxelmwifo muzeumis xelnawerTa aRweriloba, Sedgenilia da dasabeWdad momzadebuli e. nikolaZis mier, t. I, Tb., 1953.
nikolaZe, 1964 _ quTaisis saxelmwifo muzeumis xelnawerTa aRweriloba, Sedgenilia da dasabeWdad momzadebuli e. nikolaZis mier, t. II, Tb., 1964.
nucubiZe, 1976 _ S. nucubiZe, Sromebi, t. IV, Tb., 1976.
nucubiZe, 1958 _ S. nucubiZe, qarTuli filosofiis istoria, t. II, Tb., 1958.
nucubiZe, 1985 _ S. nucubiZe, qarTuli filosofiis istoria; Sromebi, t. IX , Tb., 1958.
oTxmezuri, 1989 _ fsevdonones miTologiur komentarTa
qarTuli Targmanebi= teqsti gamosacemad moamzades
aleqsandre gamyreliZem da Tamar oTxmezurma; gamokvleva, leqsikoni da saZieblebi daurTo Tamar oTxmezurma, Tb., 1989.
oTxmezuri, 1989, a _ T. oTxmezuri, grigol nazianzelis
TxzulebaTa komentirebis istoriidan: `mravalTavi~,
XV, Tb., 1989, gv. 18-31. .
oTxmezuri, 1991 _ Th. Othkmezouri, Les signes marginaux dans
manuscrite Georgiens de Gregoire de Nazianze - Le Museon, T.
104. Fasc.3-4. 1991, p. 335-347.
oTxmezuri, 1992 _ T. oTxmezuri, marginaluri niSnebi da
maTi mxatvruli gaformebis wesi bizantiur da qarTul xelnawerebSi: `literatura da xelovneba~, Tb.,
1992, # 5-6, gv. 94-102.
oTxmezuri, 1992,a _ T. oTxmezuri, erTi gramatikuli
xasiaTis SeniSvnis Sesaxeb Zvel qarTul mwerlobaSi:
`macne~ (enisa da literaturis seria), 1992, # 4, gv.
105-117.
- 267 -
oTxmezuri, 1995 _ T. oTxmezuri, efrem mciris Targmanebis Semcvel nusxaTa erTi Taviseburebis Sesaxeb:
`filologiuri Ziebani~, II, Tb., 1995, gv. 144-149.
oTxmezuri, 1995, a _ T. oTxmezuri, komentarTa gavlena
grigol nazianzelis TxzulebaTa qarTul Targmanebze:
`filologiuri Ziebani~, II, Tb., 1995, gv. 150-163.
oTxmezuri, 1997 _ T. oTxmezuri, efrem mciris avtografuli nusxis (S1276, 9v) erTi mTargmneliseuli sqolios Sesaxeb: istoriul-filologiuri krebuli, Tb.,
1997, gv. 78-81.
oTxmezuri, 1998 _ T. oTxmezuri, efrem mciris `Seiswaveni~ grigol RvTismetyvelis liturgikuli sakiTxavebis berZnuli wyaros Sesaxeb,: macne, els, 1-4, 1998, Ggv.
138-149.
oTxmezuri, 1999 _ T. oTxmezuri, antikur avtorTa wignebi
bizantiur epoqaSi: efrem mcire da `gareSeTa~ wignebi:
`Ανατεσις~- filologiur-istoriuli Ziebani, akad. T.
yauxGiSvilis saiubileod, Tb., 1999, gv. 227-135.
oTxmezuri, 2001 _ T. oTxmezuri, kvlav fsevdonones miTologiur komentarTa Sesaxeb,:mravlaTavi, XIX, Tb.,
2001, gv. 236-157.
oTxmezuri, 2004 _ T. oTxmezuri, grigol nazianzelis
qarTuli Targmanebis Semcveli krebulebis marginaliebi: k. kekeliZe 125, Tb., 2004, gv. 194-206.
oTxmezuri, 2008 – Ephrem Mtsire and Commentaries on Gregory
of Nazianzus` Liturgical Sermons: `Phasis~ , Greek and Roman
Studies, volum 11, 2008,108-119.
`orioni~, 1993 _ masalebi eqvTime aTonelis mTargmnelobiTi meTodis kvlevisaTvis (ioane oqropiris ioanes
saxarebis ganmartebis eqvTime aToneliseuli qarTuli
Targmanis mixedviT), Tsu laboratoria `orionis~ TanamSromelTa Sroma (xelnaweri).
paetovi, 1910 _ L. J. Paetow, The Arts Course at Mediaeval Universites, Urbana, 1910.
pavleni, 1974 _ pavles epistoleTa qarTuli versiebi, gamosacemad moamzades q. ZoweniZem da k. daneliam, Tb.,
1974.
