bondo kupataZe
saqarTvelo da ruseTis IV
saxelmwifo saTaTbiro
gamomcemloba `artanuji~
Tbilisi
2005
1
winamdebare wigni warmoadgens avtoris mier 2000 wels
Sesrulebuli sakandidato disertaciis ucvlel gamocemas. masSi ganxilulia ruseTis IV saxelmwifo saTaTbiroSi (1912-1917 wlebi) moRvawe qarTveli deputatebis saqmianoba. qarTuli sakiTxis aqtualoba saTaTbiroSi da
qarTuli politikuri da sazogadoebrivi Zalebis monawileoba saxelmwifo saTaTbiros arCevnebisa da Semdgomi
saqmianobis procesSi. monografia gaTvaliswinebulia
specialistebisa da saqarTvelos axali istoriiT dainteresebuli mkiTxvelisaTvis.
redaqtori:
akademikosi roin metreveli
recenzentebi: profesori vaxtang guruli
profesori dimitri SveliZe
profesori oTar janeliZe
© bondo kupataZe, 2005
© gamomcemloba `artanuji~, 2005
ISBN 99940-11-05-7
2
Sesavali
winamdebare naSromis mizania warmoaCinos ruseTis IV
saxelmwifo saTaTbiros arsebobis fonze saqarTveloSi
mimdinare sazogadoebriv-politikuri viTareba, saTaTbiroSi moRvawe qarTveli deputatebis saqmianoba da `qarTuli sakiTxis~ istoria ruseTis saparlamento struqturebSi.
aRniSnuli sakiTxi dRemde arsebiTad Seuswavleli
iyo. bolo aTwleulSi saqarTvelos uaxlesi istoriis
mimarT mkvlevarTa interesis gamZafrebis miuxedavad Tema
`saqarTvelo da ruseTis IV saxelmwifo saTaTbiro~
mainc naklebad warmoadgenda Seswavlis sagans.
naSromis TiTqos viwro specifikis miuxedavad Cvens
mier didi raodenobis saistorio wyaroebis (maT Soris
30-mde saarqivo saqme da 100-mde dasaxelebis perioduli
organo) moZiebam da Seswavlam kvlevis areali gaafarTova da SeiZleba iTqvas, rom monografia zogadad XX s.
10-iani wlebis sazogadoebriv-politikuri situaciis, politikur partiaTa da moZraobaTa istoriis asaxvis
mcdelobas warmoadgens.
saarqivo masalebisa da periodikis garda mniSvnelovani cnobebi aRmoCnda movlenaTa Tanamedrove da monawile
pirTa memuarebSi. gansakuTrebiT aRsaniSnavia malaqia
bolqvaZis, revaz gabaSvilis, giorgi TarxniSvilis,
giorgi lasxiSvilis, noe Jordanias, vasil wereTlis,
aleqsandre xatisovis mogonebebi. uSualod IV saxelmwifo saTaTbirosTan dakavSirebiT, `kuluaruli politikis~ Seswavlis TvalsazrisiT Rirebulebas warmoadgens
aleqsandr guCkovis, vladimir kokovcevis, pavle miliukovis, mixeil roZiankos memuarebi.
istoriografiuli baza, rogorc ukve aRvniSneT, sakmaod mwiria da problemis Seuswavlelobis gamo bolodroindel samecniero literaturaSic ki elementaruli
lafsusebia daSvebuli. magaliTad, IV saxelmwifo saTaTbiros deputatad gamocxadebulni arian i. wereTeli da
evg. gegeWkori (131. 17). ak. Cxenkeli ratomRac miCneulia v.
3
gelovanis nacvlad deputatad arCeulad 1915 wels (134.
104). Secdomaa daSvebuli didi ingliseli qarTvelologis devid marSal lengis wignSic, sadac naTqvamia, rom
III saTaTbiros deputati gegeWkori IV saTaTbiroSi Secvala Cxenkelma (isini sxvadasxva olqidan iyvnen arCeulebi _ b. k.), Tavadi ServaSiZe ki Tavadma gelovanma (212.
179), (isinic aseve sxvadasxva olqidan iyvnen arCeulni,
Tanac sxvadasxva partias ekuTvnodnen._ b. k.).
ruseTis saxelmwifo saTaTbiros istoriis aRiarebul
eqspertad samarTlianadaa miCneuli aron iakobis Ze
avrexi, romelmac marto IV saxelmwifo saTaTbiros saqmianobas 4 monografia miuZRvna, maT Soris: carizmi da IV
saTaTbiro. 1981; 3 ivnisis sistemis dacema. 1985; carizmi
damxobis win. 1989. aRniSvnis Rirsia e. d. Cermanskic, avtori wignisa _ saxelmwifo saTaTbiro da carizmis damxoba ruseTSi. 1976. Cermanski iyo pirveli istorikosi,
romelmac specialuri yuradReba miaqcia saxelmwifo saTaTbiros arCevnebis sakiTxs, memarcxene Zalebis rols
da funqcias saxelmwifo saTaTbiroSi. mniSvnelovan gamokvlevas warmoadgens diakinis monografia `burJuazia,
Tavad-aznauroba da carizmi 1912-1914~. 1981. uaxles gamokvlevaTa Soris gansakuTrebuli aRniSvnis Rirsia anatol
smirnovis istoriul-samarTlebrivi narkvevi `ruseTis
imperiis saxelmwifo saTaTbiro 1906-1917~. moskovi. 1998.
qarTvel mkvlevarTagan bolo periodSi ruseTis saxelmwifo saTaTbiros saqarTvelosTan mimarTebiT aqtiurad ikvlevs gela saiTiZe, misi statiebi Seexeba saxelmwifo saTaTbiroebSi moRvawe qarTvel deputatebs,
arCevnebis dros qarTul politikur da sazogadoebriv
ZalTa dapirispirebis sakiTxebs, man Seqmna araerTi qarTveli deputatis politikuri portreti, maT Soris: Wola
lomTaTiZis (ix. Jurn. `literaturuli Ziebani~, XX tomi,
1999 w.), ioseb baraTaSvilis (Jurn. `saistorio vertikalebi~. #1. 1991), noe Jordanias (Jurn. `politika~, #5. 1991),
arCil jafariZis (`saxalxo gazeTi~ 5-11 XI, 1996), evgeni
gegeWkoris (Jurn. `klio~, #5, 1999), irakli wereTlis
(`saxalxo gazeTi~ 16-22 VII, 1996),..
4
IV saxelmwifo saTaTbirosTan dakavSirebul qarTvel
moRvaweTa saintereso politikuri portretebi Seqmna
agreTve leila nanitaSvilma, kerZod, akaki wereTlis,
arCil jorjaZis,.. masve ekuTvnis deputat varlam gelovanis pirveli srulyofili politikuri portreti (leila nanitaSvili. brZolis velze dacemuli raindi. wignSi:
eris wyluli aCnda wylulad. Tb. 1993.)
IV saTaTbiros qarTveli deputatebis akaki Cxenkelis
da karlo CxeiZis politikuri da sazogadoebrivi saqmianoba warmoadgenda guram SaraZis da vaxtang gurulis
Seswavlis sagans (ix: guram SaraZe. akaki Cxenkeli. gaz.
`saxalxo ganaTleba~. 1989. 16. VIII; guram SaraZe. karlo
CxeiZe_`ruseTis revoluciis beberi arwivi~. gaz. `saxalxo ganaTleba~. 1989. 22. II; guram SaraZe. ucxoeTis cis
qveS. I t. Tb. 1991; Лидер Россииской демократии (К. С. Чхеидзе).
Публикация В. Гурули. газ. `Cвободная Грузия~. 9. III. 1994.
Руководители демократической Республики Грузия (к 120-летию со
дня рождения Акакия Чхенкели). Публикация В. Гурули. газ.
`Cвободная Грузия~. 20. V. 1994.).
IV saxelmwifo saTaTbirosTan konteqstSi aRniSnuli
periodis politikuri speqtris, politikur partiaTa istoriis sakiTxebi Seswavlili aqvT revaz grZeliZes (saqarTvelos damkomis istoria), vaxtang guruls da merab
vaCnaZes (social-demokratiuli partiis istoriis Sesaxeb),
dimitri
SveliZes
(saqarTvelos
socialistfederalistTa partiis Sesaxeb) da oTar janeliZes
(erovnul-demokratiuli moZraobis Sesaxeb saqarTveloSi).
am TvalsazrisiT gansakuTrebiT sainteresoa profesor
dimitri SveliZis statiebis cikli: `politikuri partiebis warmoSoba saqarTveloSi~ (gaz. `ganaTleba~_`eri~,
1991, noemberi), sadac XX saukunis dasawyisSi saqarTveloSi warmoqmnili yvela ZiriTadi politikuri partiis
(social-demokratebi, federalistebi, anarqistebi, erovnul-demokratebi, eserebi) istoriis sawyisebia Seswavlili.
5
bolo wlebSi Seiqmna fundamenturi, Semajamebeli
Sromebi calkeul politikur partiaTa istoriis Sesaxeb.
maT Soris vaxtang gurulis sadoqtoro disertacia:
`qarTuli social-demokratia 1892-1904 wlebSi. Tb. 1996~;
merab vaCnaZis sadoqtoro disertacia: `qarTuli socialdemokratia 1905-1918 wlebSi. Tb. 1999~; dimitri SveliZis
sadoqtoro
disertacia:
`saqarTvelos
socialistfederalistTa partia 1903-1917 wlebSi. Tb. 1997~; oTar
janeliZis sadoqtoro disertacia: `saqarTvelos erovnul-demokratiuli partia 1917-1923 wlebSi. Tb. 1999~. am
Sromebma Cveni kvlevis istoriografiuli bazis SeqmnaSi
da rigi Teoriuli sakiTxebis gadawyvetaSi didi daxmareba gagviwies.
Cveni naSromis qronologiam (1912-1917) da kvleviTi
arealis gafarToebam aRZra XX saukunis saqarTvelos
istoriis da erovnuli moZraobis periodizaciis dakonkretebis sakiTxi. am oriode wlis win organizebul diskusiaze daisva periodizaciis sakiTxi (erovnuli moZraobisa da saqarTvelos axali da uaxloesi istoriis), gakeTda winaswari monaxazi, qronologia gamsxvilebulad
iqna warmodgenili (135. 24-25).
Cveni azriT axali masalebis samecniero mimoqcevaSi
Semotanis da kvlevis gafarToebis Sesabamisad axali da
uaxlesi istoriis periodizacia ufro dakonkretdeba,
daixveweba. vinaidan CvenTvis saintereso qronologiuri
areali gamijnulia 1914 wliT (IV periodi _ 1905-1914
wlebi, V periodi _ 1914-1918 wlebi), gvaqvs mosazreba _
1912 weli, rogorc gardamtexi da politikur cxovrebaSi
mniSvnelovani
cvlilebebis
barometri
(erovnuldemokratiuli jgufis `kldeistebis~ Camoyalibeba, social-demokratTa saboloo gaTiSva, saxelmwifo saTaTbiros arCevnebi _ nacionalistTa da social-demokratTa
dapirispireba da misi logikuri gagrZeleba _ Semdgom
xuTwledSi memarcxeneTa gamemarjveneba da memarjveneTa
gamemarcxeneba, erTmaneTTan daaxloebis politika) SesaZlebelia erovnuli moZraobis istoriaSi gamoiyos
calke periodis mijnad (142. 5).
6
aqve gvsurs erTi TiTqos umniSvnelo sakiTxis wamoWrac, romelic rogorc Cans sazogadoebis garkveul nawils Tavis drozec, 90 wlis win awuxebda. daviT baqraZem
1913 wels gazeT `imereTSi~ (43. 51) dasva sakiTxi _ ruseTis sakanonmdeblo organos dasaxeleba ar Targmniliyo
`saTaTbirod~. SerCenoda sakuTari saxeli `duma~. dRes
yvela evropul enaSi es saxelwodeba dednis enaze gadmodis, rogorc `duma~ _ iqneb qarTul enasa da samecniero mimoqcevaSic TandaTanobiT dagvemkvidrebina es termini. TumcaRa, amJamad mxolod sakiTxis dayenebiT vifarglebiT da naSromSi tradicias ar vRalatobT.
7
I Tavi. ruseTis IV saxelmwifo saTaTbiros
arCevnebi saqarTveloSi
$1. winasaarCevno viTareba da arCevnebis organizacia
saqarTveloSi
1912 wlis 29 agvistos umaRlesi brZanebiT nikoloz IIm daiTxova III saxelmwifo saTaTbiro da 10 seqtembridan
daniSna IV saTaTbiros arCevnebi, 15 noembers unda gamarTuliyo axali Semadgenlobis saTaTbiros pirveli sxdoma. dawesda Semdegi saarCevno vadebi: rwmunebulTa asarCevad _ 10-20 seqtemberi, amomrCevelTa asarCevad _ 25 seqtemberi-5 oqtomberi. deputatis asarCevad _ 15-25 oqtomberi (7. 31).
rogorc vxedavT, vadebi metismetad SemWidroebulia
da normaluri winasaarCevno kampaniis warmarTva aseT pirobebSi sakmaod gaZnelebulia. albaT, swored amitom
mouwodebda gazeTi `Temi~ yvela opoziciur Zalas, erTianad `aefrialebinaT~ demokratiuli droSa, vinaidan
`dRevandeli reaqciis xanaSi opozicias cal-calke
brZola gauWirdeba~.
IV saTaTbiroc, iseve rogorc III saTaTbiro 1907 wlis
3 ivnisis saarCevno kanoniT irCeoda, garkveuli cvlilebebiT da damatebebiT.
IV saTaTbiroSi asarCev deputatTa odenoba proporciulad ar iyo ganawilebuli imperiis mTel mosaxleobaze.
442 deputatidan 403 deputats irCevda evropuli ruseTi,
15 _ aziuri ruseTi, 14 _ poloneTi, 10 _ kavkasia. (193. 174)
10 sadeputato adgilidan 3 imTaviTve gansazRvruli
iyo kavkasiis rusi mosaxleobisTvis. danarCeni 7 deputati ki ganawilebuli iyo administraciuli dayofis Sesabamisad da ara realuri mosaxleobis principiT. 2 deputati mikuTvnebuli iyo imierkavkasiis adgilobriv mosaxleobas, xolo 5 amierkavkasias (3 deputati _ saqarTvelodan, 1-1 ki somexi da mahmadiani).
rusul kuriaSi imierkavkasiis mosaxleoba (yubanis da
Tergis kazakTa stanicebi) irCevda 2 deputats, xolo
8
amierkavkasia erTs. amomrCevelTa amgvari kvotirebiT: baqos gubernia _ 21 amomrCeveli, tfilisis gubernia _21,
elizavetopolis gubernia _ 6, quTaisis gubernia _ 2,
erevnis gubernia _ 4, yarsis olqi _ 7, baTumis olqi da
soxumis okrugi _ 5, daRestnis olqi _ 4.
kavkasiaSi (saerTo kuria) deputatTa da maT amomrCevelTa Sesatyvisoba diagramulad ase gamoiyureba.
N
1.
2.
3.
4.
5.
6.
sul
administraci- memamuleTa saqalaqo glexTa
kuria
kuria amomrCevlebi deputati
kuria
uli erTeuli
yubanis olqi da
31
14
10
55
SavizRvispireTis
1
gubernia
18
6
10
34
Tergis olqi
tfilisis
29
14
12
55
1
gubernia
quTaisis
22
7
9
38
1
gubernia
daRestnis olqi
da zaqaTalis
4
5
24
33
1
okrugi
baqos gubernia
12
12
10
34
elizavetopolis
22
5
9
36
2
gubernia erevnis
gubernia
16
5
14
35
yarsis olqi
_
4
9
13
baTumis olqi da
1
4
5
5
14
soxumis okrugi
p. a. stolipinisgan SemuSavebuli 3 ivnisis saarCevno
kanoniT saarCevno ufleba saerTod waerTva amierkavkasias da Turqestans. SemdgomSi es ufleba amierkavkasias
daubrunes, magram IV saxelmwifo saTaTbiroSi sadeputato kvota 9-dan 6-mde Seumcires (84. 249).
saarCevno kanonis diskriminaciuloba ararusi erebis
mimarT vlindeboda mis TiToeul punqtSi. komisiis
Tavmjdomareebi mxolod rusebi iyvnen (6. 3), TviT komisiebSi ki samxedro pirebi da Jandarmebi sWarbobdnen. administracia flobda arCevnebis marTvis berketebs. arCevnebTan dakavSirebuli uwvrilmanesi informaciac ki yvela mxridan Tavs iyrida policiis departamentSi. kavka9
siis mefisnacvlis moadgile senatori vataci specialuri
cirkulariT gubernatorebs sTavazobda miwer-moweris gasaidumloebis dasacavad Sifris gamoyenebas, konvertze
gamogonili misamarTebis, personaTa fiqsirebas. `memarcxeneebi didZal fuls ixdian am mimoweris xelSi Casagdebad~ _ xazs usvamda igi (12. 16).
saarCevno kanonma garkveulwilad SezRuda rusuli
kuriis amomrCevelTa uflebebic. 174-e muxlis ZaliT aq
gaerTiandnen marTlmadidebeli, luTerani da seqtanti
rusebi. kaTolikuri aRmsareblobis rusi mosaxleoba ki
saerTo kurias miuerTa mefisnacvalma, razec aSkarad gamoxatavda Tavis ukmayofilebas III saTaTbiros deputati
a/k rusi mosaxleobisgan Tevdore timoSkini (5. 126).
saarCevno kanonis saboloo variantsac bevri xarvezi
gaaCnda. somex-TaTarTa dapirispirebis fonze elizavetopolis, baqos da erevnis guberniebSi gangeb Seqmnili iyo
saerTo kuria, rogorc somexi, ise mahmadiani amomrCevlisaTvis. mosaxleoba erTmaneTTan dapirispirebaSi (rac
kidev ufro amwvavebda isedac rTul urTierTobebs) irCevda deputatis amomrCevlebs. isini ikribebodnen e. w.
neitralur teritoriaze (elizavetopolSi) da somex an
TaTar amomrCevelTa raodenobis miuxedavad iyofodnen
or nawilad. somxebi irCevdnen somex deputats, mahmadianebi ki mahmadians.
amiT TiTqos daculi iyo ruseTis imperiis kanonmdeblobisgan `tuzemcebis~ Tanasworobis principi. realurad
ki amgvarma kanonma kinaRam sisxlisRvramde miiyvana ori
eri. magaliTad, samson aruTinovis gaSavebam mahmadiani
amomrCevlebis umravlesobis wyalobiT somxeTSi didi
mRelvareba gamoiwvia (s. aruTinovi somexTa saqvelmoqmedo sazogadoebis Tavmjdomare, nafici msajuli, kenWs
iyrida yazaxis mazraSi).
saarCevno kanonis absurduloba imaSic gamoixata, rom
muSaTa kuriis 4 amomrCevels, mcirericxovnobis gamo sxva
veraferi mouxerxes da xelovnurad miuerTes: 2 maTgani
somexTa nacionalur kurias, 2 ki tfilisis guberniis
amomrCevelTa sias.
10
unda aRiniSnos, rom zogierTi gamoxatavda kanoniT
ukmayofilebas. magaliTad, imasTan dakavSirebiT, rom
muslimebi da somxebi nacionalur kuriebSi irCevdnen deputats, qarTvelebi ki konglomeratul kuriebSi (84. 249).
Cveni azriT es ori mizeziT iyo ganpirobebuli: 1.
qarTvelebisadmi nikoloz II-is SedarebiTi loialobiT. 2.
qarTvel Tavad-aznaurobas xmebis gadamwyveti wili hqonda daTmobili, xolo tfilisis guberniaSi sWarbobda
somxuri elementi. amdenad es faqtori kanonis avtorebma,
rogorc Cans, usafrTxoebis myar garantad miiCnies (Tumca amas xeli ar SeuSlia dasavleT saqarTveloSi _ nacionalistis da aRmosavleT saqarTveloSi _ socialdemokratis gamarjvebisTvis. saerTodac oTxive saTaTbiroSi kavkasiis deputacia yvelaze meti memarcxeneobiT
gamoirCeoda).
saarCevno kanonis naklad miCneul iqna isic, rom geografiuli, ekonomikuri da administraciuli TvalsazrisiT mkveTrad gansxvavebuli yarsis, baTumis olqebi da
soxumis okrugi xelovnurad gaaerTianes erT saarCevno
olqad. faqtiurad aqauri deputati verafriT iqneboda
samive mxaris interesebis Tanabrad damakmayofilebeli.
saarCevno kanonis Tanaxmad Seqmnili iyo 4 saarCevno
kuria: 1. memamuleTa, miwismflobelTa da Tavad-aznaurTa.
2. qalaqebis mosaxleobis. 3. glexobis da sasoflo Temebis. 4. muSaTa.
saqarTvelos teritoriaze realurad arsebobda sami
kuria. arCevnebSi monawileobis ufleba hqondaT 25 wlis
zeviT asakis mamakacebs, romelTac gaaCndaT cenzi. cenzi
ki kuriebis Sesabamisad SeiZleboda yofiliyo qonebrivi,
sacxovrebeli (binis cenzi _ qalaqis mosaxleobisTvis)
da a. S. amis garda saxelmwifo moxeleebs da mosamsaxureebs e. w. gonebriv cenzs TviT dawesebulebaorganizaciis administracia usazRvravda.
I kuriaSi amomrCevlis uSualod arCevis ufleba hqondaT im memamuleebs, romelTa saerobo gadasaxadi aRemateboda weliwadSi 30 maneTs, naklebi gadasaxadis gadamxdeli monawileobas iRebda deputatis amomrCevlis
11
rwmunebulTa asarCev krebaSi. Tu magaliTad, damswreTa
saerTo saerobo gadasaxadi Seadgenda 600 maneTs, isini
raodenobis miuxedavad TavianTi rigebidan irCevdnen 20
rwmunebuls. am ukanasknelT mazris saTavadaznauro krebaze ukve uSualod SeeZloT deputatis amomrCevlis arCeva. ukanono an wesebis darRveviT warmoebuli arCevnebis
gasaCivreba SeiZleboda 3 dRis vadaSi.
II kuriaSi qalaqel amomrCevlad iTvleboda piri: a)
visac gaaCnda uZravi qoneba, ukanaskneli 1 wlis manZilze
dabegrili saerobo an saqalaqo gadasaxadiT. b) vinc mazris sazRvrebSi ixdida samrewvelo gadasaxads. g) visac
bolo erTi wlis manZilze qalaqSi qonda naqiravebi bina,
romelsac gaaCnda calke holi, samzareulo da Tundac 1
oTaxi. amasTan 1912 wlisTvis binis gadasaxadi gadaxdili
unda yofiliyo. d) binis mflobeli.
am ukanaskneli 2 punqtiT cenzian amomrCevlebs evalebodaT 1912 wlis 12 ivlisamde quTaisis saqalaqo TviTmmarTvelobaSi, xolo 1912 wlis 8 agvistomde tfilisis
saqalaqo TviTmmarTvelobaSi waredginaT pasportebi an
piradobis damadasturebeli mowmobebi, zemore aRwerili
binis proeqtiT. moqalaqeTaTvis dawesebuli iyo vada,
romlis gaTavebamde unda moeswroT registraciaSi gatareba arCevnebSi monawileobisTvis.
III kuriaSi sawyis etapze aTi komli irCevda erT warmomadgenels, romelic monawileobda soflebis gaerTianebul yrilobaSi. aq irCevdnen 2 rwmunebuls, romlebic
Semdgom monawileobdnen samazro krebebSi deputatis
amomrCevlis asarCevad.
IV kuria saqarTveloSi da mTlianad amierkavkasiaSi
mcirericxovnobis gamo faqtiurad ar Seqmnila. rogorc
ukve aRvniSneT, 4 amomrCeveli xelovnurad miuerTes
sxvadasxva saarCevno olqebs. kanonis Tanaxmad 50-dan 2000
muSamde koleqtivs ufleba hqonda aerCia 1 rwmunebuli,
2000-ze mets ki _ 2 (aqac gamomJRavnda kanonis simaxinje,
rodesac erTi kacis met-nakleboba wyvetda rwmunebulTa
raodenobas).
12
muSaTa kuriaSi saarCevno cenzis saxe hqonda erT adgilze mudmivad muSaobis xangrZlivobas, rac gansazRvruli iyo 6 TviT. rogorc s. kakabaZe aRniSnavs, 3
ivnisis kanoniT, saqarTvelos pirobebSi, memamuleTa kuriaSi 1 amomrCevels irCevda 230 memamule da 1000-mde
msxvili burJua, saqalaqo kuriaSi 15 000, glexTa kuriaSi
60 000 da muSaTa kuriaSi _ 125 000 kaci (138. 230).
arCevnebi bunebrivia faruli kenWisyriT mimdinareobda.
mxolod erTi koreqtivi iyo Setanili saarCevno kanonSi
arCevnebis gamartivebisTvis. kerZod SemoRebuli iyo arCevis 2 varianti. pirveli variantiT arCevnebi moxdeboda
uSualod kandidatebisTvis saarCevno yuTebSi Savi da
TeTri kenWebis micemiT (kenWi pirobiTi cnebaa, dasavleT
saqarTvelos zogierT mazraSi xmis micemisas gamoiyeneboda simindis da lobios marcvlebi (34. 2), rasac xSirad
gaugebrobebi da areuloba mohyveboda xolme), es im
SemTxvevaSi Tu amomrCevelTa raodenoba 500-mde iyo. Tu
500-ze meti amomrCeveli Segrovdeboda xmis micema moxdeboda baraTebiT, Semdeg ki 2 saukeTeso kandidati (visac
baraTebis umetesoba miuvidoda) kenWis sayrelad yuTs
idgamda.
saarCevno kanoniT kavkasia irCevda 471 amomrCevels (10
deputatis asarCevad). maTgan tfilisis gubernia _ 55, quTaisis _ 38, baTumis da soxumis okrugebi _ 14 amomrCevels. mazrebis mixedviT ki Semdegnairad-ix: diagrama (91.
237).
mosaxleobis da amomrCevlebis damokidebuleba arCevnebisadmi araerTgvarovani iyo, gvxvdeboda kuriozebic,
rogorc iyo magaliTad 14 oqtombers tfilisis mazris III
ubnis arCevnebze erT-erTi baraTis aRmoCena, romelic
Semdegnairad iyo Sevsebuli: `Cemi kandidatebia: 1. eqs-Sahi
mahomed ali, adresi ardebilis maxloblad, samxedro banaki. 2. eqs-sulTani abdul hamidi, adresi axalgazrda
osmalT hkiTxeT. 3. Cemi mzareuli meliton CaxoxbilaZe,
romelic vermiSels saukeTesod amzadebs.~ analogiuri
kuriozi moxda rusTa kuriaSic, sadac baraTze ewera:
`girCevT Tevdore timoSkini airCioT mosamsaxureT sax13
elmwifo saTaTbiroSi, sadac is SecdomiT deputatad
iyo.~ (61. 725).
amomrCevelTa raodenoba saarCevno kuriebis mixedviT
saarCevno ubani
tfilisis mazra
axalqalaqis mazra
axalcixis mazra
borCalos mazra
goris mazra
duSeTis mazra
siRnaRis mazra
Telavis mazra
TianeTis mazra
tfilisis gubernia
quTaisis mazra
zugdidis mazra
leCxumis mazra
ozurgeTis mazra
raWis mazra
senakis mazra
Sorapnis mazra
quTaisis gubernia
baTumis okrugi
soxumis okrugi
arTvinis okrugi
SavizRvispireTi
14
memamuleTa
kuria
3
saqalaqo
kuria
8
glexTa
kuria
1
sul
2
2
6
7
2
2
3
2
29
1
1
_
1
1
1
1
_
14
2
1
1
2
1
2
1
1
12
5
4
7
10
4
5
5
3
55
4
3
2
3
3
3
4
22
3
1
_
1
_
2
_
7
2
1
1
1
1
1
2
9
9
5
3
5
4
6
6
38
2
2
_
4
3
1
1
5
1
2
2
5
6
5
3
14
12
$2. politikuri partiebis da jgufebis winasaarCevno
strategia da taqtika
IV saxelmwifo saTaTbiros arCevnebze saqarTveloSi
ZiriTadad sami politikuri Zala daupirispirda erTmaneTs.
1) erovnuli banaki, romelic araerTgvarovani iyo. mis
rigebSi
wamyvan
rols
asrulebda
socialistfederalistTa partia, romelsac farTo saagitacio saSualebebi gaaCnda `saxalxo gazeTis~ (gamodioda tfilisSi, arCil jorjaZis faqtiuri xelmZRvanelobiT) da
`imereTis~ (gamodioda quTaisSi mix. SevardnaZis faqtiuri
redaqtorobiT, yvelaze aqtiuri TanamSromlebi iyvnen
vasil wereTeli _ `uro~ da aleqsandre asaTiani) saxiT.
II saxelmwifo saTaTbiros arCevnebSi federalistTa
partiis liderebis kita abaSiZis da giorgi zdanoviCis
damarcxebis (65. 48) Semdgom III saTaTbiros arCevnebs partiam boikoti gamoucxada, rogorc Cans mosalodneli
marcxis SiSiT an uperspeqtivobis gamo, Tumca oficialuri gancxadebiT boikotis mizezi axali saTaTbiros
Zvelis msgavsad swrafad daTxovnis saSiSroeba iyo (162.
8).
axali saarCevno kanonis cvlilebis Tanaxmad giorgi
zdanoviCi, rogorc warmoSobiT poloneli, miakuTvnes
rusul kurias. amitom mTavarma komitetma arCevnebamde
didi xniT adre daiwyo Tavisi kandidatebis mzadeba. 1911
wlis 26 dekembers `saxalxo gazeTis~ redaqtoris nik.
kurdRelaSvilis binaze qeifis safariT gaimarTa partiis
konspiraciuli kreba, romelsac eswrebodnen: arCil jajanaSvili (gazeTis faqtiuri redaqtori), grigol rcxilaZe (Tavadaznaurobis samiwaTmoqmedo bankis nafici
msajuli), Salva mesxiSvili (misi TanaSemwe), varlam gelovani, roman bebievi, daviT kasraZe, iakob cincaZe,
giorgi salariZe... sul 12 kaci. krebam daadgina varlam
gelovanis kandidatura, romelic saarCevno cenzis dasagroveblad (1 wlis manZilze mudmivad cxovreba) peter-
15
burgidan tfiliss gadmosaxlda ojaxiT. meore nomrad
dasaxelda Salva mesxiSvili (21. 5).
sainteresoa, rom arCevnebamde didi xniT adre mowinaaRmdege banakebma scades mosalodneli samkvdrosasicocxlo dapirispirebisTvis gverdis avla da SeTanxmeba. agenturuli wyaroebiT policiis departamentisaTvis
cnobili gaxda, rom peterburgSi matarebliT mimavali
zdanoviCi 1912 wlis 24 ianvars SeCerda q. rostovSi, partiis ck-is yofil wevr samson fircxalavasTan mosalaparakeblad (es ukanaskneli 1910 wels federalistTa partiis darbevis Semdgom 4 wliT gaasaxles kavkasiidan).
saubars daeswro s-d partiis tfilisis komitetis wevri
nikoloz eliava, SeTanxmdnen: saTaTbiros arCevnebze
tfilisis guberniidan airCion varlam gelovani, quTaisidan evgeni gegeWkori da dapirispirebis gareSe, mSvidobianad orive SemTxvevaSi mxari dauWiron erTmaneTis kandidatebs (21. 4). Tumca es garigeba ar Sedga, albaT politikuri amindis Secvlis gamo.
erovnuli jgufi Semokrebili iyo agreTve Jurnal
`kldis~ garSemo. eseni iyvnen: faqtiuri redaqtori revaz
gabaSvili, komerciuli xelmZRvaneli daTa vaCnaZe, Salva
amirejibi, Salva qarumiZe, dimitri javaxiSvili, aleqsandre yifSiZe-froneli da sxvebi (33. 126). am jgufma 1917
wels quTaTur `samSoblosTan~ erTad safuZveli Cauyara
saqarTvelos erovnul-demokratiul partias (26. 112) da
faqtiurad erovnuli moZraobis `axal talRas~ warmoadgenda, romelsac xSirad dapirispirebac, kamaTic ki uwevda nacionalistTa ufros TaobasTan _ socialistfederalistTa partiasTan (a. jorjaZe, g. lasxiSvili, gr.
rcxilaZe, k. abaSiZe). vinaidan politikur asparezze
`kldeistebi~ faqtiurad 1912 wels akeTeben seriozul
ganacxads, amitom saTaTbiros arCevnebSi sakuTari kandidati ar hyoliaT, magram aqtiurad eweodnen agitacias
erovnul kandidatTa sasargeblod.
2) ruseTis konstituciur-demokratiuli partiis TanamgrZnobi qarTuli sazogadoeba, rogorc tfilisis,
aseve quTaisis guberniebSi aqtiurad eweoda winasaarCev16
no kampanias da sakuTari kandidatebic hyavda wamoyenebuli progresistTa partiis saxeliT. saagitaciod iyenebda tfilisSi gamomaval `zakavkazie~-s da erTjerad
almanaxebs.
es partia sakmaod Wreli SemadgenlobiT da simyifiT
gamoirCeoda, Tavis saprogramo debulebebSi gamodioda
SezRuduli moTxovnebiT. uaryofda saqarTvelosTvis
politikuri avtonomiis ideas da saerTo-kavkasiur `bundovan~ TviTmmarTvelobas sjerdeboda.
ZiriTad aRsasrulebel pirobad Tavis programaminimumSi progresistebi debdnen: 1) sruli erobis Seqmna.
2) tfilisSi umaRlesi saswavleblis gaxsna. 3) batonymobis naSTebis mospoba. 4) enis, literaturis, qarTuli eklesiis da qarTveli xalxis uflebebis dacva. (50. 143).
progresistebs III saTaTbiroSi hyavdaT Tavisi warmomadgeneli prokofi ServaSiZe, romelic energiuli social-demokratebis fonze sakmaod uferulad gamoiyureboda.
3) amierkavkasiaSi yvelaze gavleniani politikuri Zala
_ social-demokratiuli partia, ukve seriozuli politikuri gamocdilebis mqone, am arCevnebzec maqsimaluri
warmatebis mopovebas cdilobda. wina saTaTbiroebSi maT
didi umravlesoba hyavdaT amierkavkasiidan, amjeradac
samive `qarTul~ saarCevno olqSi sakmaod popularuli
warmomadgenlebi wamoayenes kandidatebad: III saTaTbiros
deputatebi karlo CxeiZe da evgeni gegeWkori, agreTve
akaki Cxenkeli.
social-demokratiam erovnul sakiTxSi mniSvnelovani
transformacia ganicada, mis rigebSi Camoyalibda avtonomistTa fraqcia lado darCiaSvilis meTaurobiT da a/kis saolqo TviTmmarTvelobis momxre nawili akaki Cxenkelis saxiT, romelmac adgilobrivi parlamentis ideac
ki wamoayena (185. 131), xolo noe Jordaniam revoluciis
win rom gaafTrebiT ebrZoda avtonomias, kulturuli avtonomiis aucilebloba aRiara (165. 306).
arCil jorjaZis azriT `maT azrovnebaSi Rrma cvlilebebi xdeba TandaTanobiT, n. Jordanias werilebi erov17
nul sakiTxze am aTiode wlis winaT `cnobis furcelSi~
rom dabeWdiliyo, mas sastikad SeebrZolebodnen `kvalelebi~, dRes es werilebi swored `kvalSi~ ibeWdeba (61.
723). miuxedavad amisa partiis ZiriTadi nawili da `generaluri xazi~ yovelgvari avtonomiis winaaRmdegi rCeboda, rac III saTaTbiroSi maTma moRvaweobamac aCvena.
geronti qiqoZis azriT, `qarTuli social-demokratia
yovelTvis evropuli tipis iyo, garkveul periodSi maT
SeiZines rusul-ebrauli Jargoni, magram Cqara qarTuls
daubrundnen~ (175. 110). TviT radikalma bolSevikebmac ki
daixies ukan, nawili ck-is miTiTebiT gaavtonomistda kidec (169. 66). Tumca qarTveli bolSevikebi filipe maxaraZis meTaurobiT mainc Zvel dros mistirodnen: `nacionalistebTan polemikam muSaTa klasic gaJRinTa maTi bangiT, Cven _ mTavar saqmes proletariatis aRzrdas, marqsizmis propagandas SeveSviT da nacionaluri romantizmis wyliT mosvelebul TavdaRmarTSi daveSviT~ (71. 4). am
aRiarebis realur suraTs baqoSi ilias sawinaaRmdego
leqciis kiTxvisas petre geleiSvilisaTvis bolokis daSenis faqtic adasturebs (51. 11).
garda amisa arsebobda saarCevno kampaniaSi ar monawile, magram aqtiuri meTvalyure jgufi grigol diasamiZis `Temis~ (igi apolitikurobis lozungiT gamodioda)
da d. dumbaZis `zakavkazskaia reC~-is saxiT. garegnuli
neitralobis miuxedavad `Temi~ mainc aqtiurad ereoda
Sexla-SemoxlaSi. misi azriT, `Tu romelime damonavebuli eris demokratiuli nawili aafrialebs ultranacionalistur droSas, igi usaTuod Zlier gaaxarebs axlandel mTavar politikis SemqmnelT. saWiroa sifrTxile da
taqtika, magaliTad poloneTis `kolos~ msgavsi jgufi
CvenTvis sruliad miuRebelia, romelic dRes Tu mTavrobis opoziciaSia, romelime sakiTxis ganxilvisas, xval
mTavrobis gulis mosagebad mas uWers mxars da erovnuli
idealiT xsnis amgvar reaqcionerobas. amitom Cvenma deputatebma unda monaxon gavleniani demokratiuli partia,
mas miekedlon da saTaTbiroSi erTad imoqmedon saWiro
Jams~. (41. 87).
18
`Temi~ winaaRmdegobaSi eqceva ukve 3 nomris Semdeg,
rodesac amtkicebs, rom umjobesia Cveni deputati damoukidebeli iyos da viTarebis Sesabamisad `iq, sadac erTi
jgufi Tavs sustad igrZnobs, man unda Zliers dauTmos
Tavisi xmebi, rom ukuRmarTs visme ar gaamarjvebios~ (41.
90).
gansxvavebuli damokidebuleba hqonda qarTveli deputatis funqciisadmi `saxalxo gazeTs~. arCil jorjaZis
azriT, vinaidan `ruseTis pirobebSi saarCevno brZola
garTulebulia, amitom Cvengan wasulma deputatma saTaTbiroSi vaWroba ki ar unda daiwyos _ iqneb raime davcincloo (IV saTaTbiroze, iseve, rogorc III-ze raime politikuri xasiaTis imedebis damyareba politikuri sibecea),
man Tavisi damoukidebeli sityva unda Tqvas da ruseTis
sazogadoebasac amcnos, rom suliskveTeba qarTveli
xalxisa enis dacvidan ar iwyeba da quCebis mokirwylviT
ar Tavdeba~. (61. 688).
analogiuri azri aqvs gatarebuli Tavis statiaSi g. m.s (50. 150), rasac `Temi~ aRfrTovanebiT egebeba. g. m. pirveli iZleva arCevnebSi politikur ZalTa ganlagebas da
gamoyofs `3 mimarTulebas~. misi werili Rrma analiziT
gamoirCeva da tendenciurobisganac Tavisufalia. (Cveni
azriT am fsevdonims miRma SeiZleba mixeil gaCeCilaZe
ifarebodes-142. 69). gansxvavebulad fiqrobdnen socialdemokratebi, maTi azriT arCevnebSi erTmaneTs ebrZoda
demokratia da Tavad-aznauroba.
gazeTma `imereTma~ k. CxeiZes da evg. gegeWkors brali
dasdo imaSi, rom maT saTaTbiros tribuna ar gamoiyenes
qarTveli eris interesebis dasacavad da ar daayenes iq
Semdegi sakiTxebi: 1. soxumis olqis glexebis umZimesi
mdgomareoba, rac gamowveuli iyo saxelmwifo moxeleebisgan udabur da xriok adgilebze maTi CasaxlebiT. xolo, rodesac samoTxed gadaaqcies glexebma es mxare, isini dauyovnebliv ayares. `Cvenma deputatebma~ ki maTi ubedureba `fexebze daikides~ da SekiTxvac ki ar dasves saTaTbiroSi. 2. qarTveli jariskacisgan samxedro samsaxuris saqarTveloSi moxdis Sesaxeb. 3. qarTveli glexebis
19
umiwobis da mciremiwianobis problema. 4. saSualo da
umaRlesi ganaTlebis qarTul enaze swavlebis daweseba.
(42. 13).
deputatis pirovnebis garSemo kamaTi federalistebsa
da gorSi gamomaval `qarTls~ Sorisac gaimarTa. am ukanasknelis azriT erovnul kuTvnilebaze yuradRebis gamaxvileba araswori iqneboda, radgan amosavali principi
unda yofiliyo `uxeiro qarTvels yvela juris xeiriani
sjobia~. am Tezas `saxalxoelTa~ ukmayofileba mohyva,
erovnuli nihilizmis braldebiT da gancxadebiT `e. i.
Tqveni azriT qarTvelebSi xeiriani ar moiZebnebao~. (61.
706).
a. jorjaZe da `saxalxo gazeTi~ ilaSqrebda `Temis~
centristul da inertuli poziciis winaaRmdegac, `igi
wunia patarZaliviT iqceva, romelsac ver gamourkvevia
Tu romeli saqmro sjobia~. `zakavkazskaia reC~-is sayvedurebze, Tqveni kandidati Tqvenve gaaSaveT antisomxuri
agitaciiTo, a. jorjaZe ixsenebs 1911 wlis saqalaqo arCevnebs, rodesac zemoxsenebuli redaqcia gverdSi daudga
Savrazmel rus-xulignebs da xmosnis 2 savarZlis gulisTvis Zirfesvianad iklebdnen da usisinebdnen erTmaneTs (61. 721).
mniSvnelovania TviT a. jorjaZis damokidebuleba momavali deputatisadmi, misi azriT qarTuli sakiTxi saTaTbiroSi integralurad da gadaWriT unda daisvas da
ara nakuw-nakuw. swored amis gamo `saxalxo gazeTi~ Tavdapirvelad l. andronikaSvilis kandidaturas sifrTxiliT da TavSekavebiT ekideboda, magram Semdeg `naklebi
borotebis~ principiT mxari mas dauWira k. CxeiZis sawinaaRmdegod. a. jorjaZe amave mosazrebiT amjobinebda,
rom Tu erovnuli interesebis damcveli deputati ver
gavidoda saTaTbiroSi, sxvas isev centralisti demokrati emjobinebinaT, vinaidan is saerTo-saruseTo demokratiis interesebs mainc daicavda. (61. 691-92).
rusuli centraluri presa saqarTveloSi mimdinare
arCevnebs sakmaod zereled uyurebda, magaliTad `russkoe slovo~ werda: `CxeiZis momxreni, romlebmac warsul
20
arCevnebSi didi mxneoba da disciplina gamoiCines axla
miimalnen, CxeiZe da gegeWkori represiebiT SeSinebulni
stambols wavidnen. meore Zlieri partia quTaissa da
tfilisSi Tavad-aznauruli partiaa~. rogorc vxedavT
aqac 2 ZiriTadi mimarTulebaa xazgasmuli, rac mowmobs
aRniSnuli organos saqmeSi Cauxedaobas. (61. 697).
arCevnebi
tfilisis
da
quTaisis
guberniebSi
araerTgvarovani iyo. Tuki quTaisis gubernia mTlianad
arCevnebis haeriTaa gaJRenTili, tfilisSi winaswari
saarCevno krebebic ki ar gamarTula (61. 710, 722). amasTan
quTaisSi arCevnebis gasaCivrebis da ganmeorebiTi arCevnebis SemTxvevebi gacilebiT meti iyo.
saarCevno cieb-cxelebis umetesi dramatuloba dasavleT saqarTveloSi aixsneba:
1) ufro erovnuli _ qarTuli mosaxleobis monawileobiT vidre aRm. saqarTveloSi, sadac somxuri faqtori mniSvnelovani iyo.
2) dasavleT saqarTveloSi deputatobis kandidatebi
gacilebiT polarul poziciebze idgnen da maT Soris
sakamaToc meti iyo, vidre aRmosavleT saqarTveloSi.
amasTan mosaxleobis gulgrilobas tfilisis guberniaSi administraciis gamiznuli daudevrobac erTvoda. ai
ras werda Tavis gasamarTleblad cnobili qarTveli
mwerali Tedo razikaSvili (vaJa-fSavelas Zma): `glexTa
kuriidan me da glurjiZe viyaviT arCeulni amomrCevlad,
magram Cven ar gagvigia, arc gvipropagandia. policiam dapirebis miuxedavad ar Segvatyobina samazro krebis dro,
arc gazeTebSi ewera da ver gavigeT samwuxarod. amdenad
xmebi, TiTqos me sizarmacis gamo ar momendomebinos arCevnebSi monawileobis miReba, arasworia~ (68. 45).
kavkasiis administracia (mefisnacvalis aparati, policiis departamenti) gansakuTrebiT daZabuli molodiniT
Sexvda saTaTbiros arCevnebs. grafi voroncov-daSkovi
ase amSvidebda nikoloz II-s: `kavkasiaSi simSvidea... qarTvelTa nacionaluri miswrafebani ar aris separatuli
xasiaTis da imperiis mimarT araviTar safrTxes ar Seicavs. erTi muWa avtonomistebis da federalistebis mTa21
vari sazrunavi qarTuli ena da saqarTvelos eklesiis
avtokefaliaa. mTavari problema socialistebis didi
gavlenaa, magram 20 dekembris kanoni da xiznobis gauqmebis momavali proeqtebi glexobaSi socializmis popularobis sayrdens moSlis~ (197. 8).
am idilias srulebiT fantavs polkovnik pastrulinis
saqcieli (misi azriT social-demokratiuli mimdinareoba
xalxSi didi popularobiT sargeblobs, Tumca partia
organizaciulad arcTu Zlieria). igi winasaarCevno periodSi
erTmaneTis
miyolebiT
gascemda
socialdemokrati amomrCevlebis gaCxrekis, dakavebis brZanebebs,
romelTa umetesobas TviTonve auqmebda (22. 135, 137, 173).
moskovis da peterburgis presa darwmunebiT, erTxmad
winaswarmetyvelebda socialistTa warmatebas kavkasiaSi
(11. 18). TviT iseTi konservatoric ki, rogoric iyo saqarTvelos egzarqosi inokenti, ganwirulad da uazrobad
Tvlida arCevnebSi samRvdeloebis Cabmas da sinods atyobinebda `tyuilad SevrcxvebiT, politikur WuWySi gavisvrebiT, aq deputatad social-demokrati an qarTveli
nacionalisti gavao~ (11. 46).
mxolod `novoe vremias~ ar sjeroda am prognozebis
da imedovnebda saerTo kuriis 7 sadeputato adgilidan 5s kadetebi daikavebeno. darwmunebuli iyo III saTaTbiros
arCevnebSi gancdil marcxs amjerad gamoasworebdnen misi
favoritebi, gansakuTrebiT aleqsandre xatisovis eimedebodaT (11. 52). guli ki imaze wydebodaT, rom quTaisis
guberniaSi mtkice poziciebi eWiraT `III dumis saCuqar
gegeWkors da tipiur qarTvel ybed abaSiZes~.
kavkasiis mefisnacvalma ilarion voroncov-daSkovma
(1837-1936) Tavisi `saxelovani mogvaris~ msgavsad kavkasiaSi axleburi politikis gamomuSaveba daiwyo, igi ufro
`somxofilobas~ iCenda da yvela problemas maT sasargeblod agvarebda. amasTan voroncov-daSkovi, romelsac
yvelaze rTul periodSi mouwia moRvaweoba, saqarTveloSi nacionalisturi moZraobis Sesakaveblad yvelaze
ufro daujerebel garigebebsa da alianszec ki midioda
antiimperiul da revoluciur ZalebTan. (126. 145).
22
amierkavkasiis rusuli mosaxleobis deputati III saTaTbiroSi timoSkini mefisnacvals Riad abralebda social-demokratebTan kavSirs, gansakuTrebiT did danaSaulad uTvlida mas 1905 wels, revoluciis qarcecxlSi
social-demokratebisTvis 500 SaSxanis gadacemas (199. 195).
rogorc Cans social-demokratebis mimarT proteqcionisturi politika mefisnacvals SemdgomSic meTodurad
gaugrZelebia da imdenad aqtiuradac, rom nikoloz II-is
SekiTxvac gamouwvevia amis Taobaze.
misi imperatorobiTi udidebulesobis mimarT 1907
wlis `uqveSevrdomiles moxsenebaSi~ grafi voroncovdaSkovi axasiaTebs kavkasiaSi Seqmnil politikur viTarebas da aRniSnavs, rom social-demokratiuli partia `es
aris erTaderTi partia, romelic icavs ruseTis mTlianobas da ebrZvis qarTvel Tavad-aznaurobaSi damkvidrebul nacionalizmsa da separatizms~ (132. 36). Tumca voroncovs mxolod erTi partia ar eguleboda dasayrdenad
qarTuli nacionalizmis winaaRmdeg brZolaSi. ai, ras
acxadebda saxelmwifo saTaTbiros tribnidan deputati
hovanes sagateliani: `somxeTSi ar arsebobs araviTari
separatizmi da amaSi naTlad dagvarwmunebs kavkasiis rukis Seswavla. somxeTis teritoriaze mcxovrebTa mxolod
mesamedia somexi, rac gamoricxavs saxelmwifos Seqmnis
survils. istoria mowmobs, rom petre I-dan mokidebuli
somxebi ruseTis mxareze idgnen, aRfrTovanebiT egebebodnen maT msvlelobas amierkavkasiaSi. 1904-1905 wlebSi,
rodesav sayovelTao gamokiTxva moewyo reformebTan dakavSirebiT somexma mosaxleobam erTxmad uari ganacxada
avtonomiaze~ (199. 201).
romanovTa monarqiisadmi amgvari erTgulebis da qveSevrdomuli Tavdadebis sapasuxod kavkasiis mefisnacvali madlobasac ki uxdis maT da sagangebod aRniSnavs
mTeli eris `keTil Tvisebebs~: `somxebi mSvidobiani,
sarwmunoebis erTguli, zneobiani, gonieri da fxizeli
xalxia. ruseTis Zala icavs kavkasiaSi maT sakuTrebas da
Sromas, xels uwyobs maTs erovnul Zalis gafarToebas.
23
somxebs kargad aqvT Segnebuli Tu ra mniSvnelovania
maTTvis Zlieri ruseTis mTavroba kavkasiaSi~ (61. 732).
amasTan dakavSirebiT somxuri burJuaziis lideri
aleqsandre xatisovi aRniSnavda, rom `somxisTvis mTeli
kavkasiaa samSoblo, mxolod RirsSesaniSnav dReebSi
agondeba mas konkretuli samSoblo-somxeTi. amitomac
daSnakebis politikuri ideali iyo `Sveicariis~ tipis
federacia da ara somxeTis damoukidebloba.
igive xatisovis azriT, voroncov-daSkovis `somxofiloba~ gamowveuli iyo saxelmwifo sabWos TavmjdomaresTan petre stolipinTan cudi urTierTobebiT. es ukanaskneli misi piradi mowinaaRmdege iyo, rodesac stolipinma
aTasobiT somexi Cayara cixeebSi da `daSnakcakans~ sasamarTlo procesi mouwyo, voroncovma mimarTa imperators:
`es partia didi Zalaa somxebSi, romelic Cvendami kargad
aris ganwyobili, igi momarTulia osmaleTis somxebis
ganTavisuflebaze, rac Cvens interesebSic aris. somxebs
sami ram uyvarT: `eklesia, skola da materialuri keTildReoba~, rac gamoricxavs maTi da `daSnakcakanis~
antisaxelmwifoebriobas. igive azri voroncov-daSkovma
gamoTqva 1914 wels osmaleTis somxebis misaSvelebeli
moxalise razmebis Seqmnisas (211. 770).
mefisnacvlis mier qarTveli eris daxasiaTeba lamis
social-demokratebisgan miwodebul direqtivas miagavs:
`qarTveli xalxi Cveni istoriulad nawrTobi megobaria.
mtrobaze laparakic ki zedmetia. social-demokratiis
SeWra guria-imereTis glexobaSi ki ekonomikuri mizeziT
_ miwis simciriT aixsneba. amasTan quTaisis gubernia didi xnis manZilze politikurad arakeTilsaimedoTa gadasaxlebis adgili iyo... mainc da mainc qarTveli socialdemokratebi separatistebi ar arian, aramed im partiis
warmomadgenlebi, romelsac direqtivebi centridan mosdis~. (61. 732).
rogorc gancxadebidan Cans, voroncovi xazgasmiT laparakobs `istoriulad nawrTob megobrobaze~, rac, etyoba, Tavadac ar sjera. yuradsaRebia isic, rom qarTveli
eris istoriul samosaxlo teritoriad mefisnacvali
24
mxolod quTaisis gubernias cnobs, xolo aRmosavleT
saqarTvelos, gansakuTrebiT qarTls igi somexi burJuaziis da osi xiznebis sacxovrisad acxadebs (126. 119-129).
aRniSnuli damokidebuleba da Sexeduleba memkvidreobiT
gadaeca Semdgom mefisnacvals, did mTavar nikoloz nikolozis Ze romanovs, romelmac, rodesac ukve kavkasiidan misi gaqcevis droc dadga, 1917 wels qveyana sapatronod yvelaze sando xalxs: noe Jordanias da somxuri
burJuaziis liders, tfilisis qalaqisTavs aleqsandre
xatisovs dautova, `droebiTi mmarTvelobis wesrigis dasacavad (126. 115).
tfilisis guberniaSi naklebi gavlena hqondaT patriotul Zalebs da erovnul ideebs. es erTi mxriv mosaxleobis siWreliT, meore mxriv ki social-demokratTa
gavleniT da tfilisis, rogorc samxareo-kavkasiuri centri statusiT aixsneba. IV saxelmwifo saTaTbiros arCevnebmac aCvena es viTareba. qarTuli politikuri Zalebis
gafantuloba, uxerxemloba da social-demokratTa hegemonia gamoxata Jurnalma `kldem~, rodesac statiaSi `Cven
da isini~ werda:
`isini amboben-kargi somexi, Cinebuli vaWari, ganaTlebuli komersanti, mdidari mrewveli, veqili, sargebeli,
banki, xatisovi, eCmiaZini.
Cven vambobT-kargi socialisti, ideuri federalisti,
didebuli kritikosi, vali, nedoimkebi, veqsilis protestebi, rusuli gazeTebi, f. maxaraZe, f. maxaraZe, f. maxaraZe.
isini sweren-somxis sakiTxi, somxis sakiTxze, somxis
sakiTxiT.
Cven vswerT-ganxeTqileba s-d. fraqciaSi, s-d. fraqciis
ganxeTqileba, ganxeTqileba socialistur fraqciisa.
isini qadageben-aaSeneT bankebi, aqcioneruli sazogadoebani, savaWro saxlebi da sWameT Tqveni mtrebi.
Cven vqadagebT-aaSeneT axali klubebi, sWameT erTmaneTi da Tqveni Tavi.
isini yiduloben-Cven vyidiT. isini aSeneben-Cven vangrevT.
25
isini mdidrdebian-Cven vRatakdebiT. isini xarxarebenCven vstiriT~ (163. 225).
saboloo SedegebiT IV saxelmwifo saTaTbiro ufro
memarjvene aRmoCnda, vidre III saTaTbiro. ZiriTadi
sxvaoba iyo oqtiabristTa marcxi da saparlamento centris dakargva, rac Semdgom naZaladevad iqna Sekowiwebuli. Tumca amierkavkasia am SemTxvevaSic saerTo tendenciisgan gamonaklisi aRmoCnda. qvemoT motanil diagramaze amierkavkasieli deputatebis partiulobis magaliTze naCvenebia IV saxelmwifo saTaTbiroSi maTi gamemarcxeneba III saTaTbirosTan SedarebiT.
III saTaTbiro
amierkavkasieli deputatebi
IV saTaTbiro
1. quTaisis gubernia
evgeni gegeWkori (s. d.)
varlam gelovani
(trudoviki)
2. tfilisis gubernia
karlo CxeiZe
(s. d.)
karlo CxeiZe
(s. d.)
3. soxumis, baTumis, arTvinis okrugebi, yarsis olqi
prokofi ServaSiZe
(prog.)
akaki Cxenkeli
(s. d.)
4. a/k. somexi mosaxleoba
hovanes sagateliani
(trudoviki)
mixeil papajanovi
(kadeti)
5. a/k. mahmadiani mosaxleoba
xalil-beg xas-mamedovi
(musl. fraq.)
mamed jafarovi
(musl. fraq.)
6. a/k. rusi mosaxleoba
Tevdore timoSkini
(memarjvene)
26
maTe skobelevi
(s. d.)
$ 3. IV saxelmwifo saTaTbiros deputatis arCevnebi
aRmosavleT saqarTveloSi
tfilisis gubernia gamoyofili iyo calke saarCevno
olqad, aqve irCeoda amierkavkasiis rusi mosaxleobis deputati. arCevnebis bolo dRed gansazRvruli iyo 20 oqtomberi. am dRes saerTo kuriis amomrCevlebi Seikribebodnen tfilisis guberniis Tavadaznaurobis deputatTa
sakrebulos SenobaSi, rusTa kuriis amomrCevlebi ki saqalaqo TviTmmarTvelobis SenobaSi, sadac partiebis da
jgufebis mier wamoyenebul kandidatebs (amasTan es kandidati cxadia amomrCevelTa rigebidan unda yofiliyo)
jer baraTebiT miscemdnen xmas, xolo Semdeg maqsimaluri
maCveneblis mqone kandidatebs (maTi raodenoba SeiZleba
2-ze metic yofiliyo) kenWs uyridnen.
winasaarCevno kampania faqtiurad III saxelmwifo saTaTbiros daTxovnamde didi xniT adre daiwyo. 1912 wlis
24 marts tfilisSi Seikribnen guberniis Tavadaznaurobis
deputatebi da samazro winamZRolebi, Semdegi SemadgenlobiT: guberniis Tavadaznaurobis marSali g. a. bagration-davidovi, tfilisis _ p. i. Tumanovi, Telavis _ m. z.
WavWavaZe, siRnaRis _ m. a. andronikovi, duSeTis _ d. a.
guramovi, borCalos _ n. i. saginovi. deputatebi: g. i.
tulaevi, a. l. magalovi, g. z. terievi, k. z. mayaevi. (27. 1).
arSal giorgi bagrationis gancxadebiT, axali saarCevno
kanoni miwaTmflobelebs aZlevs arCevnebis Sedegebze dominirebis da gansazRvris saSualebas, `amdenad Cven aqtiurad unda gamoviyenoT es faqtori wina arCevnebisgan
gansxvavebiT, rodesac inertulni viyaviT~.
marSalma p. i. Tumanovis da zogierTi daaxloebuli
piris azris gaTvaliswinebiT saxelmwifo saTaTbiroSi
deputatobis kandidatad warmoayena giorgi durmiSxanis
Ze Juruli, tfilisis saqalaqo mmarTvelobis wevri, romelic marSlis azriT simpatiuria maRal wreebSic da
misaRebia sazogadoebisTvis. Tavadaznaurobis sakrebulom
erTxmad dauWira mxari g. Jurulis kandidaturas da
27
daadgina masTan molaparakeba, Semdgom ki arCevnebSi aqtiuri monawileoba mis gasayvanad (27. 2).
misi kandidatura, rogorc senator vatacis mefisnacval voroncovisadmi werilidan irkveva, misaRebi yofila
administraciisaTvis. misTvis garantirebuli iyo mxardamWerTa farTo speqtri: Tavadaznauroba, liberalebi,
somexi amomrCevlebi (12. 1). Jurulis kandidatis simyarem
gansakuTrebiT SeaSfoTa social-demokratebi, maT centraluri presis meSveobiT insinuaciaTa grova daayares
Juruls. `russkoe slovo~ da `kolokoli~ werdnen, guberniis Tavadaznaurobis sakrebulo 6 000 maneTs dapirda
Juruls gamarjvebis SemTxvevaSio (112. 208). federalistTa
azriT am kampaniis mizani sakmaod Sorsgamiznuli iyo da
yvela ara social-demokrati kandidatis saxelis Selaxvas emsaxureboda (21. 143; 84. 210). am Worebma, rac federalistTa erTma nawilmac aitaca (61. 689), aiZula giorgi
Juruli sajarod gamosuliyo da moexsna Tavisi kandidatura, `mivlinebaSi vimyofebodi da araferi vicodi, amasTan arc arCevnebSi monawileobis survili maqvso~ (21.
103).
25 ivniss tfilisis qalaqis Tavma aleqsandre xatisovma werili gaugzavna Tavadaznaurobis sakrebulos, romelSic iTxovda sakrebulodan, tfilisis mazris teritoriaze mcxovreb, arCevnebSi xmis uflebis mqone im pirTa siis gamogzavnas, romelTac ukve SeusruldaT 25 weli, misamarTis, erovnuli da sarwmunoebrivi kuTvnilebis
aRniSvniT. werilSi xatisovs moyvanili hqonda kanonis is
muxlebi, romelTa ZaliT ucxoeTis qveSevrdomebs, samxedro pirebs da maT, visac ar gaaCnda mudmivi, daniSvniTi
xelfasi xazinidan da gamomuSavebiT Semosavalze iyvnen,
ekrZalebodaT arCevnebSi monawileoba.
saqalaqo amomrCevelTa yrilobaSi monawileobis misaRebad sakrebulom gansazRvra 8 kaci, maTgan: a) tfilisis
I ubanSi: sakrebulos mdivani i. e. zurabovi, misi TanaSemwe k. n. SaTirovi, kancelariis moxeleni: i. r. Satberovi, g. a. iordanovi, i. g. tazievi. b) tfilisis II ubanSi:
sakrebulos mamulebis mmarTveli p. g. mamraZe, g) tfili28
sis III ubanSi: misi TanaSemwe g. r. korinTeli da eleqtrosadguris kantoristi d. d. kiknaZe. (27.5).
gazeTi `qarTli~ 1912 wlis seqtemberSi acxadebda, rom
tfilisis guberniidan deputatobis SesaZlo kandidatebad asaxeleben: karlo CxeiZes, aleqsandre xatisovs,
aleqsandre qalanTars, luarsab andronikaSvils da
giorgi Juruls (68. 30). aleqsandre xatisovi (1874-1945)
axalgazrdobaSi revolucionerobda kidec, 1903 wels monawileobda mTavarmarTebel giorgi golicinze da sinodis eCmiaZinis prokuror yanCelze mowyobil TavdasxmaSi.
1905 wlidan `daSnakcuTiunis~ Tbilisis komitetis wevri,
1908 wlidan ki `aRmosavleTis biuros~ ck-is wevria (partiuli metsaxeli `beRura~). miuxedavad gubernatoris winaaRmdegobisa 1910 wlidan gaxda tfilisis qalaqis Tavi
(24.2) da Zlier dauaxlovda mefisnacvals.
somxuri gazeTis `mSakis~ redaqtorma aleqsandre qalanTarma (igi progresistTa partias ekuTvnoda da maTi
siiT monawileobda arCevnebSi) ganacxada, mxolod im
SemTxvevaSi davidgam yuTs, Tuki tfilisis guberniaSi
xmas qarTvelebic momcemeno (61.693).
Zneli saTqmelia, es gulwrfeli sityvebi iyo, Tu mas
xatisovis sasargeblod qarTvelTa xmebis mokreba surda,
magram is ki faqtia, rom tfilisis I saqalaqo saarCevno
ubanSi
man
marcxi
ganicada,
rogorc
socialdemokratebTan, ise `saxalxo gazeTis~ erovnuli jgufis
kandidatebTan (84. 226). saboloo Sedegi aseTi iyo: n. s.
CxeiZe _ (771 xma), a. s. babovi (768 xma), al. mdivani (231 xma)
m. gedevaniSvili (159 xma), a. qalanTari (74 xma). sul am
ubanSi 1115 rwmunebulma moiyara Tavi.
goris mazris amomrCevlebs, rogorc Cans surdaT
episkopos kirionis kandidaturis wamoyeneba, magram am
ideam sayovelTao mxardaWera ver hpova da ar ganxorcielebula (87. 217; 11. 69).
luarsab andronikaSvili (1872-1939) _ daibada Telavis
mazris s. oJioSi. daamTavra Tbilisis I gimnazia da peterburgis universitetis iuridiuli fakultetis II kursidan germaniaSi gaemgzavra ganaTlebis misaRebad. hai29
delbergSi ismenda kuno fiSeris, xolo strasburgSi _
vindelbandis leqciebs. ruseTSi dabrunebisas muSaoba
daiwyo nafic msajulad da peterburgis nafic msajulTa
sabWos wevric gaxda. SemdgomSi moRvaweobda baTumis da
baqos saqalaqo TviTmmarTvelobebSi. daviT kldiaSvili
igonebs, rom igi icavda muSebs, baTumSi jariskacebTan
Setakebis gamo gamarTul procesze. amis Sesaxeb da 1905
wlis guriis ambebTan dakavSirebiT andronikaSvilma peterburgSi, `pravos~ redaqtor polivanovis binaze gaakeTa moxseneba, romelsac eswrebodnen giorgi zdanoviCi,
ivane javaxiSvili, varlam gelovani da daviT kldiaSvili (140. 540). andronikaSvili advokatobda somex-TaTarTa
Setakebis da `daSnakcakanis~ Taobaze gamarTul procesebze, sadac somexTaTvis sakmaod sasiamovno pozicia
eWira. I da II saxelmwifo saTaTbiroebSi muSaobda trudovikTa fraqciasTan komisiaSi. III saxelmwifo saTaTbiros arCevnebisas iyo deputatobis kandidati tfilisis
guberniidan, magram karlo CxeiZesTan damarcxda (87. 235).
l. andronikaSvilis kandidatura, rogorc progresistTa partiis mxardamWerisa pirvelad wamoayena gaz.
`zakavkazie~-m (87. 219), romlis azriT igi `amierkavkasielTa realuri interesebis damcveli iqneboda~.
l. andronikaSvils Tavdapirvelad uaryofiTad ekidebodnen socialist-federalistebi, radgan icodnen misi
damokidebuleba saqarTvelos avtonomiis sakiTxisadmi.
amitom mxari dauWires a. mdivans, magram igi ver gavida
amomrCevlad (12. 73). amdenad iZulebulni gaxdnen 4 oqtombris samazro arCevnebis damTavrebisTanave mxari daeWiraT andronikaSvilisTvis (61.716).
federalistTa orWofobas mkacrad akritikebdnen maTi
oponentebi memarjveneTa banakidan. `abiselis~ azriT am `2
skamze jdomam~, sakuTari kandidatis uyolobam, Jurulis
da andronikaSvilis lanZRvam federalistTa saboloo
marcxic ganapiroba da am kandidatis warumateblobaSic
didi roli iTamaSa (22.170). `zakavkazie~ da `zak. reC.~
gaugebrobad, taqtikur Secdomad uTvlidnen federalistebs CxeiZe-andronikovis erT sibrtyeze ganxilvas, arCe30
vanis gakeTebas pirvelis sasargeblod (kerZod, zogierTi
`saxalxoeli~ publicisti mouwodebda amisken, CxeiZe
Sromismoyvare mainc aris da uunaro andronikaSvils
ajobebso). (84. 228; 87.224).
federalistebs tfilisSi, II saarCevno ubanSi wamoyenebuli hyavdaT vaxtang musxeliSvili, nikoloz meliqiSvili da Salva miqelaZe. aq `CxeiZistebis~ upiratesoba
TvalnaTlivi iyo, maTma kandidatebma 1381 baraTidan 836
miiRes, progresistebis siam _ 229, xolo `saxalxo gazeTis~ sameulma 154 xma. sabolood am ubnidan amomrCevlad
gavidnen: a. g. beburiSvili (840) d. g. gagloevi (842), a. j.
aruTinianci (838).
III saarCevno ubanSi social-demokratebma 547 xma
miiRes, progresistebma ki _ 531, amitom arCevnebi xelmeored gaimarTa. social-demokratebma Tavdapirveli kandidatebi (kafievi, bastianovi, hasan-zade) Secvales, magram mainc damarcxdnen progresistebTan (g. Tumanovi _
399, g. stepanovi _ 396, i. xununci _ 402) (12. 71-73).
karlo (nikoloz) simonis Ze CxeiZe (1864-1926) _ daibada
Sorapnis mazris s. fuTSi. quTaisis gimnazias VIII klasidan daaneba Tavi. iyo odesis universitetis Tavisufali
msmeneli, Semdeg xarkovis veterinarul institutSi
swavlobda. 1898-1902 ww-Si iyo baTumis saqalaqo mmarTvelobis xmosani, baTumis saavadmyofos zedamxedveli. 1907
w. airCies tfilisis sabWos xmosnad (kanonis darRveviT
vinaidan araviTar meurveobas ar eweoda, arCeva ki meurvis cenziT moxda), 1907 w. 14 oqtombers gaxda III saxelmwifo saTaTbiros deputati, social-demokratiuli partiidan (fraqciis Tavmjdomare).
ise moxda, rom III da IV saxelmwifo saTaTbiros arCevnebi saerTo scenariT warimarTa. gadamwyvet etapze erTmaneTs daupirispirdnen CxeiZe da andronikaSvili. orive
SemTxvevaSi kandidatis bedi upartio somexma amomrCevlebma gadawyvites.
ai, ras swerda noe Jordania III saTaTbiros arCevnebze:
`guberniaSi umravlesoba amomrCevlebisa gavida ara social-demokratebi, rasakvirvelia, umTavresad liberalebi
31
da demokratebi. amaT wamoayenes kandidataT luarsab andronikaSvili, Cvenebma mas daupirispires karlo CxeiZe.
sakiTxs swyvetdnen somxebi, romelTac meTaurobda al.
xatisovi. me gamgzavnes masTan mosalaparakeblad qalaqis
gamgeobaSi; mqonda Sexvedra orjer. me vuTxari: Cven varT
demokratebi, Tqvenc xarT, Cven varT socialistebi, Tqven
ar xarT, magram socializmisaTvis dRes ar vibrZviT, arc
mis ganxorcielebaze vfiqrobT axlo momavalSi; Cveni
mizania movipovoT ZiriTadi politikuri, adamianuri uflebebi. Tqveni mizanic es aris. nacionalur sakiTxSi Cveni pozicia iciT, vicavT yvela daCagrul erebs Tanasworad, Tqvensas, Cvensas, yvelas da maT moTanxmebul Tavisufal cxovrebas da sxva. xatisovi gulwrfeli kaci iyo
da ar daumalavs araferi. man savsebiT dameTanxma, mxolod eWvobda amxanagebis dajerebaSi. luarsabi kadeti,
Cvenc kadetebi varT, ranairaT SeiZleba partiul amxanags
ar mivceT xma da Tqven mogceTo. vecdebi mainco. arCevnebi damTavrda karlos arCeviT. somxebSi nacionalurma
sakiTxma iTamaSa gadamwyveti roli. andronikaSvili dasaxes qarTvel nacionalistad da rogorc amnairisomxebis mowinaaRmdegeT~ (158. 58-59).
policiis departamentma (polkovniki pastrulini) jer
kidev 18 seqtembers icoda, rom saerTo kuriaSi somxebi
social-demokratebs dauWerdnen mxars (12. 38). es mxardaWera uangaro rom ar iyo, aramed saqmian garigebas warmoadgenda, irkveva 14 seqtembris baqos oxrankis depeSidan. baqoeli social-demokratebi Sepirdnen somxebs, rom
maTi amomrCevlebi mxars dauWerdnen `daSnakTa~ partiis
elizavetopolel kandidats. (12. 44).
social-demokratebis da somxuri burJuaziis saarCevno
kavSiris damadasturebelia arCevnebis Sedegebi. `gorSi 46
glexTa rwmunebulSi 1 somexi eria da zustad is airCies
(v. stepanovi-b. k.) Telav-siRnaR-gorSi esdekebma somxebi
wamoayenes kandidatebad. tfilisSi 8-dan mxolod 2 qarTvelia, 1-karlo CxeiZe. mokled sdp da `daSnakcuTiuni~
arCevnebSi blokad gamodian~-werda g. bareli (geronti
qiqoZe) (61. 716).
32
nacionalisturi presa `demagogias da eris Ralats~
uwodebda social-demokratTa moqmedebas. peterburgis
`den~ ki werda: `tfilisSi 2 bloki ebrZvis erTmaneTs
social-demokratebis da progresistebis, romelTa kandidatebi xatisovi da andronikovia~.
karlo CxeiZe Turme peterburgSic iyrida kenWs sabinao cenziT (III saTaTbiros sxdomebis ganmavlobaSi iq
cxovrobda) da social-demokratiuli partiis xelmZRvanelobis ganmartebiT, rac `birJevia vedomostiSi~ daibeWda, peterburgSi gamarjvebis SemTxvevaSi tfilisSi mis
kandidaturas moxsnidnen da asparezs al. xatisovs dauTmobdnen.
`xedavT, Turme CxeiZesTvis sulerTi yofila tfilisSi
airCeven Tu peterburgSi-gakvirvebiT aRniSnavda `zakavkazie~ da ironiulad dasZenda-magram iq marcxi ganicada,
radgan sololakelebi ar hyavda~.
sololaki, tfilisis somxuri oligarqiis ubani, romelic qalaqis TviTmmarTvelobaSi gabatonebuli somexi
`mamebis~ gansakuTrebuli zrunvis sagans warmoadgenda,
maTi ideologiis da politikuri zraxvebis aRmasrulebeli citadeli iyo.
`sololakelma krezebma~ iolad moaxerxes memamuleTa
kuriaSi iv. jabadaris gverdiT al. xatisovis gayvanac,
rasac `istoriaSi dauviwyari Ralatis ambavi~ uwodes
progresistebma. faqtiurad viwro Sovinisturi interesebis mqone `sololakelTa~ partiis warmomadgenelma da
beladma, vinc sruliad ucxo unda yofiliyo qarTveli
mosaxleobisaTvis, araTu gabeda Tavisi kandidaturis wamoyeneba, aramed tfilisis mazris qarTveli Tavadaznaurobisagan sruli mxardaWera miiRo (87. 220).
CxeiZis momxreni brals sdebdnen andronikaSvils: a)
saqarTveloSi ar cxovrobs da qarTvelTa interesebs
rogor daicavso; b) Tavisi moRvaweobiT cnobili ar aris
saqarTveloSi, CxeiZes ki yvela icnobso. am pretenziebs
`kldeistebi~ `samazro patriotizms~ uwodebdnen da kontrargumentebsac sTavazobdnen oponentebs: a) `saukeTeso
qarTvelni, qarTuli azrovnebis korifeni: mari, avaliS33
vili, javaxiSvili, cagareli iq cxovroben da aba gadaudges win Cveneburi daseli, romelic `lotkis goras~
ar gascilebia da saqarTvelos Wirvaramze leqcia waukiTxos~ b) `luarsab andronikaSvils yvelgan icnoben,
gana Tqven rom 5-6 wlis saTaTbiroSi wereTels da gegeWkors agzavnidiT, icnobda maT vinme~.
4 oqtombers dasrulda saubno arCevnebi da daiwyo
msjeloba, amomrCevlebis gamokiTxva, prognozireba Tu
romeli kandidati ramden xmas miiRebda. tfilisis guberniaSi 55-is nacvlad airCies 49 amomrCeveli, vinaidan duSeTis, axalcixis da TianeTis memamuleTa kuriebSi arCevnebi ar Sedga. muSaTa kuriidan 2 amomrCeveli aseve tfilisis gubernias iyo mierTebuli, amdenad amomrCevelTa
saerTo raodenoba 51 kacs aRwevda. winaswari monacemebiT
andronikaSvilis momxreTa raodenoba aRemateboda CxeiZisas, rasac mowmobs partiuli monacemebic, arCeulTa Soris iyvnen: 3 federalisti, 11 social-demokrati, 16 progresisti, 1 oqtiabristi, 1 nacionalisti, 4 memarjvene, 13
upartio (10. 12).
amomrCevelTa saboloo sia ase gamoiyureboda:
tfilisis guberniis amomrCevlebi
I. tfilisis mazra:
Ceveli.
12
amomr-
memamuleTa kuria:
1. aleqsandre ivanes Ze xatisovi (tfilisis qalaqis
Tavi)
2. ivane spiridonis Ze jabadari (nafici msajuli)
3. daviT ivanes Ze yorRanovi (nafici msajuli)
saqalaqo kuria:
1. arSak sergis Ze babovi (tfilisis saTaTbiros xmosani)
2. nikoloz (karlo) simonis Ze CxeiZe (Jurnalisti, yofili deputati)
34
1. daviT giorgis Ze gagloevi (saxlis mflobeli)
2. andrei giorgis Ze beburiSvili (nafici msajulis
TanaSemwe)
3. arSak jamalis Ze aruTunianci (sasuliero seminariis pedagogi)
1. ioseb nikitas Ze xununci (somxuri sasuliero seminariis reqtori)
2. giorgi mixeilis Ze Tumanovi (saurT-sakred. mmarT.
direqtori)
3. gerasime nikitas Ze stepanovi (tfilisis sanit. inspeqtori)
glexTa kuria:
1. abraam nikolozis Ze xajievi (mewisqvile)
II. axalqalaqis mazra:
5 amomrCeveli
memamuleTa kuria:
1. giorgi gabrielis Ze qananovi (memamule)
2. mustafa fagram-beg falavandovi (miliciis proporSCiki)
saqalaqo kuria:
1. ohanes karapetas Ze mecatunovi (axalqalaqis `starosta~)
glexTa kuria:
1. Toros Rukasis Ze ter-ezekovi (glexi, eCmiaZindamTavrebuli)
2. karapet sarqisis Ze xrimianci (glexi, somxuri ganaTlebiT)
III. axalcixis mazra:
4 amomrCeveli (airCa 2)
memamuleTa kuria:
ar airCa 2 amomrCeveli
saqalaqo kuria:
1. armenak giorgis Ze budugovi (peterburgis olqis
nafici msajulis TanaSemwe)
35
glexTa kuria:
suleiman ibrahim-oRli (gaunaTlebeli glexi)
IV. borCalos mazra:
7 amomrCeveli.
memamuleTa kuria:
1. nikoloz ivanes Ze saginovi (borCalos Tavadaznaurobis winamZ.)
2. aleqsandre mixeilis Ze sumbaTaSvili (memamule)
3. ioseb SanSes Ze SanSiaSvili (memamule)
4. asan-beg israfil-begis Ze iedigarovi (memamule)
5. ismail-beg alaxverdi-begis Ze iedigarovi (memamule)
6. sadiy-beg abas-alibegis Ze iedigarovi (memamule)
glexTa kuria:
1. garegin sergis Ze ter-akofovi (Sulaveris `starosta~)
V. goris mazra:
10 amomrCeveli.
memamuleTa kuria:
1. daviT luarsabis Ze amilaxvari (memamule)
2. roseb Tadeozis Ze amirejibi (memamule)
3. aleqsandre aleqsandres Ze amirejibi (memamule)
4. vasil darispanis Ze falavandiSvili (memamule)
5. giorgi nikolozis Ze veziriSvili (momrigebeli mosamarTle)
6. aleqsandre Tevdores Ze yifSiZe-froneli (Jurnalisti, mwerali)
7. giorgi domentis Ze maWaraSvili (Tavadazn. miwis
bankis gamge)
saqalaqo kuria:
1. leon sulxanis Ze amiragovi (nafici msajulis TanaSemwe)
glexTa kuria:
1. sergo luarsabis Ze lomiZe (glexi)
2. vasil isakis Ze stepanovi (glexi)
36
VI. duSeTis mazra:
ar airCa)
4 amomrCeveli (2
memamuleTa kuria:
ar airCa 2 memamule.
saqalaqo kuria:
1. vasil giorgis Ze TujiSvili (vaWari)
glexTa kuria:
1. giorgi solomonis Ze kobaiZe (vaWari)
VII. siRnaRis mazra:
5 amomrCeveli
memamuleTa kuria:
1. nikoloz lazares Ze turaSvili (praqtikanti eqimi)
2. konstantine ioses Ze tyavaZe (urT. dax. kred. saz.
direqtori)
saqalaqo kuria:
1. giorgi sergis Ze oganovi (praqtikanti eqimi)
glexTa kuria:
1. bagrat spiridonis Ze WumburiZe (s. leliani, `zingeris~ agenti)
2. dimitri mixeilis Ze gonaSvili (mirzaanis sasoflo
Temis ufr.)
VIII. Telavis mazra:
veli
5 amomrCe(5-ve s. Sildas mkvidri)
memamuleTa kuria:
1. luarsab nikolozis Ze andronikaSvili (nafici msajuli)
2. aleqsandre revazis Ze vaxvaxiSvili (memamule)
3. daviT giorgis Ze jorjaZe (samTo inJineri)
saqalaqo kuria:
1. levan revazis Ze vaxvaxiSvili (miwismzomeli)
glexTa kuria:
1. ilia omanis Ze xinCakaSvili (glexi)
37
IX. TianeTis mazra:
ar airCa)
3 amomrCeveli (2
memamuleTa kuria:
2 amomrCeveli ar airCa.
glexTa kuria:
1. woTeS Sindilikas Ze darCievi (mucoeli qisti, miwismzomeli)
muSaTa rwmunebulebis yrilobam airCia:
1. petre fedotis Ze muJiCenko (mWedeli)
2. bagrat badalis Ze mikirtumovi (cinkografi)
1912 wlis 20 oqtombers 12 saaTze tfilisSi Tavadaznaurobis deputatTa sakrebulos SenobaSi marSlis nacval
pavle Tumanovis TavmjdomareobiT gaixsna saarCevno kreba. 51 amomrCevlidan gamocxadda 44 amomrCeveli (26. 23)
Tavmjdomaris winadadebiT gamocxadda Sesveneba 14 saaTamde, rom dagvianebul deputatis amomrCevlebsac SeZlebodaT xmis micema, am xnis manZilze ki darbazSi mimdinareobda msjeloba kandidatebis avkargianobaze. es
faqti SemdgomSi sababad gamoiyena tfilisis gubernatorma Cerniavskim,.. gaaprotesta CxeiZis arCevis kanoniereba, radgan krebaze ar Sedga protokoli da faqtiurad 2 saaTis manZilze mimdinareobda winasaarCevno kampania (10. 81).
vinaidan aravin movida, 1415-ze daiwyo arCevnebi. arCevnebSi ar monawileobdnen Semdegi amomrCevlebi: xajievi (I
mazris I ubani), mecatunovi (II), ter akofovi (IV), asan-beg
iedigarovi (IV), sadiy-beg iedigarovi (IV), suleiman ibrahim-oRli (III), WumburiZe (VII).
baraTebi Sevsebuli iyo 3 enaze, Semdegi TanmimdevrobiT: rusulad, somxurad da qarTulad. I etapze, baraTebis mixedviT yuTi daidga samma kandidatma, xmebi ganawilda Semdegnairad: l. andronikaSvili _ 23 baraTi, k.
38
CxeiZe _ 18, al. xatisovi _ 1. Semdgom gaimarTa kenWisyra
darCenil 2 kandidatze: k. CxeiZe _ 26 TeTri, 18 Savi. l.
andronikaSvili _ 21 TeTri, 23 Savi. (26. 30-31).
amrigad IV saxelmwifo saTaTbiros deputatad tfilisis guberniidan airCa nikoloz (karlo) simonis Ze CxeiZe.
qarTuli nacionalisturi presa Zlier uaryofiTad
Sexvda am ambavs. gazeTi `imereTi~ tfilisis ambebs ukavSirebs varSavis saarCevno olqSi momxdar incidents, sadac amomrCevelTa 2/3 ebraeli iyo da mosalodnelic iyo
deputatad ebraelis gasvla. amis sawinaaRmdegod polonelebi fiqrobdnen arCevnebis boikotirebas. ebraulma
lobma ruseTis kadetTa partiis lideris petre miliukovis rCeviT ar wamoayena Tavisi kandidati, mxari dauWira
avtonomist social-demokrat iagelos polonel nacionalistTa kandidatis kuxarJevskis sapirispirod da gaamarjvebina. polonelTa nacionaluri grZnobebi Zlier
Seuracxyo amgvarma orpirobam da ebraelebs sayovelTao
undobloba gamoucxades (141. 54), polonelebs aukrZales
ebraelebTan vaWroba (42. 50).
mniSvnelovani roli iTamaSa iv. jabadaris poziciam,
romelmac iseve rogorc III saTaTbiros arCevnebisas amjeradac TeTri k. CxeiZes misca. gansxvaveba is iyo, rom
winaT igi federalistTa siiT gavida, amjerad ki `sololakelTa~ kadeturi siiT. (41.96).
`zakavkazie~-s mohyavs arCevnebze kanonis darRvevis
faqti. Turme darbazSi Sesvenebis periodSi xatisovi agitacias eweoda qarTvel amomrCevlebSi CxeiZis sasargeblod (kerZod, yifSiZe, kobaiZe, amirejibi, falavandovi,
vaxvaxiSvili, xinCakaSvili, maWaraSvili). rodesac CxeiZis
arCeva gamocxadda a. babovs sixarulis isteriam dauara,
xununci tiroda, bednierebisgan acremlebulma xatisovma
ki p. Tumanovi TavisTan, sufraze miipatiJa (87.237).
TviT neitraluri `zak. reC.~-ic ki Seexo arCevnebis
Semdgom momxdars. `abiseli~ qarTul presas sdebs brals
damarcxebaSi, araorganizebulad da uTavbolod imuSaveTo (84. 245), `ratomRac idealistebi Tvlidnen _ aRniSnavs `erTi marcxis Sedegebis~ avtori _ rom somxis bur39
Juazia gadavidoda Tavis gegmas da l. andronikovs erTeuli damsaxurebis gamo samexTa winaSe, xmas miscemda~.
am damsaxurebaSi avtori gulisxmobs baqos movlenebSi
da `daSnakcakanis~ procesis dros andronikaSvilis advokatobas.
`neitralTa~ azriT, somexma amomrCevelma imTaviTve
ganacxada, rom `social-demokratia maTTvis naklebi borotebaa~, amdenad TviT andronikovis momxreni arian damnaSaveni, rodesac arCevnebi bedis sasworze miagdes da
somexTaTvis
gamaRizianebel-damamcirebel
werilebs
werdnen, viTomc l. andronikovis mxardasaWerad. (84. 242).
somexTa saqciels Sefaseba TviT somxebmac misces. magaliTad g. g. evangulovi werda: `CemTvis absoluturad
gasagebia socialisti somxebis da `daSnakcakanis~ pozicia, ar mesmis mxolod somexi nacionalistebisa _ isini
viTomc winaswar arCevnebSi social-demokratebs ebrZodnen da progresistTa siiT iyvnen arCeulni (marTlac sakiTxavia, raRa saWiro iyo calke sia Tu socialdemokratebis momxreni iyvnen? _ b. k.). gana papajanovis
nacvlad erevanSi bekzadians rom gaemarjvna, erovnuli
tragedia ar iqneboda somexTaTvis?~ (87. 237). avtori arwmunebs mkiTxvels, rom andronikaSvili sulac ar aris
Sovinisti, is amaRlda `saerTo problemebamde~, baqos da
`daSnakcakanis~ ambebi ki misi `somxofilobis~ mauwyebelia.
social-demokratebi federalistTa braldebebze Tavs
imarTlebdnen da kontrargumentebiT iqiT sdebdnen
brals. `hotentoturi loRikis~ avtori aRniSnavs: `rodesac `saxalxoelebi~ iZaxian daSnakebs SeekariTo, maT ratomRac aviwydebaT 1904 wlis konferencia, 1905 wlis somex-TaTarTa Setakeba, yovelTvis rom somexTa mxareze
idgnen. I dumaSic federalistebma s.baraTaSvili somxebis
wyalobiT gaiyvanes, xolo somxebma _ somexi, federalistTa daxmarebiT. Semdeg `raskoli~ moxda, daSnakebi
marcxniv gadaixarnen. Cven araviTari bloki ar gvaqvs arcerT partiasTan da TviT `saxalxoelTa~ damsaxurebaa,
rom somxebi Cven mogvemxrnen, rac somex-ebraelTa pagro40
mebisken mowodeba aqvT, romeli normaluri somexi dauWerda mxars. (34. 2).
karlo CxeiZis arCevam xelisuflebis wreebSic vnebaTaRelva gamoiwvia, gansakuTrebiT im xmebTan dakavSirebiT, romlebic tfilisSi gavrcelda da exeboda k. CxeiZis kandidaturis wamoyenebas peterburgSi. gaz. `luCma~
dabeWda CxeiZis winasaarCevno sityva, sadac is peterburgSi kenWisyris mizezad asaxelebda tfilisSi socialdemokratTa Zlier Seviwroebas, `akaki Cxenkeli 1 wlis
win mxolod imitom gaasaxles, rom gaiges misi survili
deputatad gaxdomisa~_ acxadebda igi (11. 83).
albaT am publikaciidan gairkva CxeiZis erTdrouli
kenWisyris ambavi da tfilisis gubernatorma werilic
gaugzavna peterburgis qalaqisTav draCevskis, sadac aRniSnuli faqtis dadastureba sTxova (84. 247), pasuxi dadebiTi aRmoCnda _ n. s. CxeiZes marTlac eyara kenWi peterburgSi binis damqiraveblis cenziT, magram amomrCevelTa arCevnebze marcxi ganecada. tfilisis gubernatori
miuTiTebda, rom amiT dairRva 1907 wlis 3 ivnisis saarCevno kanonis me-12 da 57-e muxli. amitom gubernatoris
azriT arCevnebis Sedegebi unda gauqmdes da gadaidos
momavlisTvis, xolo kanonis 329-e muxlis ZaliT CxeiZe
unda daisajos (84. 252).
aRniSnul protestebs yuradReba ar miaqcia saTaTbirom da rogorc CxeiZis, ise skobelevis arCeva daamtkica
IV ganyofilebis Tanxmobis Semdgom. (53. 4). administraciis TviTnebobis niSandoblivi magaliTia kote jafariZis (karlo CxeiZis saarCevno kampaniis xelmZRvaneli)
Tavgadasavali. polkovnik pastrulinis moTxovniT gubernatorma Cerniavskim igi gaanTavisufla tfilisis mmarTvelobis iurist konsultis TanaSemwis movaleobisagan
da mxolod arCevnebis dasrulebis Semdgom aRadgines. (22.
64, 300).
* * *
tfilisis guberniis rusTa kuriaSi 4 partia daupirispirda erTmaneTs: 1) `rusuli patriotuli sazogadoeba~
41
(T. timoSkinis kandidaturas ayenebdnen. perioduli organo `Летопись П. О.~). 2) `rusebi amierkavkasiaSi~ (kazarinovis kandidaturas emxrobodnen. perioduli organo
`Русское дело~). 3) progresistTa partia (proxanovis kandidaturas ayenebdnen. maT miuerTdnen seqtantebi da social-demokratebi. gaz. `Утро Тифлиса~). 4) `rus nacionalistTa partia~ (strelbickis kandidatura. gaz. `Голос
Кавказа~). (22. 53; 12. 38, 58).
III saTaTbiros deputati timoSkini damarcxda tfilisis saarCevno ubanSi. sakmao warmatebas miaRwia axladSeqmnilma rus nacionalistTa partiam. am partias Sualeduri mdgomareoba ekava progresistebsa da memarjvene
nacionalistebs Soris, romlis lideric timoSkini iyo.
partiis saarCevno komiteti Semdeg debulebebs uyenebda saTaTbiros momaval deputats: 1) ruseTis imperiis
mTlianobis ganmtkiceba, brZola yovelgvari avtonomiebis
winaaRmdeg. 2) imperiis samxedro Zalebis gaZliereba. 3)
marTlmadidebeli eklesiis saWiroebaTa dacva, mrevlis
ganviTareba. 4) sarwmunoebis Tavisufleba. 5) enaTa Tavisufleba, im pirobiT, rom skolebsa da oficialur dawesebulebebSi iqneba saxelmwifo ena _ rusuli. 6) Tanasworuflebianoba im erebis, romelTa moqmedeba eTanxmeba
saxelmwifoebriv interesebs. 7) skolis zneobriv-sarwmunoebrivi da erovnul-patriotuli ganviTareba. 8) glexTa
miwaTmflobelobis farTo gaumjobeseba da rusebis gadmosaxleba Tavisufal saxazino miwebze. 9) saqalaqo
TviTmmarTvelobis reforma. erobis SemTxvevaSi rusTa
interesebis dacva. (61. 696).
sabolood tfilisSi arCevnebma aseTi Sedegebi mogvca:
1) progresistebi _ 1130 xma; 2) nacionalistebi _ 599 xma;
3) rusTa patriotuli partia _ 411 da 4) `rusebi amierkavkasiaSi~ _ 125 xma. (42. 4; 8. 217).
policiis
departamentis
informaciiT
socialdemokratebi lodinis taqtikiT moqmedebdnen. Tu amierkavkasiis masStabiT memarjveneTa upiratesoba dafiqsirdeboda, memarcxeneTa xmebis gauyoflobis mosazrebiT,
social-demokrati amomrCevlebi xmas miscemdnen progre42
sistebs. memarcxeneTa upiratesobis SemTxvevaSi ki Tavisi
kandidatis gayvanas Seecdebodnen (12. 38), rac gaakeTes
kidec.
saqarTveloSi progresistebis warmatebis miuxedavad,
arCevnebis saboloo bedi aRmosavleT amierkavkasiam gadawyvita, sadac sagrZnobi iyo social-demokratebis gavlena. yalbi baraTebis gamoyenebaSi, `mkvdari sulebis~
CarTviT SemCneulni iyvnen patriotebi da socialdemokratebi (103. 134).
1912 wlis 20 oqtombers tfilisis saqalaqo mmarTvelobis SenobaSi kamerher bezobrazovis TavmjdomareobiT
gamarTulma krebam, romelsac 68 amomrCevlidan 62 eswreboda, Semdegi Sedegebi aCvena, baraTebiT: m. i. skobelevi
(28), i. s. proxanovi (10), a. t. snarski (6), a. a. krasovski
(11). vinaidan bolo sameulSi gamokveTili upiratesoba
aravis hqonda. kenWisyraSi monawileoba oTxive kandidatma miiRo: m. i. skobelevi _ 43 TeTri, 18 Savi. i. s. proxanovi _ 18 TeTri, 43 Savi. a. t. snarski _ 28 TeTri, 33 Savi. a. a. krasovski _ 15 TeTri, 46 Savi. (91. 239).
maTe ivanes Ze skobelevi (1885-1938) _ saTaTbiros yvelaze axalgazrda deputati, aRmsareblobiT molokani,
social-demokratiuli partiis wevri. profesiiT inJinerteqnologi. daamTavra venis politeqnikuri instituti.
wisqvilebis mflobeli baqoSi. IV saxelmwifo saTaTbiroSi misi saarCevno kampaniis organizatori iyo ina koreneva, n. Jordanias coli, risTvisac mas 3 wliT kavkasiaSi cxovreba aekrZala (158. 61). mogvianebiT skobelevi
iyo kerenskis droebiT mTavrobaSi Sromis ministri. Seewira 1937 wlis represiebs.
43
$ 4. IV saxelmwifo saTaTbiros deputatis arCevnebi
dasavleT saqarTveloSi
dasavleT saqarTvelos teritoriaze arsebobda ori
saarCevno olqi: 1. quTaisis gubernia da 2. soxumis, baTumis, arTvinis okrugebi.
quTaisis guberniaSi, monoeTnikurobidan gamomdinare
srulyofilad iyo warmodgenili yvela politikuri Zala
da mimdinareoba. aq erTmaneTs upirispirdebodnen socialist-federalistebi (kandidati kita abaSiZe), socialdemokratebi (evgeni gegeWkori) da progresistebi (vladimer miqelaZe).
31 agvistos quTaisis qalaqis Tavis daviT lorTqifaniZis meTaurobiT upartio progresistTa jgufma deputatobis kandidatad wamoayena vladimer miqelaZis kandidatura (21. 77; 84. 200).
vladimer miqelaZem gansakuTrebuli aJiotaJiT daiwyo
saarCevno kampania. igi sabanko moRvawe da politikaSi
SemTxveviTi kaci iyo. deputatoba mas piradi miznebis
gansaxorcieleblad sWirdeboda, rasac isic mowmobs, rom
mis ukan ar idga partia, saarCevno kampanias faqtiurad
Tavisi xarjiT warmarTavda, Tumca ki Tavs progresistad
acxadebda da garkveuli politikuri programac hqonda.
es upartioba miqelaZes rogorc Cans Zlier awuxebda. arCevnebis Semdgom 1912 wlis noemberSi peterburgSi gamarTul progresistTa yrilobaze dRis wesrigis gverdis
avliT partiis Seqmnis sakiTxi wamoWra miqelaZis jgufma.
amis Sedegi iyo raionuli organizaciebis Seqmna. maT Soris tfilisSic, Tumca partiis dafuZnebis sakiTxi mainc
ar ganuxilavT. (188. 174-175).
12 seqtembers quTaisis mmarTvelobis SenobaSi progresistTa Tavyrilobaze gaCnda federalistebTan blokis
Sekvris da quTaisSi yoveldRiuri gazeTis daarsebis
azri. `6 welia saTaTbiroSi igzavneba qarTuli interesebisadmi gulgrilad ganwyobili deputati... droa socialdemokratiis meurveobas Tavi daaRwios qarTvelobam da
erovnul ZalTa erTianobiT gamarjvebis Sansi wavarTvaT
44
esdekebs~ (22. 2; 84. 213). es iniciativa ver ganxorcielda
am or banaks Soris principul sakiTxebSi SeuTanxmeblobis mizeziT.
giorgi lasxiSvilis cnobiT, miqelaZe adre pedagogiur moRvaweobas eweoda, TanamSromlobda rusul (`veteranis~ fsevdonimiT) da qarTul (`daviwyebuli mwerlis~ fsevdonimiT) presaSi, iyo tfilisis sasoflosameurneo bankis mmarTveli, saidanac airCies ruseTis
saurTierTobo kreditis sazogadoebis centraluri bankis gamgeobis wevrad. rwmeniT kadetebs ganekuTvneboda da
Wiris dResaviT sZulda yovelgvari socializmi (147. 286).
Tavisi politikuri kredo vladimer miqelaZem gadmosca 24-gverdian wignakSi `vin xar Sen~, sadac is xazgasmiT
CamoTvlis Tavis damsaxurebebs, `saxelovan biografias~,
rac xSirad kuriozul saxesac Rebulobs. magaliTad is
wers: bankis direqtori var, 15-aTasiani jamagiri maqvs,
ministrTan misauzmia da `reCic~ miTqvamso.
am wignakSi azrovnebis aseT `margalitebsac~ waawydeba
kaci: `ruseTis mier nayofieri da mdidari teritoriebis
xelT gdeba verc petre didma da verc misma memkvidreebma
ver SeZles. am saqmis Sesruleba SesaZlod Seiqna mxolod maSin, roca saqarTvelom nebayoflobiT miiRo ruseTis qveSevrdomoba da ruseTs mxari gaumagra~. pativmoyvareobisgan dabrmavebuli kacis gancxadebas hgavs
Semdegi sityvebi: `Cems samSobloSi 22 weli gavatare,
Semdeg ki peterburgSi gadavedi. am did da maRal pativze
me uari ver vyavi, gana ki peterburgSi Cemi qveynisTvis
usargeblo viqnebi. Tqven erTi abazisTvis eSmaks jurRmulSi CayvebiT da iq kelaptars aunTebT da ratom gikvirT tfiliss peterburgi vamjobino da 5000 maneTs 15
000 maneTi~. am sityvebze g. bareli SeniSnavda: `amisTana
kaci 100 000-ad saqarTvelosac gayidiso~ (61. 697).
miqelaZis daqiravebuli agentebi xalxSi avrcelebdnen
am wignaks da farul agitaciasac eweodnen (61. 700), rac
xSirad wignakis Tavze gadaxeviT mTavrdeboda (mag: SorapanSi). Tumca quTaisSi gamosvlisTanave daitaces (84. 207).
miqelaZem quTaisSi saarCevno biuroc ki moawyo, sadac
45
nebismier msurvels SeeZlo misvla da mudmivi morigemdivnis saSualebiT yvelanairi informaciis miReba kandidatze, mis politikur mrwamsze.
fuls am biuros SenaxvisTvis, rogorc `miqelaZistebi~
amtkicebdnen e. w. `mowinave elementebi~ iRebdnen. (61. 695).
miqelaZe ar erideboda saarCevno kampaniaSi binZuri xerxebis gamoyenebasac, Tavisi wignakis saSualebiT man xmebi
gauvrcela kita abaSiZes, TiTqos is sazRvargareT gaiqca
(sinamdvileSi k. abaSiZe samkurnalod iyo wasuli) da
WiaTuris bankis 100 000 maneTi gaitaca, rasac bankis TanamSromlebs gadaaxdevinebso. (42. 5). am braldebaze `daselebic~ kvers ukravdnen _ marTalia, radgan kita ar
pasuxobso. foTSi `miqelaZistebi~ demagogias eweodnen _
federalistebs xma ar misceT, Torem kita saTaTbiroSi
Tu gavida `safuTo gadasaxads~ mogispobTo. (50. 149).
miqelaZis moqmedebas da kandidaturas yvela mowinaaRmdege banakis protesti mohyva. social-demokratebi
mas dacinviT `peterburgis bankidan movlenil mesias~
uwodebdnen. (29. 1) da iseT pirovnebad Tvlidnen, romelsac dajgufeba hyavs ara garkveuli programis, aramed
sakuTari personis garSemo. swored amitom mouwodebdnen
amomrCevlebs, Tu `imeruli kenWobias~ da `naTelmironobis~ sazogado asparezze gabatoneba ar gsurT miqelaZe gaaSaveTo. zogi ufro Sors midioda arCevnebis
Sefasebisas, social-demokratebi imasac ki werdnen: `quTaisis guberniaSi Tavadur-naTesauri Widaobaa miqelaZeebsa da abaSiZeebs (e. i. zemo da qvemo imereTs) Soris~
(29. 1).
vasil wereTeli (`uro~) v. miqelaZes `daxavsebul,
dromoWmul sazogado moRvawes~ uwodebs (42. 5). TviT
neitraluri `Temic~ ki ase axasiaTebda mas: `marTalia v.
miqelaZem TviT wamoayena Tavi kandidatad, magram mas
mxars uWers yvela reaqcionur-Savrazmuli elementi, isini elodnen belads, romelic gamoCnda da axla CaeWidnen
da cdiloben gaaTrion saTaTbiroSi. amitom masTan
brZolaSi sifrTxilea saWiro~ (41. 89).