- 268 -
P. G. - Patrologia Graeca. ed. J.P. Migne, 1-161, Paris, 1857-1886.
peetersi, 1922 - P. peeters, Traduction et traducteur dan’s hagiographie a’l’ epoque byzantine: Le tefonds oriental de’ l’ hagiographie
byzantine: ..Analecta Bolandiana~, t. 40, 1922.
petre iberieli, 1961 _ petre iberieli (fsevdo-dionise
areopageli), Sromebi, tfrem mciris Targmani, gamosca, gamokvleva da leqsikoni dauTo samson enuqaSvilma, Tb., 1961.
popova, 1974 _ Ò.Â. Ïîïîâà, Âèýàíòèéñêàÿ ýïèñòîëîãðàôèÿ:
Âèçàíòèéñêàÿ ëèòåðàòóðà,ïîä ðåäàêöèåé Ñ.Ñ. Àèåðèíöåâà,
Ì.,1974,ñò.181-231.
Jirmunski, 1979 - Â.Ì. Æèðìóíñêèé, Ñðàâíèòåëüíîå
ëèòåðàòóðîâåäåíèå, Ë., 1979.
Jordania, 1892 _ qronikebi da sxva masala saqarTvelos
istoriisa da mwerlobisa, Sekrebili, qronologiurad
dawyobili da axsnili T. Jordanias mier, wigni I, tf.,
1892. meore gamocema, Tb., 2004.
Jordania, 1897 _ qronikebi da sxva masala saqarTvelos
istoriisa da mwerlobisa, Sekrebili, qronologiurad
dawyobili da axsnili T. Jordanias mier, wigni II, tf.,
1897.
Jordania, 1902 _ Ô Æîðäàíèÿ, Îïèñàíèå ðóêîïèñåé
Òèôëèñêîãî Öåðêîâíîãî Ìóçåÿ,êí.II, Òèô.,1902.
Jordania, 1903 _ Ô. Æîðäàíèÿ, Îïèñàíèå ðóêîïèñåé
Òèôëèñêîãî Öåðêîâíîãî Ìóçåÿ,êí.I, Òèô.,1903.
Julo, 1974 _ A. Guillou, La civilisation byzantine, Paris, 1974.
rafava, 1976 _ ioane damaskeli, dialeqtika, qarTuli
Targmanebis teqsti gamosca, gamokvleva da leqsikoni
daurTo maia rafavam, Tb. ., 1976.
rafava, 1989
_
Ì. Ðàïàâà, Íåêîòîðûå ìîìåíòû
ðàííåâèçàíòèéñêîãî ìèøëåíèÿ â ãðóçèíñêèõ ïåðåâîäàõ
ãîìèëèè Ãðèãîðèÿ Íàçèàíçèíà: Tsu Sromebi, #292, Tb.,
1989, gv. 168-171.
rafava, 1990 _ m. rafava, grigol nazianzelis homiliaTa
efrem mciriseuli krebulis SedgenilobisaTvis: `macne~ (enisa da lit. seria), 1990, gv. 66-85.
rafava,1990,a _ m. rafava, efrem mciris `uwyebaY mizezsa
- 269 -
qarTvelTa moqcevisasa~ da `sadResaswaulo wigni~:
`macne~ (enisa da lit. seria), 1990, # 4, gv., 98-111.
rafava, 1991 _ M. Rapava, B. Coulle, Les Colophone d’ Ephrem
Mtsire et les traductions Georgiennes de Gregore de Nazianze:”Le
Museon”, t. 104, 1991.
rafava, 1995 _ m. rafava, efrem mciris cnobebi grigol nazianzelis TxzulebaTa qarTuli Targmanebis Sesaxeb:
`filologiuri Ziebani~, II, Tb., 1995, gv. 109-130.
robinsi, 1951 _ R. H. Robins, Ancient and Mediaeval Grammatical
Theory in Europe, London, 1951.
sabinini, 1882 _ `saqarTvelos samoTxe~, sruli aRweraY
RuawlTa da vnebaTa saqarTuHlos wmidaTa, Sekrebili
xronologiurad da gamocemuli m. sabininis mier, peterburRi, 1882.
samociqulos ganmarteba, 2000 _ samociqulos ganmarteba,
I, teqsti gamosacemad moamzada da winasityvaoba daurTo e. koWlamazaSvilma, Tb., 2000.
saidaki, 1914 _ Sajdak J., Historia critica Scholiastarum et Commentarium Gregori Nazianzeni: Meletemata Patristica, I, Cracow,
1914.
saidaki, 1929/30 _ Sajdak J., Die scholiasten der Reden des Gregor
von Nazianz: BZ, 30, 1929/30.