46
vladimer miqelaZe jer kidev 1907 wlis saTaTbiros
arCevnebze baTumSi acxadebda, araviTari politikuri
mrwamsi ar maqvs da politikac sisuleled mimaCniao. (50.
138), sastikad uaryofda erovnul avtonomias da sruli
erobis ganxorcielebiT kmayofildeboda. mis sadeputato
mizandasaxulobaSi 4 punqti Sedioda: 1. eroba, 2. universiteti, 3. batonymobis naSTebis mospoba. 4. enis, literaturis, eklesiis da xalxis uflebebis dacva. (50. 143).
faqtiurad yvela es punqti Sedioda administraciis
ganzraxulobaSi, maTze sazogadoebaSi mimdinareobda
msjeloba, kamaTi, nawili aRsrulda kidec. amdenad miqelaZis saprogramo debulebebi Ria karis mtvreva iyo. am
pirovnebas rom dasayrdeni ar gaaCnda quTaisis msxvili
miwaTmflobelebis arCevnebmac daadastura, sadac v. miqelaZem marcxi 2-jer ganicada. pirveli arCevnebisas, roca Seatyves vmarcxdebiTo, misi Zma dimitri miqelaZe SeiWra oTaxSi da yuTebi gadaabruna, ris gamoc arCevnebi
gauqmebulad gamoacxades. `yuTebis gadabrunebis~ manevri
warmatebiT gaimeores banZis arCevnebzec (8. 95).
sastiki damarcxeba ganicada am partiam quTaisis saqalaqo arCevnebzec, 3380 xmidan maT 34 miiRes, mxolod quTaisis memamuleTa kuriidan moxerxda 4 kadeturad ganwyobili amomrCevlis gayvana.
socialist-federalistTa partiis kandidats kita abaSiZes, misi saqarTveloSi ar yofnis miuxedavad, `kolxida~-`imereTi~ da `saxalxo gazeTi~ brwyinvale agitacias
uwevda. vasil wereTeli evgeni gegeWkoris fonze, romelsac proletariatis deputatad Tvlida da sayvedurobda
III saTaTbiroSi 5 wlis manZilze avtokefaliis, TviTmmarTvelobis da glexTa sakiTxis dauyeneblobas, kita
abaSiZes yvelaze Rirseul kandidatad miiCnevda saqarTveloSi (42. 5). mis saarCevno kampanias adgilebze warmarTavdnen: vasil wereTeli, ioseb aslaniSvili (novorosiiskis universitetis studenti) _ quTaisSi, svimon mdivani (peterburgis universitetis iuridiuli fakultetis
studenti) _ raWaSi, petre qavTaraZe (novorosiiskis universitetis studenti) _ samegreloSi.
47
k. abaSiZes arCevnebSi gamarjvebaSi gansakuTrebiT SeuSala xeli administraciis TviTnebobam. igi vaWarmrewvelTa cenziT Sorapnis mazris memamuleTa kuriaSi
iyrida kenWs da aSkara upiratesobac hqonda, magram Sorapnis mazris miwaTmflobelTa saxeliT raJden CxeiZem
Txova mefisnacvals vaWar-mrewvelTa CamoSoreba, radgan
msxvili miwaTmflobelebi umciresobaSi moeqcnen (50 memamule, 800 mrewveli) da TavisTvis sasurvel kacs veRar
gaiyvandnen.
mefisnacvlis kancelariis ganmartebiT I da II saTaTbiros arCevnebis dros saqalaqo kuriis arqonis gamo sami mazris vaWar-mrewvelebi miuerTes msxvil miwaTmflobelebs (8. 19-21), axali kanonis 154-e muxli ki administracias lavirebis saSualebas aZlevda da arCevnebamde 2
dRiT adre, 26 seqtembers mefisnacvlis gankargulebiT
Sorapnis, raWis da leCxumis mazris vaWrebi, moxeleni da
samRvdeloeba quTaisis saqalaqo kurias miuerTes, amitom
arCevnebi 28 seqtembridan 4 oqtombers gadaitanes. faqtiurad agitaciisTvis dro aRar rCeboda da quTaisSi social-demokratebis gavlena ufro igrZnoboda (amasTan aq
amomrCevlad gadioda maTi deputatobis kandidati _ evgeni gegeWkori, romlis saarCevno kampanias meTaurobda
grigol urataZe _23. 58, 74-75).
federalistebs saswrafod mouwiaT mose qiqoZis nacvlad quTaisis saarCevno siaSi abaSiZis Casma da Semdegi
siis wardgena arCevnebze: 1. ivane (kita) giorgis Ze abaSiZe. 2. grigol ivanes Ze gvelesiani. 3. daviT besarionis Ze
xelTufliSvili. (profesiiT _ samive advokati).
social-demokratebma Semdegi sia warmoadgines: 1. evgeni gegeWkori, 2. leo naTaZe (pedagogi), 3. mixeil mgalobliSvili (eqimi) da gaimarjves kidec 2121 xmiT 1226 xmis
winaaRmdeg. 8500 amomrCevlidan mivida 3500 kaci. unda aRiniSnos, rom social-demokratebi Cveul demagogias mimarTavdnen, xmebs avrcelebdnen, Tu evgenis ar airCevT daapatimrebeno da a. S... (61. 721).
4 oqtombris arCevnebi quTaisis ubanSi gauqmda da e.
gegeWkori saarCevno siidan amoiSala. samazro komisiis
48
gadawyvetileba ganapiroba iman, rom e. gegeWkors quTaisSi Sesabamisi cenzi ar hqonda. igi Tavdapirvelad emzadeboda senakis mazraSi, saidanac is III saTaTbiroSi airCies, magram vinaidan Seatyo gamarjvebis albaToba Tavisi
Tavi quTaisSi gadaatanina binis moqiravnis cenziT. gegeWkori binis moqiravned iTvleboda 5 wlis manZilze
peterburgSi, III saTaTbiroSi moRvaweobis manZilze da
quTaisSi arCevnebis win binis daqiraveba mas kanonis Tanaxmad cenzSi ver CaeTvleboda. (50. 231). misi moqmedebis
siswore daadastura arCevnebis Sedegebma, rodesac senakSi federalistebma gaimarjves, xolo quTaisSi misi gamoklebis miuxedavad kvlav social-demokratebma. iq maTi
politikuri lobi myari iyo.
amis miuxedavad social-demokratebi akrZalul ileTebsac iyenebdnen. arCevnebis win xelaZis stambidan, quTaisSi, Cumad gaitanes 250 biuleteni, daartyes zed qalaqis mmarTvelobis beWedi da xmis armqone mosaxleobas
dauriges. am saqmis iniciatorebi: sergo arseniZe (nafici
msajulis TanaSemwe) da viqtor maxvilaZe (saqmeTa mwarmoeblis TanaSemwe) policiam daapatimra (12. 85-88; 116. 219).
rogorc vnaxeT administraciam saarCevno xrikebiT sawyis etapzeve erTmaneTs daupirispira da Tavidan moiSora orive arasasurveli kandidati: gegeWkori da abaSiZe.
ganmeorebiTi arCevnebic quTaisis saqalaqo kuriaSi 17
oqtombers federalistebma 370 xmiT waages. administraciam meore arCevnebis Sedegebic da foTis saqalaqo kuriis arCevnebic gaauqma. vinaidan 2 dReSi deputatis arCevnebi iyo daniSnuli imperiis Sinagan saqmeTa saministrom SeuZleblad cno aseT SemWidroebul vadebSi ganmeorebiTi arCevnebi da quTaisis gubernia 5 amomrCevlis
gareSe datova (9. 67-102, 143).
saerTod unda aRiniSnos, rom quTaisis guberniaSi,
garda raWis da zugdidis mazrebisa, yvelgan 2-3 jer
mainc moewyo arCevnebi. (8. 37, 62). gasaCivrebebiT gansakuTrebiT `miqelaZistebi~ aqtiurobdnen.
federalistebma kita abaSiZis nacvlad deputatobis
kandidatad wamoayenes varlam gelovani (leCxumis mazris
49
amomrCeveli), xmebi amis Sesaxeb manamdec iyo, Tumca TviT
gelovani uaryofda Tavisi kandidaturis SesaZleblobas
(84. 231). es moxda faqtiurad arCevnebamde ori dRiT adre,
rac Zalian arTulebda mis mdgomareobas, magram socialdemokratebsac aRar hyavdaT gamokveTili lideri.
varlam levanis Ze gelovani (1878-1915) _ daamTavra peterburgis universitetis iuridiuli fakulteti. nafic
msajulTa korporaciam Tavis mdivnad airCia. I saxelmwifo saTaTbiroSi avtonomistTa fraqciis (Tavmjdomare:
boduen de kurtene) mdivani iyo.
vidre mimovixilavdeT 20 oqtombris arCevnebs, warmovadgenT Cvens mier Sedgenil amomrCevelTa partiuli
kuTvnilebis sqemas da maT vinaobas mazrebis da kuriebis
mixedviT. (96. 42; 8. 56; 9. 17).
I. memamuleTa kuria:
deputatis 22 amomrCeveli.
(arCevnebi gaimarTa _ 16 da 19 seqtembers).
Sorapnis mazra _ 400 rwmunebuli (200 federalisti) _
airCies
4 federalisti amomrCeveli.
ozurgeTis mazra _ 40 rwmunebuli (30 soc-demokrati)
_ airCies
3 social-demokrati
amomrCe-
veli.
leCxumis mazra _ 35 rwmunebuli (30 federalisti) _
airCies
2 federalisti amomrCeveli.
raWis mazra _ 35 rwmunebuli (erTxmad) _ airCies
3 federalisti amomrCeveli.
senakis mazra _ 280 rwmunebuli (120 federalisti) _
airCies
3 federalisti amomrCeveli.
quTaisis mazra _ 50 rwmunebuli (30 progresisti) _
airCies
4 progresisti amomrCeveli.
zugdidis mazra _ 40 rwmunebuli (erTxmad) _ airCies
50
3 federalisti amomrCeveli.
II. saqalaqo kuria:
deputatis 7 amomrCeveli
(arCevnebi gaimarTa _ 28 seqtembers. ganmeorebiT quTaisSi _ 17 oqtombers).
q. zugdidi _ (279 xmis upiratesobiT) _ airCies 1 fede-
ralisti amomrCeveli.
q. ozurgeTi _ (30 federalisti, 270 s. d.) _ airCies 1
social-demokrati amomrCeveli.
q. foTi _ (260 federalisti, 485 s. d.) _ airCies 2 so-
cial-demokrati (gauqmda).
q. quTaisi _ (1480 federalisti, 1850 s. d.) _ airCies 3
social-demokrati (gauqmda).
III (glexTa) kuriaSi arCevnebi 14 seqtembers gaimarTa
leCxumis mazraSi gaimarjva federalistma, zugdidSi
`alionel-avtonomistma~. danarCeni 7 adgili socialdemokratebs xvdaT wilad.
quTaisis guberniis amomrCevlebi
Sorapnis mazra:
6 amomrCeveli.
memamuleTa kuria:
1) petre (aleqsandre) aleqsandres Ze
(iuristi).
2) ioseb aleqsandres Ze guncaZe (agronomi).
3) ilia zurabis Ze abaSiZe (aznauri).
4) aleqsandre xaxulis Ze abaSiZe (aznauri).
wereTeli
glexTa kuria:
1) arCil dimitris Ze arabiZe (glexi).
2) grigol mixeilis Ze fxalaZe (glexi).
ozurgeTis mazra:
veli.
5 amomrCe-
51
memamuleTa kuria:
1) platon dionises Ze tuskia (aznauri).
2) ivane sayvarelas Ze nikolaiSvili (aznauri).
3) valerian porfires Ze Wyonia (aznauri).
saqalaqo kuria:
1) iob ambakos Ze Rlonti (vaWari).
glexTa kuria:
1) panteleimon gitos Ze WaniSvili (glexi).
leCxumis mazra:
3 amomrCeveli.
memamuleTa kuria:
1) varlam levanis Ze gelovani (nafici msajuli).
2) oTar Tengizis Ze dadeSqeliani (Tavadi).
glexTa kuria:
1) samson gabrielis Ze fruiZe (glexi).
raWis mazra:
4 amomrCeveli.
memamuleTa kuria:
1) dimitri aleqsandres Ze yifiani (Tavadi).
2) aleqsandre iosebis Ze kvitaSvili (aznauri).
3) simon Tomas Ze jafariZe (aznauri).
glexTa kuria:
1) simon iosebis Ze aRlaZe (glexi).
senakis mazra:
6 amomrCeveli.
memamuleTa kuria:
1) vladimer nestoris Ze dadiani (Tavadi).
2) vladimer (bondo) mixeilis Ze miqelaZe (Tavadi).
3) irakli filipes Ze TofuriZe (aznauri).
saqalaqo kuria (q. foTi)
(gauqmda):
1) lavrenti maqsimes Ze tuRuSi (topografiuli sawarmos mflobeli).
2) dimitri maTes Ze rusia (saxlis mflobeli).
52
glexTa kuria:
1) nestor besikis Ze qavTaraZe (glexi).
quTaisis mazra:
9 amomrCeveli.
memamuleTa kuria:
1)
2)
3)
4)
daviT otias Ze niJaraZe (Tavadi).
varlam biWikos Ze miqelaZe (Tavadi).
ivane biWikos Ze miqelaZe (Tavadi).
vasil levanis Ze qorqaSvili (aznauri).
saqalaqo kuria:
(gauqmda)
1) leo naTaZe (maswavlebeli).
2) mixeil mgalobliSvili (eqimi).
3) serapion miqaZe.
glexTa kuria:
1) pavle tarielis Ze kopaleiSvili (glexi).
2) dimitri lazares Ze belTaZe (glexi).
zugdidis mazra:
5 amomrCeveli.
memamuleTa kuria:
1) kalistrate aslangeris Ze kobaxiZe (sasamarTlos
boqauli).
2) deisma mixeilis Ze CiCua (Tavadi).
3) levan (kiti) beJanis Ze mxeiZe (Tavadi).
saqalaqo kuria:
1) nikoloz savelis Ze bukia (maswavlebeli).
glexTa kuria:
1)
ioseb antonis Ze kvaracxelia (glexi).
amrigad 20 oqtombrisaTvis 38 amomrCevlidan darCa 33,
arCevnebze gamocxadda 32. maTgan federalistebs emxroboda 17 kaci, social-demokratebs _ 12, progresistebs _
3.
social-demokratebi Zalian cdilobdnen arCevnebis
bedi Tavis sasargeblod gadaewyvitaT da vinaidan lide53
ri ar hyavdaT, daiwyes agitacia daviT niJaraZis sasargeblod, rom iqneb progresistebi miemxroT da v. gelovanis kandidatura CaegdoT. es xmebi maT dayares 15 oqtombramde. Tu mxedvelobaSi miviRebT, rom foTis saqalaqo
kuriis arCevnebi 16 oqtombers gauqmda (SemdgomSi umaRlesma senatma gaauqma quTaisis sagubernio komisiis dadgenileba da cno foTeli amomrCevlebis, tuRuSis da rusias arCevis kanoniereba, Tumca amiT aRaraferi Secvlila, 54. 23) da quTaisisa jer ar iyo gamarTuli, advili
asaxsneli iqneba social-demokratTa varaudi _ am
SemTxvevaSi isini 17 iqnebodnen, imdenive, ramdenic federalistebi da Tuki d. niJaraZes dauWerdnen mxars (romelic maTTvis `naklebi boroteba~ iyo) iolad gaimarjvebdnen.
maTi Canafiqri ver ganxorcielda. 5 gamoklebul social-demokrat amomrCevels argamocxadebuli progresistic daemata da varlam gelovanma marto daidga yuTi.
kenWisyram mas 17 TeTri da 15 Savi burTi arguna. (41. 96).
varlam
gelovanis
deputatobas
social-demokratebi
lanZRvis korianteliT Sexvdnen, rac mogvianebiT saTaTbiros tribunidanac gagrZelda.
foTsa da quTaisSi rusTa kuriis amomrCevlebma (423dan 51) 30 seqtembers airCies aleqsandre antonis Ze krasovski (42. 6), romelmac monawileoba miiRo 20 oqtombers
saboloo arCevnebSi (ix. $ 3).
***
VI saarCevno olqSi (baTumis, arTvinis, soxumis okrugebi da yarsis olqi) airCeoda 25 amomrCeveli (maTgan 14
okrugebidan).
baTumis olqis da soxumis okrugis amomrCevlebi
baTumis okrugi:
6 amomrCeveli
memamuleTa kuria:
54
1) jemal-beg aWareli (gadamdgari polkovniki) _ memarjvene.
saqalaqo kuria:
1) grigol stanislavis Ze soRoraSvili (Jurnalisti,
qarTveli kaTolike) _ sdp
2) kapiton aleqsandres Ze gogolaZe (sakredito sazogadoebis buRalteri) _ sdp
3) filipe andrias Ze qiqava (zeinkali) _ sdp
glexTa kuria:
1) heilul beg azab-aRa-zade (muslimi glexi s. maWaxlis-piridan) _ memarjvene
muSaTa kuria:
1) pavle kokis Ze dolbaiZe (baTumis qarxana `marsis~
muSa) _ sdp
arTvinis okrugi:
3 amomrCeveli
saqalaqo kuria:
1) akof petrosis Ze filoiani (`britiS petroleumis~
baTumis kantoris mmarTveli) _ progresisti
glexTa kuria:
1) axmed aRa Cil husein oRli (glexi. s. qvacxana) _
upartio
2) mola qariman mevlud aRa-oRli (glexi. s. Savgulari) _ upartio
soxumis okrugi:
5 amomrCeveli
memamuleTa kuria:
1) aleqsandre grigolis Ze ServaSiZe (Tavadi) _ progresisti
2) meliton emuxvari (Tavadi) _ progresisti
saqalaqo kuria:
1) ivan Sarvanis Ze kozmava (notariusis TanaSemwe) _
sdp
glexTa kuria:
55
1) pavle iordanes Ze CaCa (berZeni, soflis maswavlebeli) _ sdp
2) akaki ivanes Ze Cxenkeli (iuristi, nafici msajulis
TanaSemwe) _ sdp
soxumis da baTumis okrugSi xelisufleba gansakuTrebiT mobilizebuli Sexvda arCevnebs, raTa sasurveli
kandidati gaeyvana. saarCevno komisiebSi mxolod milicielebi da samxedro pirebi dauSves, gudauTaSi rusuli
mosaxleobisTvis sagangebod Seqmnes saarCevno ubani (5.
92, 105, 108).
oxrankis informaciiT baTumis olqSi arCevnebis mimarT sakmaod gulgrili damokidebulebaa. SedarebiTi
aqtiuroba igrZnoba soxumis okrugSi, sadac socialdemokratebi farTo agitacias ewevian. politikur cxovrebaSi aq mxolod qarTvelebi monawileoben, somxebsa da
berZnebs politika ar ainteresebT, afxazebs ki faqtiurad inteligencia ar hyavT. amdenad erTmaneTs upirispirdeba 2 banaki: nacionalistebis da progresistebis
bloki (nikoloz TavdgiriZe, aleqsandre ServaSiZe, tataS
marSania...) da social-demokratebi (akaki Cxenkeli, ivane
kozmava, dimitri zaxarovi), (12. 85-88).
akaki ivanes Ze Cxenkeli _ daibada 1874 wels sof.
oqumSi, mRvdlis ojaxSi. quTaisis klasikuri gimnaziis
damTavrebis Semdgom ismenda leqciebs kievis universitetSi (2 weli), Caabara gamocdebi da 1903-1904 wlebSi
eweoda kerZo saadvokato praqtikas quTaissa da oCamCireSi. 1904 wels Tedo saxokiasa da anTimoz juRelTan
erTad moTaveobs `afxazeTis qarTul partias~, romelic
moiTxovda skolebSi qarTul enaze swavlebas da eklesiebSi qarTulad (da ara rusulad) wirvas. policiis departamentis cnobiT `xels uSlida adgilobrivi mosaxleobis daaxloebas rusebTan~, amitom Cxenkeli sxvebTan
erTad kavkasiidan gaaZeves. cxovrobda odesaSi, 1911 wels
mcire xniT dabrunda da tfilisSi gamoscemda gazeTs.
partia finansurad Zlier exmareboda mas IV saTaTbiros
deputatad gaxdomaSi. Cxenkelis cenzis safuZvlad iqca
56
misi meuRlis marine Turqias savaWro duqani oCamCireSi.
administraciam didi xniT adre izruna da win aRudga mis
SesaZlo deputatobas. 1911 wlis 3 noembers, amjerad ukve
5 wlis vadiT aekrZala kavkasiaSi cxovreba da igi rostovSi gadasaxlda (12. 114-121).
1912 wlis 20 oqtombers akaki Cxenkeli arCevnebamde 2
saaTiT adre inkognitod Camovida baTumSi da mivida qalaqis TviTmmarTvelobis SenobaSi, sadac deputatis arCeva unda momxdariyo. arCevnebis dramatulobas mowmobs
ori saintereso mogoneba, romlebic emigraciaSi myof
qarTvel moRvaweebs v. CubiniZes da v. wulaZes ekuTvnis.
warmovadgenT am mogonebebs Cveni ganmartebebiT, vinaidan
isini garkveul uzustobebs Seicaven.
v. CubiniZis gadmocemiT, `gadasaxlebuli akaki Cumad
Camoiyvanes rostovidan, veqilma griSa giorgaZem saWiro
mowmobebi moamzada. deputatobis kandidatebad wamoyenebuli iyvnen: soxumis qalaqis Tavi niko TavdgiriZe (Secdomaa, igi amomrCevladac ki ver gavida da pirvelsave
etapze damarcxda. ix: 41. 91 _ b. k.), aleqsandre ServaSiZe,
gazeT `batumski vestnikis~ redaqtori grigol volski
(igi ar yofila deputatobis kandidati _ b. k.) da akaki
Cxenkeli. sul orive saarCevno olqidan iyo 16 (unda iyos
14 _ b. k.) didi amomrCeveli. pirvelma orma sul cota
xmebi miiRes, volskim _ 7, xolo akakim _ 11 xma. roca baTumis policmeisterma gaigo arCevnebis Sedegebi, TviTon
mivida otelSi, sadac akaki cxovrobda, Caisva faitonSi
da didi ambiT miiyvana qalaqis TviTmarTvelobaSi, miuloca da gadasca deputatobis mandati. akakim madloba
gadauxada, rogorc policmeisters, ise amomrCevlebsa da
damswre sazogadoebas da gaswia peterburgisaken~ (178. 6869).
meore mogoneba ufro zustia da arCevnebis bolo dRes
dawvrilebiT exeba. social-demokrat vaso wulaZis cnobiT: `Cveni partiis kandidati iyo akaki Cxenkeli; mis winaaRmdeg yuTs idgamda al. ServaSiZe... amomrCevelTa
ricxvi 27-mde (25 _ b. k.) iyo, yarsidan, arTvinidan, soxumidan da sxva... dadga dRe deputatis arCevnebisa. al.
57
ServaSiZe didi rixiT movida baTums, 30 SeiaraRebuli
TanmxlebeliT.
qalaqis TviTmmarTvelobis darbazSi iyo daniSnuli
arCevnebi, romelic srul Tormet saaTze unda dawyebuliyo. manamde derefanSi vucdidiT da molaparakebas veweodiT amrCevlebTan.
akaki Cxenkeli did ambavSi iyo; is yarsidan Camosul
amrCevlebs _ TaTrebs uxsnida Tavis saarCevno programas,
romelsac Cveni Tarjimani uTargmnida. darbazis gaxsnis
dro iyo da Tavmjdomare ki _ damoJnis Cinovniki zikovi
_ ratomRac krebas ar xsnis. Turme nu ityviT! raRacas
ucdian: namestnikTan depeSa hqoniaT gagzavnili, rom
Cxenkeli, rogorc rostovSi administraciulad gadasaxlebuli, da axla aq myofi, daiWiron da amiT uzrunvelyon ServaSiZis arCeva.
da ai, kidevac baTumis policmeisteri ruCi, gaafTrebuli kibeze amorbis, xelSi ukavia depeSa da xmamaRla
yviris: `gaspadin Cxenkeli, gaspadin Cxenkeli!~ daapatimres da waiyvanes.
magram misma daWeram misi saarCevno Sansebi aswia, somxebma gamogvicxades, rom axla Cven Cxenkels vaZlevT xmaso!
saarCevno darbazi gaxsnes da arCevnebs Seudgnen.
akaki Cxenkelma miiRo 14 xma, xolo ServaSiZem _ 12, arCeul iqna Cxenkeli. amasobaSi policmeisters Cxenkeli
gubernatorTan waeyvana; iq Cxenkels xeli moawerines,
rom im saRamosve datovebda baTums...
gamovediT Tu ara TviTmmarTvelobis Senobidan, Cxenkeli sagubernatorodan dabrunebuli, Cven etliT mogvadga; magram is ukve deputatad iyo arCeuli da meore
dRes imave gubernatorma didi pativiT miiRo da kanonis
Tanaxmad sagzao xarjebi da saWiro sabuTebi misca~. (178.
69-70).
arCevnebis saboloo dRes baraTebiT xmebi Semdegnairad ganawilda: i. a. laSkeviCi (10 TeTri, 15 Savi), a. g.
ServaSiZe (12 TeTri, 12 Savi, 1 baTili), a. i. Cxenkeli (12
TeTri, 13 Savi). vinaidan gadamwyveti upiratesoba arcerT
58
kandidats ar hqonda, yuTi samivem daidga. kenWisyris SedegebiT: i. a. laSkeviCi (7 TeTri, 18 Savi), a. g. ServaSiZe
(12 TeTri, 13 Savi), a. i. Cxenkeli (13 TeTri, 11 Savi, 1 _
baTili).
kanonis Tanaxmad Cxenkels, rogorc deputats moexsna
meTvalyureoba da mxolod 300 maneTi jarimis gadaxda
daekisra TviTneburi gadaadgilebisTvis.
amrigad IV saxelmwifo saTaTbiros deputati gaxda
akaki ivanes Ze Cxenkeli (1874-1959), romelmac saTaTbiros
social-demokratiuli fraqciis centrSi daikava adgili.
(84. 243).
59
$5. arCevnebi da qarTveli sazogado moRvaweni
ruseTis IV saxelmwifo saTaTbiros arCevnebi qarTuli
sazogadoebis yuradRebis centrSi iyo moqceuli, gansakuTrebiT igrZnoboda saarCevno vnebaTaRelva quTaisis
guberniaSi, sadac haeric ki am molodiniT iyo gaJRenTili (84. 722). bunebrivia eris moWirnaxuleni da sulieri
winamZRolni am process gverds ver auvlidnen da bevrad
Tu mcired Caereodnen masSi.
quTaisis guberniis arCevnebSi gansakuTrebuli rezonansi hqonda akaki wereTlis monawileobas pirvel etapze
da moulodnel damarcxebas. TviT es savalalo faqti
orive politikuri banakis mier Taviseburad iqna gamoyenebuli da `politikuri abrakadabris~ nimuSad iqca,
amasTan sulmnaTi mgosnis saxeli yvelasgan interpretaciis obieqti gaxda.
TviT akakis monaTxrobidan (41. 105) irkveva, rom poets
Tavidan arc hqonda ganzraxva amomrCevlad eyara kenWi da
mxolod mavanTa TxovniT daTanxmda, rac mogvianebiT
araswori aRmoCnda. am Txovnas gamiznuli xasiaTi hqonda,
misma avtorebma Zalian kargad icodnen akakis rTuli xasiaTi da misi daZabuli urTierToba kita abaSiZesTan,
rac dakavSirebuli iyo WiaTuris manganumTan da Savi
qvis mrewvelTa kavSirTan, romlis erT-erTi xelmZRvanelic kita abaSiZe iyo.
vasil wereTlis gadmocemiT akaki ver itanda kitas da
zdanoviCs, radgan manganumis pirvelaRmomCenis ufleba
waarTves da ruseTis imperiis kanoniT kuTvnili mudmivi
pensia ar argunes. `kacxSi xe ar izrdeba swori da kaci
rogor gaizrdebao~ (kita abaSiZe warmoSobiT s. kacxidan
iyo _ b. k.) _ ityoda xolme akaki. (182. 195).
Tu gaviTvaliswinebT, rom quTaisis guberniaSi nacionalistTa (socialist-federalistTa) wamyvani kandidati
deputatobaze kita abaSiZe iyo da mas realuri konkurenti ar hyavda, gasagebi gaxdeba akakisTan saTxovnelad misulTa vinaoba. social-demokratebi imedovnebdnen, rom
akakis gamoyenebiT (akakic da kita abaSiZec kenWs Sorap60
nis mazraSi iyridnen) kita abaSiZes pirvelsave etapze
gamoTiSavdnen saarCevno brZolidan da amiT TavianT kandidats gauiolebdnen gzas deputatobisken.
maTi angariSiT patriotulad ganwyobili zemoimeruli
sazogadoeba (sadac gansakuTrebiT didi iyo socialistfederalistTa gavlena da es arCevnebmac naTlad aCvena)
Tavs ar Seircxvenda da Tavisi kuTxis saamayo Svils _
did akakis ar `gaaSavebda~. gadamwyvet etapze ki socialdemokratebi imedovnebdnen erTi mxriv akakis loialobas
politikur brZolaSi da asakovnebas, rac sulmnaT mgosans ar miscemda saSualebas efiqra aqtiur politikaze
da miTumetes deputatobaze. ukidures SemTxvevaSi ki social-demokratebi Tavis eleqtoratze amyarebdnen imeds.
akakis xasiaTis da rTuli pirovnuli fsiqologiis
asaxsnelad movixmobT erT saintereso mogonebas, romelic ekuTvnis `qarTvelTa Soris wera-kiTxvis gamavrcelebeli sazogadoebis~ Tavmjdomares giorgi yazbegs (18391921). mas gulSi xinjad darCenia `sazogadoebasTan~ akakis damokidebulebis erTi faqti.
`qarTvelTa Soris wera-kiTxvis gamavrcelebelma sazogadoebam~
gamosca
akakis
mier
TargmnilgadmoqarTulebuli krilovis igav-arakebis krebuli, honoraric wesisamebr gadasca poets, romelic mudmivad
valebSi iyo da did finansur SeWirvebas ganicdida. akakis fuli Cqara Semoexarja da Wori gaavrcela `sazogadoebam~ fuli SemiWamao. (147. 261-262).
miuxedavad imisa, rom akakis quTaisis saadgilmamulo
bankidan yovelTviuri pensia _ 100 maneTi hqonda daniSnuli, fuli arasdros ar yofnida, radgan bevrs mogzaurobda da saocrad uyvarda banqos TamaSi, raSic mTeli
misi danazogi ixarjeboda. miuxedavad amisa akaki yovelTvis xelgaSlili iyo qvelmoqmedebisas. swored man
asesxa `q. S. w-k. g. s~-s 20 Tumani uvadod Tavisi `fondidan~ a. jorjaZis agarakze samkurnalod gasagzavnad,
radgan arc maT da arc `saxalxoelTa~ redaqcias Tanxa
ar gaaCnda (147. 263).
61
akaki SemdgomSic zrunavda mZime mdgomareobaSi myof
arCilze, finansurad exmareboda mas da mxolod arCevnebTan dakavSirebulma gaugebrobam da akakisTan garTulebulma urTierTobebma arCil jorjaZes principulad
aTqmevina uari misTvis am faqtiurad erTaderT mudmiv
Semosavalze, ramac SesaZloa imoqmeda misi janmrTelobis gauaresebaze.
giorgi lasxiSvilis TqmiT, xandaxan Camovardeboda
usiamovneba akakis da qarTul inteligencias Soris,
poets erTi ucnauroba Wirda, brZoliT gatacebuli xSirad TiTqos inteligenciis jibriT mxars uWerda ufro
mavnes da cuds, rogorc iyo giorgi zdanoviCis winaaRmdeg. (147. 263).
akakis es Tviseba da saerTod misi damokidebuleba arCevnebisadmi gamovlinda arCil jorjaZesTan polemikaSi,
romelic gazeTebSi `Temsa~ da `saxalxo gazeTSi~ mimdinareobda. garda social-demokratebisa da nacionalistebisa (maTi dapirispireba kidev ufro gaamZafra `akakis
saqmem~), polemikaSi Caebnen `centristebi~ (`Temis~ dajgufeba) da `radikalebi~ (`kldeistebi~).
`Temis~ redaqtori grigol diasamiZe uSualod meTaurobda akakis `dasacavad~ wamowyebul kampanias. Sorapnis
`kazusze~ `Temi~ werda: `yoveli mokenWe zneobrivad valdebuli iyo misTvis TeTri mieca, raki warCinebulma
qarTvelma moisurva kenWi eyara rwmunebulobaze. misi
`gaSaveba~ _ politikuri sibecis da mewvrilmaneobis Sedegia, rac SeZlebul memamuleTa naqnaria~. (41. 91).
movlenas zust Sefasebas aZlevs Salva amirejibi
(`farsman-faruxis~ fsevdonimiT), romelic akakis `gaSavebas~ kuriozad miiCnevs, mis `dasacav~ kampanias ki demagogiad. igi grigol diasamiZes `araraobas~ uwodebs, radgan
swored misi waqezebiT arCil jorjaZem uari Tqva `q. S.
w-k. g. s~-is pensiaze (46. 8). faqtiurad `buzis spilod
qcevaSi~ gadamwyveti roli Seasrula grigol diasamiZem,
imdenad, rom akaki wereTelma arCil jorjaZe samediatoro sasamarTloSic ki miiwvia mtyuan-marTlis gamosarkvevad. (47. 3).
62
nacionalistTa banakidan gansakuTrebiT mZafri polemistobiT gamoirCeoda silovan xundaZe. misma mouzomavma
sityvam kidev ufro arasasiamovno atmosfero Seqmna, man
partiuli interesebidan gamomdinare Seuracxyofac ki
miayena mgosans.
Semdgom gakritikebuli silovanis dasacavad xma aimaRla don-ma (albaT, daviT naxucriSvili _ 149. 126) da
`TemTan~ polemikaSi ecada mis gamarTlebas. silovanis
gawiwmatebis mizezad man SorapanSi naTqvami akakis sajaro gancxadeba moitana, `kitas TeTrs ar mivcemo~ (47. 21,
27), magram s. xundaZis `epiTeti~ akakis mimarT (`Sinauri
mteri~...) absoluturad gaumarTlebelia. aranakleb gadaWarbebulia `Sinauris~ reaqcia, romlis azriTac `akakis
`gaSaveba~ maRali politikuri Segnebis maCvenebelia~. (61.
722).
yvelaze zusti Sefaseba am movlenas misca arCil
jorjaZem statiaSi `kerpTa aRdgena~ (61. 731), sadac gaanaliza akakis moqmedebis buneba da amomrCevlis damokidebuleba mis mimarT. amasTan statia polemikis normebis
da wesierebis nimuSia, magram man mainc gaanawyena akaki,
romelmac ar ikadra gamoxmaureboda s. xundaZis paskvils
da mxolod `imereTis~ mimarT sarkastuli SeniSvniT dakmayofilda. (43. 6).
am SemTxvevaSi akaki gamoexmaura arCil jorjaZes,
miuxedavad garegnuli simwvavisa mimarTvaSi mainc Cans
gulwrfeli pativiscema mis mimarT da gulistkivilic
arCilis `silovanis banakSi dgomis gamo~. akakis TqmiT
`yuTis dadgmis Semdeg movidnen viRac kacebi Tvalebis
prawviT da miTxres yuTi ar daidga, Torem Savs mogcemT,
vinaidan Sen kitas gaSaveba gwadiao. me jibrze mainc davidgi yuTi da gavSavdi, magram ar mwyenia, vinaidan es arCevnebi sapirado iyo da ara sazogado~. (41. 105).
am sityvebidan naTlad ikveTeba akakis moqmedebis mizezi, misi Tavdapirveli pasiuroba da Semdeg `jibrze~
monawileoba arCevnebSi. rogorc Cans, iliasagan gansxvavebiT, romelic aqtiurad TanamSromlobda saxelmwifo
sabWoSi da ruseTis I saxelmwifo saTaTbirosTan, akaki
63
ar Tvlida saTaTbiros im instanciad (an yovel SemTxvevaSi 1912 wlisTvis mainc), romelsac SeeZlo raime realuri gaekeTebina qarTveli erisaTvis. swored es ganapirobebda akakis `apolitikurobas~ da myar safuZvels aZlevda social-demokratTa imedsac, rom akaki mazraSi
gamarjvebis SemTxvevaSic ki deputatobaze pretenzias ar
ganacxadebda.
sapasuxo werilSi arCil jorjaZe, uaRresi pativiscemiT da mokrZalebiT akakis mimarT, uaryofs silovan
xundaZesTan Tanaziarobas, yuradRebas ki TviT arCevnebisadmi damokidebulebis problemaze amaxvilebs. akakis
SeTavazebas samediatoro sasamarTloSi msjelobaze (akakim Tavis Suamavlebad daasaxela iakob fancxava da ivane
eliaSvili), arCil jorjaZe mxolod im SemTxvevaSi
eTanxmeba, Tu ganxilvis sagani iqneba arCevnebis xasiaTi:
sazogado Tu piraduli movlenaa igi, xolo `sxva TqvenTan sakamaTo araferi maqvso~ _ dasZens a. jorjaZe (61.
796). igi ukiduresi mRelvarebiT gamowveul did Secdomas
uwodebs akakis sityvebs: `Tu me gavmtyunde, mwerlobaze
xeli amiRia da Tu Tqven _ me isic meyofa Tqven rom dagarwmunebTo~.
akakis socialist-federalistTa winaaRmdeg gamosvla
kita abaSiZesTan piradi damokidebulebis Sedegi rom iyo
da ara `kudis qneva social-demokratebisaTvis~, rogorc
silovan xundaZe amtkicebda (42. 21), adasturebs erTi
leqsis istoriac, romlis garSemo atexilma aurzaurma
damatebiTi muxti misca `akakis saqmes~.
es leqsi _ `vaSa! deputats~ akakim dawera 1909 wels,
evgeni gegeWkoris mier III saxelmwifo saTaTbiroSi warmoTqmuli sityvis pasuxad, sadac gegeWkorma poloneTis
avtonomiis winaaRmdeg gailaSqra. Tavis droze leqsis
dabeWdvaze akakis uari uTxra samson fircxalavam, socialist-federalisturi organo `faskunjis~ redaqtorma,
albaT im mosazrebiT, rom evgeni gegeWkori SedarebiT
ufro `nacionalistobda~ da qarTuli eklesiis interesebis dasacavadac aumaRlebia xma saxelmwifo saTaTbiroSi. mogvianebiT akakisac gadaufiqrebia evgenis saqveynod
64
gapampuleba, radgan piradad gaicno da azric Seecvala
masze. Tumca leqsis gamoqveyneba ar surdao _ socialdemokratebis es mtkiceba gadaWarbebulia. (53. 7).
akakis leqsis dedani ipova sergo baxtaZem, misi anderZis erT-erTma aRmsrulebelTaganma da gadasca ioseb
griSaSvils, romelsac igi Tavisi megobrisaTvis `saxalxo gazeTSi~ miutania, maT ki `imereTis~ redaqcias gadasces (121. 273; 41. 95). amasTan dakavSirebiT cnobilma
`Tagunam~ (Salva SaraSiZe) eqspromtic ki SeuTxza akakis:
`saTuo Sairs rom daswer, daumale kargad sergos, iseTi
klite daade, gasaRebi rom ar ergos!~ (54. 1).
leqsis xelSi Cagdebas cdilobda grigol diasamiZec,
vinaidan akakis `dasacav kampaniaSi~ misi ZiriTadi argumenti iyo akakis simpatiebi social-demokratebisadmi, rac
TiTqos ganapirobebda socialist-federalistebTan, pirvel rigSi ki kita abaSiZesTan akakis dapirispirebas. am
leqsis
gamomzeurebiT
ki
gairkveoda
socialdemokratebTan akakis WeSmariti damokidebuleba (184. 137),
amdenad arCevnebSi akakis damarcxebis piraduli xasiaTi
da grigol diasamiZis mTeli Teoria xuxulasaviT daingreoda.
swored amitom, uariT ganawyenebulma grigol diasamiZem dramatul sazogadoebaSi 24 oqtombers lado aleqsimesxiSvilis TandaswrebiT `siSCiki~ da `danosCiki~ uwoda
ioseb griSaSvils, razec am ukanasknelma sajarod bodiSis moxda moiTxova (61. 733). TviT g. diasamiZis ganmartebiT, igi moerida am leqsis gamoqveynebas, radgan
gaufrTxilda `akakis siberis simSvides da axalgazrda
poet i. griSaSvilis saxels~ (41. 95).
arCevnebisadmi damokidebulebis sakiTxma am polemikaSic iCina Tavi. arCil jorjaZis replikas: `Tems~... politikuri arCevnebi albad raWa-leCxumSi gamarTuli nadimebis (igulisxmeba akakis mogzauroba raWa-leCxumSi, rac
WeSmaritad saxalxo zeimad iqca) gagrZeleba hgoniao~,
grigol diasamiZem liberalur-xalxosnuri ganwyobilebiT gaJRenTili pasuxi gasca: `es mogzauroba SeiZleba
65
ufro sasargeblo iyos, vidre puriSkeviCebis winaSe
JRurtuli qarTul erovnul idealis Sesaxeb~.
es leqsi gamoqveynda gazeT `imereTis~ 26 oqtombris
nomerSi (42. 26).
akaki wereTeli
vaSa! deputats
netav darCa Cveni kidev imisTana erTi-ori,
rogorc aris dalocvili, deputati gegeWkori?
namdvil rusi Sovinisti, mtkice ise viT markovi;
ara-rusTa moZulari, sxva xalxebis sisxlis mwovi!
trabaxobs miT, viTomc iyos is social-demokrati,
da kuWze ki gasaZRomad mas kidia rusis xati!
ise rogorc siraqlemi Tavs malavs da iCens bolos!
rom aamos puriSkeviCs, daetaka risxviT `kolos~
eubneba: raRaT eZebT aw uflebas dakargulso
monas rasac mogawvdenen ar ajerebT masze gulso?
me da Cemi amxanagi varT orive qarTvelio,
magram misTvis aras viTxov da arc aras movelio!
ras miqvian erovneba? sjobs moispos naciao!
da damyardes qveynad mxolod proletarizaciao!
memarjvenebs gaexardaT, es sityva rom gaigones!...
rom social-demokrati umatebda imaT Rones!..
da gulSi Tqves: Cvenc is gvinda xma gakmidos yvelamao,
rom Cven movmwysoT sxva erebi viT saqaTmo melamao!
qarTveli ki ambionze Semdgariyo viTomc gmiri
da sxvebisgan Canabersa gakioda rogorc stviri!
puriSkeviC da markovis moazre da Tanaswori,
xom xedavT Tu ra kacia deputati gegeWkori?..
es ganawyeneba akakis arCevnebis bolomde gahyva, rac gamomJRavnda gaz. `mercxlis~ korespondentTan saubrisas. man
v. gelovanis gamarjveba amgvarad Seafasa: `xandaxan mwevrebis mier daRlil kurdRels qofaki daiWers da ase mouvida
gelovansaco~ (43. 27).
arCevnebis Semdeg akaki wereTeli moskovSi ewvia qarTul
saTvistomos, iqidan ki peterburgSi saxelmwifo saTaTbiros
kavkasiel deputatebs Sexvda (47. 5). oficialurma `kavkazma~
didi yuradReba dauTmo am stumrobas (iseve, rogorc arCevnebSi `qarTvelTa lev tolstois~ damarcxebas, ramac ru-
66
sul sazogadoebaSi gakvirveba da miTqma-moTqma gamoiwvia,
presa aSuqebda aqtiurad), romlis dros peterburgis elitam
TavadaznaurTa sasaxleSi saRamo da banketi gaumarTa akaki
wereTels. (156. 220).
banketis dros warmoTqmul sityvebSi akaki Cxenkelma da
evgeni gegeWkorma ufro meti yuradReba dauTmes erovnul
sakiTxs. akakim ki IV saTaTbiroSi kavkasiis rusi mosaxleobis warmomadgenlis mimarT warmoTqmul samadlobel sityvaSi aRniSna: `me gulwrfelad visurveb, rom am axalgazrda
ruseTidan, nacvlad timoSkinTa Taigulisa, momavalSic skobelevTa Taiguli migveRos~ (47. 6). amiT akakim Riad gamoxata
damokidebuleba reaqcioneri timoSkinis moRvaweobisadmi III
saxelmwifo saTaTbiroSi.
IV saxelmwifo saTaTbiros arCevnebSi nacionalistTa
`axali Taobis~ `Tavdasxmebis~ obieqtad iqca niko nikolaZe.
mis winaaRmdeg gamodioda `imereTis~ publicisti `uro~ (vasil wereTeli _ 1862-1937). `uro~ n. nikolaZes brals debda
social-demokratebis mxardaWeraSi saTaTbiros arCevnebis
dros. man, rogorc foTis qalaqisTavma (am Tanamdebobaze
imyofeboda 1894-1913 wlebSi _ 124. 177-182) saqalaqo arCevnebSi uzrunvelyo maTi kandidatebis gamarjveba, `gaaSava~
episkoposi leonide, eweoda kita abaSiZis sawinaaRmdego
agitacias (61. 703). `uros~ sityvebiT rom vTqvaT `bavSvuri
argumentebiT ilaSqrebda avtonomiis winaaRmdeg~. (42. 27).
avtonomiis Taobaze polemikam ganzogadebuli xasiaTi
miiRo da faqtiurad n. nikolaZis da v. wereTlis saxiT Cven
warmogvidga 2 ZiriTadi mimarTuleba, partia: `samocianelTa~ da `axalTaobis radikalTa~ (TviT vasil wereTelma
rTuli politikuri metamorfoza ganicada xalxosnobidan
erovnul-demokratobamde, federalistTa partiis gavliT).
vasil wereTeli niko nikolaZis reformatul moRvaweobas foTSi piradi miswrafebebis gamovlenad miiCnevs. mis
azriT, jer kidev `novoe obozrenies~ gamocemis periodSi
igi karierasa da gamdidrebaze fiqrobda, ulmoblad ebrZoda rkinigzis mTavrobas, vidre TviT ar Caigdo xelSi adgili, mere rotSilds mieqirava da foTis navsadguri aaSena.
am braldebebis pasuxad niko nikolaZem gamosca broSura
`Cem politikaze~, sadac dawvrilebiT gasca pasuxi `imereTis~ publicistebs. `me fulian adgilebs ki ar veswrafvodi,
67
praqtikuli saqmis keTeba mimaCnda saWirod, veravin mizraxavs, rom mojamagired sxvas davudge, sanam ar damimtkicebs
am mojamagireobis vnebas Cemi qveynisTvis. Cemda Tavad ki
davrwmundi mware gamocdilebiT, mliqvnelebTan TanamSromlobas, isev rotSildis mojamagireoba sjobnebia, CemTvisac
da Cemi qveynisTvisac~ _ acxadebs n. nikolaZe (154. 28).
niko nikolaZis TqmiT `samocianelTa~ kredo konkretuli
saqmis keTeba iyo yovelTvis. `droeba~ da `novoe obozrenie~,
saadgilmamulo banki da brZola saqalaqo TviTmmarTvelobaSi qarTuli interesebisaTvis. ai mokle nusxa n. nikolaZis
moRvaweobisa qveynis sakeTildReod. rac Seexeba arCevnebSi
episkopos leonides damarcxebas, n. nikolaZis ganmartebiT
es TviT episkoposis poziciam da foTelTaTvis arasasurvel
wreebTan (mixa esakia da sxvebi) gverdSi dgomam gamoiwvia.
daaxloebiT analogiuri viTareba iyo iona meunargias da
iakob fancxavas SemTxvevaSi (154. 16-18).
niko nikolaZe uaryofs `axal TaobasTan~ brZolis aucileblobas. moqmedebs lesingis sityvebiT, rom `ocnebiT
damTvral Wabuks veraviTari rCeviT, wyromiT, ZaliT ver
Seagnebineb mis imedis sifuWes, unda nebaze miuSva, dae TviTon darwmundes, rom xtomiT da bRaviliT mTvare cidan ar
Camosvendeba... radikalebi dumilsac msayveduroben da Tu
xmas amoviReb _ ratom Cvennairad ar laparakobo~ _ Civis
`meore daselTa~ aRiarebuli ideologi. (154. 38-39).
niSandoblivia, rom `mamaTa Taoba~ frTxilad udgeba `axal TaobasTan~ urTierTobis sakiTxs. amis mizezia erTi
mxriv am ukanasknelTa gaaqtiureba da faqtiuri pirveloba
sazogadoebriv asparezze, meore mxriv ki mimdinareobaTa
mkveTri diferencireba (social-demokratebi, socialistfederalistebi, erovnul-demokratebi, anarqistebi...) `axal
TaobaSi~, rac `mamaTa Taobisagan~ lavirebas da xSir
SemTxvevaSi dumilsac moiTxovda. ilias tragikuli aRsasrulis Semdeg `mamaTa Taoba~ (am SemTxvevaSi igulisxmeba
ara asakobrivi, aramed ideuri winamorbedoba) CamoSorda
sazogadoebriv asparezs da pirveloba `axal Taobas~ dauTmo (niko nikolaZis aqtiuri politikidan wasvlac, faqtiurad `mesame daselTa~ gamosvlisTanave, am konteqstSi
zis).
68
vasil wereTeli nikolaZis msoflmxedvelobas pirmoTnes
da qedmoxrils uwodebs. `arsebobisTvis brZolis~ principis
uaryofa da mterTan harmoniuli TanamSromlobis qadageba,
zizRi amboxebisadmi Savrazmuli suliskveTebis maCvenebelia
_ wers igi (43. 7). niko nikolaZe pasuxad aRniSnavs, rom
sZuls iseTi amboxeba, romelSic meTauroba provokatorebis
da `kintoebis~ xelTaa, romlebic brbos iyolieben da gasaWiris dros ki qrebian. `diaRac meZuleba yvelaferi, rac Cem
qveyanas vnebs~ _ dasZens `Cemi politikis~ avtori. (154. 53).
3 mteri hyavs qarTul ganviTarebas, samive Sinagani bunebidan gamomdinareobs da es seni, rogorc Zvel, ise axal
Taobas erTnairad uxvad abadia. niko nikolaZis azriT pirveli mteria azris siviwrove, inerciuloba, Caketiloba
(TiTqos deda-enis garda ers araferi Wirdebodes), rodesac
moRvawes `CarCodan~ gamosvla uWirs. meore _ sxvisi mdablis
da cudis ukeT SeTviseba, vidre kargis da mesame _ ganaTlebamiRebuli qarTveli qarTul saqmes Znelad Tu miekareba da
qveynis patronoba da sazogado asparezze pirveloba `provokatorebis~ xelTaa.
swored am da sxva gareSe mizezebiT aris gamowveuli niko nikolaZis frTxili damokidebuleba avtonomiis sakiTxisadmi. vasil wereTlis azriT es sifrTxile nikolaZis viwro finansur Sexedulebas da biurokratiul ganwyobilebas
emyareba. Tavis pasuxSi niko nikolaZem naTlad Camoayaliba
avtonomiis sakiTxTan damokidebulebis ZiriTadi principebi.
`gonieri eri Tavisuflebas, avtonomias miT iZens, rom angariSiani marTviT jer Tavis Sinaur, mere samrewvelo, Semdeg sazogado, bolos politikur saqmeebs saSualebaT
igrovebs saxelmwifo sakiTxebis gadasawyvetad~ (154. 60),
Torem Tavisi `suverenitetis~ SenarCunebisTvis da gareSe
mtrebisgan Tavis dasacavad `rapa-nuis~ weliwadSi 3 maneTi
hyofnis, droSis da misi amwevi Tokis gamosacvlelad~ _
avlebs paralels n. nikolaZe. misi azriT gaTvla da angariSianobaa winsvlis safuZveli da ara windauxedavi moTxovnebi, rac warsuli wlebis msxverplmac daadastura. (154. 48-50).
`aravin damiRupavs uswor, uimedo brZolaSi CaTreviT,
aravis datanjuli saxe sinidiss ar miSfoTebs~ _ acxadebs
igi radikalebis gasagonad. (154. 64).
69
`avtonomiis momxre (me farTo TviTmmarTvelobas vuwodeb,
Tqven saxelSic medavebiT) viyavi yovelTvis, oRond zomierebiT, ukiduresobis momxre social-demokratebis iakobinizms ver acdeba _ mimarTavs igi vasil wereTels _ socialist-federalistebis programa gamwarebuli kacisTvisaa,
amisTanebs ki erTi partiac hyofnis CvenSi~ (154. 67). (SeiZleba aq igulisxmebodnen social-demokratebi. _ b. k.).
niko nikolaZem Tavisi broSuris dasasruls Taviseburi
politikuri da diplomatiuri devizi datova, romelic interesmoklebuli ar unda iyos ara marto imdroindel radikalTaTvis: `sanam Savi zRvidan gamavali srute osmalos
xelSia, sanam samxreTiT osmaleTi da sparseTi gvakravs, aRmosavleTiT leki da TaTari, CrdiloeTiT _ ruseTi, bevric
rom viwrialoT im politikas ver avcildebiT, romelic
aurCeviaT saqarTvelos uadres gmirebs, bevri cdis, msxverplis da Zebnis Semdeg. ukeTesi rom SesaZlebeli yofiliyo
gana maT daemalebodaT. Cvenze cota swyurodaT viTom damoukidebloba, sakuTari gvirgvini Cvenze nakleb uyvardaT?~
(154. 81).
saarCevno brZolaSi gansakuTrebuli energiiT iyo Cabmuli lamis sasikvdilo sarecels mijaWvuli socialist-federalistTa partiis aRiarebuli lideri da ideologi arCil
jorjaZe. garda nacionaluri miswrafebebisa, rac TviT arCilis pirvelsave statiaSi gacxadda (igi werda: `Cveni deputatebis mTavari mizani erovnuli sakiTxis integraluri
dasma da saruseTo-saerTaSoriso asparezze gatana unda
iyos~ _ 61. 692), federalistebs seriozuli zraxvebi gaaCndaT konkretuli politikuri TvalsazrisiTac.
is faqti, rom tfilisis guberniaSi mimdinare saarCevno
kampaniaSi simpatiebis gamovlenisas federalistebma Tavi
Seikaves da mxolod mogvianebiT, TiTqmis bolo etapze dauWires mxari luarsab andronikaSvils, mowmobs, rom maT sakuTari kandidati hyavdaT (SeiZleba ara iseTi `falavani~,
rogoric quTaisis guberniaSi iyo kita abaSiZe, magram iq
federalistebs mtkice poziciebi eWiraT, tfilisis guberniaSi ki maTi politikuri lobi SedarebiT aramyari iyo),
romelic SeiZleba, rogorc zemoT aRvniSneT, pirvelsave
etapze gamoeTiSa arCevnebs.
70
1 wlis win federalistebi tfilisis guberniaSi ayenebdnen v. gelovanis kandidaturas, magram social-demokratebTan
SeTanxmebis CaSlis Semdgom (21. 4-5) igi quTaisis guberniaSi
wamoayenes zdanoviCis adgilze. amdenad federalistebi
iZulebulni gaxdnen maTTvis ufro misaRebi kandidaturisTvis _ luarsab andronikaSvilisTvis daeWiraT mxari (rasac,
sxvaTaSoris orpirobasa da uprincipobaSi uTvlidnen federalistebs oponentebi, romlebic ver xvdebodnen am politikuri nabijis mizezs).
SesaZlebelia federalistTa kandidati bolomde SemorCa
saarCevno brZolas, magram taqtikuri mosazrebiT partiam
(aarida ra Tavi mosalodneli marcxis sircxvils da winaswargamiznuli ukandaxeva arCia) ar gaamJRavna misi arseboba
da `saukeTeso umravlesobas~ SeuerTda.
am ukanasknel SesaZleblobaSi Cven vvaraudobT cnobil
publicists, istorikoss da Jurnalists aleqsandre yifSiZefronels, romelic bolo etapze amomrCevlad monawileobda
goris mazris memamuleTa kuriidan (ix. zemoT).
arCil jorjaZisgan luarsab andronikaSvilis mxardaWera
(anu sfp-Tvis misaRebi kandidaturis moZebnis aucilebloba)
ganapiroba `somxurma sakiTxmac~ anu imisma SiSma, rom tfilisis guberniaSi somexi erovnebis warmomadgenels ar gaemarjvna, qarTuli Zalebis daqsaqsvis xarjze. Tumca gadamwyveti mainc, social-demokratebTan dapirispireba iyo. a.
jorjaZem uaryofiTi Sefaseba misca karlo CxeiZes, romelmac somexi burJuaziis mxardaWeriT gaimarjva da `susti
moazrovne~ uwoda akaki Cxenkels, rogorc saqarTvelos
erovnul-politikuri avtonomiis uarmyofels da usaxo `kavkasiis saolqo TviTmmarTvelobis~ momxres (153. 8-9).
arCil jorjaZis azriT, erovnul ZalTa marcxi tfilisis
guberniaSi upirvelesad tfilisis inteligenciis gulgrilobam da daudevrobam gamoiwvia. miuxedavad imisa, rom social-demokratebs sajarod da araorazrovnad hqondaT gacxadebuli: `saqarTvelom rom avtonomia moipovos, somxebsa
da ebraelebs daCagravso~ (42. 11).
amgvari gulgrilobis Sedegi iyo, jorjaZis azriT, isic,
rom jer kidev 1911 wlis saqalaqo arCevnebSi sensaciis elferi mieca qarTvelebis bunebriv monawileobas, xolo qarTvelobaSi erovnuli TviTmmarTvelobis azris gaCenam 5-6
71
wliT adre namdvili skandali gamoiwvia gabatonebul politikur wreebSi.
arCil jorjaZe 1911 wlis saqalaqo arCevnebSi gadaWriT
icavda erovnul-proporciuli warmomadgenlobis princips,
igive problema dadga 1912 wlis saxelmwifo saTaTbiros
arCevnebisas. es sakiTxi gadajaWvuli iyo `somxur sakiTxTan~ da miTve iyo gamowveuli. mainc ratom gaCnda politikur asparezze, qarTul sinamdvileSi (vgulisxmobT, ra Tqma
unda uaxlesi istoriis monakveTs) somxuri sakiTxi?~
saintereso Tvalsazrisi da social-demokratebis somxur
burJuaziasTan dakavSirebis (e. w. `somxur-esdekuri aliansi~)
realur mizezTa axsna aqvs mocemuli arCil jorjaZes.
igi wers: `rodesac erovnuli problema momwifda kavkasiaSi, rodesac sxva politikur sakiTxTa Soris, isic gaxda
CvenSi seriozul da rTul problemad; im droidan, rodesac
qarTvelTa mier wamoyenebuli erovnul TviTmmarTvelobis
principi ar eWaSnika somxur burJuazias da rodesac am sakiTxSi man moulodnelad mxurvale daxmareba naxa socialdemokratebis mxriv; im droidan, rodesac qarTvelebs daebadaT survili erovnuli cxovreba da erTa Soris urTierToba gansazRvrul dawesebulebaTa fargalSi CaeyenebinaT, raTa am urTierTobebisTvis da cxovrebisaTvis kanonieri elfer miecaT da moespoT misi stiqiuri xasiaTi; im droidan,
rodesac es organuli muSaoba qarTveli inteligenciisa
WkuaSi ar daujda somxis burJuazias da man Tqvenis SewevniT da kurTxeviT Sovinistebad da reaqcionerebad dagvsaxa,
am droidan iyo, rom `internacionalistebi~ somxis burJuaziis sasargeblod moqmedebdnen~ (186. 231). amgvarad scems
pasuxs social-demokrat oponentebs arCil jorjaZe.
statiaSi `politika da zneoba~ mas mocemuli aqvs somxur
burJuaziis fsiqologiis da politikuri ganwyobis sruli
suraTi: `ra motivi amoZravebs mSvid, angariSian somex burJuas, roca mxars uWers mousvenar, `kramolnik~, mTavrobis
TvalSi saxelgatexil qarTvel social-demokrats. xolo
somxeTSi ki zomier nacionalists amjobinebs.
bevri daibeWda imaze, rom somexTa kaTalikosis da mTeli
inteligenciis ZiriTadi sazrunavi isaa, rogorme rusis mTavrobis simpatia da ndoba daimsaxuron, raTa osmaleTis
somxeTis saqmeSi Caerios rusis mTavroba da mcire aziaSi
72
mcxovrebi somxebi Tavis sazRvrebSi moayolos, magram andronikaSvilis gaSavebas sxva sarCulic udevs, somexi marto
Tavis `loialobaze~ wardgenaze ki ar fiqrobs (gavixsenoT
l. andronikaSvilic avtonomiis winaaRmdegia), mas qarTvelebis `kramolnikoba~ uxaria da xels aZlevs. mTavrobam unda
icodes, rom somexi sandoa, `loialuri~, qarTveli ki revolucioneri. kavkasiaSi mTavroba marto somxebs unda endos.
es aris somexTa nacionaluri politika da erTi mizezi maTi
esdekis mxardaWeris~ (61. 736).
`somxuri nacionaluri interesebis~ aseT TvalnaTliv gamomzeurebas, bunebrivia, aRSfoTebis da ukmayofilebis talRa mohyva TviT somexi nacionalistebis mxridan. gansakuTrebiT mkvaxe pasuxi gasca arCil jorjaZes gazeTma `horizonma~, romlis sarkastuli SeniSvniT, `CxeiZis gamarjvebas
ise dauWria baton publicistis guli, rom am movlenis
asaxsnelad `evfratis wyaroebamde misula da andronikaSvilis gaSavebas mTel somex ers awers~, igi veliCkos Rirseuli Segirdia, magram qarTvel-somexTa gamudmebul megobrul kavSirs ver daarRvevs~.
somexma oponentebma vercerTi konkretuli argumenti ver
moiSvelies jorjaZis mtkicebaTa gasabaTileblad, mxolod
uadgilo sarkazmi da ori eris megobrobis lozungi aifares win, amitom pasuxis pasuxsac ar dauyovnebia jorjaZis
mxridan. man ori konkretuli SekiTxva dausva `horizons~,
romelzec cxadia aravis gaucia pasuxi.
_ `maS agvixsnas `horizonma~ _ svamda kiTxvas arCil
jorjaZe _ 1) ratom misca somxurma burJuaziam xma socialdemokrats? da 2) ratom gamovidnen `sololakelebi~ tfilisis mazris III ubanSi calke siiT (kadetebis partia), Tu sabolood maTi xma kadets (andronikovs) ar miemateboda?~.
samwuxarod, arCil jorjaZis gulwrfeli mcdeloba
gaerkvia qarTuli sazogadoeba saqmis arsSi zogierT Zalisgan `daTvur~ samsaxurad Sefasda. es politikisgan Sors
mdgomi xalxi (rogorc TviTon acxadebdnen) sinamdvileSi
yvelaze metadac ereoda politikur sakiTxebSi da yovelTvis usiamovnebas iwvevda dainteresebulTa Soris.
mxedvelobaSi gvaqvs e. w. `centristuli~ mimarTulebis
gazeTi `Temi~, romelmac Tavisi viwro SexedulebiT da mikerZoebis mavne seniT saarCevno kampaniis dros gansakuTre-
73
biT gaiTqva saxeli, kerZod akakisTan dakavSirebuli skandaliT. `Temma~ arCil jorjaZes `somxofobiac~ ki daswama.
`Cveni mizani qarTuli demokratiis erTianoba da saerTo
mtris winaaRmdeg brZola iyo, roca saqme arCevnebze midga,
ganze gavdeqiT, radgan xeirians arafers gamovelodiT saTaTbirosgan. samwuxarod erovnuli idealebis mqadagebelma
jgufma akaki gaaSava da amiT esdekebze dabla daayena Tavi.
_ werda `Temi~ _ batoni a. jorjaZe apolitikosobas gvwamebs, TiTqos aqaur rusul gazeTebTan viyoT Sekruli (sxvaTaSoris jorjaZem erTaderTxel, saTavadaznauro arCevnebisas gansazRvra `Temis~ adgili politikur speqtrSi da Tu
`zakavkazies~ organos dajgufebas konservatuli uwoda,
`Temis~ banaki gazeT `zakavkazskaia reCTan~ erTad progresul-demokratiul jgufad gamoacxada _ 186. 269, amdenad safuZvels moklebuli Cans `Temis~ es braldeba _ b. k.), arCil
jorjaZem Secdoma dauSva, rodesac luarsab andronikaSvils (avtonomias ar emxrobao) lanZRavda, mere ki mxari
dauWira, vinaidan somxebi _ esdekebi Seekvrnen da uaresi
`daTvuri~ samsaxuri gauwia l. a.-s, rodesac avtonomiis momxred da somexTa damafrTxobelad gamoacxada~ (41. 93).
srulebiT moklebulia logikas ukanaskneli braldeba,
rom TiTqos luarsab andronikaSvilis damarcxebaSi `lomis
wili~ arCil jorjaZis publicistur werilebs miuZRvodes.
somex-qarTvelTa urTierTobebze aqtiurad muSaobda da
masalebs aqveynebda socialist-federalistTa erT-erTi lideri giorgi lasxiSvili (`gan~-is fsevdonimiT). igi TanamSromlobda baqos rusulenovan gazeTSi (baqoSi iZulebiT
iyo gadasaxlebuli, saqarTveloSi cxovrebis nebarTvis gareSe), sadac popularizacias uwevda somxur mosaxleobaSi
luarsab andronikaSvils da faqtiurad saarCevno agitacias
eweoda. mas polemika hqonda baqoSive gamomaval socialdemokratiul organo `wyarosTan~ (qarTul enaze), romelsac
filipe maxaraZe redaqtorobda.
SesaZlebelia `gan~-is damsaxureba iyos is faqti, rom
somxuri burJuaziis social-demokratebTan TanamSromloba
gakicxes g. m. TumaniSvilma, a. evangulovma da gansakuTrebiT
`bakus~ redaqtorma qristefore vermiSevma (tfilisis qalaqis Tavi iyo revoluciis periodSi _ 147. 280).
74
ai ras wers IV saxelmwifo saTaTbiros arCevnebze, movlenaTa epicentridan Sors myofi, magram aqtiuri damkvirvebeli da Semfasebeli giorgi lasxiSvili: `miuxedavad 3 ivnisis kanonisa, qveyanam opoziciuri suliskveTeba gamoiCina
_ adgilebic meti miiRo, gaizarda memarjveneTa odenobac,
parlamentis centrma _ oqtiabristebma sastiki marcxi ganicades, mizezi maTi 5-wliani umsgavso politika iyo. TviTmpyrobelobam memarjvene deputatebis SemweobiT kvlav morCili centristuli parlamenti miiRo.
saqarTveloSi iseve rogorc wina arCevnebSi brZola mimdinareobda ara reaqciasa da opozicias Soris, aramed opoziciur jgufebs Sua. amjeradac umetesoba s.-d.-s xvda. mxolod quTaisSi gaimarjva socialist-federalistTa partiam,
rac garkveulad SemTxveviTi iyo, vinaidan k. abaSiZis kandidatura iyo wamoyenebuli, magram mTavrobam gaabaTila im
amomrCevelTa jgufis arCevnebi, sadac kita iyo amomrCevlad,
partiam mis nacvlad gelovani wamoayena (lasxiSvili ar aRniSnavs, rom kitam isedac marcxi ganicada leo naTaZesTan _
b. k.). `saxalxoelebi~ usayvedurebdnen somex amomrCevels,
rom Tavisi rwmenis winaaRmdeg moiqcnen. Seiqmna ucnauri situacia: somxebi Tavis qveyanaSi deputatad irCeven progresul moRvawes, dainteresebuls erovnuli sakiTxiT, xolo
saqarTveloSi social-demokrats~ (147. 279).
dasavleT saqarTveloSi (quTaisis gubernia) arCevnebis
Sedegebi ivarauda cnobilma mweralma da sazogado moRvawem
simon qvarianma. `imereTis~ redaqciisadmi gagzavnil ganmartebaSi igi aRniSnavda: `me mivrceleben xmebs, TiTqos vladimer miqelaZis momxre viyo, gansakuTrebiT soflad, rac ar
aris marTali. me upartio var da mimaCnia, rom vladimer miqelaZis progresul partiis saxeliT moqmedeba _ amasTan is
rusul bankisgan kredits iRebs, aragulwrfelia. igi ar gamodis arcerTi partiis saxeliT da samSoblos interesebis
dacvaze demagogiurad laybobs, misi moqmedeba da socialdemokratebis gakotreba mianiSnebs axali, namdvilad erovnuli politikuri partiis Seqmnis aucileblobaze~ (42. 4).
es varaudi albaT erovnul-demokratiul partias exeba da
amas isic adasturebs, rom werilis adresati gazeTi `imereTia~, magram mTavaria, rom mweralma zustad daafiqsira sazogadoebriv ZalTa ganwyobileba da viTareba.
75
amrigad, Cven mimovixileT IV saxelmwifo saTaTbiros arCevnebTan dakavSirebuli yvela Taobis sazogado moRvawis
politikuri saxe, maT naazrevsa da moqmedebaSi yvelaze
naTlad gamoCnda TviT saarCevno kampaniis fsiqologia da
eleqtoratis buneba.
76
II Tavi. qarTveli deputatebi ruseTis IV saxelmwifo
saTaTbiroSi
$1. saxelmwifo saTaTbiros struqtura da organizacia
1912 wlis 15 noembers muSaobas Seudga ruseTis IV saxelmwifo saTaTbiro. III saTaTbirosgan gansxvavebiT IV
saTaTbiroSi
dairRva
saparlamento
wonasworoba.
centrma, romelic ZiriTadad oqtiabristebiT iyo warmodgenili mniSvnelovani danakargi ganicada da umravlesobis saswori memarjveneebisken gadaixara.
opoziciuri Zalebi arCevnebis win winaswarmetyvelebdnen saTaTbiros gavsebas `anaforianebiT~, marTalia sasuliero pirTa raodenobas IV saTaTbiroSi III saTaTbirosTan SedarebiT ar moumatia, magram memarjveneTa
`triumfi~ TvalnaTlivi aRmoCnda, ramac kidev ufro
daamZima ruseTSi reformebis da konstituciuri cvlilebebis procesi. wvrilma partiebma metnaklebad SeinarCunes adgilebi parlamentSi, zomier opozicias (kadetebi...) umniSvnelo warmateba hqonda.
saboloo suraTi ki, miTumetes wina saTaTbiros mesamedi kvlav moxvda deputatTa ricxvSi (84. 252), iZleoda
varaudis daSvebis SesaZleblobas, rom memarjveneTa siZliere da centris unebeloba, faqtiurad ki ararseboba,
gamoricxavda nebismieri progresuli kanonproeqtis gatanas da saboloo gamarjvebas saTaTbiroze. amasTan IV
saxelmwifo saTaTbiro iqneboda dapirispirebis, SexlaSemoxlis wyaroc, radgan 30%-iani gaerTianebuli opozicia mas mSvid cxovrebas ver dapirdeboda.
1912 wlis 15 noembers peterburgSi gaixsna IV saxelmwifo saTaTbiros I sesia (156. 250). pirveli sxdoma
mieZRvna saorganizacio sakiTxebs. saTaTbiros Tavmjdomaris postze asarCevad kenWi iyara samma deputatma. pirvel turSi roZiankom miiRo 234 xma, balaSovma 147, volkonskim _ 10. meore turSi orma ukanasknelma yuTi aRar
daidga da oqtiabristTa partiis liderma mixeil vasi-
77
lis Ze roZiankom 251 xmiT 150 xmis winaaRmdeg daikava saTaTbiros Tavmjdomaris adgili.
mogvianebiT moewyo Tavmjdomaris moadgilis arCevnebic. iaroslavelma deputatma dimitri dimitris Ze urusovma (progresisti) pirvel turSi miiRo 197 xma, vladimer mixeilis Ze volkonskim 173. meore turSi mxolod
urusovma iyara kenWi da 217 xmiT 178-is winaaRmdeg gaxda
kidec saTaTbiros Tavmjdomaris moadgile.
im
saparlamento
fraqciebs
(kerZod,
socialdemokratTa da Sromis jgufi), romelSic gaerTianebulni
iyvnen qarTveli deputatebi, ar miuRiaT monawileoba arcerT kenWisyraSi (42. 45, 49).
roZiankos kvlav arCevas (igi III saTaTbiros Tavmjdomarec iyo) ruseTis liberaluri presa sixaruliT Sexvda,
radgan igi miiCnies stabilurobis da konstitucionalizmis garantad, rasac `uros~ azriT seriozuli safuZveli
ver eqneboda, vinaidan kanonproeqtebs zeda palataSi _
saxelmwifo sabWoSi unda gaevloT aprobacia, es ukanaskneli ki sanaxevrod TviT mefis mier iyo dakompleqtebuli da memarjveneTa dasayrdens warmoadgenda (42. 52)
mTavrobas roZiankosTan imTaviTve hqonda uTanxmoeba,
iyo xmebi mis gadarCevaze da memarjvene volkonskis daniSvnaze (65. 12). Tu III saTaTbiroSi oqtiabristebi mTavrobis dasayrdeni Zala iyo da maTi lideri _ guCkovic
Tavmjdomareobda, IV saTaTbiroSi Tavis dasayrdenad
xelisuflebam memarjveneebi da nacionalistebi gaixada,
oqtiabristebi ki farul kadetebad gamoacxada da roZiankoc arasasurvel mdgomareobaSi aRmoCnda (65. 21; 206).
am gaurkvevlobam mTlianad fraqciazec imoqmeda, mas jer
25-kaciani umciresoba gamoeyo da zomier memarjveneebs
(nacionalistebs) miemxro, Semdeg umravlesobac gamoeTiSa da memarcxene opoziciis banakSi Cadga.
amierkavkasielTa deputacia saTaTbiros masStabiT
erT-erTi yvelaze ufro opoziciuri iyo. IV saTaTbiroSi
social-demokratTa fraqciis 14 wevridan 4 amierkavkasieli iyo.
78
niSandoblivia, rom iseTma antirusulma da amave dros
gansxvavebuli Sexedulebebis, politikuri, religiuri Tu
socialuri mrwamsis mqone regionma, rogoric kavkasiaa
gamoiCina opoziciuri suliskveTeba, xolo am suliskveTebis Tavisebur simbolur gamoxatulebad iqca erTiani
opoziciuri dasayrdenis _ social-demokratiuli partiis
warmomadgenelTa arCeva deputatebad. mxolod ufro nacionalisturad ganwyobilma somexma da saqarTvelos mosaxleobis nawilma (quTaisis gubernia) amomrCevelma upiratesoba Tavisi erovnuli interesebis ukeT damcvelT
mianiWa. daaxloebiT aseTi varaudi da Sefaseba misca arCevnebis Sedegebs maSindelma analitikurma presam.
sakuTari indiferentizmi da urwmunoba saTaTbiros
mimarT `Temma~ arc arCevnebis Sedegebis Sefasebisas damala. `gaTavda yeenoba, didi ambavi iyo, iseTi qarbuqi
davayeneT, rom yvelas Tvalebi dagvevso mtvriT da CalabuliTa. RmerTo Cemo! ramodena melani daixarja, ramdeni
kalami gacvda weriT, ramdeni ena asisinda salaparakod~
(41. 96). magram politikuri dapirispireba araTu Cacxra
arCevnebis dasrulebiT, aramed piriqiT _ gamwvavda kidec.
IV saxelmwifo saTaTbiros arCevnebi mTeli imperiis
masStabiT didi darRvevebiT Catarda. xelisufleba cdilobda TavisTvis sasurveli xalxis gayvanas saTaTbiroSi, saamisod mimarTavda yovelgvar ukanonobas. faqtiurad
es iyo erTaderTi sakiTxi saTaTbiros xuTwliani arsebobis manZilze, romelsac mTeli saparlamento speqtri
CxeiZiT dawyebuli da puriSkeviCiT damTavrebuli, mxars
uWerda
(54.
27).
1913
wlis
24
ianvars
socialdemokratiulma fraqciam saCqaro SekiTxva daayena arCevnebisas administraciis ukanonobis Sesaxeb. SekiTxva
daicva varlam gelovanmac. saTaTbirom uaryo am SekiTxvis siCqare da komisias 2 kviris vada misca mokvlevisaTvis, Sinagan saqmeTa ministr maklakovs ki daevala pasuxis momzadeba. (54. 8).
mxolod 1 wlis globaluri Seswavlis Semdgom, parlamenti daubrunda am sakiTxs. 1914 wlis 22 ianvars saTaTbiroze ganixiles arCevnebze mTavrobis zemoqmedebis
79
sakiTxi. CxeiZem da miliukovma (kadetTa fraqciis lideri) dasves sayovelTao saarCevno uflebis SemoRebis sakiTxi da arasakmarisad miiCnies 3 ivnisis saarCevno kanonis kosmetikuri Sesworeba, rasac Sinagan saqmeTa saministro sTavazobda. kerenskis azriT `saarCevno kampania 3
Zalis: policiis, samRvdeloebis, sasamarTlos erToblivi moqmedebis Sedegia~. (65. 19).
saTaTbirom 176 xmiT 95-is winaaRmdeg uaryo kadetebis
da trudovikebis formula da miiRo progresistebis (160
xmiT 125-ze) SeTavazeba: `mTavrobam moawyo ukanonobaTa
sistema arCevnebze, Sinagan saqmeTa da iusticiis saministroTa ganmartebebi araa damakmayofilebeli~.
social-demokratTa banakidan varlam gelovans arCevisTanave dauwyes sastiki brZola, mas quTaiseli amomrCevlebis saxeliT mouwodebdnen uari eTqva deputatis
mandatze, vinaidan ndobas ar imsaxurebda da demonstraciulad acxadebdnen, rom Tavis bed-iRbals CxeiZes da
Cxenkels abarebdnen (84. 241).
amgvari demagogiuri gamosvlebi mravlad iyo, maT avtorebs argumentad mohyavdaT administraciis TviTnebobis faqti, rodesac foTsa da quTaisSi arCevnebis Sedegebi gauqmda social-demokratebis sazianod da TiTqos
gangeb, rogorc evgeni gegeWkori acxadebda peterburgis
presaSi, `mTavrobam federalistebs gaamarjvebina~ (61.
749).
varlam gelovanma am dausabuTebel braldebas pasuxi
gasca, rogorc qarTveli sazogadoebis winaSe, ise peterburgSi. (61. 757). igi aRniSnavda, rom analogiuri usamarTloba Cadenili iyo federalistebis mimarTac (mag: senakSi CiCuas arCevnebis gauqmeba), rac ar SeiZleba dabraldes social-demokratebs, iseve, rogorc federalistebs ver dabraldebaT arCevnebis organizatorTa sxva
codvebi.
braldebebze: `1) rom quTaisis da foTis arCevnebis s.
f.-ebisgan gasaCivrebiT TiTqos 5 xma davukargeT socialdemokratebs, ramac saboloo Sedegebze gavlena moaxdina.
2) administracia s. f.-ebs uWerda mxars, rodesac ganzrax
80
asaCivrebda arCevnebs. 3) quTaisis guberniis glexoba ar
mTvlis warmomadgenlad da rwmunebulobas s. d.-ebs aZlevs~, varlam gelovani Semdeg pasuxs aZlevs: `quTaisis
arCevnebi pirvelad kadetma WilaZem gaasaCivra, gavixsenoT, rom senakis mazraSi memamuleebma gaaSaves gegeWkori
da gavida social-federalisti Tavadi CiCua. saCivris
gamo arCevnebi meored daniSnes da CiCuas ar misces monawileobis saSualeba. mec leCxumis mazraSi meored momiwia kenWisyram. gavixsenoT isic, rom quTaisis arCevnebis
gauqmebas win uZRoda administraciis TviTneboba k. abaSiZis sawinaaRmdegod (igi I da II saTaTbiros amomrCeveli
iyo Sorapnidan).
sagubernio arCevnebSi s. f.-ebs hqondaT 18 xma, s. d-ebs
12 (ase rom 5-ic rom mimatebodaT araferi Seicvleboda),
3 kenWi ki saerTo mowinaaRmdegis iyo da angariSSi Casagdebi ar aris. 8 glexi amomrCevlidan 7 Cemi winaaRmdegi
imitom iyo, isini s. d.-ebisgan iyvnen arCeulni da partiis
direqtivebs unda damorCilebodnen~ (83. 53).
evgeni gegeWkoris `uflebebis~ dasacavad peterburgSi
TavgamodebiT ibrZodnen misi partiuli megobrebi akaki
Cxenkeli da karlo CxeiZe. pirvelma saTaTbiros sxdomaze
xelaRebiT ganacxada, rom `gelovani glexkacobis deputati ar aris~ (46. 15) da `quTaisis guberniis demokratiam
Tavisi interesebis dacva daavala mas da CxeiZes da ara
gelovans~, razec cnobili publicisti a-i. (albaT Salva
amirejibi. ix. 178. 145) werda: `2 aseTi deputatis yola
saTaTbiroSi, romlebic mudam winaaRmdegni iqnebian da
mudam ase skandalurad ganmartaven deputat gelovanis
yovel gamosvlas (laparakia 1912 wlis 13 dekembris sityvaze, razec qvemoT gveqneba saubari _ b. k.), sakuTar
gulze 2 Sxamiani gvelis yolas niSnavs, isini kbenas arasodes moiSlian~ (47. 5).
Cxenkelis usagno replikas varlam gelovanma saTaTbiroze ganmartebiT upasuxa (`viwropartiuli davis aq
gamotanas urigobad vTvlio~) da samediatoro sasamarTloSi uCivla. gelovanis sityvebs mTeli saTaTbiro taSiT Sexvedria (46. 15). mas kita abaSiZis winaaRmdeg mimar81
Tuli braldebebisgan dacvac mouxda: `partiam me abaSiZis Semdeg meore kandidatad damasaxela da mas Semdeg,
rac amomrCevlad gasvla Seukres abaSiZes, me davrCi bunebriv kandidatad. WiaTuris bankis direqtori abaSiZe
avadmyofobis gamo zafxulSi sazRvargareT wavida (sxvaTa Soris iqidanac aqtiurad TanamSromlobda `saxalxo
gazeTSi~ _ b. k.), s. d.-ebma ki gauvrceles binZurad banki
aTiaTas maneTobiT gaqurda da sazRvargareT gaiqcao~.
(43. 58).
evgeni gegeWkoris mier 1912 wlis 8 noembridan (gazeTebSi `luC~ da `den~) dawyebuli kampania varlam gelovanis winaaRmdeg sabolood dasrulda 1914 wlis ianvarSi
samediatoro sasamarTlos ganaCeniT (36. 16; 65. 18; 61. 10951096). orive, momCivani da mopasuxe mxare faqtiurad
bralmdeblad
mogvevlina.
erTi
mxriv
socialdemokratiulma partiam da saTaTbiros fraqciam sasamarTlos warudgina 4 SekiTxva, meore mxriv saTaTbiros
trudovikTa fraqciam da saqarTvelos socialistfederalistTa partiam 9 SekiTxva. varlam gelovanma
procesis dawyebisTanave ganacxada, rom damarcxebis
SemTxvevaSi
uars
ityoda
deputatobaze.
`gelovangegeWkoris saqmes~ ganixilavda 5 mosamarTlisgan Semdgari kolegia, maTgan 2 (potresovi da kroxmali) socialdemokratebis, xolo 2-ic (vodovozovi, berenStabi) trudovikebis wardgenilni iyvnen, Tavmjdomareobda kuzmin
karavaevi. gelovanis oficialur advokatebad dainiSnen
akademikosi maqsim kovalevski da giorgi zdanoviCi, gegeWkoris advokati iyo cnobili menSeviki aqselrodi.
social-demokratTa braldebis ZiriTad punqtebze: 1)
quTaisis arCevnebis Sedegebi orjer gamiznulad gauqmda
varlam WilaZis da irodion tyeSelaSvilis saCivrebiT. 2)
foTis arCevnebi gauqmda anTimoz bokerias da konstantine Telias saCivrebiT. kolegiam erTxmad upasuxa: procesze ver damtkicda maTi federalistoba, an siaxlove am
partiasTan. magram foTis SemTxvevaSi partia valdebuli
iyo presaSi oficialuri gancxadebiT gamijnoda am pirovnebebs.
82
sasamarTlom aramarTlzomierad cno gegeWkoris gancxadeba presiT: `sfp administraciasTan SeTanxmebiT moqmedebda arCevnebSio~.
sasamarTlom uaryofiTi Sefaseba misca orive dapirispirebuli mxarisgan winasaarCevno kampaniisas gamoyenebul
sapolemiko tons da dasaZraxis saqcielad miiCnia presiT
oponentebis lanZRva, Tumca xazi gaesva imasac, rom warmodgenili
masalebis
mixedviT
am
mxriv
socialdemokratebi ufro gamoirCeodnen.
sainteresoa, rom giorgi zdanoviCma, rogorc advokatma, `imereTis~ winaaRmdeg mimarTuli braldebebi, gaabaTila Semdegi gancxadebiT: `es gazeTi araa partiuli
organo, masSi federalistebTan erTad weren kadetebi da
progresistebi, es gazeTi zogadad progresuli mimarTulebisaa. Cven gvindoda gveqcia igi Cvens organod, magram
redaqcia _ sadac umetesoba arafederalistia Cvens winaaRmdeg wavida. sazogadod kavkasiaSi sfp-s ar aqvs Tavis organo~. es ukanaskneli fraza, ra Tqma unda, gadaWarbebulia, magram `imereTis~ amorfulobis da SidawinaaRmdegobebis faqti SemdgomSi datrialebulma movlenebmac daadastura (ix. $8).
sasamarTlo ganaCens daerTo calkeul mosamarTleTa
da advokatTa gansakuTrebuli azrebi. trudovikTa mxare
amgvarad abaTilebda v. gelovanis SemTxveviTi da ukanono gadeputatebis miTs: `amomrCevelTa ricxvi da ganawileba partiebs Soris: 18 gelovanis momxre da ara 17, 15 _
winaaRmdegi, maTgan mxolod 12 iyo aSkara momxre social-demokratebis, 3 iyo upartio. romlebic SesaZlebelia
iseTive
mowinaaRmdegeni
yofiliyvnen
socialdemokratebis, rogorc federalistebis. amdenad 5 amomrCevlis gamoricxva ar iZleva garkveul pasuxs arCevnebis
Sedegebze~ (61. 1096). Tu gaviTvaliswinebT, rom progresistebi federalistebs social-demokratebTan SedarebiT
`nakleb borotebad~ Tvlidnen, gamarTlebulia es prognozi _ Tuki gelovani marto ar iyrida kenWs da mowinaaRmdege eyoleboda social-demokratis saxiT, maSin mas
progresistebic dauWerdnen mxars da 5 social-demokrati
83
amomrCevlis damatebis SemTxvevaSic igi mainc gaimarjvebda 21 xmiT 17 winaaRmdeg.
mogvianebiT quTaisis sadeputato mandati kvlav gaxda
vnebaTa Relvis sagani. varlam gelovanis tragikuli
sikvdilis Semdgom, 1915 wlis 9 agvistos saTaTbiros
sxdomaze wamoiWra axali arCevnebis sakiTxi da nacionalistebma aqtiuri winasaarCevno kampaniac wamoiwyes, xolo social-demokratebma quTaiseli amomrCevlebis aRdgenisTvis daiwyes brZola (foTeli amomrCevlebi umaRlesi senatis gankargulebiT ukve damtkicebulni iyvnen),
radgan kanoniT deputati Zvel amomrCevlebs unda aerCiaT
(39. 138, 153), magram arCevnebi saomari viTarebis gamo ver
Catarda da quTaisis guberniis sadeputato vakansia saTaTbiros arsebobis bolomde darCa.
III saTaTbro
IV saTaTbiro
memarjvene
52
65
Tav: xvostovi, moad:
markov-II
rusi nacionalistebi
93
88
Tav: balaSovi. moad:
bobrinski
centristebi
_
32
Tav: vladimir lvovi
oqtiabristebi
133
98
Tav: antonovi
progresistebi
39
48
Tav: efremovi
kadetebi
53
59
Tav: miliukovi, moad:
Singarevi
muslimTa fraqcia
poloneTis kolo
9
11
6
9
Tav: tevkelevi
Tav: sveJinski
belarus-polonellitvelni
6
6
Tav: putkameri
trudovikebi
14
10
Tav: Ziubinski. moad:
kerenski
social-demokratebi
14
14
Tav: CxeiZe. moad: malinovski
upartioni
16
7
partiebi
fraqciis xelmZRvaneli
IV saxelmwifo saTaTbiros muSaobis dawyebisTanave Camoyalibda is struqtura da meqanizmi, rac TiTqmis Se84
narCunda saTaTbiros arsebobis bolomde. qvemoT motanil diagramaze naTlad Cans IV saxelmwifo saTaTbiros
partiuli struqtura da cvlileba III saTaTbirosTan SedarebiT.
garda saparlamento partiebisa arsebobda msxvili
dajgufebebi, romlebic ZiriTadad saarCevno kuriis mixedviT kompleqtdeboda. glexTa jgufSi (Tav: evseevi)
gaerTianebuli iyo 55 deputati, maT Soris gelovani, papajanovi da jafarovi. kazakTa jgufSi (Tav: xarlamovi) _
15, moqalaqeTa jgufSi (Tav: arofeevi ) _ 92, erobaTa
jgufSi (Tav: varun-sekreti) _ 94 deputati.
saTaTbiros muSaobis gasaSuqeblad uSualod Tavridis sasaxleSi ganTavsebuli iyo presis warmomadgenlobebi. maTgan 32 sazRvargareTis Jurnal-gazeTis biuro,
danarCeni adgilobrivi. prioriteti dedaqalaqis presas
hqonda. peterburgis 28 da moskovis 7 gazeTi iyo warmodgenili saTaTbiros kuluarebSi, maSin roca provinciis
presas oden 27 gazeTi warmoadgenda. maTgan mxolod erTi (isic ararusulenovani) iyo kavkasiis samefisnacvlodan _ somxurenovani `mSaki~, romelic ara partiuli,
aramed saqalaqo niSniT iyo SerCeuli (q. tfilisi) da
misi redaqtori 1913 wlidan, gardacvlili aleqsandre
qalanTaris nacvlad misive vaJi levon qalanTari gaxda.
(193. 300).
saTaTbiros SigniT arsebobda komisiebi, maTgan 8 mudmivmoqmedi iyo. arsebobda droebiTi komisiebic. samive
qarTveli deputati aqtiurad iyo CarTuli komisiebis
muSaobaSi. maT TiTqos ganawilebuli hqondaT funqciebi
da Cvens warmomadgenlebs arcerTi komisia ar dautovebiaT uyuradRebod. SedarebiT naklebad dakavebuli maT
Soris, rogorc fraqciis Tavmjdomare da amdenad fraqciuli muSaobiT datvirTuli, iyo karlo CxeiZe. amasTan
ganmkargulebel komisiaSi, 6-kaciani qvekomisiis mdivnad
arCeuli iyo varlam gelovani. am statistikuri monacemebidan TvalnaTliv ikveTeba qarTuli deputaciis _ memarcxene banakis warmomadgenelTa gansakuTrebuli aqtiuroba. Tu gaviTvaliswinebT, rom mudmivi komisiebis mu85
SaobaSi deputatTa 55% iRebda monawileobas, 3 qarTveli
deputatis 5 adgili (rac 165% niSnavs) udaod maRali
maCvenebelia. amis garda droebiT komisiebSic sakmaod
aqtiurobdnen Cveni deputatebi. CxeiZe samiwaTmoqmedo komisiaSi, Cxenkeli _ `nakazis~ komisiaSi, xolo gelovani
da Cxenkeli erTad 3 komisiaSi (sasamarTlo reformebis,
adgilobrivi TviTmmarTvelobis, sakanonmdeblo ganzraxulobaTa mimarTulebebis) moRvaweobdnen.
IV saxelmwifo saTaTbiros mudmivmoqmedi komisiebi
1. sabiujeto _ 67 kaci (Tav: aleqseenko _ oqtiabristi)
_ CxeiZe
2. safinanso _ 44 kaci (Tav: deriugini _ nacionalisti)
_ gelovani
3.
biujetis aRmasrulebeli _ 44 kaci (Tav: godnevi _
oqtiabristi)
4.
saredaqcio _ 11 kaci (Tav: meiendorfi _ oqtiabristi)
5. SekiTxvebis _ 44 kaci (Tav: vetCinini _ nacionalisti)
_ Cxenkeli
6.
sabiblioTeko _ 11 kaci (Tav: episkoposi anatoli _
memarjvene)
7.
piradi Semadgenlobis _ 11 kaci (Tav: skoropadski)
_ Cxenkeli
8.
ganmkargulebeli _ 22 kaci (Tav: kovzani _ oqtiabristi) _ gelovani
diagramulad qarTveli deputatebis komisiebSi saqmianoba Semdegnairad gamoisaxeba.
komisia
gelovani
CxeiZe
Cxenkeli
droebiTi
3
1
4
mudmivi
2
1
2
sul
5
2
6
qarTveli deputatebis erTianobas maTi saerTo memarcxeneoba ganapirobebda. ukidures memarcxeneTa banaki,
miuxedavad simcirisa (14 social-demokrati, 10 trudovi86
ki), yvelasaTvis angariSgasawev Zalas warmoadgenda,
`radgan yvelam icoda, rom isini mosaxleobis didi
umravlesobis rCeulni iyvnen~ _ samarTlianad SeniSnavs
aron avrexi (89. 47).
orive fraqciaSi 1-1 warmomadgeneli (trudoviki Ziubinski da social-demokrati CxeiZe) iyvnen wina saTaTbiros deputatebi da bunebrivia swored isini airCies
fraqciis liderebad. trudovikTa Soris saukeTeso oratorad aleqsandr kerenski iTvleboda da mcire xanSi
faqtiur lideradac _ fraqciis Tavmjdomared iqca (ix. II
Tavis $ 5), mesame pozicia _ fraqciis mdivnis posti, ekava
varlam gelovans.
social-demokratTa Soris aRiarebuli lideri iyo
karlo CxeiZe da iseve rogorc wina saTaTbiroSi amjeradac fraqcias Tavmjdomareobda. fraqciis 2 mimarTulebidan bolSevikTa 6-euli, rogorc muSaTa kuriis deputatebi, malinovskis meTaurobiT, arCeulni iyvnen ZiriTadad centraluri ruseTis samrewvelo olqebidan. menSevikebi ki ganapira raionebidan, maT Soris 3 kavkasieli
iyo (CxeiZe, Cxenkeli, skobelevi _ fraqciis mdivani).
trudovikTa fraqciaSi maRali wris sazogadoebis simravle da social-demokratTa Soris kavkasielebis primati miiCnia am fraqciaTa damaxasiaTebel niSnad kadetma
deputatma velixovma, romelmac IV dumas vrceli opusi _
poema uZRvna (203. 20). ai es nawyvetic:
`Трудов не любит трудовик.
А "пролетарии всех стран"
Слились в один кавказский стан~.
IV saxelmwifo saTaTbiro 58-Tviani arsebobis manZilze mowveuli iyo 5-jer. TiToeuli mowveva, rogorc
wesi Sedgeboda: saSemodgomo, sazamTro da sagazafxulo
sesiebisgan. Tumca I msoflio omis dawyebam saTaTbiros
Cveuli ritmuli muSaoba kalapotidan amoagdo. IV saxelmwifo saTaTbiros samuSao grafiki amgvaria:
sesiebi
I
saSemodgomo 15.XI _
II
15.X _
III
IV
V
19.VII _
1.XI _
87
21.XII.1912 7.XII.1913
zamTris
21.I _
5.IV.1913
sagazafxulo 24.IV _
25.VI.1913
14.I _
28.III.1914.
15.IV _
20.VI.1914
27.I.1915
3.IX.1915
16.XII.1916
9.II _
27.III.1916
14.II _
27.II.1917
16.V _
20.VI.1916
26.VII.1914
(sagangebo
sxdoma)
rogorc am ganrigidan Cans saTaTbiros muSaobaSi iyo
1 wliani, faqtiuri umoqmedobis periodi. saomar pirobebSi carizmi yvelanairad Seecada sakanonmdeblo organos
Tavidan moSorebas, rasac saSinao viTarebis garTuleba
da masobrivi ukmayofileba mohyva. daZabulobam piks
miaRwia 1915 wlis Semodgomaze. yvela politikuri Zala
Tu sazogadoebrivi gaerTianeba erTxmad moiTxovda saTaTbiros mowvevas. memarjvene oqtiabristebi guCkovis
meTaurobiT amis aucileblobas swored saomari pirobebiT xsnidnen (99. 14186; 191), ruseTis saqalaqo da saerobo
kavSirebis krebebi demokratiuli monapovrebis xelyofad,
`warsul sibneleSi mibrunebis mcdelobad~ uTvlidnen
premier-ministrs am gadawyvetilebas (113. 206), niSandoblivia rom premieris am TviTnebobas, rac ra Tqma unda
imperatorisa da rasputinisgan iyo kurTxeuli, protestiT Sexvda TviT ministrTa kabineti da sazonovi (sagareo saqmeTa ministri) gadadgomiTac ki daimuqra (1. 17).
trudovikTa lideri kerenski daTxovnis motivs _ `duma areulobis da revoluciis budeao~, winaswargamiznul
demagogiad Tvlida, `am tyuiliT surT dumaze xelis
Sewmenda qveyanaSi gamefebuli qaosis gamo da amdenad samarTlianad moaCvenon dumis daTxovnac~ (92. 204). saerobo
krebis saxelze imperatorisTvis warsadgen moTxovnaTa
Soris eria moskovis qalaqis sabWosTvis gagzavnili 2
depeSa ivane andronikaSvilis (baTumis qalaqis sabWo) da
ivane Ciqovanis (quTaisis qalaqis sabWo) xelmoweriT (1.
51). depeSebSi gamoTqmuli iyo mxardaWera saTaTbiros
mowvevasTan dakavSirebiT.
88
$2. saqarTvelos sakiTxi ruseTis IV saxelmwifo
saTaTbiroSi
IV saxelmwifo saTaTbiros arCevnebSi politikur
ZalTa dapirispireba saqarTvelosTvis avtonomiur uflebaTa miniWebis sakiTxis garSemo koncentrirdeboda. saTaTbiroSi wargzavnili deputatic am niSniT ganizomeboda.
social-demokratebi, ganTqmulni nihilizmiT yovelive
erovnulis, gansakuTrebiT ki saxelmwifoebrivi suverenitetis mimarT pirveli burJuaziuli revoluciis Semdeg
iZulebulni xdebian taqtikuri mosazrebiT Secvalon damokidebuleba (42. 14).
qarTvel social-demokratebSi (mxedvelobaSi gvaqvs
menSevikTa fraqcia, radgan bolSevikebi legalur politikur cxovrebaSi faqtiurad ar monawileobdnen) Tavi
iCina samma mimarTulebam:
1) partias gamoeyo avtonomistTa fraqcia vladimer
darCiaSvilis meTaurobiT, romelmac 1908 wlidan gazeT
`alionis~ saSualebiT daiwyo Tavisi ideebis propaganda.
maTi azriT kavkasia unda yofiliyo mTliani avtonomiuri erTeuli, romlis SigniT iarsebebda teritoriuli
(kompaqturad mosaxle qarTvelebisTvis) da kantonuri
(gafantulad da Sereulad mosaxle somex-TaTarTaTvis)
TviTmmarTvelobebi.
2) partiis erT-erTma avtoritetulma liderma akaki
Cxenkelma imperiis SemadgenlobaSi saqarTvelos SezRuduli TviTmmarTvelobis idea wamoayena (faqtobrivad
farTo saerobo TviTmmarTveloba). igi uaryofda mTeli
kavkasiis avtonomiis ideas, principiT `moSorebuli centralizmi isev sjobs maxlobel centralizms~.
sainteresod aris social-demokratTa es ganwyoba naCvenebi kavkasiis mefisnacvlis uqveSevrdomiles adresSi:
`maT jer sabolood ver daudgeniaT programa da avtonomiis saxeoba. Tumca zogadad separatizmi ar aris saSiSi,
radgan kompaqturi mosaxleoba kavkasiaSi ar aris, erebi
89
erTmaneTSia Sereuli da aravin moisurvebs rusi mmarTvelobis nacvlad sxva eris mmarTveloba hyavdes~ (196. 20).
polieTnikurobis SemTxvevaSi politikuri avtonomiis
dauSvebloba iyo 1912 wlis 10 dekembers saxelmwifo saTaTbiros sxdomaze Cxenkelis mier warmoTqmuli sityvis
ZiriTadi principi. amave principiT qarTvel menSevikTa
aRiarebuli lideri noe Jordania 1912-1915 wlebSi erovnul sakiTxze gamoqveynebul werilebSi mxars uWers kavkasiis avtonomias _ ara politikursa da eTnikurs,
aramed ekonomikurs, `radgan saqarTvelo mWidro kavSirSia kavkasiis sxva kuTxeebTan da Seadgens erT ekonomikur erTeuls~. Jordania, romelic kulturuli avtonomiis poziciaze idga, mogvianebiT aRiarebs teritoriulkantonur, `darCiaSviliseul~ avtonomias. (158. 63).