sarjvelaZe, 1984 _ z. sarjelaZe, qarTuli saliteraturo
enis istoriis Sesavali, Tb., 1984.
sarjvelaZe, 1995 _ z. sarjvelaZe, Zveli qarTuli enis
leqsikoni, Tb., 1995.
saqm. mociq., 1950 _ saqme mociqulTa, Zveli xelnawerebis
mixedviT gamosca i abulaZem, Tb., 1950/
sviti, 1914 _ Henry Barcly Swete, An introduction to the old Testament in Greek, Cambrage, 1914.
sin. mraval. _ sinuri mravalTavi 864 wlisa, a. SaniZis
redaqciiT, winasityvaobiTa da gamokvleviT, Tb., 1959.
siraZe, 1957 _ r. siraZe, efrem mcire rogorc filologi: Tsu studentTa me-19 konferenciis Tezisebi, Tb.,
1957w. 16/IV-22/IV, gv. 88.
siraZe, 1968 _ r. siraZe, efrem mciris fsalmunTa Targmanebis Sesavali: Tsu filologiis fakultetis XII
- 270 -
samecniro sesia, Tezisebi, Tb., 1968.
siraZe, 1975 _ r. siraZe, Zveli qarTuli Teoril-literaturuli azrovnebis sakiTxebi, Tb., 1975.
siraZe, 1978 _ r. siraZe, qarTuli esTetikuri azris istoriidan, 1978.
saba, 1991 _ sulxan-saba orbeliani, leqsikoni qarTuli,
t. I, avtografuli nusxebis mixedviT moamzada, gamokvleva da ganmartebaTa leqsikonis saZiebeli daurTo
ilia abulaZem, Tb., 1991.
saba, 1993 _ sulxan-saba orbeliani, leqsikoni qarTuli, t.
II, avtografuli nusxebis mixedviT moamzada, gamokvleva da ganmartebaTa leqsikonis saZiebeli daurTo
ilia abulaZem, Tb., 1993.
surgulaZe, 1978 _ m. surgulaZe, Zveli qarTuli paleografiuli terminebi, Tb., 1978.
tomsoni, 1906 _ E. M. Thompson, The Greec and Latin paleography, London, 1906.
uTurgaiZe,1991 _ Ò.Óòóðãàèäçå,Ãðóçèíñêàÿ ëèíãâèñòè÷åñêàÿ
ìèñëü â ýïîõó ñðåâíîâåêîâèÿ: Èñòîðèÿ ëèíãâèñòè÷åñêèõ
ó÷åíèè, ïîçäíîå ñðåäíîâåêîâüå, Ñïá., 1991, ñò.255-264.
uspenki, 1891 _ Ô. Óñïåíñêèé, Î÷åðêè ïî èñòîðèè
âèçàíòèéñêîé îáðàçîâàííîñòè, Ñïá.,1891.
utie, 1977 _ B. Outtier, La version armenienne du Commentarie des
Psaumes de Theodoret Premier bilan. Revue des etudes armeniennes, Nouvelle serie, Paris,1977.
filareti _ Àðõèåïèñêîï Ôèëàðåò, Èñòîðè÷åñêîå ó÷åíèå
îá îòöàõ Öåðêâè,ò. III.
focxiSvili, 1979 _ al. focxiSvili, qarTuli enaTmecnieruli azris istoriidan, Tb., 1979
freibergi, 1969 _ Ïàìÿòíèêè âèçàíòèéñêîé ëèòåðàòóðû IXXIVâ.â. ïîä ðåäôêöèåé Ë.À.Ôðåéáåðãà,Ì.,1969.
freibergi, 1978 _ Ë.À. Ôðåéáåðã,Ò.Â. Ïîïîâà,Ëèòåðàòóðíîå
ñîáèðàòåëüñòâî è ðèòîðèêà âèçàíòèéñêîé ëèòåðàòóðå
ýïîõè ðàñöâåòà IX-XV ââ.
fsalmuni, 1960 _ fsalmunis Zveli qarTuli redaqciebi
X-XIII saukuneTa xelnawerebis mixedviT gamosca mzeqala SaniZem, I, teqsti, Tb., 1960.
- 271 -
qarTul xelnawerTa aRwerilobani:
A I1 _ yofili saeklesio muzeumis (A) koleqciisa, t. I1,
Seadgines da dasabeWdad moamzades: T. bregaZem, m. qavTariam da l. quTaTelaZem, el. metrevelis redaqciiT,
Tb., 1973.
A I2 - yofili saeklesio muzeumis (A) koleqciisa, t. I,2,
Seadgines da dasabeWdad moamzades:T bregaZem, c.
kaxabriSvilma, R. mgalobliSvilma, m. qavtariam, l.
quTaTelaZem da c. jRamaiam, el. metrevelis redaqciiT, Tb., 1976.
A I3 - yofili saeklesio muzeumis (A) koleqciisa, t. I,3,
Seadgines da dasabeWdad moamzades: T. bregaZem, m. qavTriam, l. quTaTelaZem, el. metrevelis redaqciiT.
Tb., 1980.
A I4 - yofili saeklesio muzeumis (A) koleqciisa, t. I,4,
Seadgines da dasabeWdad moamzades: T. bregaZem, m. qavTariam, l. quTaTelaZem, el. metrevelis redaqciiT.
Tb., 1985
A II1 - yofili saeklesio muzeumis (A) koleqciisa, t. II,1,
Seadgines da dasabeWdad moamzades: T. bregaZem, c.
kaxabriSvilma, m. qavTariam, l. quTaTelaZem, c. Wankievma, l. xevsurianma, el. metrevelis redaqciiT. Tb.,
1986.
A IV - yofili saeklesio muzeumis xelnawerebi (A koleqcia), korneli kekeliZis saero redaqciiT, t. IV, Seadgina qristine SaraSiZem, Tb., 1954.
A V - yofili saeklesio muzeumis xelnawerebi (A koleqcia), aleqsadre baramiZis saero redaqciiT, t. V, Seadgina lili quTaTelaZem, Tb., 1955
S I - yofili qarTvelTa Soris wera-kiTxvis gamavrcelebeli sazogaloebis (S) koleqciisa, t. I, Sedgenilia da
dasabeWdad momzadebuli: T. bregaZis, T. enuqiZis, n.
kasraZis, l. quTaTelaZis da qr. SaraSiZis mier, el.
metrevelis redaqciiT, Tb., 1959.
S II - yofili qarTvelTa Soris wera-kiTxvis gamavrcelebeli sazogaloebis (S) koleqciisa, t. II, Sedgenilia
da dasabeWdad momzadebuli: a. baqraZis, T. bregaZis,
- 272 -
e. metrevelisa da mz. SaniZis mier, e. metrevelis
redaqciiT, Tb., 1961.
S III - yofili qarTvelTa Soris wera-kiTxvis gamavrcelebeli sazogaloebis (S) koleqciisa, t. III, Sedgenilia
da dasabeWdad momzadebuli: T. enuqiZis, el. metrevelis, m. qavTarias, l. quTaTelaZis, m. SaniZis da qr.
SaraSiZis mier, e. metrevelis redaqciiT, Tb., 1963.
S IV - yofili qarTvelTa Soris wera-kiTxvis gamavrcelebeli sazogaloebis (S) koleqciisa, t. IV, Sedgenilia
da dasabeWdad momzadebuli: T. bregaZis, l. kiknaZis,
m. qavTarias, l. qajaias, m. SaniZis, qr. SaraSiZis da c.
Wankievis mier, e. metrevelis redaqciiT, Tb., 1965.
S V - yofili qarTvelTa Soris wera-kiTxvis gamavrcelebeli sazogaloebis (S) koleqciisa, t. V, Sedgenes
da dasabeWdad moamzades: T. bregaZem, T. enuqiZem,
l. kiknaZem, m. SaniZem da c. Wankievma, e. metrevelis
redaqciiT, Tb., 1967
S VI - yofili qarTvelTa Soris wera-kiTxvis gamavrcelebeli sazogaloebis (S) koleqciisa, t. VI, Sedgenes
da dasabeWdad moamzades: T. bregaZem, l. qajaiam, l.
quTaTelaZem, m. SaniZem da c. Wankievma, e. metrevelis
redaqciiT, Tb., 1969. da redaqciiT, Tb., 1946.
H I - saqarTvelos saistorio da saeTnografio sazogadoebis yofili muzeumis xelnawerebi (H koleqcia) ,
akad. s. janaSias saerTo redaqciiT, t I , dasabeWdad
momzadebulia xelnawerTa ganyofilebis TanamSromlebis l. quTaTelaZis da n. kasraZis mier, ilia abulaZis xelmZRvanelobiTa da redaqciiT, Tb., 1946.
H II - saqarTvelos saistorio da saeTnografio sazogadoebis yofili muzeumis xelnawerebi (H koleqcia),
t. II, Sedgenilia da dasabeWdad momzadebuli lili
quTaTelaZis, ilia abulaZis redaqciiT, Tb., 1951.
H III - saqarTvelos saistorio da saeTnografio sazogadoebis yofili muzeumis xelnawerebi (H koleqcia) ,
t. III , korneli kekeliZis saerTo redaqciiT, Sedgenilia da dasabeWdad momzadebuli qristine SaraSiZis
xelmZRvanelobiTa da redaqciiT, Tb., 1948.