3) tradiciuli, orTodoqsuli pozicia, wereTlis da
CxeiZis meTaurobiT, romelic kategoriulad uaryofda
`klasobriv brZolaSi proletariatis Zmuri erTianobis
gamTiSvel yovelgvar avtonomias~, rogorc karlo CxeiZe
acxadebda saxelmwifo saTaTbiroze: `ruseTis yvela
erebs unda mieniWoT Tavisufleba. am Tavisuflebas ki
aniWebs Tavis Tavs da sxvebsac is, vinc mas Tavisi maxvilis wverze atarebs. mxolod maSin, roca rusis xalxi
Tavs gainTavisuflebs SeiZleba Seudges Tavis tanjul
Zmebis ganTavisuflebas. arc IV dumas da arc mTavrobas
ar SeuZlia Tavisuflebis micema~ (53. 7).
avtonomiis sakiTxze social-demokratebTan mZafri dapirispireba da polemika hqonda vasil wereTels, nacionalistTa `Zveli~ da `axali~ Taobis Tavisebur mekavSires, erovnul-demokratTa ideur winamZRols.
`uro~ social-demokratebis partias naxevradxumrobiT
`ar gvinda avtonomias~ partias uwodebs. maT iezuituri
principiT gamoiyenes avtonomiis ideis popularoba revoluciis periodSi, Semdeg ki xeli aiRes da kategoriulad uaryves. Tumca TviT maTi partiis rigebSi fraqciebis gaCena da erovnuli sakiTxis seriozuli gadasinjva
mowmobs, uros azriT, social-demokratiis ideur krizisze da erovnul-demokratiuli ideebis gamarjvebaze
90
(42. 27). am azrs emxroba giorgi lasxiSvilic, federalistTa erT-erTi lideri da sabuTad saTaTbiros arCevnebis Sedegebi mohyavs.
orive guberniaSi amomrCevelTa saerTo raodenobidan
38 kaci ekuTvnoda an mxars uWerda social-demokratebs,
xolo 36 kaci socialist-federalistebs (147. 281). es monacemebi udaod metyvelebs federalistTa popularobis
gazrdaze, iseve rogorc erovnul sakiTxSi socialdemokratebis marjvniv gadaxraze.
vasil wereTeli avtonomiis sakiTxze msjelobisas
xSirad mimarTavs politikur paralelizmebs, rac mis
naazrevs kidev ufro sainteresos xdis. igi socialdemokratebs demokratiis naklebobas sayvedurobs, radgan
`iyo demokrati muSaTa sakiTxSi da amave dros gejavrebodes avtonomiis xsenebac ki, demokratia ar aris~.
`uro~ demokratiis nimuSad miiCnevs aSS da sxva federalistur saxelmwifoebs (Sveicaria, avstralia, kanada),
sadac TiToeul Stats Tavisi parlamenti da mTavroba
gaaCnia, rac biurokratizms maqsimalurad zRudavs. vinaidan demokratia warmoudgenelia centralistur, Tanac
monarqiul saxelmwifoSi, avtonomiaze `gamwyrali~ social-demokratebi maTda uneblied gamodian carizmis
damcvelebad. social-demokratTa ZiriTadi debulebis,
rom jer socialuri Tavisuflebis mopovebaa saWiro
mTel imperiaSi da Semdeg cal-calke nacionaluris, sapasuxod v. wereTeli iSveliebs osmaleTis imperiis magaliTs, rodesac sulTnebma ver gamoiCines saTanado windaxeduleba, ar mianiWes avtonomia arabebs, makedonelebs,
albanelebs, riTac xeli Seuwyves imperiis rRvevas (42.
28).
saTaTbiros muSaobis dawyebis win varlam gelovans
interviu CamoarTva baqoSi gadasaxlebulma Jurnalistma
ganma (cnobili qarTveli federalisti giorgi lasxiSvili) (149. 70). deputatma isaubra Tavis samomavlo gegmebze, xazi gausva, rom aRiarebs ruseTis erTianobas, magram aucileblad Tvlis am farglebSi erTa TviTgamorkvevas da avtonomias, rogorc qarTvelebisTvis, ise impe91
riis sxva erebisTvis, rac gamoricxavs erovnul umciresobaTa SezRudvas.
v. gelovani avtonomias Tvlida Tavisi sadeputato
moRvaweobis programa _ maqsimumad, dauyovnebliv gansaxorcieleblad ki miiCnevda eklesiis, erobis, umaRlesi
skolis, qarTuli enis uflebisaTvis muSaobas.
gelovani Tavis SesaZleblobebs realurad afasebda
da acxadebda, rom misi funqcia amoiwureboda rusi xalxisaTvis qarTvelobis survilis da miswrafebebis gacnobiT, magram im droisaTvis esec wingadadgmuli nabiji
iyo, radgan qarTveli eris interesebis da moTxovnilebebis Sesaxeb ruseTis sazogadoebam TiTqmis araferi icoda.
v. gelovanis pasuxismgeblobaze da muSaobis survilze
metyvelebs is faqtic, rom man Sromis jgufs miaSura,
riTac Tavi aarida martoxela deputatis umweo mdgomareobas da imTaviTve ganacxada, rom mWidrod iTanamSromlebda kavkasiis sxva deputatebTan, miuxedavad imisa,
rom maTi umetesoba social-demokrati iyo (41. 99).
carizmis nacionaluri politikis Serbileba da
sifrTxile daadastura ministrTa sabWos Tavmjdomaris
vladimer kokovcevis saangariSo moxsenebam saxelmwifo
saTaTbiros sxdomaze. moxsenebaSi man gverdi auara erovnul problemas, gakvriT isaubra erobis Taobaze, mxolod ara kavkasiaSi.
kokovcevis deklaraciaSi kavkasia miCneuli iyo TviTmmarTvelobisTvis uunaro, arapraqtikul regionad. ararusebi premierma `nacmenTa~ (erovnuli umciresoba) erTian,
damamcirebel kategoriaSi moaqcia, misi TqmiT `ruseTis
orTaviani arwivis frTebqveS yvela erovneba ipovis adgils mSvidobiani cxovrebisaTvis~ (141. 56).
mogvianebiT kokovcevi kidev ufro met sifxizles da
sifrTxiles moiTxovs, stolipinis meTodebiT gamowveuli reaqciis gasaneitraleblad. Sinagan saqmeTa ministr maklakovTan Sexvedrisas premierma moiTxova imperiis masStabiT erovnuli sakiTxis gaumwvavebloba, radgan erovnuli SuRli xels uSlis jansaR saxelmwifoe92
briv politikas, ruseTis imperias ki didmniSvnelovani
saqmeebi aqvs gadasawyveti. `sagareo viTarebac daZabulia,
am pirobebSi Ria rusifikatorul politikaze xelis aRebaa saWiroo~ _ askvnida mTavrobis Tavmjdomare (61. 4).
saqarTvelos mimarT ruseTis imperiis damokidebulebis SefasebaSi (nikoloz II-is mmarTvelobis periodi) arsebobs alternatiuli mosazrebebic, rom imperatori
qarTveli erisadmi keTilad iyo ganwyobili da araerTxel gaukeTebia sasargeblo saqme, magram Tavi rom davaneboT saqarTvelos istoriaSi erT-erT yvelaze `sisxlian~ ocwleuls (nikoloz II-is epoqa), ruseTis imperiis interesebSi qarTuli saqmis keTeba verafriT ver
moTavsdeboda. ubralod nikoloz II-is dros ukve damdgari iyo imperiis daisi da tradiciuli politika `maxvili da Taflakveri~ ufro mkveTri da swrafad Senacvlebadi gaxda.
ruseTis pirveli revoluciis miwuruls Tavisuflebis
SegrZnebam im zomamde miaRwia, rom ruseTis saerobo da
saqalaqo moRvaweTa krebaze (moskovi, 1905 wlis seqtemberi) miRebul dadgenilebaSi aRiniSna: `roca damyardeba
samoqalaqo Tavisufleba da ganxorcieldeba wesieri saxalxo warmomadgenloba sakonstitucio uflebiT (e. i.
saxelmwifo saTaTbiro _ b. k.), mTeli imperiisTvis gaixsneba gza adgilobriv avtonomiaTa dasamyareblad~ (155. 53),
magram am dadgenilebis gamomwvevi suliskveTeba Cqara
`stolipinis halstuxebiT~ gaifanta, ramac 5-6 wlis manZilze gansazRvra ruseTis saxelmwifo politika.
miuxedavad amisa, ar SeiZleba yuradReba ar mivaqcioT
nikoloz II-is Tavisebur damokidebulebas qarTvelebisadmi (isic faqtia, rom sasaxlis kamariliaSi mravlad
iyvnen qarTvelebi, maT Soris: saxelmwifo sabWos arqivariusi fanCuliZe, ialtis qalaqisTavi ivane dumbaZe, mixeil andronikovi, mefis maminacvali giorgi ServaSiZe_201.
584; 206. 225, 250, 265), rac imperatoris sentimentaluri
bunebiTac SeiZleba aixsnas, magram dabejiTebiT SeiZleba
iTqvas, rom amas ar hqonda da arc SeiZleboda hqonoda
politikis rangSi ayvanili xasiaTi (`qarTvelTa mfarve93
loba~ absoluturad disonansuria ruseTis saimperio
politikasTan mimarTebaSi), vinaidan yvela im mmarTvelma,
romelmac dauSva gadaxveva saxelmwifoebrivi interesebidan sicocxliT zRo sakuTari sisustisaTvis (romanovTa dinastiidan petre III-is da pavle I-is gaxsenebac sakmaoa amis naTelsayofad).
nikoloz II-is `Tbili~ damokidebuleba qarTvelebisadmi Semoifargleboda viwro-naTesauri wriT, romelic bagrationTa gvarTan iyo dakavSirebuli.
saqme exeba erTi romantikul-tragikuli siyvarulis
istorias, romelmac erTmaneTs daakavSira bagrationTa
da romanovTa samefo gvarebi. erekle II-is qaliSvilis da
siZis ioane bagration-muxranbatonis Camomavalma, muxranbatonTa umcrosi Stos warmomadgenelma konstantine
aleqsandres Ze bagration-muxranbatonma (1889-1915), romelic samefo dacvaSi msaxurobda fligel-adiutantad,
gaicno da TavdaviwyebiT Seiyvara nikoloz II-is Zmiswuli
tatiana konstantines asuli romanova. qaliSvilmac
grZnobas grZnobiT upasuxa da axalgazrdebma ojaxis
Seqmna gadawyvites. am ambavs uaryofiTad Sexvda sasimamro, didi mTavari konstantine aleqsandres Ze, romlis
erT-erT arguments isic warmoadgenda, rom sasiZo maT
saimperatoro Rirsebas ar Seefereboda. ambavi SeiZleba
tragikulad dasrulebuliyo, rom TviT nikoloz II ar
Careuliyo saqmeSi. mas rogorc Cans moewona tatianas
rCeuli, amitom TviTonve daloca axalgazrda wyvili da
Zmac daawynara, ganumarta bagrationTa uZvelesi istoria
da samefo Rirseba. isic aRniSna, rom damoyvreba aseT
Zvel da sapatio gvarTan romanovebisTvis sasixarulo
unda yofiliyo.
mogvianebiT konstantine muxranbatonma moxalised miaSura pirveli msoflio omis fronts (rogorc samefo
ojaxis wevri igi arasamxedrovaldebuli iyo) da rusuli
monarqiisadmi usazRvro rwmeniT aRsavse tragikulad
daiRupa omSi. (sikvdilis Semdeg daajildoves giorgis
jvriT). am ukanasknel daskvnas is ambavic adasturebs,
rom man kategoriuli uari uTxra antirusul SeTqmule94
baSi Tanamonawileobaze qarTvel TavadiSvilebs _ rusuli armiis oficrebs (183. 109-121).
albaT swored am naTesauri grZnobebis gamoxatuleba
iyo nikoloz II-is mxridan qarTuli monarqiis aRdgenis
mcdeloba, rasac bunebrivia formaluri xasiaTi eqneboda,
iseve, rogorc fineTsa da poloneTSi, magram odnav mainc
daakmayofilebda qarTvelTa erovnul Tavmoyvareobas,
rac nawilobriv upasuxebda ruseTis saxelmwifoebriv
interesebs _ zemodan SekveTili avtonomiiT gaeneitralebinaT saqarTveloSi erovnul-gamanTavisuflebeli moZraobis gavlena.
swored am principiT iqna SerCeuli monarqis kandidatura _ igi araqarTveli da romanovebis yurmoWrili mona
unda yofiliyo, georgievskis traqtatis fiqtiuri aRdgenis gamoxatuleba. saqarTvelos ukanaskneli mefis giorgi
XII-is SvilTaSvils ilia grigolis Ze bagrations, gardacvlils 1899 wels, darCa qvrivi elisabed bezobrazova.
swored es saimedo da uwyinari qali SearCies saqarTvelos momaval dedoflad.
1907 wlis dekemberSi ruseTis imperatorma nikoloz IIm elisabed bezobrazova-bagrationisa aRiara saqarTvelos samefo taxtis memkvidred, magram elisabedi ar dakmayofilda fiqtiuri tituliT da Seecada realuri Zalauflebis mopovebasac. man `saqarTvelos sakiTxi~ gansaxilvelad Seitana senatSi, sagareo saqmeTa saministrosa da ministrTa sabWoSi. 1910 wels Camovida tfilisSi da
daiwyo proklamaciebis gavrceleba `monarqiis aRdgenis~
mowodebebiT. Jandarmeriam elisabed bagrations Tvalyuris devneba dauwyo.
1912 wlis zafxulSi qarTveli Tavadaznaurobis maRal
CinebSi gavrcelda misi broSura `SekiTxva saxelmwifo
saTaTbiros kavkasiis administraciis ukanono saqmianobis
Sesaxeb~, ramac gansakuTrebuli aJiotaJi gamoiwvia. Cqara
mefisnacvlis moadgiles senator vatacis Seatyobines,
rom policias xelT Cauvarda broSura `sruliad ruseTis istoria _ qarTuli sakiTxi~, romlis avtoris _
elisabed bagrationis azriT saqarTvelos sakiTxi `saer95
TaSoriso traqtats~ (georgievskis) eyrdnoba, ruseTis
imperia ki mxolod moskovis saxelmwifosgan rodi Sedgeba, aramed sxva ganapira qveynebisganac (180. 13).
amdenad elisabed bagrationi georgievskis traqtatis
farglebSi saqarTvelos avtonomiur monarqias moiTxovda. ar aris SemTxveviTi, rom peterburgSi mis warmomadgenlad da advokatad daniSnuli iyo varlam gelovani,
romelic SesaZlebelia elisabedis farTo politikur
ganazraxSic _ politikuri partiis SeqmnaSic iRebda monawileobas. am organizacias unda darqmeoda `sruliad
ruseTis saxalxo kavSiri~ da unda gamoerkvia imperiis
metropoliasa da kolonizebul erebs Soris arsebuli
winaaRmdegobis safuZvlebi, romlis mizezi `wminda xasiaTis faqtebis ucodinrobiT aixsneba~.
bunebrivia aseT seriozul politikur moRvaweobas imperiis uSiSroebis samsaxurebi gulgrilad ver Sexedavdnen. elisabed bagrationi jer Zalis gamoyenebiT gaiwvies
peterburgs, iq ki yovelmxriv SezRudes da mis auracxel
saCivrebs da pretenziebs 1913 wlis 30 ianvars uzenaesi
senatis saboloo ganaCeniT uariT upasuxes. (180. 13).
marTalia elisabed bezobrazovas taxt-gvirgvini ar
Rirsebia, magram nikoloz II-sac Tavisi 1907 wlis gadawyvetileba ar Seucvlia, rac iuridiul iaraRad iqca saqarTvelos avtonomiisaTvis mebrZolTaTvis.
caristuli kolonializmis pirobebSi arsebul faqtiurad erTaderT oficialur erovnul dawesebulebas _
Tavadaznaurobis deputatTa sakrebulos pirveli revoluciis
gariJraJze
gauCnda
survili
xelmwifeimperatorisTvis Seexsenebina saqarTvelos damoukideblobis istoriuli safuZvlebi da is uflebebic, rac
qveyanas georgievskis traqtatma dautova.
xelmwife_imperatoris memkvidre aleqsis dabadebasTan
dakavSirebiT sakrebulom uqveSevrdomilesi adresi da
milocva aaxla nikoloz II-s. ilia WavWavaZis, grigol
diasamiZis da mixeil gedevaniSvilis iniciativiT mefisTvis misarTmev adresSi sakrebulom CarTo avtonomiis,
parlamentis da sxva demokratiuli moTxovnebi. 1905 wlis
96
1 aprils krebam mixako maCablis winaaRmdegobis miuxedavad 44 xmiT 4-is winaaRmdeg miiRo adresi (121. 116; 159. 92).
Tumca imperiis Sinagan saqmeTa saministrom mas blokireba gaukeTa da tfilisis gubernatoris saSualebiT sakrebulos Seatyobina – `adresis imperatorisTvis mirTmeva
SeuZleblad vcaniTo~. amitom ukve 17 oqtombris manifestis Semdeg tfilisis guberniis Tavadaznauroba, albaT
meti imedebiT aRsavse, Seikriba avtonomiis sakiTxze
samsjelod. 19 noembers sxdomam saboloo dadgenileba
ver gamoitana mazrebis TavadaznaurTa winamZRolebis
dauswreblobis gamo (26. 2).
miuxedavad amisa dabejiTebiT SeiZleba iTqvas, rom
1905 wlis 1 aprils saimperatoro karis winaSe pirvelad
dadga Riad saqarTvelosTvis avtonomiur uflebaTa miniWebis sakiTxi. SeiZleba imis varaudic, rom ukve revoluciis qariSxlebis gadavlis Semdeg nikoloz II-m da
umaRlesma xelisuflebam zemoTaRwerili manevri _ saqarTvelos monarqiis fiqtiuri aRdgenis mcdeloba
swored qarTveli Tavadaznaurobis am moTxovnis safuZvelze, e. i. qarTuli sazogadoebriobis Tvalsazrisze
dayrdnobiT gaakeTa.
caristuli xelisuflebis winaSe saqarTvelos avtonomiis meored moTxovna, oRond amjerad sajarod, mTeli
qveynis gasagonad ganaxorciela varlam gelovanma saxelmwifo saTaTbiros tribunidan. miuxedavad socialdemokratebis mtkicebisa varlam gelovani srulebiTac
ar iyo SemTxveviTi da saqmeSi Cauxedavi pirovneba, razec
misi sityvis gawonasworebuloba da diplomatiuri xasiaTic metyvelebs.
varlam gelovani jer kidev 1906 wels I saxelmwifo
saTaTbirosTan Seqmnil `avtonomistTa kavSirSi~ muSaobda mdivnad (Tavmjdomare iyo a. i. lednicki-119. 13). maTTan
aqtiurad TanamSromlobda ilia WavWavaZe da saTaTbiros
komisiaSi lednickis daxmarebiT gansaxilvelad Seitanes
saqarTvelos avtonomiis sakiTxi, rac `poloneTis sakiTxis~ paralelurad unda damdgariyo dRis wesrigSi (125.
109, 125), Tumca aRar moeswro.
97
lednickisTan qarTvelebis TanamSromloba SemdgomSic
gagrZelda, rodesac I msoflio omis pirobebSi SesaZlebeli gaxda poloneTis damoukidebloba da 1916 wlis 17
agvistos gigo alSibaiam da kita abaSiZem milocvis werili gaugzavnes lednickis, pasuxad man Tanadgomis da
erTad brZolis survili gamoxata. poloneTis damoukideblobis konteqstSi `saqarTvelos sakiTxma~ saerTaSoriso doneze gaiJRera mixako wereTlis da giorgi kereseliZis 1917 wlis 25 ianvris mimarTvaSi aSS prezident
vudro vilsonisadmi. mimarTvaSi gamoTqmuli iyo madliereba prezidentis humanuri ideebisadmi, poloneTis damoukideblobis cnobis gamo da Txovna, momaval sazavo
kongresze mxardaWera gamoecxadebina saqarTvelos damoukideblobisTvisac. (69. 22).
poloneTis saxelmwifoebriv uflebaTa oficialurma
aRiarebam maRalCinosan qarTvel moxeleebsac gauRviva
imedebi, gansakuTrebiT 1915 wlis 25 agvistodan kavkasiis
mefisnacvlad yofili mTavarsardlis, didi mTavris nikoloz nikolozis Zis daniSvnis Semdgom. cnobili iyo
misi simpatiebi qarTvelebis mimarT, albaT amiT SeTamamebulma quTaisis qalaqis Tavma Ciqovanma misasalmebel depeSaSi CarTo farTo politikuri TviTmmarTvelobis miniWebis Txovna, rac upirvelesad msoflio omSi qarTvelTa
gansakuTrebuli Tavdadebisa da sisxldaTxevisTvis boZebuli jildo unda yofiliyo.
ruseTis ministrTa sabWos Tavmjdomaris v. kokovcevis gamosvlis pasuxad v. gelovanma TavisTavze aiRo kavkasiaSi saerobo reformis proeqtis saTaTbiroze gatanis
moTxovna-SekiTxvis iniciativa da sxva deputatebisgan
xelmowerebic Seagrova saTanado kvotis dasagroveblad
(46. 14). mas es imdenad aucilebel da saSur saqmed miaCnda, rom baqoSi sasikvdilo sarecels mijaWvuli Svilic
ki datova, romelic mamis unaxavad gardaicvala. v. gelovanis did sulier simxneves da vaJkacobas sagangebod aRniSnavs Svilis gardacvalebasTan dakavSirebiT gagzavnil samZimris Ria werilSi arCil jorjaZe (61. 779).
98
1912 wlis 13 dekembers varlam gelovani avida saTaTbiros tribunaze. mis win gamosulma akaki Cxenkelma kritikuli Sefaseba misca kokovcevis deklaracias, yuradReba gaamaxvila erobis, universitetis ararsebobaze,
mTavrobis tradiciulad agdebul damokidebulebaze
mcirericxovani erebis mimarT da 5 wlis manZilze kavkasiis sakiTxis mifuCeCebaze saxelmwifo saTaTbiroSi (53.
3).
kidev ufro zogadkavkasiuri iyo karlo CxeiZis gamosvla. rac mniSvnelovania, orivem kategoriulad uaryo
kavkasiaSi separatizmis yovelgvari arseboba (46. 14).
Cxenkelis `erTa TviTgamorkvevis da Tanasworobis
ideas~ `urom~ bundovani uwoda, mTlianad gamosvlas ki
pativmoyvareobis zeimi, partiuli demonstracia. `uros~
TqmiT kokovcevis deklaraciis paToss, rom amierkavkasia
mzad ar aris avtonomiisTvis, aucileblad unda mohyoloda deputatTa ukmayofileba, bolosdabolos TviT
`anbanis uqoneli albaneTis damoukidebloba cno mTelma
evropam~ _ dasZens publicisti (42. 65).
varlam gelovanis gamosvla frTxilad da awonili
sityviT iwyeba, igi dawvrilebiT axasiaTebs saqarTveloSi Seqmnil viTarebas da marTalia realobisadmi xarkis
gadaxdiT, magram mainc kategoriulad ayenebs saqarTvelos avtonomiis sakiTxs. es imgvari politikuri gamWriaxobiT da mowifulobiT gaakeTa v. gelovanma, rom
memarcxeneTa taSic ki daimsaxura. misi sityva globalurad Seexo yvela qarTul satkivars (enis, skolis, eklesiis, socialuri problemebi) da Semajameblad politikuri moTxovna wamoayena.
varlam gelovanis sityvas araerTgvarovnad Sexvdnen
saqarTveloSi. adgilobrivi social-demokratebi gelovanis sityvas sustad Tvlidnen, maTi azriT a. Cxenkelis
sityvam savsebiT gaarkvia erovnuli sakiTxi. mogvianebiT
social-demokratTa aRiarebuli oratori irakli (kaki)
wereTeli imasac ki acxadebda: `1917 wlamde da revoluciamde saqarTvelos nacionalur-teritoriuli avtonomiis moTxovna saerTod ar wamouyenebiaTo~ (163. 216-217).
99
`kldeistebis~ azriT gelovanis gamosvlam ver gamoiwvia saTanado rezonansi, rac avtonomiis sakiTxis mkrTalad dasmiT ki ar iyo gamowveuli, rogorc socialdemokratebs hgoniaT, aramed TviT rusuli parlamentarizmis sisustiT, romelsac `yuri gaCveuli aqvs finlandiis `did samTavroze~, poloneTis `samefoze~... amdenad
es siaxle ver aRiqva da ver miiRo saTanadod (47. 5). aseTive mosazrebas gamoTqvams `uroc~, igi aRfrTovanebulia
da `marTalia _ wers igi, _ es ar iyo yumbaris gaskdoma,
magram, rogorc cnobilia WeSmariteba Znelad miikvlevs
gzas~ (42. 69).
saqarTvelos politikuri uflebebisaTvis brZola saTaTbiroSi koncentrirda saerobo TviTmmarTvelobis
garSemo, rac samive qarTveli deputatis mizans (mxolod
sxvadasxva formiT) warmoadgenda. jer kidev III saTaTbiroSi am sakiTxis dasmis mcdelobas kategoriulad SeewinaaRmdega umaRlesi mmarTveloba, premier stolipinis
TqmiT: `...[Tqven] gadaaqcevT maT nacionalur TviTmmarTvelobad. is revoluciuri erobebic gveyofa, rac centralur ruseTSi gvaqvs~.
III saTaTbiros Tavmjdomare aleqsandr guCkovi amgvarad asabuTebda Tavis pozicias: `Cveni mizani kavkasiaSi
rusuli elementis momZlavrebaa, erobis kanonSi gvinda
SevitanoT muxli _ romlis Tanaxmad moxeleTa naxevari
erobaSi rusi iqneba. amas Tqven ar miiRebT, amitom sulac
arafers ar mogcemT~. (211. 770).
varlam gelovanma Tavisi pirveli gamosvlis Semdgom
kidev 2-jer, 1913 wlis 18 da 20 maiss, saTaTbiroze biujetis ganxilvisas Riad ganacxada kavkasiisTvis avtonomiuri mmarTvelobis miniWebis aucileblobaze. man gaugebroba uwoda memarjveneTa mxridan voroncovis liberalizmis kritikas _ rac moCvenebiTia da misi frTxili
xasiaTiT aris gamowveuli, sinamdvileSi ki yvelaferi
Zveleburadaa. kavkasiaSi reformebis `sioc ki ar qris~
(43. 60).
varlam gelovanma mrisxane pasuxi gasca kokovcevis
sabiujeto demarSs _ sadac imgvarad iyo dasuraTebuli
100
viTareba, TiTqos ganapira mxareebi, mcirericxovani erebi
ruseTis centraluri guberniebis xarjze arsebobdnen.
man statistikur monacemebze dayrdnobiT daanaxa deputatebs, rom ganapira mxareebis (amierkavkasia, baltiispireTi, poloneTi, belarusia, malorosia) saSemosavlo wili
xazinaSi 813 mln. maneTiT ganisazRvreba, gasavali ki
mxolod 576 mln.-ia.
Cvenma deputatma farda axada premieris statistikur
manipulaciebs, kerZod a/k rkinigzidan 28 mln. maneTis
Semosavlis daufiqsireblobas, ukeT centralur Semosavlebze miweras, Tumca gasavalSi 20 mln. maneTi _ rkinigzis Senaxvis da movlis xarjebi tfilisis gubernias
ekisreba. gelovanis azriT samxedro xarjebi ar unda
CaiTvalos adgilobriv xarjad, arasworad aris dagegmili `okrainebis~ sabiujeto gasavlebi _ 26% samxedro
saqmeze da mxolod 4% ganaTlebaze.
varlam gelovanis azriT Zarcvaa, rodesac kavkasiis
mTeli savargulebis 52% xazinis xelTaa. yaCaRobis saxe
miiRo biujetis Sevsebis iseT mniSvnelovan wyaroze, rogorc arayia, saxazino monopoliis dawesebam. mTeli imperiis 3 mlrd.-ian biujetSi 1 mlrd. arayze modis. kavkasiaSi es cifri 25% aWarbebs. am finansuri domxalidan
varlam gelovanis azriT erTaderTi gamosavali arsebobs
_ saerobo TviTmmarTveloba, rac gulisxmobs politikur
da ekonomikur damoukideblobas (85. 139). erobis sakiTxi
gelovanma dasva 1914 wlis 14 martis sxdomazec (28. 14).
TviTmpyrobelobam ganapira regionebSi saerobo moZraobis TavisTvis sasurveli mimarTulebis misacemad
moawyo mosaxleobis winaswari gamokiTxva (41. 135), ris
safuZvelzec moxdeboda saerobo sazRvrebis dadgena. es
ki niSnavda guberniebis da olqebis sazRvrebis gadasinjvas, rac bunebrivia Selaxavda mravali eris nacionalur
interesebs. gansakuTrebiT rTuli viTareba Seiqmneboda
iseT Wrel regionSi _ rogoric kavkasiaa. teritoriis
gamo sxvadasxva erebs Soris mosalodneli dapirispireba
ki sabolood CaSlamde miiyvanda erobis dawesebis saqmes,
rac Seadgenda kidec carizmis interess.
101
federalistTa Soris gaCnda pozicia (samson fircxalavas, kita abaSiZis da giorgi zdanoviCis meTaurobiT),
romelic aseT viTarebaSi kompromisze wasvlas moiTxovda. maTi azriT qarTuli erobis (rac maTi rwmeniT momavalSi avtonomiad gadaiqceoda) subieqtad mxolod qarTvelebiT kompaqturad dasaxlebuli teritoriebi unda
qceuliyo (e. w. `udao teritoria~, `realuri mosaxleobis
principi~), danarCeni ki `sadao~ da molaparakebis sagani
iqneboda (kerZod, soxumis okrugi anu afxazeTi, zaqaTalis okrugi anu saingilo, borCalo, javaxeTi da Sida
qarTli). am Tvalsazrisma gaiJRera kievis arasaxelmwifoebriv erTa konferenciazec, rac kritikis qarcecxlSi
gaatares qarTvelma erovnul-demokratebma (182. 215; 126.
118.)
evgeni krinickis mier momzadebuli e. w. `guberniebis
gadamijvnis proeqti~, romelSic mTavari adgili ekava
SavizRvispira guberniis farglebSi soxumis okrugis da
quTaisis guberniis nawilis Sesvlas, 1913 wlis 5 agvistos kavkasiis mefisnacvlis saxeliT gansaxilvelad Seitanes saxelmwifo saTaTbiros komisiaSi. am proeqts win
aRudgnen varlam gelovani da saxelmwifo sabWos wevri
erisTavi.
kavkasiis administraciisgan iyo `tfilisis guberniis
gadamijvnis proeqtis~ gatanis mcdeloba, rac somxuri
finansuri oligarqiis karnaxiT iyo Sedgenili. es idea
CanasaxSive iqna likvidirebuli. saboloo mcdeloba did
mTavar nikoloz nikolozis ZesTan aris dakavSirebuli.
misi proeqtiT TiToeuli gubernia calke saerobo erTeuli iqneboda (e. i. sul 5). dadebiTi faqti iyo soxumis
okrugis uSualod quTaisis guberniaze da zaqaTalis
okrugis Tbilisis guberniaze mierTeba. daRestani, baTumi
da yarsi saolqo erobis statuss miiRebdnen. calke saerobo erTeulebad somexTa moTxovnis safuZvelze gamocxaddeboda qalaqebi tfilisi da baqo. (69. 24).
am proeqtebis gverdis avliT kavkasieli deputatebi
aqtiurad iRwvodnen saTaTbiroSi erobis sakiTxis sabolood gadasaWrelad. ukve varlam gelovanis tragikuli
102
aRsasrulis Semdgom, romlis damsaxurebac saerobo moZraobaSi deputat papajanovis TqmiT gansakuTrebuli iyo,
saTaTbiros komisiis doneze 1915 wlis 22 ivliss imarTeba sagangebo TaTbiri (45. 21), romlis gadawyvetilebaTa
safuZvelzec axali sesiis dros _ 1916 wlis 17 marts
Cvenma deputatebma debatebi moawyves parlamentSi.
papajanovma nacionalur uflebaTa ukeT uzrunvelyofisaTvis dasva rTuli, 3-safexuriani (ubani, olqi, mxare)
erobis dawesebis sakiTxi. amasTan bolo, samxareo erobaSi nebayoflobiTi gaerTianebis uflebiT. 17 martis ganxilvaSi nacionalisturi ganwyobilebiT gamorCeuli iyo
akaki Cxenkelis sityva, rac saTaTbiros arsebobis bolosaTvis misTvis damaxasiaTebeli Seiqmna. es gamosvla imiTac iyo mniSvnelovani, rom am periodSi saTaTbiroSi
erTaderTi qarTveli deputatiRaa, gelovanis gardacvalebas daemata CxeiZis mZime avadmyofobac.
akaki Cxenkelis TqmiT, `mTavrobam veragulad daarRvia
ruseT-saqarTvelos xelSekruleba, romlis ZaliTac saqarTvelos sruli avtonomia ekuTvnis (igulisxmeba
georgievskis traqtati _b. k.), es xelSekruleba kanonTa
krebulSia Setanili. ra movaleobis Sesruleba SeuZlia
moiTxovos mTavrobam, romelic TviTon ar asrulebs araviTar movaleobas. Cven moviTxovT demokratiul erobas~.
amgvari mZafri ganxilvis Semdgom saTaTbirom mizanSewonilad miiCnia kavkasiaSi erobis SemoReba da TviTmmarTvelobis komisias daavala kanonis momzadeba (63. 536).
erobis sakiTxi ukanasknelad 1916 wlis 8 dekembers ganixiles. imjerad CxeiZem da kerenskim erTiani frontiT
gailaSqres da daiwunes saerobo kanonproeqti, rogorc
adgilobrivi mosaxleobis da saqalaqo mmarTvelobis
uflebaTa SembRalavi.
saerobo moZraobis, rogorc avtonomiuri uflebebisTvis brZolis Semadgeneli nawilis, gaaqtiurebas xelisuflebam upasuxa mkveTri demarSiT. ukve agoniaSi myofi
imperia emzadeboda kavkasiis samefisnacvlos (am formaluri suverenobis) salikvidaciod da kavkasiis sageneral-gubernatoros
Sesaqmnelad,
eqs-premier
trepovis
103
TavmjdomareobiT (63. 775), magram Tebervlis burJuaziulma revoluciam am ganzraxvasac da saTaTbiroSi saqarTvelos uflebebisaTvis brZolis saWiroebasac wertili
dausva.
104
$3. socialuri sakiTxebi saTaTbiroSi da qarTveli
deputatebi
IV saxelmwifo saTaTbiros arsebobis periodSi saqarTvelosTan dakavSirebuli sxvadasxva socialuri tipis im sakiTxTa Soris, rac am uwyebis ganxilvis sagans
warmoadgenda, umniSvnelovanesi iyo e. w. `xizanTa sakiTxi~.
oficialuri, debulebiTi ganmartebiT xizani iseTi
glexia, romelic Tavisi surviliT daesaxla memamulis
miwaze, SeinarCuna piradi Tavisufleba da miwis sargeblobaSi garkveul gadasaxads ixdis. kanoniT, xiznis statusis miReba 1891 wlamde dasaxlebul glexs SeeZlo (67.
18). Tumca, xSirad xiznis saxels, miwis damkvidrebis mizniT bevri araxizani epotineboda, rasac tragediamdec ki
mihyavda saqme. magaliTad, sofel xizabavradan (javaxeTi)
gadmosaxlebulma qarTvel kaTolikeTa 15 komlma sofel
skraSi iyida Tavad SalikaSvilis mamuli 1500 desetina 40
aTasad. maT Seiamxanages adgilobrivi glexebi da erTad
apirebdnen miwis SeZenas, magram am ganzraxvas win aRudgnen mezobeli soflis osebi, romlebic Tavs xiznebad
(Tumca mTavrobam ar daumtkica statusi) da miwis mflobelebad acxadebdnen. Sexla-Semoxlas 2 qarTveli glexi
da soflis patri Seewirnen. analogiuri viTareba Seiqmna
Tavad ciciSvilis mamulTan dakavSirebiT, romelic SeiZina mdivanma, magram osma xiznebma igi ar SeuSves nasyid
miwaze. (47. 10-12, 36).
xiznebis didi umetesoba iyvnen Sida qarTlsa da borjomis xeobaSi mcxovrebi osebi, TiTo-orola xizani guria-samegreloSic iyo (126. 129). maTi mTavari damcvelebi
iyvnen social-demokratebi, xolo mowinaaRmdegeni erovnul-demokratiuli jgufi da Jurnali `klde~.
Salva amirejibis azriT xizanTa instituti TavisTavad, TandaTanobiT gauqmdeboda da am procesis daCqareba,
xizanTa privilegirebul mdgomareobaSi Cayeneba cudis
mets arafers moitanda. `qarTveli Tavad-aznaurobis mamulebi ucxo elements _ os glexobas Cauvardeba xelT,
105
rac eTnografiul rukas Sida qarTlSi Zlier Secvlis~
(47. 12). problemas amgvarad uyurebda federalistTa partiis mniSvnelovani nawili, arCil jorjaZe... Tumca partiis erT jgufs (`saxalxo gazeTis~ garSemo) orWofuli
pozicia ekava, rac garkveulad aZnelebda zeda eSelonebSi xiznobis sakiTxis Cvens sasargeblod dayenebas. metic,
`saxalxoelebi~ da `Temi~ TiTqmis ar Camouvardebodnen
social-demokratebs `kldeistebis~ SefasebaSi _ `urapatriotebi~, `Tavad-aznaurobis apologetebi~... aseTi epiTetebiT amkobdnen erovnul Zalebs (41. 123).
qarTul istoriografiaSi pirvelad xizanTa qarTvel
glexobasTan uflebrivi gaTanabrebis uaryofiTi Sedegebis Sesaxeb swori da samarTliani daskvna gamoitana merab vaCnaZem (134. 107). xizanis miwaze dakanoneba, rasac
iTvaliswinebda erevnis vice-gubernator strelbickis da
sxva `gamaTavisuflebeli~ proeqtebi, xels uwyobda qarTul miwaze ucxotomelis damkvidrebas da arTulebda
isedac rTul demografiul viTarebas.
xizanTa ganTavisuflebis sakiTxi gansakuTrebiT aqtualuri gaxda III saxelmwifo saTaTbiros mier 1912 wlis 9
ivniss droebiTi valdebulebis salikvidacio proeqtis
miRebis Semdgom, rac saxelmwifo sabWom 13 dekembers
daamtkica (122. 165). qarTveli Tavadaznauroba moiTxovda
xiznebis TandaTanobiT ganTavisuflebas, kerZo sakuTrebis SebRalvis gareSe.
xiznobis sakiTxi pirvelad III saTaTbiroSi wamoWra
social-demokratiulma fraqciam (1911 wlis maisi), rac
Tavadaznaurobis winaaRmdegobis gamo gadaido, sakiTxis
arasakmarisad Seswavlis sababiT. IV saTaTbirosaTvis
momzadda 2 proeqti: 1. social-demokratTa fraqciis (30
deputatis xelmoweriT). 2. kavkasiis mefisnacvlis sabWosi. es ukanaskneli xiznebis droebiTvaldebulTa mdgomareobaSi Cayenebas da miwebis dauyovnebliv maT sakuTrebaSi gadacemas iTvaliswinebda (64. 1). sabWom uaryo Tavadaznaurobis Suamdgomloba xiznebisaTvis Tavisufali
moijaradris statusis miniWebis Sesaxeb (148. 314).
106
1913 wlis maisidan saTaTbiros agrarulma qvekomisiam
daiwyo xizanTa proeqtebis Seswavla. orgzis, 1913 wlis
29 noembersa da 1914 wlis TebervalSi moewyo ganxilva.
varlam gelovanis didi mcdelobis Sedegad `strelbickiseuli~ xizanTa proeqti, Tavdapirveli mowonebis miuxedavad qvekomisiam uaryofiTad Seafasa (sainteresoa, rom
xizanTa sakiTxze gelovans konsultaciebs uwevdnen
aleqsandre yifSiZe da mixeil maCabeli). gelovanis amgvarma poziciam gaaafTra social-demokratebi, maT Riad
moTxoves trudovikTa fraqcias, gaeZevebina Tavisi Semadgenlobidan varlam gelovani, amgvari `aramemarcxenuli~
saqcielisTvis, rac gamoixateboda glexTa interesebis
winaaRmdeg galaSqrebaSi. am braldebas maT daurTes gelovanis Zveli, saadvokato saqmianobis masalebi (e. w.
`uxuTis saqme~), rac maTi azriT kidev ufro amuqebda v.
gelovanis _ `Tavadobis am apologetis~ politikur imijs.
trudovikTa fraqciam da piradad a. kerenskim daiwyo
am saqmis gamoZieba. miuxedavad masTan gelovanis axlo
urTierTobisa qarTveli deputati Zalian mZime mdgomareobaSi aRmoCnda. qarTuli erovnuli interesebis dacvis
mizeziT Tavisi poziciis axsna trudovikTa fraqciis winaSe, visTvisac qarTuli `erovnuli interesebi~ arafrismTqmeli da metic, uaryofiTi tonis matarebeli iyo,
gaumarTlebeli iqneboda.
amitom varlam gelovani iZulebuli xdeba ganacxados
Tavisi poziciis gadasinjvis Sesaxeb. am taqtikur nabijs
amjerad
`kldeistebis~
ganrisxeba
moyva.
gelovans
uwodes `SantaJisti~, romelic mxolod partiis direqtivebs misdevs da TviTon ver erkveva saqmis arsSi (48. 24).
rogorc Cans, es taqtikuri ukandaxevis idea marTlac
centridan modioda, magram faqtia, rom politikuri debatebis pirveli raundis mogebiT gelovanma upirvelesad
dro moigo (cota xanSi I msoflio omic daiwyo da xiznebi aRaravis gaxsenebia, vidre TviT social-demokratebi
ar movidnen xelisuflebaSi, 1917 wels). principul midgomas am sakiTxisadmi SeiZleba mxolod daeCqarebina
107
xiznobis gauqmebis procesi da evno saqmis interesebisaTvis.
sxva danarCen socialur sakiTxebTan dakavSirebiT
qarTveli deputatebi Tu erTiani frontiT ar gamodiodnen saTaTbiroze, yoveli SemTxvevisaTvis saerTo azri
mainc gaaCndaT da erTmaneTs ar upirispirdebodnen. qarTuli enis uflebebi skolaSi, umaRlesi saswavleblis da
qarTuli eklesiis interesebi, sasamarTlo reformis ganxorcieleba kavkasiaSi _ sakiTxTa es speqtri aRelvebdaT
qarTvel deputatebs omiswina periodis saTaTbiros muSaobisas.
1912 wlis ivnisSi miRebuli axali saswavlo kanonis
Tanaxmad isedac Seviwroebul mdgomareobaSi myofi qarTuli ena (kviraSi mxolod 2 saaTi), saerTod amovarda
savaldebulo saswavlo saganTa ricxvidan da bedis anabara iqna migdebuli e. i. saxazino dafinansebis Sewyvetis
gamo TiToeuli skolis pedsabWos individualurad unda
gadaewyvita eswavlebina Tu ara es sagani da unda moeZebna kerZo qvelmoqmedi, vinc daafinansebda saswavlo xarjebs (44. 27). es iniciativa ekuTvnoda quTaisis guberniis
saswavlo olqis direqtor krupskis.
saqarTvelos da qarTvelobis winaaRmdeg iyo mimarTuli axali kanonis kidev erTi punqti. uqmdeboda 1882 da
1907 wlebis debuleba da saxalxo da saero skolebis I
klasSi Semavali bavSvi swavlas imTaviTve rusulad
iwyebda. Zveli kanoniT 4 Tve mainc (ianvramde) saswavlo
procesi mimdinareobda qarTulad da mxolod Semdeg gadadiodnen rusul enaze. amdenad es mcire uflebac erTmeodaT qarTvel bavSvebs. gansakuTrebiT antiqarTulad
ganwyobili saswavlo olqis inspeqtorebi grozdovi da
gasparianci daumorCileblobis SemTxvevaSi pedagogebs
skolidan daTxovniT emuqrebodnen (74. 2).
1913 wlis ianvarSi social-demokratiulma fraqciam
saTaTbiroSi Seitana SekiTxva am sakiTxze. SekiTxvas
SeuerTda varlam gelovanic. es iyo pirveli SemTxveva
qarTveli deputatebis erToblivi brZolisa amdeni xnis
ubrad yofnis Semdgom. Tumca imdroindelma qarTulma
108
presam, orive banakidan, kvlav gaagrZela arafrismTqmeli
da erTurTis ganmaqiqebeli masalebis publikacia. imjerad davis sagani iyo bavSvuri kinklaoba Temaze: `vin
Seitana
pirvelad
SekiTxva
saTaTbiroSi,
socialdemokratTa fraqciam Tu varlam gelovanma~.
6 Tebervals saTaTbiroSi moewyo ganxilva am SekiTxvis saswrafoobasTan dakavSirebiT. Cxenkelis gancxadebiT esaa garusebis axali etapi saqarTveloSi, CxeiZem
xazi gausva im garemoebas, rom am faqtamde TandaTanobiT
midiodnen saswavlo olqis mesveurni, rodesac masiurad
niSnavdnen pedagogebad rusebs. amiT qarTvel bavSvebs
skolac SeaZules (54. 31). saTaTbirom uaryo am SekiTxvis
siCqare. gelovanma scada sakiTxis gadarCena da deputatebs SesTavaza sakiTxis komisiisTvis gadacema da 2 kviraSi daskvnis warmodgena, magram Sovinisturad ganwyobilma saTaTbirom arc es kompromisuli winadadeba miiRo.
IV saxelmwifo saTaTbiros ganxilvis sagans warmoadgenda kavkasiaSi umaRlesi saswavleblis daarsebis sakiTxic. marTalia qarTul sazogadoebaSi iyo mcire jgufi, romelic Tvlida, rom `rusulenovani umaRlesi saswavleblisaTvis brZolas~ jobda energia mimarTuliyo
saSualo ganaTlebis gaumjobesebisaken. albaT am ganwyobilebis gamoZaxili iyo is faqti, rom jer kidev XIX s-is
80-iani wlebidan dawyebul `sauniversiteto kampaniaSi~
qarTuli sazogadoeba Zalian dagvianebiT CaerTo (144.
493).
xelisuflebam umaRlesi saswavleblis statusi `universitetidan~ `politeqnikuramde~ daaqveiTa, oden formaluri TanxmobiT dakmayofilda, xolo mSeneblobisaTvis xazinidan kapikic ki ar gauRiaT. amiT kargad isargebla somxurma burJuaziam, tfilisis qalaqis Tavis al.
xatisovis meTaurobiT da mdidari somexi komersantebis
daxmarebiT Tavisi xarjebiT Seudga mSeneblobas, Tumca
saamisod sruliad uvargisi _ navTluRis teritoria iqna
SerCeuli, rac daamtkica kidec mefisnacvalTan Seqmnilma
samSeneblo komitetma, sapirispirod tfilisis guberniis
109
Tavad-aznaurobisagan SeTavazebuli saburTalos nakveTebisa.
paralelurad umaRles donezec mimdinareobda brZola
kavkasiaSi pirveli umaRlesi saswavleblis daarsebisaTvis. imperiis Sinagan saqmeTa da ganaTlebis ministrebis
winaaRmdegobis miuxedavad (maTi mTavari argumenti iyo
universitetisagan mosalodneli saSiSroeba, kavkasiis, am
isedac rTuli regionis, revolucionerebiT avsebisa),
stolipinis sikvdilis Semdeg es procesi daCqarda da
1912 wlis 20 ivliss nikoloz II-m dasturi misca politeqnikumis daarsebas.
1913 wlis 4 marts IV saxelmwifo saTaTbirom daadgina
tfilisSi umaRlesi saswavleblis gaxsnis aucilebloba.
4 ivniss varlam gelovanma saTaTbiros tribunidan mkacrad gaakritika ganaTlebis ministri am procesis SeferxebisaTvis da trudovikTa fraqciis iniciativiT saTaTbirom moiTxova sapoliteqnikumo kanonproeqtis daCqareba. Tumca sabiujeto komisiisagan SemuSavebuli kanonproeqti saTaTbirom sakmaod gvian 1916 wlis 20 ivniss
miiRo, isic akaki Cxenkelis daJinebuli moTxovniT. kanonproeqts ratificireba gaukeTa saxelmwifo sabWomac
(40. 136).
I msoflio omma Seaferxa politeqnikumis mSenebloba,
mis ganaxlebaze aqtiurad iRwvodnen saxelmwifo saTaTbiros deputatebi. 1915 wlis seqtemberSi papajanovi sTavazobda xatisovs daeTanxmebina mefisnacvali moeca finansuri garantia, rac uzrunvelyofda varSavis politeqnikumis tfilisSi evakuacias. am iniciativas uaryofiTad
Sexvda vaWrobis ministri maxovski. 20 seqtembers ki ganaTlebis ministr ignatievs ewvivnen deputatebi jafarovi, papajanovi, skobelevi da SesTavazes nebismieri evakuirebuli politeqnikumis baqoSi gadatana, Tumca arc es
SeTanxmeba Semdgara (15. 64).
saTaTbiros pirveli sesiebis dros gansakuTrebuli
aJiotaJi mohyva kavkasieli deputatebis mier sasamarTlo
reformebis moTxovnas imperiis samxreT regionebSi, rac
Tavis droze ar daasrules. 1913 wlis 28 maiss iusticiis
110
saministros wliuri biujetis saTaTbiroze damtkicebisas akaki Cxenkelma moiTxova sasamarTlo procesis dros
adgilobrivi, ararusi mosaxleobisaTvis Tarjimnis dadgena. varlam gelovanma kidev ufro daazusta es sakiTxi
da xarjTaRricxvaSi moiTxova Tanxebis gamoyofa mosamarTleebisTvis adgilobrivi enebis Sesaswavlad, xolo
reformis aucilebel nawilad miiCnia mxolod iseTi mosamarTleebis daniSvna, romlebic floben adgilobrivi
mosaxleobis enas. saTaTbirom kenWis yriT miiRo gelovanis formula (43. 68).
Cveni deputatebis mniSvnelovan warmatebad SeiZleba
CaiTvalos adgilobrivi sasamarTlos Sesaxeb demokratiuli
kanoni, rac ruseTis imperiis 9 samxreTul guberniaze
vrceldeboda. kanoni amoqmedda 1914 wlis 1 ianvridan da misi ganxorcieleba unda dasrulebuliyo 5 weliwadSi (85. 50).
didi rezonansi mohyva sinodis biujetis ganxilvas saTaTbiroSi 1913 wlis maisSi. CxeiZisa da kerenskis saTaTbiros sxdomidan gaZevebas protestiT Sexvda saTaTbiros
fraqciaTa didi nawili; social-demokratebma, trudovikebma,
kadetebma da progresistebma datoves darbazi da darCenilma 152 deputatma uproblemod miiRo sinodis biujeti. am
faqtis gaTvaliswinebiT grigol rasputinis SuamdgomlobiT
momavali sesiisaTvis sinodma warmoadgina kanonproeqti,
romlis Tanaxmad saeklesio saqmeebTan dakavSirebuli nebismieri sakiTxi da kanonebi mxolod uwmindesi sinodis kompetencia iqneboda da saTaTbiros ar eqneboda misi ganxilvis
ufleba (54. 58).
es iyo uaryofiTi movlena qarTuli eklesiisaTvis, radgan saTaTbiroSi qarTveli deputatebi ase Tu ise axerxebdnen misi interesebis dacvas, amis Semdgom es SeuZlebeli
iqneboda miTumetes im periodSi mimdinareobda afxazeTis
(soxumis) eparqiis saqarTvelos saegzarqosodan CamoSorebis
kampania, eklesiebis rusul yaidaze gadakeTeba, saxarebis
afxazurad Targmna...
SeiZleba davaskvnaT, rom socialur sakiTxebTan dakavSirebiT qarTveli deputatebis saqmianoba saTaTbiroSi, sxva
ufro mniSvnelovan problemebTan SedarebiT warmatebuli iyo.
111
$4. social-demokratiuli fraqciis qarTveli deputatebi
IV saTaTbiroSi
IV saxelmwifo saTaTbiroSi yvelaze aqtiuri da SesamCnevi, mcirericxovnobis miuxedavad, iyo socialdemokratTa fraqcia. mis birTvs ki amierkavkasieli deputatebi qmnidnen: fraqciis Tavmjdomare karlo CxeiZe,
fraqciis mdivani maTe skobelevi da akaki Cxenkeli.
SemTxveviTi rodia, rom `НОВОЕ ВРЕМЯ~ CxeiZe-Cxenkelis
duets uwodebda `yelSi gaCxeril Zvlebs~. meore mxriv
maT akritikebdnen qarTveli memarjvene nacionalistebi,..
`maT xma ar amouRiaT saqarTvelos mdgomareobaze, mis
gmirul brZolaze omSi, gaWirvebaze, SimSilsa da ngrevaze,... mxolod zogad proletariatis problemebi (86. 169).
magram erovnuli satkivari maTTvisac saTaTbiros 5wliani arsebobis manZilze TandaTanobiT aqtualuri
xdeba. gansakuTrebiT dasafasebelia Cxenkelis Rvawli,
romelic ukanaskneli sesiebis dros saTaTbiroSi darCenili faqtiurad erTaderTi qarTveli deputatia.
maTi upiratesoba martod myof gelovanTan SedarebiT
isic iyo, rom isini xSirad erTmaneTis saqmes akeTebdnen,
rodesac ardadegebis dros CxeiZe peterburgSi iyo saqmeebiT dakavebuli, Cxenkeli Tavis saarCevno olqis garda
tfilisis guberniasac moinaxulebda, da piriqiT.
CxeiZis da Cxenkelis iniciativiT damkvidrda deputatebis mier saarCevno olqebSi Casvlis, sakuTar amomrCevlebTan sesiebs Soris periodSi Sexvedrisa da problemaTa gacnobis tradicia. pirveli amgvari voiaJi 1913
wlis zafxulSi Sedga. mas win uZRoda Sinagan saqmeTa
ministr maklakovis cirkulari, romelic Seicavda kodeqsis im muxlebis Sinaarsis dawvrilebiT aRweras, romelTa ZaliTac SeiZleboda saTaTbiros deputatis pasuxisgebaSi micema, im SemTxvevaSi Tu igi saTaTbiros saqmianobis mosaxleobisaTvis gacnobis sababiT daiwyebda Tavisi ideebis propagandas (23. 94).
gansakuTrebiT mkacri meTvalyureoba dawesda memarcxene deputatebze. informaciebi maTi yoveldRiuri ga112
daadgilebebisa da Sexvedrebis Sesaxeb uklebliv `oxrankaSi~ igzavneboda. Tumca `filerebi~ xSirad uxerxul
mdgomareobaSic aRmoCndebodnen xolme. magaliTad, tramvais memanqaneTa gaficvis dros Seqmnili faetonebis deficitis gamo xelidan gausxltaT CxeiZe,.. meore SemTxvevaSi CxeiZe skobelevis manqaniT tfilisidan kaxeTSi
gaemgzavra da bunebrivia, amjeradac daikarga TvalTaxedvis aredan.
k. CxeiZis 1913 wlis saardadegebo marSruti: Tbilisi
(1. VII) _ fuTi _ Tbilisi (12. VII) _ fuTi (24. VII) _ Tbilisi (31. VII) _ yarsi (4. VIII)_ baqo (6. VIII) _ Tbilisi (16.
VIII) _ fuTi _ Tbilisi (29. VIII) _ Telavi _ siRnaRi _
Tbilisi (4. IX) _ peterburgi (15. IX).
a. Cxenkelis marSruti: yarsi (8-15. VII) _ sariyamiSi _
ardagani _ olTisi _ axalcixe _ tyibuli _ baTumi (21.
IX) _ foTi (26. IX) _ soxumi (28. IX).
Cveni deputatebis aqtiurobaze miuTiTebs am mokle
xanSi ganxorcielebul saqmeTa ubralo CamonaTvalic:
Suamdgomloba yarsisaTvis saqalaqo TviTmmarTvelobis
miniWebis aRZvraze, tyibulSi dawyebiTi saswavleblis
gaxsna, qiziyis sarwyavi sistemis gasamarTi samuSaoebi,
xazinidan dafinanseba rkinigzis baqan ianeTis sadgurad
gadakeTebisaTvis, olTisis mosaxleobisaTvis sagadasaxado SeRavaTebze Suamdgomloba, yarsi-baTumis rkinigzis
gayvanis sakiTxis wamoWra, tyibulis qvanaxSiris, baqos
navTobis sawarmos da Tbilisis tramvais depos muSaTa
gaficvebisas dapatimrebulTa gaTavisufleba (23. 96-374).
niSandoblivia, rom am gaficvebis wamqezeblad da iniciatorad polkovniki pastrulini miiCnevs socialdemokrat deputatebs. Tavis saangariSo moxsenebaSi is
aRniSnavs zogad tendencias _ deputatebis amierkavkasiaSi Camosvlas imwamsve mohyveba xolme sagaficvo moZraobis talRa (amas mastimulirebelia is, rom deputatTa
daxmarebiT, radgan maT angariSs uwevs kavkasiis xelisufleba, gaficulebi gacilebiT iolad aRweven Tavis
moTxovnaTa dakmayofilebas), Tumca pirdapiri samxilis
uqonlobis gamo deputatebs brals ver deben.
113
mxolod erTxel moaxerxa Jandarmeriam 129-e muxliT
skobelevis pasuxisgebaSi micema da erTxelac, sazRvargareTidan Camosul Cxenkels da skobelevs aralegaluri
literatura CamoarTves (23. 443). SemCneuli iyo tfilisSi
inkognitod Camosuli CxeiZec, romelic cdilobda IV saTaTbiros bolSevik deputatTa dapatimrebis gamo saprotesto gaficvis organizebas (25. 13).
social-demokratiulma fraqciam IV saTaTbiros mowvevisTanave daiwyo zrunva cimbirSi gasaxlebul II saTaTbiros Tanapartiel deputatebze. CxeiZem policiis departaments warudgina im politkatorRelTa sia, romelTac
omis dawyebidan (1914 w. agvisto) aRar miuRiaT saWmlis
da tansacmlis fuli (13. 5), gansakuTrebiT mZime mdgomareobaSi myof anikinsa da wereTels Sinagan saqmeTa saministros gadawyvetilebiT miecaT Tavisufali gadaadgilebis ufleba (65. 35). es gadawyvetileba CxeiZem beleckis
aiZula mas Semdeg, rac masiuri gaZvirebis gamo xazinis
Tanxebi katorRelebisaTvis arasakmarisi gaxda (15. 93).
luarsab andronikaSvilma moiTxova saqmis kasacia,
xolo fraqciam 1913 wlis 30 oqtombers saTaTbiroze
protesti gamoTqva da moiTxova saqmis SeCereba. saTaTbirom uaryo II saTaTbiros social-demokrat deputatTa
Sesaxeb SekiTxvis saswrafooba. mogvianebiT, janmrTelobis gauaresebis gamo moxerxda 2 maTganis, isidore ramiSvilis da bikenti (Wola) lomTaTiZis gaTavisufleba (13.
109). es ukanaskneli gzad, saratovSi gardaicvala 4 noembers. mwerlisa da politikosis cxedari samSobloSi akaki Cxenkelma Camoasvena da didi pativiT kukiis sasaflaoze dakrZales (15. 101-115).
fraqciis gayofis istoria
social-demokratiuli partiis orad gaxleCa, rasac
jer kidev II yrilobaze (1903 w.) Caeyara safuZveli da
praRis partiul konferenciaze (1912 w.) gaformda oficialurad, bunebrivia Tavis gavlenas axdenda saTaTbiros social-demokratiuli fraqciis mTlianobazec. marTalia, formalurad arCevnebisas partia erTiani siiT
gamovida, magram faqtiuri gaTiSuloba maSinac igrZno114
boda. 6 bolSeviki deputati ZiriTadad muSaTa kuriidan
airCies, xolo menSevikebi saerTo kuriaSi iyridnen kenWs.
SemdgomSi es faqti `sajildao qvad~ iqca, imis gamosarkvevad Tu `vin ufro kaTolikea?!~...
bolSevikebis mtkicebiT mxolod isini, rogorc muSaTa
klasis
mier
arCeulni, iyvnen
WeSmariti
socialdemokratebi. sapasuxo argumentad menSevikebi imas iSveliebdnen, rom muSaTa kuriebSi sadeputato adgilebi
partias garantirebuli hqonda, xolo menSevikebs saerTo
kuriebSi mZlavri konkurenciis pirobebSi mouwiaT gamarjvebisaTvis brZola (67. 10).
bolSevikTa pretenziis safuZveli isic iyo, rom imperiis masStabiT maTi gavlena da popularoba gacilebiT
aRemateboda menSevikebisas (`erTaderTi menSevikuri oazisi mTel ruseTSi amierkavkasiaa~), xolo fraqciaSi isini
umciresobaSi iyvnen.
pirvelive
sakiTxze,
rac
saTaTbirom
ganixila_kokovcevis deklaraciis pasuxad, bolSevikebma leninis yvela Teza (8 saaTiani samuSao dRe, mTavrobis ekonomikuri politikis kritika) gaitanes, magram TavianTTvis
metad arasasiamovno kulturul-nacionalur avtonomiaze
daTanxmdnen menSevikebs (192. 51).
imJamad partiaSi Seqmnil realur viTarebas naTlad
warmoaCens noe Jordania: `mTel ruseTSi partiuli cxovreba Camkvdari iyo, liderebi sazRvargareT iyvnen, erTobodnen, xandaxan krebebs marTavdnen. 1914 wels CxeiZem
mTxova ck-is Sekreba, magram ver moxerxda~ (158. 65). amasve
adasturebs fraqciis daxurul sxdomaze miRebuli gancxadeba, rom partiuli muSaoba xarkovis, peterburgis da
amierkavkasiis garda arsad mimdinareobs, sruli siwynarea.
aseT viTarebaSi saTaTbiros fraqcias eniWeboda gadamwyveti mniSvneloba. CxeiZem da skobelevma, radgan xedavdnen fraqciis gaTiSvis safrTxes 1913 wlis 6 agvistos baqoSi ramdenime Sekreba Caatares (maT Soris erTi _
konspiraciulad, navSi), sadac Seecadnen partiis gaerTianebis sakiTxis dasmas (23. 250).
115
1913 wlis 1 ianvars krakovSi dasrulda rsdmp leninuri ck-is xuTdRiani TaTbiri. miRebuli dadgenilebis II
muxli RaRadebda: `saTaTbiros 6-euli unda emorCilebodes partiis generalur xazs, paralelurad unda
gaagrZelos aralegaluri muSaoba, gadmoibiros da ckTvis SearCios saxelmwifo saTaTbiros wevrebi~. VI muxli: `nacionalistebi, latvielebi, polonel-litvelebi,
`bundelebi~ asusteben organizacias, SeaqvT gaTiSuloba
da oportunizmi. aucilebelia mkacri centralizmi~ (23.
23-24). bolSeviki deputatebis Semamzadebel am TaTbirs
Cqara moyva ufro kategoriuli da zusti instruqciebi.
1913 wlis 25 seqtembridan 1 oqtombramde galiciaSi,
zakopanesTan mdebare daba poroninoSi gaimarTa leninuri
ck-s da saTaTbiros bolSevikTa fraqciis TaTbiri, romelSic 29 kaci monawileobda (maTgan 22 gadamwyveti xmis
uflebiT), Semdegi SemadgenlobiT: v. lenini (ulianovi), a.
zinovievi (radomislski), l. kamenevi (rozenfeldi), n.
krupskaia, a. troianovi; malinovski, badaevi, petrovski,
muranovi, Sagovi, samoilovi (bolSevik deputatTa eqvseuli); delegatebi: Sotmani, armandi, novoJilovi, balaSovi, rozmiroviCi, lobovi, deriabina, krivobokovi (23.
466-468).
TaTbirma miiRo Semdegi ZiriTadi gadawyvetilebani: 1)
erTa Tanasworoba da mcirericxovan erTa uflebebis
dacva. farTo saolqo avtonomia da demokratiuli adgilobrivi TviTmmarTveloba. 2) nacionaluri skolebi erT
saxelmwifoSi sazianoa, uaryofil iqnas savaldebulo
saxelmwifo ena. 3) nacionaluri TviTgamorkveva gamoyofamde. Tumca TiToeuli amgvari SemTxveva individualurad aris gansaxilveli. 4) saTaTbiros fraqciis gaTiSva,
Tu `Svideuli~ ar daemorCila `eqvseulis~ nebas. (23. 400).
TaTbirma daadgina agreTve, erovnul sakiTxze partiuli publikaciebis maqsimaluri gaSuqeba da popularizacia. raTa amiT daiZlios menSevikTa prioriteti erovnul sakiTxSi. imave dros TaTbirma uaryo bundelTa da
menSevikTa Teza, nacionalur-kulturuli avtonomiis Sesaxeb.
116
fraqciis gaxleCis instruqcia bolSevikma deputatebma
mokle xanSi ganaxorcieles. swored SeniSnavs aron
avrexi, rom saTaTbiros bolSevikebi mTlianad emorCilebodnen centrs (amis dasturia krakovis da poroninos
TaTbirebis suliskveTeba), xolo menSeviki deputatebi
Tavs avtonomiur erTeulad miiCnevdnen da centrs arafers ekiTxebodnen (189. 49). amis mizezi Cveni azriT, ruseTSi menSevizmis damcrobaa da amitom, faqtiurad 3 kavkasielma deputatma saTaTbiros fraqcia partiad aqcia.
1913 wlis oqtomberSi bolSevikebma dasves fraqciis
federatiuli paritetis principiT mowyobis sakiTxi. uaris SemTxvevaSi kenWisyraSi ar monawileobiT daimuqrnen
(77. 237). isini menSevikebs adanaSaulebdnen ZaladobaSi
(magaliTad, sabiujeto komisiaSi fraqciis kuTvnili 2
adgilidan bolSevikebs arcerTi ar argunes, `SekiTxvebis~ dros yovelTvis menSevikebi aqtiuroben, bolSevik
oratorebs _ malinovskis da petrovskis warTmeuli aqvT
sityva).
pretenziebi ZiriTadad 3 sakiTxze iyo koncentrirebuli: 1. kulturul-nacionaluri avtonomiis Sesaxeb. 2.
fraqciaSi poloneli iagelos miReba, riTac menSevikTa
ricxobrivi upiratesoba gaizarda, SefardebiT 8:6. 3.
`pravdis~ da `luCis~ Sesaxeb (89. 39).
menSevikebma maT pretenziebs amgvarad upasuxes: 1. k.
CxeiZis ganmarteba: `yoveldRiur muSaobaSi Cven ver davelodebiT, sanam plexanovi an lenini gamoTqvams Tavis
azrs, sanam yriloba gaimarTeba. gaaprotesteT da Cven
davemorCilebiT umravlesobis nebas (am sakiTxze poroninos TaTbirma ukve miiRo radikaluri gadawyvetileba_b.
k.), erovnuli sakiTxi partiisTvis sayuradReboa, is
mniSvnelovania kavkasiisaTvis~. 2. m. skobelevis ganmarteba: `iagelo tipiuri social-demokratia, sasurveli da
saWiro fraqciisaTvis, magram partiis programiT partiaSi miReba araa rigiTi wevris gadasawyveti, amitom misi
partiulobis sakiTxi jerjerobiT gaurkvevelia~. 3. m.
skobelevis ganmarteba: `saTaTbiros muSaobaSi fraqcia
erTiania, azrTa sxvadasxvaoba ikargeba, aq moqmedebs
117
mxolod gareT Seqmnili winaaRmdegobebi, `6-euli~ ganicdis garedan dawolas. aseve partiis centraluri presac
erTsa da imaves wers, mxolod `pravda~ wers ufro popularulad, vulgaruladac, xolo `luCis~ stili ufro
akademiuria (23. 376-384).
amgvarad kompromisi ver moinaxa da 1913 wlis 16 oqtombers social-demokratiuli fraqcia orad gaiyo. 1913
wlis 25 noembers malinovskim oficialurad gamoacxada
axali fraqciis Seqmna, saxeliT `ruseTis muSaTa social-demokratiuli fraqcia~. Tumca TviT am ideis avtori aRmoCnda TamaSgare, rodesac 1914 wlis ianvarSi miatova fraqciac, saTaTbiroc, samSobloc da emigraciaSi
wavida. Tanapartielebma mas `provokatoris~ iarliyi miakres da amgvaradve damkvidrda misi persona sabWoTa istoriografiaSi.
SesaZlebelia,
Tu
gaviTvaliswinebT
bolSevik deputatTa Semdgom beds, malinovskis gaqceva
TviTgadarCenis instinqtmac ganapiroba.
fraqciis gaxleCas uaryofiTad Sexvdnen sazRvargareT.
socialisturma biurom kauckis TavmjdomareobiT, bolSevikTa 6-euls ar mianiWa fraqciis statusi da ruseTis
imperiis yvela social-demokrats (polonelTa CaTvliT)
gaerTianebisken mouwoda.
giorgi plexanovma fraqciis gaTiSvaSi menSevikebi
daadanaSaula (88. 432). `sindisis qejnam~ ubiZga deputat
burinovs daetovebina social-demokratTa fraqcia, raTa
xeli Seewyo partiis gaerTianebisaTvis. CxeiZe loialurad Sexvda burinovis am nabijs (65. 16).
avtoritetis asamaRleblad da Seryeuli mdgomareobis
gamosworebis mizniT menSevikebma amierkavkasiis socialdemokratiuli organizaciebis konferencia moiwvies (1150
delegatis monawileobiT). konferenciam daadgina adgilebze saTaTbiros komisiebis Seqmna, romlebic mosaxleobas gaacnobda fraqciis saqmianobas, mTavrobis qmedebebs, moumzadebda deputats masalebs `SekiTxvebisTvis~,
uzrunvelyofda mis mogzaurobas saarCevno olqSi (23.
484).
118
I msoflio omis dawyebisas social-demokratebma kidev
erTi didi dartyma gadaitanes, amjerad mTavrobisgan. 1914
wlis noemberSi samSoblos Ralatis braldebiT daakaves
saTaTbiros 5 bolSeviki deputati (179. 85). saerTod,
`germanofiluri~ ganwyoba social-demokratTa orive banaks axasiaTebda omis periodSi (158. 65), magram Tu bolSevikebi Tavgadakluli `poraJencebi~ iyvnen, menSevikTa
rigebSi `oboroncobas~ seriozuli dasayrdeni hqonda.
dapirispirebis miuxedavad, menSevikebma gamoiCines partiuli Tanadgoma turuxanskSi gadasaxlebuli deputatebis mimarT. 1915 wlis 15 agvistos Cxenkeli da kerenski
moiTxoven maT gaTavisuflebas. CxeiZis gamosvla sakmaod
Tamami iyo da sityvis sruli Tavisuflebis, cenzuris
akrZalvis konteqstSi gaiJRera, `nu miviyvanT saqmes
iqamde, rom sityvebi, romlebic aq unda warmoTqmuliyo,
sxvagan gaismas~ (39. 138).
am
procesebma
Tavisi
daRi
daasves
socialdemokratiuli fraqciis, memarcxeneTa am citadelis saqmianobas. saTaTbiros arsebobis bolos 14-dan 6 deputatamde Semcirebuli fraqcia bunebrivia iseTi siZlieriT,
rogorc manamde, veRar warmoaCenda Tavs.
`CxeiZis saqme~
yvelaze skandaluri, farTo rezonansis mqone movlena
omamdel saTaTbiroSi iyo e. w. `CxeiZis saqme~. aron
avrexis azriT, es iyo yvelaze msxvili aqcia, mimarTulia
IV saxelmwifo saTaTbiros winaaRmdeg (189. 119). Tu gaviTvaliswinebT, rom CxeiZe iyo `yvelaze memarcxene deputati~ da misi Sejaxebebi `yvelaze memarjvene deputat~
vladimir puriSkeviCTan, rac 1913 wlis 15 Tebervlidan
saTaTbiros regularul sanaxaobas warmoadgenda, faqtiurad radikalizmis triumfi iyo. imTaviTve SeiZleboda
varaudi, rom xelisufleba CxeiZes, rogorc `gantevebis
vacs~, saTaTbirosaTvis `urCi deputatis samsjavros~
subieqts, xelidan ar gauSvebda. es unda yofiliyo samagaliTo, saCvenebeli dasja, radgan CxeiZes, am gamocdil
orators bevri mimbaZveli yavda, misi radikaluri gamo119
naTqvamebis fonze bevris gamosvla ukve ise aRar Wrida
xelisufalTa yurs, aRar afrTxobda...
saWiro iyo xelsayreli momenti, da amgvari momenti
erTi SexedviT sruliad uwyinari gamosvlisas dadga
(CxeiZes manamdec da SemdgomSic gacilebiT radikaluri
gancxadebebi gaukeTebia saTaTbiros tribunidan), magram
xelisuflebam ver gaiTvaliswina, rom rogorc sanimuSo
`tarigad~ warmoaCenda CxeiZes, aseve miiRebda pasuxsac _
saTaTbiros
mTeli
jansaRi
nawili
socialdemokratebidan oqtiabristebamde CxeiZis gverdiT dadga.
maTi umetesoba SesaZlebelia verc itanda CxeiZes, magram
am SemTxvevaSi isini icavdnen ara konkretul deputats,
aramed zogadad _ saTaTbiros deputatis sityvas Tavisuflebis ideals, rasac TviT 17 oqtombris manifesti
aRiarebda.
deputatis xelSeuxeblobis da sityvis Tavisuflebis
sakiTxi social-demokratiulma fraqciam jer kidev 1913
wlis 8 noembris sxdomaze daayena. 1914 wlis 11 marts
Sroma-gamosworebiTi koloniebis SeqmnasTan dakavSirebiT, rac mimarTuli iyo upirvelesad revolucionerebTan
sabrZolvelad, CxeiZem warmoTqva sityva, romelSic gaiJRera Semdegma frazam: `reJims amgvari meTodebiT ver
ganaaxlebT. qveynis ganaxlebisaTvis yvelaze misaRebia
demokratiuli reJimis daweseba, saparlamento reJimis an
Tu gnebavT ufro zusti gansazRvreba _ respublikuri
reJimis~.
am gamosvlis stenogramas sakmaod gvian miaqcies yuradReba, rac adasturebs `CxeiZis saqmis~ winaswarganzraxulobas. am sityvis gamoqveynebisaTvis daxures `severnaia
raboCaia gazeta~, rasac 15 aprils saTaTbiroze CxeiZis
saprotesto gamosvla mohyva. imave dRes saTaTbirom ar
miiRo social-demokratiuli fraqciis 6 SekiTxva (28. 29).
19 aprils 129-e muxlis ZaliT (am muxliT umetes SemTxvevaSi asamarTlebdnen gazeTis redaqtorebs), formulirebiT `saxelmwifos Ralati, monarqis damxobisaken mowodeba~ saxelmwifo sabWos I departamentma pasuxisgebaSi
120
misca karlo CxeiZe (189. 119). masTan erTad pasuxisgebaSi
misces kerenski, Tumca mas Cqara mouxsnes braldeba.
dairRva saTaTbiros debulebis me-14 muxli deputatis
xelSeuxeblobis Sesaxeb. mTel ruseTSi didi skandali
atyda. sainteresoa, rom I departamentSi CxeiZis pasuxisgebaSi micemis sakiTxis ganxilvisas, TviT Tavmjdomare
saburovma protestis niSnad datova sxdoma da gadawyvetileba mis gareSe miiRes.
gacofebuli social-demokratebi yoveli gamosvlisas
gangeb xmarobdnen sityvas `respublika~. lamis oqtiabristebic gamemarcxendnen. 23-24 aprils moskovsa da peterburgSi 80 aTasi muSa gaifica, 26 aprils moskovis 23
qarxanam 1 dRiani gaficva moawyo CxeiZisadmi solidarobis niSnad. situacia mTavrobisaTvis sruliad araxelsayreli xdeboda da movlenebic daugegmavi gziT warimarTa.
saTaTbiros TiTqmis yvela fraqciam erTxmad moiTxova
`CxeiZis saqmis~ SeCereba da daimuqra biujetis daumtkiceblobiT, rasac xelisuflebis mxridan saTaTbiros garekvis nacnobi gafrTxileba moyva. `CxeiZis saqmes~ kidev
2 gazeTi: `novi~ da `veCernoe vremia~ Seewirnen, pasuxisgebaSi misces redaqtori suvorini, xelisuflebis mimarT
loialurad ganwyobili pirovneba (44. 34-37).
deputatebma gaixsenes gaWianurebuli kanonproeqti
`saTaTbiros tribunidan warmoTqmuli sityvisaTvis deputatis sruli dausjelobis Sesaxeb~, romelic progresistTa fraqciam jer kidev 1913 wlis 5 noembers warmoadgina.
`CxeiZis saqmis~ kulminaciad iqca 21-22 aprilis saTaTbiros sxdomebi. biujetis ganxilvis wina dRes prezidiumSi Sevida 2 gancxadeba (58 da 46 deputatis xelmoweriT) CxeiZis sakiTxis dauyovnebliv ganxilvis da gaWianurebuli kanonproeqtis saswrafod miRebis moTxovniT
(189. 129).
am winadadebebs SeebrZola puriSkeviCi. gaerTianebuli
opoziciis saxeliT kadetTa liderma miliukovma kategoriulad ganacxada: `Tu Cven gvarTmevT Cvens elementarul
121
privilegiebs, maSin Cven gamoviyenebT Cvens elementarul
uflebas, kreditebis asignebis uflebas~. saTaTbiros
centrSi jer kidev WoWmanobdnen, saTaTbiros mosalodneli garekvis SiSiT da memarcxeneebs keTilgonierebisaken, biujetis damtkicebisaken mouwodebdnen. es pozicia
kenWisyram daafiqsira: 80 momxre, 164 mowinaaRmdege, 18
TavSekavebuli.
meore dRes, 22 aprils Tavmjdomaris saxelze Sevida
30 deputatis gancxadeba, moTxovniT: `SeCerdes dRis wesrigis yvela sakiTxis ganxilva, vidre deputatis sityvis
Tavisuflebis kanonproeqti ar ganixileba da damtkicdeba~. amjerad gaerTianebuli opozicia daiSala, gancxadeba mxolod trudovikebma da social-demokratebma Seitanes. CxeiZes sityva Seawyvetines, Semdeg gamovida gelovani, romelmac daasrula Semdegi fraziT: `xelTaTmani
nasrolia da Cven bolomde vibrZolebT~. kenWisyriT `30is gancxadeba~ saTaTbirom uaryo 140 xmiT 76-is winaaRmdeg da daiwyo biujetis ganxilva.
tribunazea premieri goremikini, memarcxeneebi ar aclian laparaks,.. uwyoben obstruqcias. roZianko 15 sxdomiT (sasjelis umaRlesi forma saTaTbiroSi) aZevebs 7
social-demokrats, maT Soris skobelevs da Cxenkels.
Cxenkeli ar emorCileba Tavmjdomaris gankargulebas,
roZianko iZulebulia gamoacxados Sesveneba da policielebs darbazidan gaayvaninos Cxenkeli, rasac mohyva
Cxenkelis cnobili fraza: `vemorCilebi Zaladobas~.
obstruqcia kvlav ganaxlda,.. amjerad aZeveben gelovans, kerenskis da petrovskis. daumorCileblobis gamo
roZianko kvlav Sesvenebas acxadebs da ganaCeni policielebis daxmarebiT moyavs sisruleSi.
sxdomis ganaxlebas kvlav obstruqcia moyva, amjerad 3
social-demokrati da 2 trudoviki gaaZeves (maT Soris
Ziubinski da CxeiZe). kvlav Sesveneba da Zalis gamoyenebiT
ukanasknelad, 15 sxdomidan gaZeveba wilad xvdaT darbazSi myof memarcxeneTa naSTebs (3 trudoviki da 2 social-demokrati), romlebic sxdomis morig ganaxlebas
skandirebiT Seegebnen. mxolod tribunaze meoTxed as122
vlis Semdeg moaxerxa goremikinma Tavisi moxsenebis dasruleba.
am movlenebs mTeli ruseTis presiT didi gamoxmaureba
mohyva. umaRlesi mTavroba iZulebuli gaxda ar daemtkicebina saxelmwifo sabWos I departamentis gadawyvetileba da `CxeiZis saqme~ samudamod moespo (44. 102).
Tumca xelisuflebam garkveul Sedegs mainc miaRwia.
SemdgomSi memarcxeneebi cdiloben ufro TavSekavebulad
isaubron saTaTbiros tribunidan. `CxeiZis saqmem~ erT
uaryofiT tradiciasac daudo saTave. am sesiis bolosaTvis deputatTa arnaxuli simcirea, 100-ze meti deputati peterburgidan wasulia da saTaTbiros Semdgomi
sxdomebisas Cveulebriv movlenad iqca naxevrad dacarielebuli darbazi.
* * *
rogorc ukve aRvniSneT saTaTbiros arsebobis bolo
periodSi gansakuTrebiT gaaqtiurda akaki Cxenkeli. igi
faqtiurad fraqciis wamyvani wevria da SesaSuri energiiT iRwvis nebismieri sakiTxis gamosakvlevad, gadasawyvetad.
pirveli umniSvnelovanesi saqme, romelic Cxenkelma
warmatebiT ganaxorciela dakavSirebuli iyo murRulis
xeobis ZanZulis spilenZis maRaroebTan. am sawarmos koncesiebi ekuTvnodaT amerikelebs da adgilobrivi policiis daxmarebiT cdilobdnen maqsimaluri mogebis miRebas. isini samuSaoze iRebdnen iaffasian muSaxels, ruseTis teritoriaze ukanonod migrirebul iran-osmaleTis
qveSevrdomebs, romelTac Tavis mxriv policiac fuls
sZalavda da siamovnebiT amaragebda maRaroebs am kategoriis xalxiT. samagierod aq samuSaos miRebaze ocnebac ki
ar SeeZlo ufro ganaTlebul da maRali anazRaurebis
mosurne ruseTis qveSevrdoms, romelsac upasportod ar
uSvebdnen da aTasnair pretenziebs uyenebdnen.
amasTan erTad maRaroebSi sruli ganukiTxaoba sufevda, ar icavdnen usafrTxoebis teqnikis moTxovnebs. 1913
wlis 31 oqtombers Camoiqca maRaros erT-erTi Saxta da
123
35 muSa gaWylita. arsebuli bzarebis Sesaxeb meTvalyuris mier winadRiT gafrTxilebis miuxedavad koncesionerma samuSaos gagrZeleba moiTxova. tragediis Sedegebs
likvidacia uyves, saqme Cafarcxes, yalb oqmze ki werakiTxvis ucodinar muSebs moawerines xeli. akaki Cxenkelma ardadegebis dros gamoiZia es saqme da 1914 wlis 4 Tebervals saTaTbiroze moxsenebiT warsdga. man moiTxova
kanonis me-40 muxliT maRaros mepatroneTa pasuxisgebaSi
micema (65. 43).
samxreT saqarTvelos mosaxleobis mdgomareoba akaki
Cxenkelis gansakuTrebuli zrunvis sagans warmoadgenda.
miTumetes omis dawyebis Semdgom, roca es mxare frontis
xazad iqca. man jer goremikinTan saubrisas daayena qarTveli mahmadianebis sakiTxi (113. 32). Semdeg ki umaRlesi
samxedro xelisuflebis winaSec.
akaki Cxenkelma saTaTbiroSi gailaSqra aWarelTa miwebis gayidvis winaaRmdeg. 80-ian wlebSi saxazino mflobelobaSi gadacemul miwaTa mniSvnelovan nawils TandaTanobiT daeufla somxuri burJuazia, imJamad ki saTaTbiro apirebda am teritoriis kerZo sakuTrebaSi dakanonebas (18. 51).
Cxenkeli aqtiurad ebmeba mahmadiani aWarlebis procesTan dakavSirebiT da q. yarsisTvis TviTmmarTvelobis
miniWebis kampaniaSi. gamodis saqvelmoqmedo sazogadoebis
Seqmnis iniciativiT, romelic qarTvel da somex ltolvilebs moemsaxureboda omis pirobebSi. igi am sakiTxze
molaparakebebs awarmoebda somxuri burJuaziis liderebTan xatisovsa da TamamSevTan.
Cxenkeli quTaisis guberniis omiT dazaralebuli mosaxleobis interesebis dasacavad xvdeba mefisnacvlis
TanaSemwe petersons, generlebs poroSinsa da mikulskis
(13. 195). Cxenkelis uSualo CareviT mTavrobam daxmareba
gauwia samurzayanoel glexobas. igi fasebis gazrdasTan
dakavSirebiT mTavrobasTan Suamdgomlobs soxumis gaficul vaWrebs da saTaTbirozec ayenebs am sakiTxs (179. 95).
oCamCiris
TviTmmarTvelobis
SemoRebis
sakiTxi
umaRles doneze swored Cxenkelma wamoWra pirvelad (31.
124
9). misi didi avtoritetis maniSnebelia egzarqos pitirimis mokrZalebuli werili da misi Carevis Semdgom iloris winamZRvris mimarT Cadenili usamarTlobis dauyovnebliv gamosworeba.
rogorc ukve aRvniSneT, saTaTbiroSi akaki Cxenkeli
TandaTanobiT transformirda mxurvale nacionalistad...
man SeZlo nawilobriv mainc Seevso gelovanis daRupviT
gamowveuli danaklisi. erobis, da bolos avtonomiis
moTxovnis brwyinvale gamosvlebiT man moigo antisocialisturad ganwyobili qarTuli sazogadoebis gulic.
kievSi arsebulma arCil jorjaZis sazogadoebam amisTvis
akaki Cxenkels samadlobeli depeSac ki gaugzavna (63. 782).
erT-erTi pirveli nacionalisturi suliskveTebiT damuxtuli misi sityva ukavSirdeba 1914 wlis 5 marts xarkovSi policiis mier SevCenkos iubilesTan dakavSirebiT
mowyobili studenturi manifestaciis darbevas. Sinagan
saqmeTa saministrom saerTod akrZala amis Semdeg SvCenkos iubiles aRniSvna. Cxenkelma da gelovanma es faqti
ukrainelTa erovnuli Rirsebis Seuracxyofad CaTvales
(28. 6-8) da SekiTxvac Seitanes amasTan dakavSirebiT, romelic saTaTbirom uaryo.
akaki Cxenkeli saTaTbiroSi gamodioda zogad sakiTxebzec. man xma aRimaRla uzenaesi senatis gadawyvetilebis winaaRmdeg, romlis safuZvelzec ruseTTan meomari
saxelmwifos qveSevrdomebs waerTvaT sasamarTlo dacvis
ufleba (104. 71). Cxenkelis TqmiT, esaa samarcxvino profanaciis Sedegi, rac SCeglovitovis da xvostovis xelSi
ganicada rusulma sasamarTlom. Cxenkelma xma aimaRla
omis pirobebSi moxeleTa meqrTameoba-TviTnebobis winaaRmdeg, moiTxova `pasuxismgebeli saministros~ Seqmna
(63. 529).
man Riad dasdo brali mTavrobas rusuli imperialisturi, slavianofiluri politikis warmoebaSi (85. 128).
1916 wlis 19 noembers Cxenkelma progresul bloks msjavri dasdo xelisuflebasTan loialobaSi, `Cven CixSi
SevdivarT, saidanac erTaderTi gamosavali revoluciaa~
125
(188. 141). am sityvebisTvis memarcxeneTa orive fraqcia 8
sxdomiT gaaZeves saTaTbiros darbazidan.
akaki Cxenkeli iyo 87-e muxlTan dakavSirebiT SekiTxvis Setanis iniciatori, romelic fraqciam kadetebis da
oqtiabristebis protestis Semdgom moamzada. am muxlis
Tanaxmad mTavrobas ufleba eZleoda saTaTbiros ardadegebisas, Tu eqstremaluri viTareba Seiqmneboda, TviTon
mieRo kanoni da Semdgom daemtkicebina saTaTbiroze. kanoniT gaTvaliswinebuli gamonaklisi SemTxvevebi lamis
yoveldRiurobad iqca (188. 141). amasTan, rogorc wesi,
mTavroba iRebda im axali kanonebis TavisTvis xelsayrel
variantebs, romlebic muSavdeboda saTaTbiros komisiebSi, amisaTvis bolo sesiebi Semoklebuli grafikiT Catarda da saTaTbiro naadrevad gauSves SvebulebaSi.
1916 wlis 3 ivnisis gamosvlaSi akaki Cxenkelma ivarauda movlenaTa Semdgomi ganviTareba ruseTis imperiaSi (31.
28). winaswarmetyveluri aRmoCnda misi sityvebi: `evropis
omi, romelic 2 welia mZvinvarebs, dasruldeba. sagareo
krizisebi adgils dauTmoben saSinao krizisebs. ruseTisTvis am momentis dadgoma imis niSani iqneba, rom gadawydeba saWirboroto sakiTxebi, romlebic qveyanas borkilebisgan gaaTavisuflebs~.
126
$5. varlam gelovani da IV saxelmwifo saTaTbiros
trudovikTa fraqcia
varlam gelovanis biografiis yvelaze mniSvnelovani
nawili mWidrod ukavSirdeba ruseTis saxelmwifo saTaTbiros. igi jer kidev I saxelmwifo saTaTbirosTan arsebul `avtonomistTa kavSirsa~ (romelic deputat lednickis da petravickis iniciativiT Camoyalibda. aqve iyo
gaerTianebuli qarTveli deputati ioseb baraTaSvili) da
`JurnalistTa biuroSi~ muSaobda mdivnad.
Tavisi profesiuli saqmianobis garda (imave, 1906 wlidan varlam gelovani peterburgis nafic msajulTa TanaSemweebis korporaciis Tavmjdomaris, Tavisi studentobis
droindeli megobris aleqsandr kerenskis moadgilea),
varlam gelovani aqtiurad interesdeba politikiT. igi
exmareba ilia WavWavaZes `avtonomistTa kavSirTan~ urTierTobis damyarebaSi da SesaZlebelia garkveuli
iuridiuli sakiTxebis mogvarebaSic (159. 103).
1907-1910 wlebSi varlam gelovani TanamSromlobs elisabed bezobrazovasTan (ix. amave Tavis $ 2), rogorc Cans
exmareba broSuris da saagitacio masalebis momzadebaSic. mas Semdeg, rac Jandarmeriam aukrZala bezobrazovas
kavkasiaSi cxovreba, varlam gelovanTan peterburgis binaze 1912-1914 wlebSi xSirad stumrobda konstantine muxranski, nikoloz II-is ZmisSvil tatianas meuRle (136).
rTulia da Semdgom kvlevas moiTxovs maTi urTierTobis
realuri interesebis sakiTxi, magram SesaZlebelia vivaraudoT varlam gelovanis monarqistuli tendenciebi.
SesaZlebelia, mas saqarTvelos momavali georgievskis
traqtatis pirobaTa fonze warmoedgina.
dRemde qarTul istoriografiaSi gavrcelebulia Sexeduleba varlam gelovanis `SemTxveviTi deputatobis~
Sesaxeb. aq igulisxmeba, rogorc teqnikuri mxare, ise gelovanis politikuri wona. es Sexeduleba Tanamedrove
publicistikaSi musirebda imTaviTve. ase Tvlidnen grigol robaqiZe, arCil jorjaZe, giorgi lasxiSvili... (147.
274).
127
Cvens mier mikvleuli dokumenti (ix. Tavi 1. $ 2) cxadyofs, rom varlam gelovans imTaviTve sadeputatod amzadebdnen, oRond tfilisis guberniaSi. mas Semdeg, rac
SeTanxmeba social-demokratebTan ar Sedga (SesaZlebelia
partiis xelmZRvanelobisaTvis es garigeba ucnobi iyo,
anda maT egonaT, rom meti adgilis miRebas SeZlebdnen
da amitom CaSales federalistebTan SeTanxmeba), wina
planze gamovida kita abaSiZis kandidatura, xolo tfilisis guberniaSi federalistebs aRarc ubrZoliaT seriozulad.
varlam gelovans axlo urTierToba hqonda kita abaSiZesTan da giorgi zdanoviCTan, xolo arCil jorjaZes ki,
ra ucnauradac ar unda JRerdes, rogorc Cans piradad
arc icnobda 1912 wlamde (yovel SemTxvevaSi amis damadasturebeli pirdapiri masala ar Cans, xolo 1900-1911
wlebSi maTi cxovrebis gzebi ar gadakveTila).
aqedan gamomdinare SeiZleba davuSvaT, rom molaparakeba, romelic zdanoviCis iniciativiT Sedga gasaxlebul
samson fircxalavasTan, ucnobi iyo arCil jorjaZisTvis.
partiologiaSi miRebuli TeoriiT politikur partiebs
sawyis etapze axasiaTebT amorfuloba. socialistfederalistTa partiisaTvisac damaxasiaTebelia es faqtori, gansakuTrebiT 1910 wels partiis darbevis da misi
liderebis kavkasiidan gasaxlebis Semdgom.
partiis marTvis sadaveebi ZiriTadad zdanoviCis da
abaSiZis xelSi gadadis (maT finansuri saSualebebic
hqondaT). amdenad gasagebia maTi daintereseba, rom garantirebuli 1 adgilis SemTxvevaSi (social-demokratebTan
warmatebuli molaparakebisas _ ix. Tavi 1. $ 2) swored v.
gelovani gaeyvanaT deputatad. mas peterburgSi cxovrebis 10-wliani staJi, nacnobobis farTo speqtri, didi avtoriteti saTaTbirosa da iqaur qarTvelobaSi umagrebda
zurgs.
saqarTveloSi varlam gelovans farTo sazogadoeba ar
icnobda da amitom, rogorc ki brZola gaxda saWiro deputatobisaTvis, misi kandidatura quTaisis guberniaSi
ufro popularulma kita abaSiZem Secvala. Tumca sabo128
lood yvelaferi ise dasrulda, rogorc federalistebs
hqondaT Cafiqrebuli _ maTi #1 kandidati gaxda saTaTbiros deputati.
varlam gelovanis deputatad gaxdomisTanave dadga sakiTxi, Tu romel politikur jgufs SeuerTdeboda igi.
gaz. `bakusTan~ interviuSi gelovanma ganacxada, rom federalistebTan yvelaze met programul siaxloves amJRavneben trudovikebi (41. 99).
marTlac am fraqciis SemadgenlobaSi Sediodnen: eserebi, narodnik-socialistebi da ukraineli federalistebi. maTTan gelovans didi xnis urTierTobebi akavSirebda,
trudovikTa erT-erTi lideri al. kerenski ki misi studentobis droindeli megobari iyo. amasTan es fraqcia
social-demokratebTan erTad qmnida ukidures memarcxeneTa bloks, maTTan dakavSireba ki garkveulwilad gaanelebda im daZabul damokidebulebas, rac Tanamemamule
social-demokratebTan Seeqmna gelovans.
TviT social-demokratebi uaryofiTad Sexvdnen gelovanis `trudovikobas~. `federalistebi TamaSoben, Sin nacionalistoben, gareT ki [ruseTSi] socialistoben~ _
werda social-demokratiuli presa (74. 4) da ufro samarTlianad miiCnevda varlam gelovani polonuri `kolos~, rogorc nacionalisturi fraqciis rigebSi Sesuliyo.
`isaris~ azriT varlam gelovani jobda kadeti yofiliyo, maSin mis mier avtonomiaze saubars ufro didi rezonansi mohyveboda (am SemTxvevaSi gasaTvaliswinebelia,
rom kadetebi mxolod poloneTis avtonomiis sakiTxs ganixilavdnen da gelovans maTTan yofnis SemTxvevaSi SesaZloa saerTod veRar amoeRo avtonomiaze xma _ b. k.).
igive `isaris~ azriT gelovani emorCileba partiul disciplinas da ukve Zlieraa gaTqvefili `trudovikebSi~
(1914 wlis martisTvis). `samwuxarod saTaTbiroSi saqarTvelos deputatebi aRar hyavs _ daaskvna `isarma~, saerobo
kanonproeqtTan dakavSirebiT gelovanis gancxadebis
Semdgom:
`Cven
warvadgenT
ukiduresad
radikalur
129
proeqts, romelsac saTaTbiro aucileblad Sekvecavs da
miviRebT SedarebiT normalurs~.
gaz. `Cveni eri~ aqtiur qarTul politikas saTaTbiroSi uperspeqtivod miiCnevs, `gacilebiT mravalricxovanma
polonelebmac ki rusuli demokratiuli wreebisagan uaryofiTi damokidebulebis meti vera miiRes ra~.
`isarma~ qarTul politikur presaSi pirvelma wamoayena samive qarTveli deputatis erT fraqciaSi gaerTianebis idea. `Tu aqamde maT fraqciebSi moRvaweobas araviTari mniSvneloba ar hqonda, am SemTxvevaSi mcireodeni
mniSvneloba mainc miecema~. samomavlod ki, SesaZlebeli
iqneba sxva Cagrul erovnul umciresobaTa deputatebis
mozidvac da Zlieri saparlamento fraqciis Seqmna.
es idea varlam gelovans, rogorc Cans, Tavidanve
hqonda. pirvelive sesiis dros, 1912 wlis dekemberSi misi
TaosnobiT Sedga kavkasiel deputatTa kreba. mizani_saerTo samoqmedo gegmis SemuSaveba. monawileni: nikolaevi (SavizRvispira guberniis deputati), jafarovi
(TaTrebis deputati), daRestnis deputati da papajanovi
(es ukanaskneli avadmyofobis gamo sxdomas ver daeswro).
krebas ar eswreboda social-demokratTa kavkasiuri `sameuli~.
saerTodac qarTvel deputatTa `ubrad yofna~ grZeldeboda TiTqmis mTeli pirveli sesiis ganmavlobaSi. pirvelive SekiTxvisas premier kokovcevis mimarT kavkasiaSi
saerobo reformebis ganaxlebis Taobaze (12. XII. 1912) social-demokratebma amjobines ar SeerTebodnen gelovans
da calke SeetanaT Tavisi fraqciis saxeliT SekiTxva (61.
778).
gelovanis SekiTxvis Sedegi iyo giorgi zdanoviCTan
erTad momzadebuli SesaniSnavi sityva, sadac varlam
gelovanma pirvelad daayena saqarTvelosaTvis politikuri avtonomiis miniWebis sakiTxi (ix. Tavi II. $ 2).
varlam gelovanis xanmokle, magram intensiuri sadeputato moRvaweobis periodSi gansakuTrebiT aRsaniSnavia
Semdegi gamosvlebi:
130
1) 13. XII. 1912 _premier kokovcevis deklaraciis pasuxad, sadac pirvelad gaiJRera saqarTvelosTvis politikuri avtonomiis moTxovnam.
2) 14. III. 1913 _ arCevnebis dros administraciis mier mowyobil ukanonobaTa Sesaxeb. am gamosvlas mohyva krupenskis xulignoba da gelovans CxeiZesTan erTad Seaqvs SekiTxva.
3) 18 da 20. V. 1913 _ saerobo reformis moTxovna. gelovani
biujetis analizisas asabuTebs kavkasiisaTvis erobis aucileblobas.
4) 28. V. 1913 _ sasamarTlo reformis Sesaxeb imperiis samxreTSi. saTaTbirom miiRo gelovanis formulireba.
5) 4.VI. 1913 _ `kavkasiis universitetis~ kanonproeqtis daCqarebis moTxovna.
6) 8. XI. 1913 _ arCevnebis dros administraciis ukanonobis
Sesaxeb SekiTxva (Sorapanis mazraSi mosaxleobas 13 aTasi man.
`Seaweres~, gelovani moiTxovs adgilobriv moxeleTa dasjas).
SekiTxva miiRes.
7) 27. XI. 1913 – dasavleT saqarTveloSi SimSilobasTan dakavSirebiT SekiTxva. moiTxovs mefisnacvlis sabWosgan yuradRebas. premieri iZleva pirobas.
8) 21. I. 1914 _ kvlav SimSilobasTan dakavSirebiT. varlam
gelovani arasakmarisad miiCnevs mefisnacvlis ganmartebas da
moiTxovs 8,5 mln. maneTis gamoyofas, sasursaTo komitetis Seqmnas da adgilobrivi mosaxleobisaTvis erTi wliT gadasaxadebis SeCerebas.
9) 14. III. 1914 _ amierkavkasiisaTvis saolqo TviTmmarTvelobis
dawesebis moTxovna.
10) 20. V. 1914 _ ganaTlebis saministros biujetis ganxilvisas gelovani saubrobs qarTuli skolebis, qarTuli enis umZimes mdgomareobaze. moiTxovs politeqnikumis sapirispirod
kavkasiis universitetis ganaxlebas.