- 273 -
H IV - saqarTvelos saistorio da saeTnografio sazogadoebis yofili muzeumis xelnawerebi (H koleqcia) , t.
IV , korneli kekeliZis saerTo redaqciiT, Sedgenilia
da dasabeWdad momzadebuli elene metrevelis mier,
Tb., 1950.
H V - saqarTvelos saistorio da saeTnografio sazogadoebis yofili muzeumis xelnawerebi (H koleqcia), t.
V, Sedgenilia da dasabeWdad momzadebuli luba mefariSvilis mier, al. baramiZis redaqciiT, Tb., 1949
H VI - saqarTvelos saistorio da saeTnografio sazogadoebis yofili muzeumis xelnawerebi (H koleqcia), t.
VI, Sedgenilia da dasabeWdad momzadebuli n. kasraZis,
el. metrevelis, l. mefariSvilis, l. quTaTelaZis da
qr. SaraSiZis mier, al. baramiZis redaqciiT, Tb., 1953.
Q I - saqarTvelos saxelmwifo muzeumis xelnawerTa axali
(Q) koleqcia, t. I, Sedgenili el. metrevelisa da qr.
SaraSiZis mier, il. abulaZis redaqciiT, Tb., 1957.
Q II - saqarTvelos saxelmwifo muzeumis xelnawerTa
axali (Q) koleqcia, t. II, Sedgenilia da dasabeWdad
momzadebuli T. bregaZis, T. enuqiZis, n. kasraZis, el.
metrevelis, l. quTaTelaZisa da qr. SaraSiZis mier,
il. abulaZis redaqciiT, Tb., 1958.
qarT. oTxT., 1979 _ qarTuli oTxTavis ori bolo redaqcia, teqsti gamosca da gamokvleva daurTo ivane imnaiSvilma, Tb., 1979
qarosaniZe, 1998 – l. qarosaniZe, dionise Trakielis
`gramatikis xelovneba~ da Zveli qarTuli gramatikuli azrovneba, Tb., 1998
qajaia, 1963 _ l. qajaia, punqtuacia Zvel qarTul xelnawerebSi: xelnawerTa institutis moambe, V, Tb., 1963, gv. 67-83.
qajaia, 1969 - l. qajaia, pirobiTi niSnebi qarTul komentarebian xelnawerebSi: `paleografiuli Ziebani~, II,
Tb., 1969.
qajaia, 1969, a _ l. qajaia, ori teqnikuri niSani Zvel qarTul xelnawerebSi: `paleografiuli Ziebani~, II, Tb.,
1969, gv. 103-107.
qajaia, 1969, b _ l. qajaia, punqtuacia V-XII s. s-is qarTul
- 274 -
xelnawerebSi, sadisertacio naSromi filologiur
mecnierebaTa samecniero xarisxis mosapoveblad, Tb.,
1969. (xelnaweri)
qajaia, 1992 _ n qajaia, basili kesarielis TxzulebaTa
qarTuli Targmanebi, Tb., 1992.
qegl, 1986 _ qarTuli enis ganmartebiTi leqsikoni, erTtomeuli, Tb., 1986.
qegl, I _ qarTuli enis ganmartebiTi leqsikoni, t. I, Tb.,
1950
qegl, VIII _ qarTuli enis ganmartebiTi leqsikonit. VIII.
Tb., 1964.
qurdaZe, 1962 _ S qurdaZe, werilobiTi Zeglis pedagogiurad da meTodikurad gamarTvis sakiTxisaTvis
efrem mciris mTargmnelobiT moRvaweobaSi: goris pedinstitutis Sromebi, VIII, 1962, gv. 63-74.
qurcikiZe, 1971 _ c. qurcikiZe, ezras apokalifsis qarTuli redaqciebi: `mravalTavi~, I, 1971, gv. 93-109.
qurcikiZe, 1973 _ Zveli aRTqmis apokrifuli wignebis
qarTuli versiebi, Tb., 1973.
qurcikiZe, 1978 _ c. qurcikiZe, isev eqvTime aTonelis mTargmnelobiTi meTodis Sesaxeb: `mravalTavi~,
filologiur istoriuli ziebani, VI, Tb., gv. 24-34.
Rlonti, 1974 _ al. Rlonti, kirile aleqsandrielis
leqsikoni, goris pedinstitutis Sromebi, II, 1947. gv.
170-177.
Rlonti, 1983 _ al. Rlonti, qarTuli leqsikografiis
sakiTxebi, Tb., 1983.
Rlonti, 1988 _ al. Rlonti, qarTuli leqsikologiis
safuZvlebi, Tb., 1988.
yauxGiSvili, 1926 _ s yauxGiSvili, goirgi amatrolis
xronografis qarTuli Targmani, tf., 1926.
yauxGiSvili, 1945 _ s. yauxGiSvili, efrem mciris gramatikuli Sexedulebani: saq. mec. akad. saz. mecn. gany.
samecniero sesia, (moxsenebaTa Tezisebi), Tb., 1945.
yauxGiSvili, 1946 _ s. yauxGiSvili, efrem mcire da
berZnul-bizantiuri leqsTeyubis sakiTxebi: Tsu
Sromebi, T. XXVII, B, Tb., 1946.
- 275 -
yauxGiSvili, 1974 _ s. yauxGiSvili, Zveli qarTuli wyaroebi bizantiis Sesaxeb, Tb., 1974.
yauxGiSvili, 1973 _ s. yauxGiSvili, bizantiuri literaturis istoria, Tb., 1973.
yauxGiSvili, 1951 _ T. yauxGiSvili, zogi qarTuli
xelnaweris berZnuli minawerebi: saq. mecn. akad. istoriis institutis mimomxilveli, t. II, Tb., 1951, gv.
455-476.
yifSiZe, 1911 _ gr. yifSiZe, saba orbeliani da misi
leqsikoni: `saxalxo gaze Ti~, # 286. Tb., 1911.
SaniZe, 1946 _ a SaniZe, giorgi mTawmidlis ena `ioanes da
eqvTimes cxovrebis~ mixedviT, Tb., 1946.
SaniZe, 1965 _ m. SaniZe, siRoda da meRodari Zvel qarTulSi: `macne` (enisa da lit. seria), 1965, # 5, gv.
249-254.
SaniZe, 1968 _ m. SaniZe, Sesavali efrem mciris fsalmunTa
Targmanebisa:Tsu Zveli qarTuli enis kaTedris Sromebi, t XI, Tb., 1968, gv. 77-122.
SaniZe, 1971 _ m. SaniZe, efrem mciris fsalmunTa Targmanebis teqstisaTvis:qarTuli wyaroTmcodneoba, III,
1971, gv. 70-97.
SaniZe, 1975 - Ì.Øàíèäçå, Íåêîòîðûå ñâåäåíèÿ Åôðåìà
Ìöèðå î ãðóçèíñêîé è ãðå÷åñêîé ôèëîëîãèè: `mravalTavi~, IV, Tb., 1975, gv. 66-73.
SaniZe, 1987 _ m. SaniZe, efrem mciris `fsalmunTa Targmsneba~ rogorc sabas leqsikonis wyaro: akaki SaniZe _
100, saiubileo krebuli, Tb., 1987, gv. 166-175.
SaniZe, 1990 _ m. SaniZe, sityuaY arTronTaTKs Zveli qarTuli gramatikuli traqtati, Tb., 1990.
Satb. kreb. _ Satberdis krebuli meaTe saukunisa, gamosacemad moamzades b. gigineiSvilma da e. giunaSvilma, Rb., 1979.
Sinko, 1923 _ Th. Sinko, De traditione orationum Gregori Nazianzeni, Pars prima, Cracoviae, 1923.
Smerlingi, 1967 - Ð. Øìåðëèíã,Õóäîæåñòâåííîå îôîðìëåíèå
ãðóçèíñêîé ðóêîïèñíîé êíèãè IX-X â.â., Òá.,1967.
Gikvatia, 1996 _ n. Gikvatia, efTvime mTawmidelis `winamZ- 276 -
Ruaris~ Sedgeniloba da wyaroebi, macne, els, 1996, N
1-4, gv. 63-79
cagareli, 1873 _ À. Öàãàðåëè,Î ãðàììàòè÷åñêîé ëèòåðàòóðå
ãðóçèíñêîãî ÿçûêà, êðèòè÷åñêèé î÷åðê, Ñïá.,1832.
cagareli, 1888 _ À. Öàãàðåëè,Ïàìÿòíèêè ãðóçèíñêîé
ñòàðèíû â Ñâÿòîé Çåìëå èíà Ñèíàå: Ïðàâîñëàèíûé
ïàëåñòèíñêèé ñáîðíèê, Ò.IV, âûï.IÑïá.,1888.
cagareli, 1886 _ À. Öàãàðåëè, Ñâåäåíèÿ î ïîìÿòíèêàõ
ãðóçèíñêîé ïèñüìåííîñòè, âûï.I, Ñïá.,1886.
cagareli, 1886, a _ À. Öàãàðåëè, Ñâåäåíèÿ î ïîìÿòíèêàõ
ãðóçèíñêîé ïèñüìåííîñòè, âûï.II, Ñïá.,1886.