11) 27. V. 1914 _ `CxeiZis saqmesTan~ dakavSirebiT moiTxovs
specialuri deklaraciis miRebas.
sxva deputatebis msgavsad sazafxulo ardadegebis
dros varlam gelovanic ewvia Tavis amomrCevlebs. Tumca
aseTi mogzauroba man mxolod erTxel moaswro 1913 wels
(23. 127-386).
marSruti: ivlis-agvisto (Tavridis sasaxlis rekonstruqciis komisiis wevria) _ 7. IX. baqo (muSaTa gaficvebSi xelisuflebis CareviT gamowveuli viTarebis Se131
saswavlad) _ 4. X. baTumi (aq masze `oxranka~ awesebs
TvalTvals) _ 5-9. X. leCxumi _ Sorapani _ WiaTura _
saCxere _ samtredia (Sexvda zdanoviCsa da abaSiZes, Seagrova masalebi SimSilobis Sesaxeb zemo imereTSi, administraciis TviTnebobis Sesaxeb) _ 18. X. foTi (sarwyavi
arxis gayvanis da rionis jebiris xarjTaRricxva Seadgenina da xazinidan daxmarebas Sepirda) _ 19. X. senaki _
zugdidi (gzebis SekeTebis Taobaze, Suamavlobs mingrelskisa da glexebs Soris) _ tfilisi _ peterburgi.
erTiani kavkasiuri fraqciis Seqmnis gelovaniseul iniciativas gagrZeleba mohyva 1913 wlis sazafxulo ardadegebis dros. trudovikTa fraqciam deputatebs dauriga
anketa, imis gamosarkvevad Tu visgan SeiZleboda dakompleqtebuliyo sxvadasxva erovnebaTa jgufebis erTiani
fraqcia (41. 140).
trudovikTa fraqcia amis paralelurad cdilobda
moezida sxvadasxva fraqciaSi gaerTianebuli glexi deputatebi, gansakuTrebiT monarqisti da memarjvene glexebi da Seeqmna `glexTa fraqcia~, romlis Tavmjdomaredac Cafiqrebuli iyo varlam gelovani.
es ganzraxva ver ganxorcielda, iseve rogorc nacionalisturi fraqciis Seqmnis iniciativa. amis xelSemSleli pirobebi, Cveni azriT, uSualod trudovikTa fraqciaSic unda veZioT, romlis lideric Tavidan iyo Ziubinski, ukraineli nacionalisti, vinc yovelmxriv aqezebda da mxars uWerda gelovanis iniciativebs.
1913 wlis TebervalSi saTaTbiroze ganixilavdnen romanovTa zeobis 300 wlisTavis aRsaniSnavad 0,5 mln. maneTis gamoyofis sakiTxs. saprotesto gancxadebebi gaakeTes
muranovma (social-demokratiuli fraqciis saxeliT) da
Ziubinskim (trudovikTa fraqciis saxeliT). saTaTbirom
Tanxa rasakvirvelia gamouyo, xolo trudovikTa fraqciaSi ganxeTqileba moxda. vinaidan Ziubinskim waikiTxa
sakuTari versia gancxadebisa, romelic fraqciis krebaze
daiwunes da ara kerenskisa, romelic mowonebuli iyo (41.
31).
132
am faqts cota xanSi moyva Ziubinskis gadayeneba da
fraqciis Tavmjdomare gaxda aleqsandr kerenski (18811970), ganTqmuli oratori, SemdgomSi droebiTi mTavrobis
Tavmjdomare. miuxedavad varlam gelovanTan misi megobrobisa (gelovani kvlavac fraqciis mdivnad rCeba, faqtobrivad meore personaa fraqciaSi) Cveni deputatis
mdgomareoba garTulda. kerenski ufro memarcxene iyo da
ar uwonebda gelovans nacionalistur miswrafebebs. igi
mouwodebda kolegebs: `gelovani xSirad laparakobs
erovnul sakiTxze da urCieT, rogorc socialistma,
erovnuli sakiTxi mxolod socialisturi TvalTaxedviT
gaaSuqoso~ (182. 27).
kerenski saerTodac winaaRmdegi iyo saqarTvelos avtonomiisa. daviT kldiaSvilis gadmocemiT, Savi qvis
mrewvelTa sabWos Tavmjdomare giorgi zdanoviCTan da
mis moadgile kita abaSiZesTan mosalaparakeblad xSirad
dadiodnen Singariovi da kerenski. roca am ukanasknelma
ruseT-saqarTvelos urTierTobis ganxilvisas Taviseburi
ganwyoba gamoavlina, zdanoviCma mkacrad mimarTa: `aleqsei fiodoroviC, Tu amgvari Sexedulebis xarT saqarTveloze, umjobesi iyo aq fexi ar dagedgaT~. kerenskim CaRuna Tavi, aaparpala Tavisi beci Tvalebi da bodiSismagvari sityvebiT alaparakda. (140. 529).
politikur SexedulebaTa SeuTavseblobis miuxedavad,
kerenskis da gelovans axlo urTierTobebi akavSirebdaT.
pirvelma swored kerenskim daicva gelovani xizanTa sakiTxTan dakavSirebiT social-demokratTa braldebebisagan. `severnaia raboCaia gazetaSi~ memarcxene studentebma
gamoaqveynes 3-punqtiani saprotesto gancxadeba (manamde
braldebebis es talRa saqarTveloSic agorda): 1. saTaTbiros sabiujeto komisiaSi varlam gelovani icavda Tavad dadianis interesebs. 2. agrarul komisiaSi man ar
daicva xizanTa interesebi, miemxro Tavadaznaurobas. 3.
ar daicva s. uxuTis 90 komli glexis interesebi.
amasTan dakavSirebiT kerenskim, rogorc fraqciis liderma, gaakeTa oficialuri gancxadeba, sadac gelovanis
winaaRmdeg mimarTul yvela braldebas argumentirebuli
133
pasuxi gasca. 1. `dadianis saqme~ iyo gelovanis saadvokato saqmianobis Cveulebrivi nawili. igi icavda 1867 wlis
xelSekrulebiT gaTvaliswinebul dadianTa uflebebs _
mTavrobas unda gadaexada mTavris memkvidrisTvis 1 mln.
oqros maneTi. 1913 wlis 14 martidan, rogorc deputatma,
man uari Tqva am erTaderTi saqmis warmoebazec. 2. gelovans xizanTa winaaRmdeg Riad arasdros gaulaSqria. man
qarTveli Tavadaznaurobis deputacia Seaxvedra agrarul
komisias. punqtobrivi ganxilvisas gaacno maTi pozicia
da saqme droebiT SeaCerebina. ukeT Sesaswavlad daubrunda qvekomisias. is yovelTvis CxeiZesTan erTad gamodioda xizanTa sakiTxze. 3. uxuTel giorgaZeebTan dakavSirebiT ki vfiqrobT, rom gelovan-gegeWkoris sasamarTlos Semdgom (es procesi 1914 wlis 24 ianvars dasrulda _ b. k) yvela unda ecados partiuli kinklaobisagan
Tavis Sekavebas (44. 39, 50).
gelovanTan kerenskis axloblobis damadasturebelia
is Suamdgomlobac, rac iTxova peterburgis qarTulma
sazogadoebam kerenskisgan 1917 wels. tfilisis universitetis gaxsnis daCqarebis Txovna droebiTi mTavrobis winaSe aRZra gelovanis qvrivma nino TarxniSvilma, masTan
erTad premierTan audienciaze imyofebodnen zurab avaliSvili da Salva nucubiZe.
nino TarxniSvils (1876-1949) gansakuTrebuli adgili
uWiravs varlam gelovanis cxovrebaSi, ara mxolod rogorc meuRles, aramed rogorc Tanamoazres, TanamebrZols. isini 1905 wels daqorwindnen. maTi bina peterburgSi (kavalergardis q. 22) qarTuli sazogadoebis TavSeyris adgili, suli da guli iyo. arc is aris SemTxveviTi, rom swored TarxniSvilebis binaze (tveris q. 4)
Seiqmna petrogradis qarTvelTa komiteti 1917 wels, sagangebo viTarebis dros (Semadgenloba: z. avaliSvili, iv.
javaxiSvili, n. TarxniSvili, S. nucubiZe, i. yifSiZe, CerqeziSvili, sidamon-erisTavi). aqve gadawyda erovnuli
yrilobis mowveva (komitetis wevrTa garda monawileobdnen niko nikolaZe, kote abxazi, akaki SaniZe, aleqsandre
cagareli).
134
meuRlis daRupvis Semdeg nino TarxniSvili spaTagorSia, gelovanebis mamulSi. 1917 wlidan ki petrogradSi
brundeba da kita abaSiZis TxovniT saTaveSi udgeba socialist-federalisturi partiis petrogradis organizacias.
gelovanebis erTaderTi vaJi 1 wlis asakSi meningitiT
daiRupa baqoSi maSin, rodesac varlam gelovani peterburgSi saqarTvelos avtonomiis Sesaxeb acxadebda saxelmwifo saTaTbiros tribunidan. albaT piradi cxovrebis am didma tragediamac ganapiroba col-qmris gansakuTrebuli Tavdadeba da Tavganwirva yoveli sazogado,
erovnuli saqmisadmi, aman ganapiroba varlam gelovanis
tragikuli, gmiruli aRsasruli.
I msoflio omis dawyebisTanave, 1914 wlis agvistoSi
iqmneba IV saxelmwifo saTaTbiros omis damxmare komiteti. mis SemadgenlobaSi myofi III sanitaruli razmis mTavari rwmunebulia varlam gelovani. razmi jer dasavleTis frontze ibrZoda da gansakuTrebuli TavdadebisTvis, daWrili mebrZolebis gadarCenisTvis gelovani dajildovda giorgis jvriT. noemberSi ruseT-TurqeTis
frontic gaixsna da 12 dekembridan razmi samxreTis
frontze gadaiyvanes. es rogorc Cans TviT gelovanis
iniciativiT moxda. mas ar urCevdnen samxreTSi wasvlas,
saxadi mZvinvarebs da saxifaToao, igi ki Seuvalad pasuxobda: `Tu saqarTvelom teritoria dakarga, maSin peterburgSi sxvadasxva sakiTxis mogvareba saWiroa aRar
iqneba~.
gelovanis razms gamoarCevda Tavdadeba, midiodnen
yvelaze cxel wertilebSi. 1915 wlis 26 ianvars veriSanSi
200-ze meti mSvidobiani mcxovrebi gamoiyvanes frontispira miwurebidan varlamma, ninom, 4 sanitarma da 4 meddam
(13. 10). TebervalSi, olTisis lazareTebSi muSaobisas
varlam gelovans da mis meuRles SeeyaraT partaxtiani
tifi. isini saswrafod gadaiyvanes tfilisis saqalaqo (e.
w. aramiancis) saavadmyofoSi.
22 Tebervals, dilis 5 saaTze varlam gelovani gardaicvala. 23 Tebervals gardaicvala misi TanaSemwe qo135
bulaSvili. nino TarxniSvili bewvze gadaurCa sikvdils.
23 Tebervals aleqsandre nevelis saxelobis samxedro
taZarSi varlam gelovans gadauxades panaSvidi. 25 Tebervals qaSveTis taZarSi daasvenes cxedari, wiravda goreli episkoposi antoni, wesi augo egzarqosma pitirimma,..
galobda filarmoniuli sazogadoebis xoro zaqaria faliaSvilis lotbarobiT (63. 220).
gamosaTxovari sityvebi warmoTqves ioseb baraTaSvilma, aleqsandre xatisovma da saTaTbiros Tavmjdomaris
moadgile varun-sekretma. eswrebodnen saTaTbiros kavkasieli deputatebi jafarovi da papajanovi.
winasapanaSvido sityva warmosTqva dekanozma kalistrate cincaZem. qarTveli Tavad-aznaurobis saxeliT
waikiTxes kote abxazis samZimari. 26 Tebervals gelovanis neSti gadaasvenes quTaisSi. gzad, rkinigzis sadgurebze procesias auarebeli xalxi xvdeboda.
quTaisis damkrZalavma komisiam gigo gvelesianis, simon mdivnis, evgeni gegeWkoris, grigol giorgaZis da akaki faRavas SemadgenlobiT cxedari quTaisis sakrebulo
taZarSi daasvena. gadauxades panaSvidi,.. gamosaTxovari
sityvebi warmosTqves ivane Ciqovanma (qalaqisTavi), ia
ekalaZem, kita abaSiZem... waikiTxes depeSebi giorgi zdanoviCis, akaki Cxenkelis, aleqsandr kerenskis, kaki wereTlis,.. …
aTetliani da 400 cxenosniani procesia leCxumis gzas
Seudga. spaTagorSi, gelovanebis sagvareulo saZveles
miabares tanjuli mamuliSvilis neSti (152. 89).
damaxasiaTebeli iyo gazeT `samSoblos~ sityvebi:
`umadurobiT da gasaSterebel devniT dakodilma gulma
ganisvena. `xalxis mtarvalma~ swored amave xalxis Svilebis movlas umsxverpla Tavisi sicocxlec da ojaxic,
magram qarTveli, mTa _ gadaRmielTa ubedurebisaTvis
Tavgamodebuli SinaobaSi xSirad gulqvaobasa da gulgrilobas iCens. jgufis mkvdari! jgufis cocxali! jgufis wmindani!~.
varlam gelovanis tragikul aRsasruls didi gamoxmaureba mohyva ruseTSi. 24 Tebervals petrogradis amaR136
lebis eklesiasa da saxelmwifo saTaTbiroSi gadaixades
panaSvidi, romlis uSualo organizatorebi roZianko da
kerenski iyvnen (63. 224). saxelmwifo saTaTbirom sxdomebis ganaxlebisas fexze adgomiT pativi sca gansvenebulis
xsovnas. ruseTis centralur presaSi gamoqveynda araerTi
werili varlam gelovanze. misi avtoriteti da popularoba politikuri oponentebisaTvis sakmaod moulodnelic ki aRmoCnda (152. 84).
quTaisis gimnaziaSi dawesda varlam gelovanis saxelobis stipendia. 27 marts sanitaruli razmis ufrosad
dainiSna Tergeli deputati karaulovi (13. 47), SemdgomSi
droebiTi mTavrobis ministri.
TiTqos simboluria, rom ukanaskneli Setyobineba
varlam gelovanisagan iyo misi depeSa, gamogzavnili sariyamiSidan didi akakis gardacvalebis gamo: `osmaleTis
sazRvarze myofma mxolod exla gavige is didi erovnuli
ubedureba, Cems samSoblos rom daatyda Tavs, aRar gvyavs
didebuli akaki, visi saxeliTac Tavs iwonebda mTeli ganaTlebuli qveynis winaSe saqarTvelo. aRara gvyavs didi
qarTveli, magram misi saxeli SoTasa da iliasTan erTad
maradis icocxlebs Cvens gulSi. mowiwebiT muxls vidrek
didi poetis neStis winaSe da mTeli qarTveli xalxis
zRva cremlebs vuerTeb Cems cremlebsac~ (63. 202).
udrood wavida varlam gelovani, ver moaswro nafic
msajulTa institutis da erobis Sesaxeb ukve gamzadebuli kanonproeqtebis wardgena saTaTbiroSi (33. 13).
qarTveli sazogadoebisaTvis naklebad cnobili pirovneba weliwadnaxevris manZilze Seiqmna upopularesi da
usayvarlesi misi mSobeli xalxisaTvis, saTaTbiroSi Tavisi Tavdadebuli da patriotuli saqmianobiT. SeiZleba
iTqvas, misma tragikulma aRsasrulma saqarTvelosTvis
zRvari daudo saxelmwifo saTaTbiros moRvaweobis erT
did etaps.
137
#6. I msoflio omi da saxelmwifo saTaTbiros
qarTveli deputatebi
I msoflio omis dawyebam kardinalurad Secvala saxelmwifo saTaTbiros muSaobis stili da grafiki. 1 wlis
manZilze Catarda saTaTbiros orad-ori sxdoma, romelTa
mTavari mizani iyo patriotul grZnobaTa manifestacia
da biujetis saswrafod damtkiceba (1914 wlis 26 ivlisis
da 1915 wlis 27 ianvris sagangebo sxdomebi), rac iolad
moxerxda kidec, miuxedavad memarcxeneTa winaaRmdegobisa
(188. 31).
qarTuli
politikuri
Zalebi
araerTgvarovnad
Sexvdnen oms. social-demokratTa Soris Tavdapirvelad
SeiniSneboda garkveuli dabneuloba da meryeoba. amis
damadasturebelia tfilisis qalaqisTav xatisovTan CxeiZis satelefono zari. es ukanaskneli Txovda gadaeca adgilobrivi menSevikebisaTvis (n. Jordania,..), rom omis pirobebSi SeeCerebinaT muSaTa gamosvlebi. aseT dros revolucioneroba zedmetia da saSiSi (187. 130).
qarTvel social-demokratTa `faqtobriv neitralitets~ mkveTrad daupirispirda Jordania, igi `oboronecobis~ agitacias eweoda da 1914 wlis oqtomberSi tfilisis partiul TaTbirze saTaTbiros menSevik deputacias mouwodebda mxari daeWiraT biujetis samxedro
xarjebisaTvis, magram umravlesoba ver daiTanxma.
kavkasiis frontis gaxsnam prorusul orientacias meti
sfuZveli SesZina da umciresobaSi myofma Jordaniam 1915
wlis oqtombris axalsenakis TaTbirs miaRebina rezolucia, romelSic omi `samSoblo omad~ cxaddeboda da jarisaTvis yvelanairi daxmarebis gaweva saWirod miiCneoda
(185. 142).
bolSevikebi imTaviTve mkveTrad idgnen `poraJencobis~
poziciaze, rac oficialurad baqos partiuli TaTbiris
rezoluciamac daadastura 1915 wlis oqtomberSi. amitom
jer kidev 1914 wlis noemberSi, maSin roca nikoloz II
xalxSi patriotuli aRtkinebis gamosawvevad kavkasiaSi
mogzaurobda, `samSoblos Ralatis~ braldebiT daapati138
mres saTaTbiros bolSevikTa `xuTeuli~ (179. 85). am faqtma SesaZlebelia damatebiTi stimuli misca menSevikebisagan poziciis garkvevas (`oborencobis~ aqtiur propagandas swevda griSa urataZis `axali kvali~), rasac sixaruliT Sexvda oxranka (131. 37)
bolomde ar iyvnen garkveulni omis sakiTxTan mimarTebaSi federalistebi, samagierod mtkice progermanuli
kursi eWiraT erovnul-demokratebs. amgvari poziciis safuZveli iyo, germaniis daxmarebiT samxreT saqarTvelos
SemoerTebis da avtonomiis gamocxadebis imedi. am mizniT
Seiqmna `saqarTvelos damoukideblobis komiteti~, romlis mTavari ideologi maxako wereTeli Tavis `ruseTisagan amierkavkasiis Camocilebis da misi Semdgomi politikuri mowyobis gegmaSi~ ufro Sorsac midioda da saqarTvelos momavals germaniis proteqtoratis qveS, politikuri qorwinebis bazaze (princ ioahim hohencolernis
da marine maCablis qorwinebiT) ganixilavda (128. 72). osmaleTis nawilis saqarTvelosTan SemoerTebis gegmam
centralur presaSic gaiJRera, `ruskaia vedomostSi~ gamoqveynda am sakiTxze vano zirgiTelis werili (48. 32).
aseT gansxvavebul da dapirispirebul politikur
orientaciaTa Sesajereblad federalistTa partiis iniciativiT quTaisSi, v. f-is binaze gaimarTa politikur
partiaTa Sekreba (185. 149). eswrebodnen partiebis 2-2 warmomadgeneli, sul 6 kaci: Salva amirejibi, revaz gabaSvili (erovnul-demokratebi), samson fircxalava, grigol
rcxilaZe (socialist-federalistebi), noe Jordania da
evgeni gegeWkori (social-demokratebi) (126. 150).
gamoikveTa noe Jordanias pozicia. mas im miznis miRweva, rac `damkoms~ hqonda ganzraxuli, ruseTis mxardaWeriT ufro realurad miaCnda. mxareebma konsensusiT
miiRes swori gadawyvetileba: emuSavaT TavianTi mimarTulebebiT. xeli ar SeeSalaT erTmaneTisaTvis da orive
SemTxvevaSi, romlis `falavansac~ ar unda gaemarjvna,
daecvaT saqarTvelos interesebi.
xelisuflebisTvis ucnobi ar iyo `damkomis~ arseboba
da progermanuli ganwyobilebani. saqarTvelosTvis sepa139
ratizmis braldebiT SeiTiTxna e. w. `aWarelTa saqme~.
1915 wlis 4 marts peterburgSi gamoqveynda viweSi myofi
germaneli emisris depeSa konstantinopolis germaniis
saelCosadmi: `muslimi qarTvelebi kargad arian momzadebulni. iaraRi ganawilebulia, mTebSi gamagrdnen. rusTa
jarmac daixia ukan, md. Woroxisaken. TurqeTs aqvs samuslimano saqarTvelos gamosvlis imedi. marTalia
proklamaciebi CavyareT, magram adgilobrivi mosaxleobis
mxardaWeraSi ar varT darwmunebulni, radgan umetesoba
am organizaciaSi Turqia (mahmadiani qarTveloba _ b. k.).
im SemTxvevaSi dagvexmarebian Tu ramdenime aseul germanel matross gadavsvamT natanebSi, baTumidan CrdiloeTiT 50-km-ze, sadac sul qarTvelebi cxovroben, da isini
daemorCilebian saqarTvelos nacionalur komitets. aucilebelia iaraRis Setana naRmosniT, romelic SeZlebs
Cemi da qarTvelTa komitetis wayvanas. germaniis jaris
sardlad gTavazobT fon Smidtis kandidaturas~ (49. 9; 63.
227).
am depeSis gamoqveynebam saqarTveloSi didi panika gamoiwvia, rusebi yvelas cimbirSi gadagvasaxlebeno... 8
marts tfilisis guberniis Tavadaznaurobis deputatTa
sakrebuloSi Semdgar kerZo TaTbirze arCeulma komisiam
(k. CxeiZis, g, Jurulis, m. maCablis, g. yazbegis, g. diasamiZis, m. TumaniSvilis, iak. cincaZis SemadgenlobiT), miiRo
sapasuxo rezolucia-mimarTva. `damkomi~ gamocxadda naZiralaTa da avantiuristTa brbod. depeSa ki avismzraxvelTa insinuaciad (39. 8).
10 marts peterburgis depeSaTa saagentom garkveuli
politikuri mosazrebiT uaryo 4 martis depeSis realoba.
maTi ganmartebiT es aris germaniis diplomatiis fandi,
romlis mizani qveynis SigniT ganxeTqilebis da areulobis gamowvevaa (170. 364).
miuxedavad amgvari politikuri nabijisa, xelisuflebis reagirebas ra Tqma unda ar daugviania da aWaraSi
gaigzavna damsjeli eqspedicia. daarbies 15 sofeli, gadawves 200-mde saxli. baTumSi Catarda 9 aWarelis saCvenebeli gasamarTleba. ganwirulebi brwyinvaled daicves
140
socialist-federalistma advokatebma Salva mesxiSvilma
da ioseb baraTaSvilma (130. 18).
xelisuflebam miiRo sagangebo zomebi. aWara frontispira zonad gamocxadda, daiwyo mahmadiani qarTvelebis
ZaliT gasaxleba osmaleTSi da maTi saxl-karis, miwebis
gayidva, ZiriTadad mdidar somxebze. am sagangaSo viTarebis winaaRmdeg xma aRimaRla akaki Cxenkelma. man jafarovTan erTad saTaTbiroSi presis warmomadgenlebisaTvis gaakeTa moxseneba, TiTidan gamowovil `aWarelTa Ralatze~ (31. 2).
1916 wlis 10 Tebervals saTaTbiroSi gamosvlisas akaki
Cxenkelma moiTxova aWarelTa qonebis gayidvis SeCereba,
radgan gaZevebulni aucileblad mobrundebian. man SekiTxva Seitana `aWarelTa saqmeze~, moiTxova aWarisTvis
sagangebo statusis moxsna da iq qarTvel moRvaweTaTvis
Tavisufali gadaadgilebis ufleba. Cxenkelma sagareo
saqmeTa ministr sazonovs moTxova momaval sazavo konferenciaze ltolvili aWarlebis TurqeTidan dabrunebis
sakiTxis dasma (72. 5).
`aWarelTa saqme~ sworad Seafasa zogierTma centralurma periodulma organomac. `peterburgskie vedomostis~ korespondenti `storoni~ qebiT ixseniebs akaki Cxenkelis Tavgamodebas, samagierod akritikebs Tavadaznaurobis sakrebulos indiferentizms, maSin roca xatisovma
tfilisSi imperators 1-saaTiani `reCi~ waukiTxa somxebis
gasaWirze, `somxur sakiTxze~.
`somxuri sakiTxi~ jer kidev omis dawyebamde dadga
dRis wesrigSi. es xelisuflebas awyobda da yvelanairi
saSualebiT aqezebda `hnCakisa~ da `daSnakcuTiunis~ prorusul orientacias. ruseTis mxridan am sakiTxs saerTaSoriso doneze lobirebda kadetTa partiis lideri
pavle miliukovi. misi azriT somxebi yvelaze erTguli
eria, amis erT-erTi mizezi TurqeTis anatoliaSi somexTa
simravlea (1913 wlis aRweriT 39%), somxuri inteligencia
politikurad axlos aris CvenTan. papajanovi Cvens fraqciaSia, xolo xatisovi _ Cveni dasayrdenia amierkavkasiaSi~ (204. 365).
141
1913 wlis 17 noembers parizSi safrangeTis aziuri komitetis da general lakruas iniciativiT gaimarTa somexTa megobrebis komitetis konferencia. ruseTis delegacias meTaurobda miliukovi, somxeTisas bogos-nubarfaSa. konferenciam scada evropis qveynebis yuradReba
mieqcia somexTa rbevis faqtebisadmi.
miiRes rezolucia osmaleTis somxeTSi reformebis
Sesaxeb. daadgines, Seuwyviton osmaleTs saerTaSoriso
daxmareba da sesxebi, sanam ar daTanxmdeba elCTa mier
SemuSavebul proeqts (204. 366). es proeqti pirvelad waradgines stambulis diplomatiur TaTbirze da iTvaliswinebda 6 vilaieTSi (erzerumi, diarbeqiri, vani, biTlisi,
xarfuTi, sivasi) somxeTis avtonomiis Seqmnas. mxaris
mmarTvelad, sulTnis da didi saxelmwifoebis SeTanxmebiT 5 wliT dainiSneboda evropeli general-gubernatori.
mxaris sakanonmdeblo krebaSi qristianebsa da mahmadianebs paritetuli warmomadgenloba eqnebodaT, msxvil
moxeleebad evropelni dainiSnebodnen, dabal Tanamdebobebze ki muslimebi da qristianebi aseve paritetis safuZvelze. saxelmwifo enad TurqeTis paralelurad gamocxaddeboda somxuri. somexi mosaxleoba samxedro samsaxurs adgilze gaivlida (61. 1019).
am proeqts uaryofiTad Sexvdnen osmaleTi da misi mokavSireni. sulTnis brZanebiT kidev ufro gaZlierda somxebis Seviwroeba, amjerad qurTebic gamoiyenes.
`daSnakcuTiuni~ pirveli revoluciidan moyolebuli
qmnida `zinvorebs~, sabrZolo razmebs, romelic jer ruseTis winaaRmdeg iyo mimarTuli (mag: golicinis daWra),
magram mas Semdeg, rac axalma mefisnacvalma eCmiaZinis
eklesias warTmeuli qoneba daubruna da maTi devnac Sewyda, daSnakelebma politika Secvales (138. 230). `somexTa
nacionalurma biurom~ uaryo saxalxo molaSqreTa razmebis Seqmna, magram adgilebze mainc iqmnebodnen isini.
maTi mTavari ideologebi iyvnen episkoposi mesropi, aruTinovi, xatisovi, generlebi andraniki da dro (200. 10).
somxuri politikuri wreebi osmaleTis somxeTis momavlis 3 variants ganixilavdnen: 1) avtonomia ruseTis
142
proteqtoratiT; 2) avtonomia didi saxelmwifoebis garantiiT; 3) romelime romanovis mmarTvelobiT calke
somxeTi. rusuli presa aqezebda somexTa am gadawyvetilebebs, Tumca realuri politikuri garantiebi ar arsebobda. mogvianebiT `daSnakcuTiunis~ lideri kaCaznuni
dananebiT aRniSnavda: `Cven, antantis gamarjvebaSi darwmunebulni uapelaciod vadeqiT rusul orientacias... laparakobdnen voroncovis raRac werilze kaTalikosisadmi, sinamdvileSi igi arafers Seicavda bundovani winadadebebis garda, romlis nebismierad gageba SeiZleba. Cven
ki es werili Cveni momavali uflebebis iuridiul garantad miviCnieT~.
`horizoni~ imdenad gaTamamda, rom saubari daiwyo 2
somxeTze: `kavkasiis somexTa sakiTxTan araferi aqvs
saerTo anatoliis somexTa sakiTxs, igi calkea gansaxilveli~. iSxanianci ki meTodurad amkvidrebs terminebs
`Zveli qalaqi~ (tfilisis nacvlad) da `kavkasielebi~
(nacvlad calkeuli erovnebebisa)... trapizonic ki, sadac
mosaxleobis 60% lazebia, Tavis avtonomias miakuTvnes
(48. 36).
1914 wlis 12 maiss saTaTbiroze gamosvlisas deputatma
papajanovma moiTxova osmaleTis somxebisaTvis diplomatiuri arxebiT daxmareba, reformebis daCqareba. kavkasieli deputatebi amas protestiT Sexvdnen, skobelevma
papajanovs eCmiaZinis diplomati uwoda. jafarovma saTaTbiros sifrTxilisaken mouwoda (`osmaleTi ruseTis
megobari qveyanaa da misi gadamtereba ar ivargebs~). Cxenkelma naTeli mohfina viTarebas, gaanaliza somxuri burJuaziis Sovinisturi zraxvani, farda axada mTavrobis
orpirobas, farul interesebs. misi TqmiT `didi saxelmwifoebi somxeTSi meore makedonias xedaven...
1915 wlis agvistoSi anatoliaSi gaTamaSda arnaxuli
drama 1,5 mln somexs mouwyves genocidi, 150 aTasamde
ltolvili moawyda kavkasias. nerses episkoposma daiwyo
maTTvis rusuli pasportebis gamoTxovna, ltolvilTaTvis samuSao adgilebis moZieba. niSandoblivia, rom gamoqceulni Rarib-Ratakni arian, arcerTi mdidari somexi
143
ar gamoqceula. `peterburgski vedomosti~ uaryofiTad
afasebs ltolvilTa mosalodnel dasaxlebas yarsborCalo-axalqalaqSi, ramac SesaZloa gamoiwvios Sejaxeba TaTrebTan da qarTvelebTan.
genocidi TviT somexTa mier iyo inspirirebuli. mas
Semdeg, rac ruseTis jarebma vilaieTebi daikaves, miliukovma daiwyo propagandistuli kampania da moiTxova dapirebuli avtonomiis boZeba somxebisaTvis. osmaleTis
sulTanatma gadadga ukiduresi nabiji, teritoriis sabolood dakargvis safrTxe mosaxleobis gaJletiT gaaneitrala.
ukanasknelad, mTeli kategoriulobiT somxeTis avtonomiis sakiTxi papajanovma saTaTbiroSi dasva 1916 wlis
17 marts. maSin, rodesac am sakiTxisaTvis ukve aRaravis
ecala da aRarc iyo aqtualuri, ruseTs ukve mieRwia sawadelisTvis.
* * *
omis pirobebSi mimdinare did danaxarjebs daerTo
mTavrobis daufiqrebeli sabiujeto politika. 1914 wlis
28 ivliss gamocxadebulma mSralma kanonma imperiis biujets 1 mlrd. maneTis zarali miayena. mZime mdgomareobaSi Cavarda kaxeTis ekonomikac, Rvinis gayidvis akrZalvam 40 mln. maneTis zarali miayena mxares. Sewyda marganecis gatana, abreSumis, matylis da Tambaqos warmoeba
(48. 27). saTaTbirom mTavrobas daukanona arapirdapiri
gadasaxadebis akrefis ufleba.
xelisufleba socialuri siduxWiridan gamosvlas da
dasavleTis frontze warumateblobis reabilitacias xedavs e. w. `kudianebze nadirobaSi~. pirveli signali misca
fanCuliZem Tavisi antisemituri gamoxdomiT saerobo
TaTbiris dros. talRa swrafad aitaces saxelmwifo saTaTbiroSic, puriSkeviCma, markovebma,.. saTaTbirom miiRo
samarcxvino gadawyvetileba _ sasamarTlo procesis
dros mowinaaRmdege meomari saxelmwifos qveSevrdomT
aekrZalaT saadvokato dacvis ufleba. daiwyo ebraelebis
da germanuli gvarebis mqone pirTa devna. saTaTbiroSi
144
maTi dacva Tavis Tavze aiRes CxeiZem, Cxenkelma da skobelevma.
1915 wlis 3 agvistos social-demokratTa da trudovikTa fraqciebma ebraelTa devnis Sesaxeb saTaTbiroSi
Seitanes SekiTxva, romelic 1916 wlis 10 marts gaimeores
social-demokratebma. ebraelebis dasacavi sityvebisaTvis
saTaTbiros sxdomebidan gaaZeves Cxenkeli da skobelevi
(8. III. 16). am sakiTxTan dakavSirebiT CxeiZe upirispirdeba
karaulovs, Tergel deputats.
saTaTbiros xanmokle sesiebs omis pirobebSi saerTo
scenari axasiaTebs. xelisuflebis winaaRmdeg galaSqreba
memarcxeneTa garda daiwyo saTaTbiros istoriaSi yvelaze msxvilma centristulma fraqciam _ e. w. `progresulma blokma~.
am bloks sakmaod xangrZlivi winaistoria hqonda. 1913
wlis 6 oqtombers maqsim kovalevskis iniciativiT
moskovSi Sedga kadetTa da progresistTa saparlamento
fraqciebis TaTbiri. Camoyalibda 2 ZiriTadi Sexeduleba
saTaTbiroSi gasatarebel politikur kursTan dakavSirebiT: 1. progresistebis _ vinaidan xalxSi matulobs opoziciuri suliskveTeba, saWiroa maqsimalurad progresuli kanonproeqtebis miReba, rac xalxSi TanagrZnobas gamoiwvevs, miuxedavad imisa miiRebs Tu ara am kanonebs
saxelmwifo sabWo. 2. kadetebis _ saTaTbiro CamorCa
qveyanas. amitom kanonproeqtebze wvaleba drois tyuili
flangvaa. saWiroa gamoviyenoT Cveni ufleba _ biujetis
damtkicebisa, ar mivceT mTavrobas fuli, Tundac amisTvis saTaTbiro garekon.
poziciaTa Sejerebis Semdgom gamocxadda am ori partiis strategiuli erTianoba. 12 oqtombers blokSi Sesvlis survili gamoTqves oqtiabristebmac guCkovis meTaurobiT. saTaTbiroSi progresuli blokis oficialuri
gaformeba moxda sakmaod dagvianebiT, 1915 wlis 22 agvistos (206. 249).
miliukovis ganmartebiT blokis mTavari mizania SavwiTeli safrTxisagan qveynis dacva da `omi gamarjvebamde~, radgan mefes aRar SeuZlia omis warmoeba. blokSi
145
gaerTiandnen memarcxene nacionalistebi, oqtiabristebi,
centristebi, progresistebi da kadetebi. memarcxeneebi
miesalmnen blokis Seqmnas. xelisuflebis reaqcia mosalodnelis adeqvaturi aRmoCnda, jer premierma goremikinma gaakeTa gancxadeba saTaTbiros mosalodneli daTxovnis Taobaze, xolo 3 seqtembers umaRlesi brZanebac gamoqveynda saTaTbiros daTxovnis Sesaxeb.
progresuli blokis Seqmna daemTxva 1915 wlis zafxulSi ruseTSi kadetTa popularobis piks. vinaidan demokratiuli presa akrZaluli iyo (1914 wlis 20 ivlisis
droebiTi samxedro cenzura, romelic saTaTbirom 1916
wlis martSi kanonad aqcia), xolo Savrazmuls xalxi ar
ekareboda, gansakuTrebuli datvirTva SeiZina kadeturliberalurma presam.
omis dawyebidan mxolod eqvsi Tvis Semdeg gabeda xelisuflebam saTaTbiros mowveva sagangebo sesiis sababiT. 27 ianvris sesia gaixsna oficialuri misalmebiT. imperators gaegzavna uqveSevrdomilesi adresi, sityvebiT
gamovidnen roZianko da goremikini, Semdeg ki fraqciaTa
liderebi da erovnul umciresobaTa warmomadgenlebi.
maT Soris samwuxarod aRar eria saqarTvelos warmomadgeneli. varlam gelovani frontzea, sadac 1 Tvis Semdeg
tragikulad iRupeba.
ebraelTa saxeliT ilaparaka fridmanma, `kolos~ saxeliT iasinskim, latvielTa saxeliT zalitma, estonelTa
saxeliT raimontma, somexTa saxeliT papajanovma. karlo
CxeiZem pirvelad moiTxova `uaneqsio da ukontribucio
zavi~. mis gamosvlas gansakuTrebiT didi rezonansi mohyva sazRvargareT, germaniis rusi tyveebis gazeTSic ki
dabeWdes gamosvlis teqsti. aman aRaSfoTa giorgi plexanovi, gaakritika da realobas moklebuli uwoda CxeiZis
moTxovnas (101. 98).
saTaTbiros muSaoba SedarebiT normalur viTarebaSi
warimarTa 1915 wlis zafxulidan. xelisufleba iZulebuli gaxda angariSi gaewia deputatTa moTxovnebisaTvis
da marTalia Sekvecili grafikiT, magram mainc mieca muSaobis saSualeba saTaTbirosTvis. 1915 wlis 19 ivlisis
146
sxdomiT gaixsna saTaTbiros morigi sesia. deputatebma
fexze adgomiT pativi sces omSi daRupuli deputatebis
kazinis, nakoneCnis da gelovanis xsovnas (gelovanis Sesaxeb ix. II Tavis $5).
roZiankom aRniSna mimdinare momentis gansakuTrebuli
pasuxismgebloba da deputatebs mouwoda TanamSromlobisken,
erTianobisken.
samxedro-sazRvao
komisiaSi
dauSves trudovikebi da social-demokratebi, rac dumis
xelmZRvanelobisgan udaod progresuli da misasalmebeli nabiji iyo (39. 116).
mTavrobis deklaracia saTaTbiros gaacno premierma
goremikinma. saangariSo moxsenebiT wardgnen sagareo saqmeTa ministri sazonovi da finansTa ministri barki. Tavisi pozicia mimdinare momentTan dakavSirebiT gamoxates
fraqciaTa warmomadgenlebma: markovma (memarjvene), bobrinskim (nacionalisti), lvovma (centristi), saviCma (oqtiabristi), efremovma (progresisti), karaulovma (saxalxo), miliukovma (kadeti), kerenskim (trudoviki) da CxeiZem.
gamovidnen erovnebaTa warmomadgenlebic.
mTavrobis deklaraciis suliskveTeba _ araviTari
partiebi, garda omis partiisa da araviTari sakiTxebi,
garda omis sakiTxebisa. amis sapasuxod progresulma
blokma mTavrobas moTxova pasuxismgeblobis aReba Tavis
Tavze. blokis es pirveli gamosvla umravlesobam Seafasa
principis: `omis pirobebSi ar vexebiT saSinao sakiTxebs~
_ Ralatad.
albaT amave principis gamovlinebis gamo karlo CxeiZe
ver axerxebs aqtiurad moqmedebas. igi xatisovisadmi werilSi aRniSnavs: `kavkasiis erobis sakiTxi imitom ar davayene, rom saWiroa momzadeba _ bevri mowinaaRmdege
hyavs, SCeglovitovmac (Sinagan saqmeTa ministri _ b. k.)
TavSekaveba mirCia~.
goremikinma deklaraciaSi gamoacxada umaRlesi gadawyvetileba poloneTis avtonomiis Sesaxeb da amiT deputatebs daanaxva imperiis mesveurTa umweoba. avtonomiis
miniWeba, maSin roca germanuli Ceqma poloneTis miwazea
da polonelebi TviT acxadeben damoukideblobas, razec
147
rusuli Sovinisturi presa da sazogadoebrivi azri kbilebs ilesavs _ rogor Tu imperatoris fics uRalateso,
yvelaferi es ukve mianiSnebs saxelisuflebo krizisze.
CxeiZis 19 ivlisis gamosvla gamoirCeoda Tavisi simZafriT: `xalxs tanjavT, miasoedovebi ki ruseTs yidian.
Tqven am dros ebraelTa Ralats igonebT. poloneTis avtonomiaze axlaRa laparakobT, roca sazRvrebi swordeba
da ar viciT romeli teritoria sad darCeba. kavkasiaSi
`gaTiSe da ibatones~ politikas axorcielebs ukve ara
avadmyofi voroncov-daSkovi, aramed misi coli, 80 wlis
dedaberi. aWaraSi qalebs aupatiureben saldaTebi. aWaras
marTavs liaxovi, romelic aZevebs mahmadianebs da asaxlebs mosulebs (somex ltolvilebs)~.
CxeiZis am gamosvlam daaCqara voroncovis ganTavisufleba mefisnacvlobidan. 25 agvistodan kavkasiis axal
mefisnacvlad dainiSna didi mTavari nikoloz nikolozis
Ze.
didi skandali mohyva Cxenkelis 2 agvistos gamosvlasac. `1 weli mTavroba gundruks ukmevda oms, laparakobda xalxis da mTavrobis erTianobaze. am xnis manZilze
igi pirvelad miubrunda kanonSemoqmedebiT saqmianobas.
armias yvela Zarcvavs, dumis TanxmobiT samxedro ministri diqtatorad gadaiqca. is ereva cxovrebis yvela
sferoSi... diqtatura ki ar ixsnis am ufskrulidan qveyanas, piriqiT. duma mTavrobas Caexmatkbila, mrewvelebi
jibes isqeleben xelsayreli kanonmdeblobiT, razec duma
Tanxmobas aZlevs... kadetebma ver gamoiCines simtkice. loid jorji winaswarmetyvelebs, `germaniis dawoliT ruseTSi moxdeba revolucia~. s-d. fraqcia ixsnis pasuxismgeblobas. aseTi mTavrobis mxardaWera Ralatis tolfasia~. am sityvebisaTvis Cxenkels 200 xmiT 63-is winaaRmdeg
aZeveben saTaTbirodan 10 sxdomiT. protestis niSnad
fraqcia ukan miyveba.
1916 wlis sesiebis dros, Cxenkeli ilaSqrebs putilovis da sxva TavdacviTi sferos qarxnebis gasaidumloebis
winaaRmdeg, centristebs mouwodebs ar daamtkicon biujeti (18. 20), akritikebs progresistTa blokis deklara148
cias, romelic misi azriT, mTavrobis Zlier sust kritikas Seicavda.
1916 wlis 9 Tebervals gaixsna saTaTbiros morigi sesia. am dRes dainiSna axali premieri Stiurmeri (206. 131).
saTaTbiros pirvelad ewvia mefe, romelmac sityvac warmoTqva samTavrobo deklaraciebis Semdgom. premierma
pirdapir dasva sakiTxi: `miuxedavad saSinao politikuri
sakiTxebis mniSvnelobisa, maT adgili unda dauTmon omis
kiTxvebs~.
`araviTari zavi, brZola bolomde~ _ saTaTbiros am
lozungs mxolod memarcxeneebi ayeneben eWvqveS. `progresulma blokma~ moiTxova ndobiT aRWurvili saministro,
vinaidan `omis erTma welma aCvena, rom lozungi `yvelaferi omisaTvis, jer gamarjveba da Semdeg reformebi _
damRupvelia~ (31. 13). blokis moTxovnis pasuxad memarjveneebma SesTavazes maT, rom saTaTbiros Seedgina pasuxismgebeli saministro, magram `progresulma blokma~ am
viTarebaSi pasuxismgeblobis Tavis Tavze aReba ver gabeda.
1916 wlis mart-aprilSi ukve saxezea seriozuli krizisi, meqrTameobiT da korufciiT dakavebul umaRles
mTavrobas mxolodRa sityvierad scalia omis warmoebisTvis. axlovdeba revolucia da saTaTbiro emzadeba
ganvlili 4 wlis manZilze Tavisi yvelaze mniSvnelovani
funqciis Sesasruleblad.
149
$7. IV saxelmwifo saTaTbiros ukanaskneli dReebi
saTaTbiros bolo sesiaze dagegmili iyo beWdviTi saqmis,
cenzuris, saerobo da adgilobrivi TviTmmarTvelobis Sesaxeb kanonproeqtebis miReba. dapirispirebam piks miaRwia.
sasursaTo krizisis ganxilvisas skobelevma da Cxenkelma
saTaTbiros winaSe daayenes iseTi organizaciis Seqmnis sakiTxi, romelic realizacias gaukeTebda gadamalul xorcs.
1916 wlis 31 maiss saTaTbirom miiRo kanoni xorcis moxmarebis Semcirebis Sesaxeb. dawesda savaldebulo marxva-kviraSi
4 dRe, did qalaqebSi xorci talonebiT gaicemoda (40. 120).
3 ivnisis sxdomaze Cxenkelma da kerenskim wodebriobis
gauqmebis sakiTxi daayenes. maTi gamosvlebi gamoirCeoda
gansakuTrebuli sicxariT, magram memarjveneebma bobrinskis
meTaurobiT es sakiTxi uaryves.
Tebervlidan TiTqmis wlis bolomde CxeiZe mZimed avadmyofobs. fraqciis lideroba itvirTa Cxenkelma, skobelevTan erTad. isini roZiankos daupirispirdnen cenzuris sakiTxis ganxilvisas. faqtobrivi samxedro cenzura, rac
droebiTi statusiT jer kidev omis dawyebidan arsebobda,
saTaTbirom daakanona. damaxasiaTebelia, rom cenzuris gauqmebas memarcxeneebTan erTad moiTxoven ukiduresi memarjveneebic. markovis gancxadebiT, roca ar qveyndeba socialdemokratTa sityvebi, iWreba da iSleba stenograma, sadac
mefis da mTavrobis Seuracxmyofeli sityvebia moTavsebuli,
amiT Cven damnaSaveebs vmfarvelobT da vicavT pasuxismgeblobisagan. amave argumentiT roZianko memarcxeneebs umtkicebda cenzuris sargeblianobas maTTvis, dasjas gadarCebiTo.
axali, 3 mlrd. maneTis biujetis damtkicebas mTavrobam
upasuxa saTaTbiros daTxovniT, sababi-qvorumis arqona
(marTlac 20 ivnisisTvis mxolod 180 deputati anu 40% eswreboda). progresuli bloki am faqts protestiT Sexvda.
maT rigebSic daiwyo rRveva. progresistebi kadetebs adanaSaulebdnen mTavrobasTan loialobaSi, zomieri kanonproeqtebis lobirebaSi. maTi 70-kaciani fraqcia CamoSorda bloks,
Tumca progresuli bloki mainc saTaTbiros yvelaze msxvil
gaerTianebad darCa (40. 246).
150
1 noembers mowveulma saTaTbirom yvelas daanaxa katastrofis garduvaloba. geometriuli progresiiT, rac ufro
marcxniv midioda qveyana, miT ufro marjvniv miiwevda saTaTbiro. kidev ufro memarjvene ganwyobileba hqondaT imperators da mTavrobas. roZiankos orive moadgiled saTaTbirom memarjveneebi bobrinski da novikovi airCia. umaRles
wreebSi saubari iyo TviT roZiankos, rogorc zomieri politikis momxris gadayenebaze.
1 noembers ganxorcielda e. w. `Sturmi xelisuflebaze~.
memarcxeneebma da centristebma (social-demokratebi, trudovikebi, kadetebi da progresuli nacionalistebi) mTavrobas brali dasdes Seqmnil viTarebaSi da moiTxoves gadadgoma. miliukovis, kerenskis, CxeiZis da TviT Sulginis sityvebs gansacvifrebeli ideuri erTianoba axasiaTebs (188. 125).
CxeiZe mimarTavda kadetebs da memarcxeneTa bloks: `gabedavT biujetis uaryofas? vSiSob, rom vera. magram batonebo
dadga gadamwyveti wuTi, roca an unda iyoT xalxTan mTavrobis winaaRmdeg an mTavrobasTan xalxis winaaRmdeg~.
am demarSs mohyva premier Stiurmeris gadayeneba, magram
istoriografiaSi samarTlianad aris Sefasebuli, rom xelisuflebam am SemTxvevaSi `CxeiZis da kompaniis~ survili ki
ar daakmayofila, aramed ganawyenebuli griSka rasputinisa,
romlis mkvlelobac sulTmobrZavi imperiis bolo akordi
iyo.
aron avrexi eTanxmeba kadet velixovis memuarebs da miiCnevs, rom saTaTbiroSi Seqmnili `masonTa gaerTianebis~ (masSi Sediodnen progresistebi, kadetebi, trudovikebi, socialdemokratebi) mTavari mizani iyo TviTmpyrobelobis damxoba
da xelisuflebis nikoloz nikolozis ZisTvis (imJamad kavkasiis mefisnacvali) gadacema (189. 110). rac Seexeba revolucias, misi eSinoda yvelas da `saTaTbiroSi aravis ar surda
igi~ (graf, deputat musin-puSkinis werilidan voroncovdaSkovisadmi).
umarTavi procesebi da brbos Zalaufleba ar Sedioda memarcxeneTa interesebSi. `es xelisufleba _ acxadebda saTaTbiros tribunidan akaki Cxenkeli _ axdens revoluciis
provocirebas, Cven ki amisaTvis mzad ar varT. Cven SevdivarT CixSi, saidanac erTaderTi gamosavali arsebobs _ revolucia~ (19 noembris sityvidan). `frTxilad batonebo, _
151
dasZenda kerenski _ Torem ruseTSi iseTi ambebi datrialdeba, 1612 wlis `smuta~ bavSvur garTobad mogeCvenebaT~.
1917 wlis 14 Tebervals saTaTbirom ganaaxla muSaoba.
mefe Sepirda `pasuxismgeblobis saministros~, magram danapirebi ar Seasrula. CxeiZem da kerenskim kvlav gaagrZeles
Seteva xelisuflebaze (`realobas mowydiT, stambolis sruteebze laparakobT da qveynis dacva ar SegiZliaT~). CxeiZem
moiTxova `ndobis saministro~, `manamde ki dapirispireba
mTavrobasTan unda gagrZeldes da Zalaufleba xelSi aiRos
burJuaziam, raTa ar alaparakdes `quCa~ (188. 151).
saTaTbiro kviraze metxans ganixilavda armiis momaragebis sakiTxs. 24 Tebervals imperatorma daTxovna gamoacxada,
magram saTaTbiro ar daiSala,.. daikava momlodine pozicia.
amasobaSi daiwyo revolucia da mxolod Sulginis da miliukovis daJinebuli moTxovnis Semdeg gabeda roZiankom Zalauflebis xelSi aReba (romelic, xatovani gamoTqma rom
moviSvelioT `quCaSi egdo~). mas ar surda revolucioneris
mantiaSi gaxveva, mxolod monarqisadmi erTgulebam, quCis
politikosebs rom ar emarjvnaT, gadaadgmevina roZiankos es
nabiji.