cofuraSvili, 2000 –T. cofuraSvili, kirile aleqsandrielis leqsikoni: `enaTmecnierebis sakiTxebi~, 2,
Tb., 2000, gv. 35-38
cqitiSvili, 1976 _ ezekielis wignis Zveli qarTuli
versiebi, teqsti gamosca da gamokvleva daurTo T.
cqitiSvilma, Tb., 1976.
cqitiSvili, 1997 – T. cqitiSvili, ioane petriwis biografiisa da SemoqmedebiTi memkvidreobis zogierTi
sakiTxisaTvis: prof. z. WumburiZis dabadebidan 70
wlisTavisadmi miZRvnili samecniero Sromebis krebuli, Tb., 1997, gv. 167-182.
winaaTonuri oTxTavi, 2002 _ The Old Georgian Four Gospels:
Preatonian Redaction, On the basis of the original manuscripts,
edited by Elguja Giunasvili, Manana Machkaneli, Sofio Sarjveladze, Zurab sarjveladze and Darejan Tvaltvadze, Tbilisi end
Frankfurt a/M. 1999-2002, ARMAZI version by Jost Gippert.
Frankfurt a/M, 7.6.2000/26.9.2002. ( http://titus.uni-frankfurt.de/
texste /etca/ cauc/ ageo/ nt/ cinant/ cinan001./htm.)
WeliZe, 1994 _ e. WeliZe, ioane petriwis cxovreba da moRvaweoba, werili pirveli; `religia~, 1994, # 3-4-5, gv.
113-126, werili meore, `religia~, 1995, # 1-2-3, gv.
76-89.
WeliZe, 1995 _ e. WeliZe, Ziebani wm. grigol RvTismetyvelis Sesaxeb: `filologiuri Ziebani~, II, Tb, 1995, gv.
201-225.
WeliZe, 1996 _ e. WeliZe, Zveli qarTuli saRvTismetyvelo
- 277 -
terminologia I, Tb., 1996.
WeliZe, 1999 _ e. WeliZe, kvlav ioane petriwisSesaxeb: samecniero-saRvTismetyvelo Sromebi, I, 1999, gv, 86-119
WiWinaZe, 1887 _ z. WiWinaZe, qarTuli mwerloba XII saukuneSi, tf., 1887.
WumburiZe, 1974 _ j . WumburiZe, qarTuli kritikis istoria, I, Tb., 1974.
WumburiZe, 1999 _ a. WumburiZe, efrem mcire _ areopagitikis
komentatori:
samecniero-saRvTismetyvelo
Sromebi< I, Tb., 1999, gv. 20-30
WumburiZe, 2001 _a. WumburiZe, qarTul-berZnuli saRvTismetyvelo ganmartebani angelozur ZalTa Sesaxeb, ganmartebaTa efrem mciriseuli Targmani gamosacemad
moamzada, gamokvleva da terminologiuri leqsikoni
daurTo a. WumburiZem, Tb., 2001.
xaxanaSvili, 1898 _ À.Ñ. Õàõàíîâ, Î÷åðêè ïî èñòîðèè
ãðóçèíñêîé ñëîâåñòíîñòè, âûï.II, äðåâíàÿ ëèòåðàòóðà äî
êîíöà XII â. Ì.,1898.
xidaSeli, 1952 – S. xidaSeli, sazogadoebrivi da filosofiuri azris ZiriTadi mimarTulebani feodalur
saqarTveloSi, Tb. ., 1952.
xaJomia, 1953 – T. xaJomia, termin `pativis~ gamo qarTul
paleografiaSi: `mimomxilveli~, III, Tb., 1953, gv. 221227.
xaGiZe, 1991 _ l. xaGiZe, efrem mciris ucnobi
Targmani:`macne~ (enisa da lit. seria), 1991, # 1, gv.
137-154.
xaGiZe, 1995 _ Ë.Õà÷èäçå,Ãèìíîãðàôè÷åñêîå íàñëåäèå Åôðåìà
Ìöèðå, Äèññåðòàöèîíûé âåñòíèê íà ñîèñêàíèå ó÷åííîé
ñòåïåíè äîêòîðà ôèëîëîãè÷åñêèõ íàóê, Òá.,1995.
xaGiZe, 2009 – effrem mciris himnografiuli memkvidreobis Sesaxeb, Tb., 2009
xinTibiZe, 1963 _ e. xinTibiZe, basili kesarielis `samoRvaweo wignis~ qarTuli redaqciebi: `literaturuli
Ziebani~, XIV, Tb., 1963.
xinTibiZe, 1965- e. xinTibiZe, efrem mciris mTargmnelobiTi meTodis erTi Tavisebureba:saq. mecn. akad. moambe,
- 278 -
t. XXXVII, #3 Tb., 1965, gv. 745-751.
xinTibiZe, 1968 _ e. xinTibiZe, basili kabadokielis `samoRvaweo wignis~ qarTuli redaqciebi, Tb., 1968.
xinTibiZe, 1969 _ e. xinTibiZe, bizantiur-qarTuli literaturuli urTierTobani, Tb., 1969.
xinTibiZe, 1982 _ e. xinTibiZe, qarTul-bizantiuri literaturuli urTierTobis istoriisaTvis, Tb., 1982.
xinTibiZe, 1989 _ Å. Õèíòèáèäçå, Ãðóçèíñêî-âèçàíòèéñêèå
ëèòåðàòóðíûå âçàèìîîòíîøåíèÿ, Òá.,1989.
xronografi, 1920 _ xrnografi giorgi monazonisaY, cimoh
yauxGiSvilis gamocema, tf., 1920.
javaxiSvili, 1937 _ iv. javaxiSvili, qarTuli da kavkasiuri
enebis Tavdapirveli buneba da naTesaoba, Tb., 1937.
javaxiSvili, 1947 _ iv. javaxiSvili, sinis mTis qarTul
xelnawerTa _ aRweriloba, Tb., 1947.
javaxiSvili, 1949 _ iv. javaxiSvili, qarTuli damwerlobaTamcodneoba anu paleografia, Tb., 1949.
javaxiSvili, 1977 _ iv. javaxiSvili, Zveli qarTuli saistorio mwerloba: Txzulebani, t VIII, Tb., 1977.
javaxiSvili, 1982, _ iv. javaxiSvili, qarTuli samarTlis
istoria: Txzulebani, t. VI, Tb., 1982.
janaSvili, 1908 _ Ì. Äæàíàøâèëè, Îïèñàíèå ðóêîïèñåé
Öåðêîâíîãî Ìóçåÿ äóõîâåíñòâà ãðóçèíñêîé åïàðõèè, êí
III, Òèô., 1908.m
juReli, 2008 – v. juReli, netari Teodorite kvireli:
cxovreba, moRvaweoba, mrwamsi, Txzulebebi da maTi
qarTuli Targmanebi , t. I, Tb., 2008.
hatGi, 1976 _ Hatch, The influence of Greek ideas and usages upon
the cristian clarch,: “Îáùàÿ èñòîðèÿ åâðîïåéñêîé êóëüòóðû”,
Ò.VI, , gv. 25-42.
hoegi, 1935 _ C. Hoeg, La Notation ekphonitique, Copenhaugue,
1935.
- 279 -
Sinaarsi:
Sesavali ......................................................................................3
Tavi I
efrem mciris mTargmnelobiTi da
komentatoruli moRvaweoba ................................... 16
efrem mciris mTargmnelobiTi
saqmianobis zogadi daxasiaTeba .............................. 16
efremis `mozraxulis~ kvlevis istoria ..................... 26
komentatorul saqmianobasTan dakavSirebuli
zogierTi termini da naTargmni Txzulebis
komentirebis efrem mciriseuli principebi ......... 31
axali masalebi efrem mciris mier naTargmni
Zeglebis bibliografiisTvis .................................. 54
efremis `mozraxuldarTuli~ Targmanebi
da maTi Semcveli xelnawerebi ................................ 58
Tavi II
mTargmnelis mozraxuli
`Tavisa da bolo sa anderZebi~ ............................ 74
`samociqulos Targmanebis~ kolofonebi ................... 81
Teodorite kvirelis `filoTeon istoriis~
kolofonebi .............................................................. 98
`fsalmunTa Targmanebis~ Sesavali da anderZi ........ 102
grigol nazianzelis TxzulebaTa Targmanze
darTuli mTargmnelis kolofonebi .................... 112
ioane damaskelis `wyaro codnisas~ Targmanze
darTuli winasityvaoba da anderZi ..................... 129
Y
Tavi III
efrem mcire da bizantiuri
filologiis zogierTi sakiTxi ......................... 139
cnobebi pavles epistoleTa komentarebis berZnuli
dednebisa da pirveli egzegetikuri katenebis Sesaxeb ....140
svimeon metafrasti da metafrasuli
agiografiis istoriis sakiTxebi .......................... 151
origenes `heqsaplebi~ ................................................. 156
bizantiuri xelnaweri wignebi da
berZnuli wignTsacavebi ........................................ 160
efrem mciris kolofonebi (teqstebi) .......................... 173
Ephrem Mtsire`s Colophons ......................................................... 243
damowmebuli literatura .................................................... 250
- 280 -