27 Tebervals Sedga saxlmwifo saTaTbiros aRmasrulebeli komiteti, Semdegi SemadgenlobiT: Tavmjdomare: mixeil
roZianko (1859. oqtiabristi, ekaterinoslavis gub. deputati),
wevrebi: aleqsandre kerenski (1881. trudoviki, saratovi), nikoloz (karlo) CxeiZe (1864. social-demokrati, tfilisis
gub.), vasil Sulgini (1878. nacionalisti, volinis gub),
pavle miliukovi (1859. kadeti, petrogradi), mixeil karaulovi (1878. oficeri, Tergis olqi), aleqsandre konovalovi
(1875. progresisti, kostroma), ivan dmitrikovi (1872. oqtiabristi, kaluga), vladimir rJevski (1866. progresisti, moskovi), sergei Sidlovski (1861. oqtiabristi, voroneJi), nikoloz
nekrasovi (1879. memarcxene kadeti, tomskis gub.), vladimir
lvovi (1872. centristi, samaris gub.).
1 martis saRamos aRmaskomsa da petrogradis muSaTa deputatebis sabWos (CxeiZe, kerenski) Soris dawyebuli molaparakeba dasrulda dilis 4 saaTze. kerenskim miiRo mTavrobaSi monawileobis winadadeba. CxeiZem ki uari ganacxada,
radgan ver grZnobda dasayrdens (204. 461). mas sTavazobdnen
Seeqmna nebismieri saministro, Tundac TviTon moegonebina
152
saxeli, magaliTad _ Sromis saministro, magram verafriT
ver daiTanxmes.
2 marts gamocxadda droebiTi mTavrobis, xelisuflebis
umaRlesi organos Seqmna. xelmwife-imperatorma Tavisi Zmis
mixeilis sasargeblod uari Tqva taxtze, am ukanasknelmac
uflebamosilebani droebiT mTavrobas da damfuZnebel krebas gadasca. droebiTi mTavroba ZiriTadad saTaTbiros bazaze Camoyalibda,
Semdegi
SemadgenlobiT:
g. lvovi
(Tavmjdomare), miliukovi (sagareo saqmeTa ministri), kerenski (iusticiis ministri), nekrasovi (gzaTa ministri), konovaliovi (vaWroba – mrewvelobis ministri), guCkovi (samxedro
da sazRvao ministri), Singarevi (miwaTmoqmedebis ministri),
tereSCenko (finansTa ministri), godnevi (saxelmwifo kontroliori), vl. lvovi (sinodis ober-prokurori), manuilovi
(ganaTlebis ministri).
droebiTma mTavrobam amierkavkasiaSi komisrebad gaagzavna: xarlamovi (Tavmjdomare), pereverzevi, kita abaSiZe, papajanovi da jafarovi. cota xanSi daemata meeqvse komisaric
akaki Cxenkeli. Tumca gaTamaSda patara dramac, Cxenkeli
dainiSna kita abaSiZis magivrad, rac gaaprotesta qarTulma
sazogadoebam da gadawyda orive qarTveli komisari yofiliyo xelisuflebaSi (63. 818).
saTaTbiros arseboba gaxangrZlivda 1917 wlis 6 oqtombramde. Tumca am periodSi mas raime mniSvnelovani saqme saqarTvelosTan mimarTebiT ar ganuxilavs. droebiTma mTavrobam 1917 wlis 7 oqtombers gadawyvita damfuZnebeli krebis arCevnebis Catareba, Tumca es organo mkvdradSobili
aRmoCnda bolSevikTa meoxebiT. amgvarad dasrulda IV saxelmwifo saTaTbiros xuTwliani, dramatizmiT aRsavse epopea.
153
$ 8. ruseTis IV saxelmwifo saTaTbiro da qarTul
politikur ZalTa transformacia 1912-1917 wlebSi
aRniSnuli periodi, rogorc ukve aRvniSnavdiT naSromis
SesavalSi erT-erTi yvelaze saintereso periodia qarTuli
politikuri partiebis istoriaSi. am periodis zogadi tendencia SeiZleba ganvsazRvroT lozungiT: `memarcxeneTa gamemarjveneba da memarjveneTa gamemarcxeneba~ anu qarTul
politikur cnobierebaSi TandaTanobiT Serbilda radikalizmi, moxda sxvadasxva politikur ZalTa Sexedulebebis
daaxloeba. amave dros gamravlda da diferencirda manamde
arsebuli msxvili politikuri gaerTianebebi.
es procesebi mTlianad ruseTis imperiaSi mimdinare politikur procesebTan logikur kavSirSia da saqarTvelos
damoukideblobis `oqros xanis~ politikuri istebliSmentis
Taviseburi Semamzadebeli etapia.
social-demokratebi erovnul sakiTxSi mniSvnelovan daTmobaze wavidnen. 1913 wels ibeWdeba nariZis (n. Jordania) `nacionaluri kiTxva CvenSi~ (64. 8-12), sadac qarTvel menSevikTa lideri oficialurad uSvebs kulturul-nacionaluri
avtonomiis Tezas. igi ekamaTeba erTis mxriv stalins, meore
mxriv `isars~. 1914 wels es Sroma qveyndeba calke broSuris
saxiT, misi Senaxva-gavrcelebisTvis Jandarmeria pasuxisgebaSi aZlevs xalxs. magaliTad, daapatimres gaz. `sityvis~
redaqtori v. abdalaZe (65. 19).
social-demokratTa gamemarjvenebis erT-erTi yvelaze damaxasiaTebeli magaliTi iyo I saxelmwifo saTaTbiros deputati ivane gomarTeli, romelic radikalma Tanapartielebma
darCiaSvilisa da evdoSvilis msgavsad moRalated Seracxes.
iv. gomarTeli gaz. `mercxalisadmi~ miweril `Cem pasuxSi~
iZleva IV saxelmwifo saTaTbiros arCevnebis analizs da
cdilobs obieqturad Seafasos arCevnebSi damarcxebis mizezebi. `Cvens wreSi _ wers igi _ samwuxarod azrTa sxvadasxvaobas ver itanen. me ki ar gamixarda, piriqiT Zlier mewyina
gegeWkoris gaSaveba. swored amitom vlaparakob da ar var
Cumad~ (41. 151).
iv. gomarTeli aRniSnavs 3 SemTxvevas: 1) 1905 wlis I saTaTbiros arCevnebisas CvenTvis erovnuli sakiTxi iyo sruliad gaurkveveli. peterburgis sastumro `evropaSi~ Sexve-
154
drisas Cven, social-demokrat deputatebs gvirCia ilia WavWavaZem erovnuli sakiTxis mimarT yuradReba da xalxSi sapropagandod avtonomiis gatana. `nariZec~ aRiarebs Tavis
bolo wignSi, rom mterma mSvenivrad gamoiyena Cveni uyuradReboba erovnuli sakiTxisadmi. amitomac wavageT arCevnebi.
2) tfilisis guberniaSi gamarjveba damarcxebaze uaresi iyo,
radgan Tu sololakelebs kenWi ar moecaT, ver gavimarjvebdiT. maT Tavis saTamaSo burTad gagvixades da aseT gamarjvebas me damarcxeba mirCevnia. Tqven ambobT, maT daxmarebaze uars arc federalistebi ityodneno, miT uaresi
maTTvis, Tu ase iqneboda. 3) vinc gegeWkoris damarcxebas
mxolod `federalistTa xulignobas~ abralebs, igi brmaa.
maS ratom ver gaimarjves wina arCevnebze, gana maSin ver
ixulignebdnen? am wlebSi es patara, susti jgufi, Zlier da
seriozul partiad iqca. amis daunaxaoba momavalSi damarcxebis sawindaria. mteri momzadebuli gamovida, Cven ki moumzadebeli davxvdiT.
miuxedavad amgvari ganwyobilebisa s-d partiis ZiriTadi
birTvi kvlav Zvel poziciaze rCeboda. memarcxene federalistTa organo `zvirTi~ miesalma `Tanamedrove azris~
garkveul gamemarjvenebas, magram isic aRniSna, rom `seqtanturi azrovneba maT ar aZlevT daaxloebis saSualebas.
Tumca Cven mzad varT TanamSromlobisTvis~.
orTodoqsi social-demokratebi Tavisi poziciis upiratesobas Semdegnairad asabuTebdnen: `ratom aris, rom I saTaTbirodan Jordania, ramiSvili da gomarTeli daamaxsovrda
xalxs da ara baraTaSvili, romelsac `saqarTvelos saxeliT~ misalmebis garda araferi gaukeTebia. deputatis sityva zogadsakacobrio da demokratiul moTxovnebs unda
exebodes da ara mxolod erTi erisas~ (39. 125).
`saqarTveloistebTan~ polemikaSi gamomJRavnda menSevikTa
poziciis cvlileba. amjerad isini nacionalistur ganwyobilebebs aucileblad miiCneven da Tavmoyvareobac ki elaxebaT, Tu patriotizms dauwuneben, `Cven erovnul grZnobas ki
ar vebrZviT, aramed mis monopolizebas! ise warmoaCenT TiTqos Cven eris wyluli wylulad ar migvaCndes... eris cxovrebaSi pirveli socialuri mxarea, yvela danarCeni meorexarisxovani. gankerZoebuli gamosvla Cveni deputatebisa didi
155
Secdoma iqneboda, radgan viTareba saerToa mTeli ruseTisaTvis...
b-ni Tedo lRonti wers: `saTaTbiroSi odnavadac ar
cxaddeba qarTvelebis erovnuli xasiaTis saWiroebani, TiTqos mxolod puri da marili gvakldes, an mxolod biurokratuli ukuRmarTobani iyos aRsanusxi da savalalo~. aba
erTi Tedo, marcxenaSi _ puri da marjvenaSi avtonomia daiWire, romels miafrindeba Cveni xalxi?~ _ amgvari demagogiuri argumentebiT cdilobdnen memarcxeneni politikur debatebSi gamarjvebas.
Tumca erovnul sakiTxSi menSevikTa ukandaxeva, rom mxolod taqtikuri nabiji iyo da ara gulwrfeli, Segnebuli
uaryofa kosmopolituri fsiqologiisa, maTive sityvebi
adasturebs: `Cven saqarTvelosTvis vaRiarebT kulturul
avtonomias, Torem gansazRvrul pirobebSi, Tundac sxva erTaTvis, roca es ukanaskneli xels ar SeuSlis proletariatis brZolas _ Cven vemxrobiT avtonomiis yvelanair formas,
`ubralo TviTmmarTvelobidan srul damoukideblobamde~
(39. 111).
erovnul sakiTxSi orTodoqsul radikalizms inarCunebdnen qarTveli bolSevikebi. `wyaros~ publicistebi (f. maxaraZe,..) wuwunebdnen, erovnuli sakiTxis gamo Cvens ZiriTad
saqmes movwydiT, polemikaSi davmarcxdiT da muSaTa klasSic avtoriteti wagvixdao~ (71. 2-4).
1914 wlis oqtomberSi akaki Cxenkeli s-d fraqciis deklaracias agitacias uwevs da cdilobs interpartiuli biuros Seqmnas. Tumca misi am iniciatividan araferi gamovida
(131. 41).
social-demokratiuli partiis ck. iZulebelia loialoba
gamoamJRavnos `damkomis~ mimarT, radgan TviT partiaSic
ukve sakmarisad arian progermanulad ganwyobilni (gegeWkori, xomeriki, ramiSvili). SemTxveviTi rodia, rom swored es
jgufia yvelaze ufro nacionalisturi elementi menSevikTa
Soris (130. 23).
1915 wlis oqtomberSi axalsenakis menSevikurma konferenciam ver gabeda erovnul sakiTxze rezoluciis miReba. es
iyo uprecendento SemTxveva. `Cxenkelis jgufis~ gamo da
isedac winaaRmdegobebiT moculi partiis erTianobis Senar-
156
Cunebis mizniT konferenciam am sakiTxs gverdi auara (181.
98).
1917 wlis ianvarSi noe Jordaniam rogorc iyo gadadga
gadamwyveti nabiji. jonjuaTis partiul konferenciaze
miiRes dadgenileba _ xelsayrel da saWiro SemTxvevaSi gamoacxadon saqarTvelos damoukidebloba. mxolod garkveul
dromde, raTa ar gaaRizianon carizmi, es gadawyvetileba
saidumlod iqnes Senaxuli.
am rezoluciaSic gamomJRavnda noe Jordanias politikuri habitusisTvis damaxasiaTebeli orWofoba. nacionalisti
menSevikebi (xomeriki, ramiSvili) amgvari formulirebis winaaRmdegni iyvnen da moiTxovdnen miRebuli rezoluciis,
damoukideblobis gamocxadebis propagandas (134. 137).
SeiZleba davaskvnaT, rom erTaderTi menSeviki, romlis
politikur Sexedulebebsac erovnul sakiTxze ganvlil periodSi araviTari transformacia ar ganucdia (ufro misgan
damoukidebeli mizezis, qarTuli sazogadoebisa da politikuri cxovrebisgan faqtobrivi izolaciis gamo), iyo irakli
wereTeli. misi `istoriuli werilebi~ gansakuTrebiT Smagi
antiavtonomisturi opusia. TviT wereTlis azriT 1917
wlamde avtonomiis sakiTxi saqarTveloSi dRis wesrigSi
arc mdgara (163. 216).
zomier nacionalistTa banakSic, rogoradac ganvixilavT
socialist-federalistebs, aRniSnul periodSi mravali
cvlileba moxda. es cvlilebebi Cveni azriT dakavSirebulia
partiis axleburi strategiis gansazRvrasTan.
arCil jorjaZis gardacvalebis Semdgom Tbilisis komitetSi didi gavlena moipova arCil jajanaSvilma (`saxalxo
gazeTis~ redaqtori), romelmac wamoayena axali lozungi:
`yvela dawesebulebaSi davikavoT adgili, raTa cxovrebaze
gavlena viqonioT~.
am strategiis gamovlineba iyo 1916 wlis tfilisis
TviTmmarTvelobis arCevnebi, sadac somxuri burJuaziis
partiul saarCevno siebSi figurirebdnen wamyvani federalistebi: giorgi lasxiSvili da Salva mesxiSvili. swored
amitom mouwodebda `zak. reC.~ xelisuflebas, mxari daeWiraT
maTTvis, social-demokratebis, rogorc antisaxelmwifoebrivi elementis winaaRmdeg brZolaSi. e. w. `taqtikuri mosazre-
157
bebi~, rac social-demokratTa mTavari iaraRi iyo, damaxasiaTebeli xdeba federalistebisTvisac.
`erTa teritoriuli gamijvnis proeqtma~, rac federalistTa azriT Searbilebda nacionalur SuRls amierkavkasiaSi, gadamwyveti roli Seasrula partiis 3 nawilad daSlaSi. `axal kvalelebTan~ polemikis niadagze (am ukanasknelTa azriT `gamijvnis proeti~ erTa solidarobas ki ar
gamoiwvevda, piriqiT kidev ufro gaamwvavebda viTarebas.
gaCndebodnen gabatonebuli da Cagruli erebi _ 31. 9) moxda
`saxalxoelTa~ memarcxene dajgufebis gamoyofa, romelmac
1915 wlis oqtomberSi Camoayaliba gazeTi `zvirTi~. maTma
wamyvanma publicistma `gordelma~ pirvelive, saprogramo
gamosvlaSi moiTxova aristokrati inteligenciisgan partiis
gawmenda. gansakuTrebul magaliTad dasaxa varlam gelovani,
romelsac misi azriT araferi qonda saerTo muSaTa klasTan da ar unda yofiliyo federalistTa partiis warmomadgeneli saTaTbiroSi (?!). amasTan dakavSirebiT `kldeistebi~
gaocebiT aRniSnavdnen: `Tavadebi rom gayaroT, vinRa dagrCebaTo~ da federalistebs zomier, meryev partias uwodebdnen.
ufro adre, roca pirvelad gaxmaurda `gamijvnis proeqti~, memarjvene federalistebma Camoayalibes gaz. `eri~ da
faqtiurad erovnul-demokratiul ideologias miemxrnen. 1914
wlis martidan maTSic moxda ganxeTqileba da Camoyalibda
ori jgufi. ZiriTadma birTvma gaagrZela `Cveni eris~ gamocema, xolo radikalma memarjveneebma aaRorZines mTavrobisgan 6 Tvis manZilze daxuruli gazeTi `imereTi~ da axali
mimarTuleba SesZines mas.
`isari~ federalistebs `gakadetebaSic~ debs brals, `maT
aRar aqvT erovnuli programa, saqarTvelos ki aRar yavs
Tavisi warmomadgeneli saxelmwifo saTaTbiroSi,.. federalistebi jorjaZis sikvdilis Semdgom gamemarcxendnen da
esdekebs dauaxlovdnen~.
radikalma nacionalistebma (SemdgomSi erovnul-demokratiuli partia) am mokle xanSi sakmaod seriozuli ganacxadi
gaakeTes da popularobac moixveWes mosaxleobaSi. maTi perioduli organo Jurnali `klde~ 1912 wels acxadebda: `Cven
viqnebiT zomierni socialur sakiTxSi, xolo ukiduresad
radikalni erovnul sakiTxSi~. `kldeistebi~ kritikiT
158
Sexvdnen
gelovanis
xSir
bloks
qarTvel
socialdemokratebTan, `maTi wyalobiT biujetis ganxilvisas, roca
yvelaze meti saSualebaa mTavrobaze galaSqrebisa, samive
qarTveli deputati gaZevebulia. polonelebi ki mxolod
seirs uyureben da yovel nabijze pirSi uvardebian mTavrobas~ (48. 21).
qarTveli deputatis funqciasTan dakavSirebiT 1915 wlis
ivlisSi
erTmaneTs
daupirispirda
ori
erovnuldemokratiuli mimarTulebis gazeTi: `imereTi~ da `samSoblo~. erTi mxriv vasil wereTeli, meores mxriv ki Salva
amirejibi. vasil wereTlis azriT `Cvenma deputatebma unda
Seqmnan gansakuTrebuli jgufi _ maT sxva fraqciebSi sul
dakarges saxe. sayvedurs ki ar veubnebi Cvens deputatebs _
maT adgilze metis gakeTeba SeuZlebelia~ (45. 21).
S. amirejibis azriT: `Cvens deputatebs yovelgvari braldeba unda CamovaSoroT da usazRvro ndoba gamovucxadoT~.
amaze v. wereTeli gaocebiT SeniSnavda, amiT xom sulac saRaTas Zils miecemian da erovnul sakiTxs sul daiviwyebeno.
erovnul-demokratTa ideur beladad da winamZRolad iqca niko nikolaZe. igi partiisTvis aucilebeli iyo ilias
didi avtoritetis Semdgom, Torem nikolaZis erovnuldemokratoba im droisTvis sulac ar iyo politikuri Sexedulebis Sedegi (ix. I Tavis $ 5), aramed logikuri arCevani
federalistTa liderebTan zdanoviCsa da meunargiasTan dapirispirebis Semdgom. erovnul-demokratebs, rogorc memarjvene nacionalistebs sxva partiebTan SedarebiT gacilebiT
didi finansuri da politikuri mxardaWera hqondaT sazRvargareT. berlinsa da JenevaSi gamoscemdnen gazeTebs.
Cvens mier Sedgenil `politikur partiaTa ZiriTadi perioduli organoebis~ diagramidan ikveTeba ramdenime mniSvnelovani tendencia. upirvelesad mimarTulebaTa farTo speqtri, social-demokratTa amorfuloba, diferencireba (rac
presis
mravalferovnebaSi
gamoixateba)
da
erovnuldemokratTa SesamCnevi gaZliereba, mzardi mzaoba.
159
social-demokratiuli presa
socialist-federalistTa presa
erovnul-demokratiuli presa
`mercxali~ (quT.)
1912-1913
`kolxida~ _ `imereTi~ `klde~ (Tb.)1912
(quT.) 1911
`dila~ (quT.) 19121913
`saxalxo gazeTi~
(Tb.) 1904
`eri~ _ `Cveni eri~
(quT.)1913
`Tanamedrove
qveyana~ (quT.) 1913
`saxalxo furceli~
(Tb.) 1914
`imereTi~ (quT.) 1914
`simarTlis xma~
(quT.) 1913-1914
`megobari~ _ `Cveni
megobari~ (quT.) 1915
`samSoblo~
(quT.)1915
`ganTiadi~ (quT.) 1913 `zvirTi~ (Tb.) 1915
`saqarTvelo~
(Tb.)1915
`axali azri~ (Tb.)
1913-1915
`Tavisufali
saqarTvelo~ (Jeneva)
1913
`Tanamedrove azri~
(Tb.) 1915-1917
`qarTuli gazeTi~
(berlini) 1916
`fiqri~ (Tb.)
1913-1914
`axali kvali~ (quT.)
1915-1916
`wyaro~ _ `Cveni
wyaro~ (baqo) 1913
(bolSevikTa)
`Sadrevani~ (Tb.)
1914-1915
(avtonomistTa)
160
daskvnebi
1. sadisertacio naSromis qronologiam (1912-1917 wlebi)
migviyvana im daskvnamde, rom Cveni sakvlevi periodis sawyisi
_ 1912 weli saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis periodizaciisas SeiZleba gamoiyos calke periodis mijnad. vinaidan am wels saqarTvelos sazogadoebriv-politikur cxovrebaSi mravali mniSvnelovani cvlileba moxda. kerZod,
provinciebSi gaCnda pirveli politikuri perioduli organoebi, qarTvel nacionalistTa radikaluri mimarTuleba
oficialurad gaformda Jurnal `kldis~ jgufis saxiT.
qarTvel social-demokratTa rigebSi gaZlierda memarjveneobis tendenciebi, xolo socialist-federalistebs ki
TandaTan memarcxene dajgufeba gamoeyo.
Cven am periodis ganmsazRvrelad viyenebT formulas: `memarcxeneTa gamemarjveneba da memarjveneTa gamemarcxeneba~.
2. Cveni azriT termini `saTaTbiro~ araadeqvaturad asaxavs am sityvis Sinaarss. TiTqmis yvela evropul enaSi es
saxelwodeba gadmodis dednis enaze da ar iTargmneba. Tumca
amjerad mxolod sakiTxis dasmiT vifarglebiT da sadisertacio SromaSi tradicias ar vRalatobT.
3. ruseTis IV saxelmwifo saTaTbiros saarCevno kanoni
gansakuTrebiT diskriminaciuli iyo ganapira guberniebisTvis, ararusi erebisTvis. es gamoixateboda kavkasieli deputatebis araadeqvatur SefardebaSi deputatTa saerTo raodenobasTan, saarCevno olqebis teritoriebis xelovnurad
SekowiwebaSi, rasac erTvoda arCevnebis mravalsafexurianoba da cenzebi.
4. saqarTveloSi arCevnebze gamodioda 3 ZiriTadi politikuri Zala: 1. nacionalistebi (federalistTa partia, romelsac erovnul-demokratebic emxrobodnen); 2. centristebi,
romlebic progresistTa partiis saxeliT moqmedebdnen da 3.
social-demokratebi. arsebobda agreTve `neitralTa~ banaki,
romelic ZiriTadad saarCevno procesis analiziT da SefasebiT iyo dakavebuli.
5. saarCevno brZola gacilebiT ufro dramatuli iyo quTaisis guberniaSi, vidre tfilisis guberniaSi. es aixsneba
quTaisis guberniaSi dapirispirebul ZalTa meti polarizaciiT da qarTuli mosaxleobis maRali procentiT, maSin
161
rodesac tfilisis guberniaSi mniSvnelovani iyo somxuri
burJuaziis politikuri gavlena da social-demokratebsac
myari politikuri lobi gaaCndaT. xolo maT Soris saarCevno alianss da urTierTgagebas kavkasiis administraciac
uwyobda xels.
6. kavkasiis administracia da mefisnacvlis sabWo arCevnebSi ormag TamaSs eweoda. erTi mxriv saimperatoro kars
arwmunebda kavkasiis mxaris stabilurobasa da keTilsaimedoobaSi, meores mxriv ki kavkasiaSi `memarcxeneTa~ warmatebaSi Rrmad darwmunebuli cdilobda TavisTvis `2 borotebas~ Soris (nacionalistebi da social-demokratebi) umciresisTvis daeWira mxari.
kavkasiis mefisnacvali grafi ilaron voroncov-daSkovi
Tavis arCevans social-demokratiis sasargeblod Semdegnairad xsnida: `es aris erTaderTi partia, romelic icavs ruseTis mTlianobas da ebrZvis qarTvel TavadaznaurobaSi
damkvidrebul nacionalizmsa da separatizms~.
7. tfilisis guberniaSi karlo CxeiZis deputatad gaxdomaSi gadamwyveti roli Seasrula administraciis mier waqezebulma
social-demokratiis da
somxuri
burJuaziis
aliansma. amasTan k. CxeiZe saarCevno kanonis darRveviT gaxda deputati.
8. quTaisis guberniaSi administraciam orive ZiriTadi
kandidatis Tavidan moSoreba SeZlo (k. abaSiZe, evg. gegeWkori). deputati gaxda varlam gelovani. saarqivo masalebis
safuZvelze uaryofilia v. gelovanis `SemTxveviTi deputatobis~ miTi da dasabuTebulia, rom misi gayvana saxelmwifo
saTaTbiroSi federalistTa partiis mizandasaxuli gegma
iyo.
9. qarTveli deputatebi saTaTbiros yvelaze aqtiur nawils warmoadgendnen. arsebobda mcdeloba kavkasiuri fraqciis Seqmnisa, rac social-demokratTa meoxebiT CaifuSa.
10. varlam gelovanis mier 1912 wlis 13 dekembers saxelmwifo saTaTbiros tribunidan gamoTqmuli politikuri moTxovna warmoadgenda saqarTveloSi mimdinare avtonomisturi
moZraobis logikur dagvirgvinebas. SemdgomSi saerobo
TviTmmarTvelobis moTxovniT kavkasieli deputatebi erTad
gamodian.
162
11. qarTveli deputatebi erToblivi frontiT gamodian
socialuri sakiTxebis ganxilvisas, gamonaklisi iyo e. w.
`xizanTa saqme~, sadac varlam gelovans swori pozicia ekava.
Cveni azriT, socialur sakiTxebTan dakavSirebiT qarTveli
deputatebis saqmianoba saTaTbiroSi wamoWril sxva problemebTan SedarebiT warmatebuli iyo.
12. social-demokratiuli partiis birTvs warmoadgendnen
kavkasieli deputatebi, swored maTma prioritetulobam ganapiroba bolSevikebis mier erTiani fraqciis datoveba.
`CxeiZis saqme~ omamdeli saTaTbiros yvelaze mniSvnelovani movlena iyo da social-demokratTa mesveurobiT erTiani opoziciis Seqmnis pirvel SemTxvevas warmoadgenda.
13. msoflio omis periodSi xelisufleba gamiznulad
aviwrovebs da provokaciebs uwyobs ararus erebs. amis nimuSia `aWarelTa saqme~, `somxuri sakiTxi~. qarTveli deputatebi saTaTbiros tribunidan ilaSqreben amis winaaRmdeg.
14. qarTveli social-demokratebi saTaTbiros arsebobis
bolos gvevlinebian opoziciis liderebad da amxelen, rogorc `progresuli blokis~ uniaTobas, ise xelisuflebis
korufcias da gamyidvelobas. isini winaswarmetyveleben revolucias.
15. 1912-1917 wlebSi qarTul politikur cnobierebaSi radikalizmis Serbilebis xanaa. gansxvavebul politikur
platformaze myofi Zalebi daaxlovdnen, rasac ZiriTad
politikur ZalTa SigniT diferencireba mohyva. kerZod federalistTa partia 3 nawilad daiSala, gaZlierdnen erovnul-demokratebi da memarjvene social-demokratebi.
163
Бондо Купатадзе
ГРУЗИЯ И IV ГОСУДАРСТВЕННАЯ
ДУМА РОССИИ
В введении книги показано, какую цель преследует работа, отмечено
новшество и до настоящего времени монографически неизученность данного вопроса. При исследовании нами использованы материалы периодического органа, до 100 наименований, до 30-ти архивных дел, что расширило ареал исследования, и книга представляет собой попытку отображения ряда неизвестных фактов истории Грузии не только связанной с
Государственной Думой России, но и, вообще, общественно-политической
обстановки 10-ых годов XX века, истории политических партий и
общественных организаций; анализа событий.
Значительной частью источниковедческой базы является мемуарная
литература. В процессе исследования мы опирались на воспоминания
Малакия Болквадзе, реваза Габашвили, Георгия Тархнишвили, Георгия
Ласхишвили, Ноэ Жордания, Василия Церетели, Александра Хатисова,
Александра Гучкова, Вдалимира Коковцева, Павла Милюкова, Михаила
Родзянко.
С целью изучения деятельности IV Государственной Думы России, мы
ознакомились с трудами русских исследователей: А. Авреха, В. Дьякина,
Э. Черманского, А. Смирнова, А. Слонимского, С. Мелгунова, Б. Николаевского, Н. Думовой, Н. Лазаревского и других.
Ряд фактов связанной с IV Государственной Думой общественнополитической истории Грузии в грузинской историографии впервые затронула профессор Лейла Наниташвили. В частности, в публицистических
статьях она рассмотрела роль Акакия Церетели и Арчила Джорджадзе и их
взаимозависимость при проведении в Грузии выборов IV Государственной
Думы. Она же вместе с профессором Александром Бендианишвили изучила общий фон выборов в Грузии. Лейле Наниташвили принадлежит первый очерк о депутате IV Государственной Думы, Варламе Геловани.
Статьи о двух других грузинских депутатах IV Государственной Думы,
Карло Чхеидзе и Акакий Чхенкели опубликовали профессора Гурам
Шарадзе и Вахтанг Гурули.
Интересные политические портреты грузинских депутатов: Чолы Ломтатидзе, Иосифа Бараташвили, Ноэ Жордания, арчила Джапаридзе,
Евгения Гегечкори, Ираклия Церетели, деятельность которых связана с
предыдущими Думами, создал доцент Гела Саитидзе.
164
В период работы над книгой мы широко использовали исторические
труды, монографии общего характера, отображающие данный пятилетний
период (1912-1917 г.г.). Среди них особое значение имели итоговые
работы профессоров: Реваза Грдзелидзе, Вахтанга Гурули, Дмитрия Швелидзе, Отара Джанелидзе об истории политических партий Грузии и истории Грузии данного периода. Эти труды оказали нам большую помощь в
создании историографической базы нашего исследования и решении ряда
теоретических вопросов.
Хронология работы (1912-1917 г.г.) и расширение ареала исследования
поставили перед нами вопрос конкретирования периодизации истории
Грузии XX века. В проведенной в 1998 году в Институте истории и
этнографии научной дискуссии периодизация новой и новейшей истории
Грузии была представлена укрупнѐнно и в основных рамках.
По нашему мнению, в соответствии с внесением в научный оборот
новых материалов, архивных источников и расширением исследования,
периодизация новой и новейшей истории грузии ещѐ более конкретизируется... В связи с этим думаем, что исходный год исследуемого нами
периода – 1912, можно выделить рубежом отдельного периода.
Поскольку в 1912 году в общественно-политической жизни грузии
произошло много важных изменений, что повлекло за собой, в результате
реакции царизма, пробуждение и активизирование напряженного и умолкнувшего общества. В частности, в провинциях появились первые периодические органы (в Гори, Сигнаги, Батуми, ... возобновились в Кутаиси).
После продолжительной попытки, именно в этом году идейному преемнику Ильи – радикальному направлению грузинских националистов удалось официально оформиться в качестве группы журнала "Клде".
За этим последовало усиление национальных сил в целом и рост рейтинга их популярности в населении, что подтвердили и выборы IV Государственной Думы России. В 1912 году на Пражской партийной конференции официально было оформлено распад РСДРП на два лагеря, что
внесло дезорганизацию и в ряды грузинских социал-демократов, в самих
рядах меньшевиков появилась тенденция к сдвигу к "правому" крылу.
В целом, в период 1912-1917 годов грузинский общественно-политический спектр можно охарактеризовать, как носитель тенденции к сближению. Определителем этого периода мы используем формулу: "Стремление
"левых" к правому и "правых" к левому".
165
I ГЛАВА. ВЫБОРЫ IV ГОСУДАРСТВЕННОЙ ДУМЫ РОССИИ
В ГРУЗИИ.
1. Предвыборная обстановка и организация выборов в Грузии.
В этом параграфе рассмотрены избирательный закон и, исходя из его многоступенчатости то необъективное и дискриминационное положение,
которое создавалось для "выборщиков" в масштабе целой империи.
Особенно дискриминировались нерусские "выборщики" крайних губерний. Согласно новому избирательному закону из 440 депутатов в Кавказское Наместничество избиралось 10. Из них 3 сразу же определялись,
как депутаты русского населения (Кубанское и терекское казачество избирало 2 депутатов, а русские Закавказья – 1). Остальные 7 депутатов избирались в 6 крупных избирательных округах:
1. Кубанский область, губерния черноморского побережья и Терекский
область – 1 депутат;
2. Тифлисская губерния – 1 депутат;
3. Кутаисская губерния – 1 депутат;
4. Дагестанский область и Закаталский округ – 1 депутат;
5. Бакинский, Элизаветопольский и Ереванский губернии – 1 мусульманский и 1 армянский депутат;
6. Карсский и Батумский области, Сухумский округ – 1 депутат.
Требования, выражающие дискриминативность избирательного закона
были следующие: председателями избирательной комиссии были только
русские, среди самих членов комиссии большинство должно быть жандармами и военными лицами.
Согласно избирательному закону, было создано 4 избирательных
курий: 1. помещиков, землевладельцев и дворян; 2. городского населения;
3. крестьянства и сельских общин; 4. рабочих. Право на участие в выборах
предоставлялось мужчинам старше 25-летнего возраста, у которых был
избирательный ценз (имущественный, прожиточный, образовательный,
должностной и т. д.).
В Грузии фактически не была создана IV (рабочая) курия. При многоступенчатых выборах зависимость избирательного голоса от сословной
принадлежности ясно отражена в статистических данных С. Какабадзе. В
частности, в Грузии 1 "выборщик" в I курию избирали 230 помещика и до
1000 крупных буржуй, во II курию – 15000 граждан, а в III курию – 60000
крестьян.
По избирательному закону, на Кавказе для избрания 10 депутатов
избирали 471 "виборщика", среди них в Тифлисской губернии – 55, Кутаисской губернии – 38, Батумской, Сухумской и Артвинской округах –14.
166
2. Предвыборная стратегия и тактика политических партий и
групп: на выборах в IV Государственную Думу в Грузии, в основном
соперничали между собой 3 политические силы: 1) Национальный лагерь,
который не был однообразным и в нѐм ведущую роль играла партия
социалист-федералистов, основными агитационными средствами которой
были периодические органы "Сахалхо газети" и "Имерети". Их поддерживали радикал-националисты, национально-демократическая группа
журнала "Клде", поскольку они в выборах не представили своего кандидата.
2) Сочувствующее Российской Конституционно-демократической партии грузинское общество, которое представила своих кандидатов в депутаты от имени партии прогрессистов, как в Тифлисской, так и в Кутаисской
губерниях. В качестве агитационного средства эта партия использовала газету "Закавказье" и одноразовые альманахи.
3) Российская социал-демократическая партия – самая влиятельная политическая сила в Закавказье. Она традиционно планировала успех и в
этих выборах, и во всех трѐх "грузинских" избирательных округах у них
были представлены достаточно популярные деятели: Карло Чхеидзе и
Евгений Гегечкори – депутаты предыдущих Дум, а также Акакий Чхенкели. При этом в рядах кавказских меньшевиков появилось правое направление (Л. Дарчиашвили, Ак. Чхенкели) и даже сам Н. Жордания уделил
больше внимания национальному вопросу. всѐ это повышало их авторитет
и популярность среди населения. Снова на консервативной почве стояли
грузинские большевики.
В выборах, в статусе "активного наблюдателя", участвовали газеты
"Теми" (редактор – Григорий Диасамидзе) и "Закавказская речь" (редактор
– Давид Думбадзе). Они выступали под лозунгом аполитичности и демократичности, не поддерживали ни одного кандидата или партию, но наиболее обширно и эмоционально делали обзор избирательного марафона.
Гораздо более драматична была избирательная борьба в Западной Грузии, чем в Восточной. Это было обусловлено наибольшей популяризацией
в Кутаисской губернии соперничащих сил и высоким процентом грузинского населения, в то время как в тифлисской губернии было значительно
влияние политической партии армянской буржуазии, и социал-демократы
имели устойчивое политическое лобби. А избирательному альянсу и
взаимопониманию среди них содействовала и кавказская администрация.
Кавказская администрация и Наместнический совет проводили двойную игру в выборах Думы. С одной стороны, они убеждали императорский двор в стабильности и надежности кавказской стороны, а с другой стороны, глубоко убежденные в успехе "левых" на Кавказе, пытались из "2
167
порочностей" (националистов и социал-демократов) поддержать наименьшую.
Кавказский наместник, граф Иларион Воронцов–Дашков свой выбор в
пользу "социал-демократов" объясняет следующим образом: "Это единственная партия, которая защищает целостность России и борется с укорененным в грузинском дворянстве национализмом и сепаратизмом".
По окончательным результатам, IV Государственная Дума России оказалась более правой, чем III Дума. Однако, Закавказье, наоборот, выявила
тенденцию перехода к левым. В III Думе было 3 "левых", 2 центриста, 1
"правый"; в IV Думе – 4 "левых", 2 центриста.
3. Выборы депутатов IV Государственной Думы в Восточной Грузии: В избирательном округе Тифлисской губернии власть против оппозиции попыталась вывести единого кандидата. Это был Георгий Журули –
подходящая персона для широкого спектра "выборщиков", грузинской
либеральной интеллигенции, армянской буржуазии, грузинского дворянства и власти.
До начала избирательной компании социал-демократы офамили Георгия Журули, и он был вынужден снять свою кандидатуру. Армянская буржуазия сперва выдвинула кандидатуры Ал. Хатисова и Ал. Калантари.
Затем последний снял свою кандидатуру.
Группы грузинских националистов, видимо, хотели выдвинуть
кандидатуры епископа Кириона и Александра Кипшидзе, но они явно не
имели опоры и поэтому отказались от этого намерения. В конечном счѐте,
федералисты отказались от политики нерешительности и поскольку не
имели своей кандидатуры, поддержали кандидата прогрессистов.
За год до выборов федералисты попытались договориться с социал-демократами. Будто бы и договорились, не соперничать друг с другом и
мирно провести в Тифлисской губернии федералиста Варлама Геловани и
в Кутаисской губернии социал-демократа Евгения Гегечкори. Это соглашение, видимо, оказалось окончательно непреемлемым для социал-демократов – они, наверно, надеялись на победу в обоих округах собственными
силами.
Так же, как и при выборах III Думы, на финише выборов IV Думы в
Тифлисской губернии противостояли друг другу кандидат социал-демократов Карло Чхеидзе и кандидат прогрессистов Луарсаб Андроникашвили.
Точно повторился сценарий предыдущих выборов и, несмотря на первоначальное прогнозное преимущество, которое по партийной принадлежности "выборщиков" депутата имел Луарсаб Андроникашвили, он проиграл,
168
именно, благодаря "измене" единопартийным (т. е. кадет-прогрессист) армянским "выборщикам".
Армянская буржуазия поддержала Карло Чхеидзе, для них "наименьшую порочность", по сравнению с грузинским националистом Луарсабом
Андроникашвили. То, что этот альянс был результатом предварительного
избирательного договора, ясно из воспоминания Ноэ Жордания, информации Департамента полиции и сведений Петербургской охранки.
Результаты выборов и победу К. Чхеидзе такими методами отрицательно оценили грузинские периодические органы почти всех направлений, а также и армянские газеты.
В русской курии, в масштабе Тифлисской губернии, победили прогрессисты, достаточно голосов получили "правые" и русские националисты.
Хотя вопрос избрания депутата окончательно решила Бакинская губерния,
где влияние социал-демократов было устойчиво, и депутатом IV Думы от
русского населения Закавказья был избран Матвей Скобелев – социалдемократ, самый молодой депутат Думы.
4. Выборы депутатов IV Государственной Думы в Западной Грузии: В Западной Грузии были 2 избирательных округа. В Кутаисской губернии противостояли друг другу 3 политические партии: социал-федералисты (кандидат в депутаты – Кита Абашидзе); социал-демократы (кандидат в депутаты – Евгений Гегечкори); прогрессисты (кандидат в депутаты
– Владимир Микеладзе).
Перед выборами национальные силы попытались объединиться и
выдвинуть единого кандидата, но из-за принципиального разногласия
между федералистами и прогрессистами эта идея не была осуществлена.
Прогрессисты не смогли оформиться как независимая политическая сила и
Вл. Микеладзе на начальном этапе выбил из выборов, как одиозная
политическая фигура. Он фактически был признан кандидатом ретроградных и черносотенных элементов.
Администрация избирательными манипуляциями убрала обоих нежелательных для себя кандидатов. Евгения Гегечкори, из-за неимения ценза,
сняли с выборов, а Киту Абашидзе перед выборами перевели в другой избирательный участок, где у него уже не было шанса победы.
У социал-демократов уже не было яркого лидера. А федералисты вместо Абашидзе выдвинули кандидатуру Варлама Геловани, которого в своѐ
время готовила партия для депутатства в Тифлисской губернии. Поскольку федералисты потеряли надежду на победу в Тифлисской губернии из-за
срыва соглашения с социал-демократами, Варлам Геловани естественно
стал кандидатурой #2 в Кутаисской губернии.
169
На окончательных выборах 20 октября у Варлама Геловани конкурента
не было, только он баллатировался и стал депутатом 17 голосами против 15.
Избирательный округ Карсской, Батумской областей и Сухумского округа выделялся относительной индифферентностью и власть предполагала, как в III Думе, и сейчас провести желательного для себя кандидата.
Решающее значение имели выборы в абхазии (Сухумский округ).
Именно здешние "выборщики" баллатировались депутатом в Батуми 20
октября. Кандидат прогрессистов – Ал. Шервашидзе получил 12 голосов, а
кандидат социал-демократов Ак. Чхенкели – 13 голосов.
5. Выборы и грузинские общественные деятели: В этой части книги
изучены отношение к выборам, степень участия в них и позиция известных грузинских общественных деятелей: Акакия Церетели, Нико Николадзе, Арчила Джорджадзе, Георгия Ласхишвили, Иосифа Гришашвили и
Симона Квариани.
У Акакия Церетели было личное разногласие с Китой Абашидзе и был
против его депутатства. Этот факт прекрасно использовали социал-демократы и заставили его согласиться на баллатирование в "выборщики". Акакий проиграл в Шорапанском уезде, за которым последовали нездоровый
ажиотаж и оскорбительная друг для друга кампания между грузинскими
националистическими группировками. В полемике принимали участие А.
Джорджадзе, Гр. Диасамидзе, И. Гришашвили, Сил. Хундадзе...
Нико Николадзе во время выборов занял центристскую позицию и противостоял кандидатам федералистов. А свою позицию растолковал в
брошюре "О моей политике" и объяснил, что радикализм и революционные настроения непреемлемы для него.
Арчил Джорджадзе политически проанализировал действие армянской
буржуазии во время выборов в Тифлисской губернии. Он же рассмотрел
функцию и программу действия будущего депутата в Государственной
думе.
Анализ армянско-грузинских отношений в Бакинской политической
прессе сделал также Георгий Ласхишвили. А Симон Квариани на
основании выборов выдвинул вопрос о необходимости создания новой,
единой национальной партии.
170
II ГЛАВА. ГРУЗИНСКИЕ ДЕПУТАТЫ В IV ГОСУДАРСТВЕННОЙ
ДУМЕ РОССИИ.
1. Структура и организация Государственной Думы: в параграфе
изучены структура IV Государственной Думы России, происходящие в
первые дни работы Думы события и та кампания, которую вели социалдемократы против законности депутатства Варлама Геловани.
Грузинские депутаты активно включились в работу комиссий Думы.
Чхенкели был членом 6 комиссий, Геловани –5, Чхеидзе – 2. Если учтѐм,
что в работе постоянных комиссий Думы принимало участие 55% общего
числа депутатов, 5 мест 3 грузинских депутатов (что означает 165%) беспорно высокий показатель. К тому же, Чхеидзе был лидером фракции
социал-демократов, а Геловани – секретарѐм фракции трудовиков. Именно
это общее "левое" крыло стало в дальнейшем объединяющей основой
грузинских депутатов.
IV Государственная Дума работала с достаточными пробелами. I мировая война обусловила 1-годовой вынужденный перерыв между сессиями, и в дальнейшем власть пыталась преднамеренно распустить Думу для
того, чтобы лучше править политической обстановкой.
2. Вопрос Грузии в IV Государственной Думе России: Главнейшим
вопросом, которого требовала от грузинских депутатов грузинская общественность и, который вызвал во время выборов противостояние политических сил, был предоставление Грузии автономных прав.
Данная обстановка обусловила возникновение среди социал-демократов 3 направлений о вопросе автономии: 1) группа автономистов Ладо
Дарчиашвили – Единый Автономный Кавказ, территориально-национальными и кантональными самоуправлениями; 2) позиция Акакия Чхенкели –
ограниченное земское самоуправление; 3) традиционная точка зрения
(группы Церетели-Чхеидзе) – которая, вообще, отрицала всякую автономию.
Окончательные статистические данные выборов Думы (38 "выборщики" – социал-демократы и 36 "выборщики" – социал-федералисты) ясно
показали повышение авторитета националистов, что заставило и социалдемократов пересмотреть своѐ отношение к национальному вопросу.
Примером этого являются публикации Н. Жордания, этого периода.
Рост в Грузии националистических тенденций не остался незамеченным и для высшей власти. Николай II пытался предоставленной сверху
автономией нейтрализовать автономистическое движение. Именно выражением этого была попытка фиктивного восстановления монархии Грузии.
171
Борьба за автономию Грузии проходила и в I Государственной Думе,
"дворянское собрание" осуществляло ряд попыток. Однако завершающим
аккордом этого процесса были слова депутата Варлама Геловани, сказанные с трибуны Государственной Думы 13 декабря 1912 года в ответ премьеру Вл. Коковцеву. Его слова глобально затронули все грузинские проблемы (языка, школы, церкви, социальные проблемы) и в заключении, выдвинул политическое требование.
Слово Геловани неоднородно встретили в Грузии, а сама власть категорически воспротивилась подобной постановке вопроса и попыталась
заключить самое минимальное требование – предоставить крайним регионам империи земское самоуправление – в определенные рамки. Выражением этого был предварительный опрос населения и т. н. "проекты размежевания губерний", что вызвало бы раздор между нациями и, в конечном
счѐте, привело бы к срыву дело установления земства.
Кавказские депутаты (особенно, Геловани, пападжанов и Чхенкели)
активно старались для подготовки и принятия проекта земской реформы.
В 1916 году Дума сочла целесообразным введение земства на Кавказе и
поручила комиссии самоуправления подготовку закона, но Февральская
революция поставила точку необходимости борьбы за права Грузии в
Думе.
3. Социальные вопросы в Думе и грузинские депутаты: Главнейшим вопросом, из-за которого повздорили грузинские депутаты, был т. н.
"вопрос хизанов". За освобождение хизанов и узаконение на земле ещѐ в
III Думе боролась социал-демократическая фракция. Федералисты и национал-демократы считали, что институт хизанов, сам по себе постепенно
исчез бы и ускорение этого процесса, постановка хизанов привилегированное положение ничего хорошего не принесло бы.
Именно, Исходя из национальных интерессов (то, что грузинские земли не перешли в руки негрузинских элементов хизанов), Варлам Геловани
воспротивился в Думе "проекту освобождения хизанов". Это вызвало
конфликт не только с социал-демократической фракцией, но и собственно
– с фракцией трудовиков. В конечном счѐте, начало I мировой войны "вопрос о хизанах" превратило во второстепенный вопрос и его и не рассматривали.
В связи с остальными социальными вопросами все трое грузинских депутатов выступали объединенными усилиями. В частности, требование
обучения в начальных школах на грузинском языке, борьба за учреждение
на Кавказе высшего учебного заведения и ускорение законопроекта по
этому вопросу, демократический закон о местных судах (что Дума приня-
172
ла, и распространялось в 9 южных губерниях империи), борьба за интересы грузинской церкви.
По нашему заключению, в связи с социальными вопросами, деятельность грузинских депутатов в Думе, по сравнению с другими проблемами
была успешна.
4. Грузинские депутаты социал-демократической фракции в IV
Думе: Несмотря на малочисленность в IV Думе, самую активную силу
представляла социал-демократическая фракция, в частности еѐ ядро –
депутация закавказцев (председатель фракции: Карло Чхеидзе, секретарь:
Матвей Скобелев и Акакий Чхенкели).
Проблема существования и единства социал-демократической фракции
встала на повестку дня сразу же после вступления в действие Думы.
Правда, в 1912 году на Пражской конференции партия официально
распала на два части, но на выборах всѐ равно выступила единым списком.
Хотя фактически большевики победили в промышленных районах, а
меньшевики в удаленных округах.
Причиной противостояния в фракции были диктат и приоритетность
меньшевиков, что не устраивало большевистское меньшинство и ленинского ЦК. И в национальном вопросе у меньшевиков было своѐ особенное
мнение. По всем основным вопросам у меньшевистских лидеров фракции
был свой взгляд на Думу.
Большевики считали, что их поддерживала большая часть населения, в
отличие от меньшевиков. Сами меньшевики считали, что, наоборот в
рабочих районах большевикам были гарантированы депутатские места, а
им в напряженной конкуренции пришлось добыть мандат депутата и,
таким образом, им полагается и привилегированное положение в фракции.
В конечном счѐте, соглашение не состоялось и 16 октября 1913 года
социал-демократическая фракция разделилась на два. В дальнейшем, по
обвинению в "Измене Родины", большевистских депутатов переселили в
Сибирь, и это способствовало ослаблению фракции.
На протяжении существования Думы, одним из наиболее скандальных
и имеющим широкий резонанс событием было т. н. "дело Чхеидзе". Этот
процесс власть начала намеренно против оппозиции и в общем был
направлен на ограничение свободы слова депутата.
"Дело Чхеидзе" повлекло за собой объединение почти всей Думы против власти и высшее правительство была вынуждена навсегда уничтожить
"дело Чхеидзе".
В последний период существования Думы Акакий Чхенкели явился
как лидер кавказской депутации. Его последние выступления выделялись
173
националистическим порывом, он предупреждает
революции и призывает Думу к благоразумности.
об
ожидаемой
5. Варлам Геловани и фракция трудовиков IV Государственной
Думы: В параграфе рассмотрены малоизвестные детали биографии В.
Геловани и показаны те целенаправленные попытки, которые предпринимала партия федералистов для того, чтобы В. Геловани стал депутатом.
Обоснована до настоящего времени существовавшая в историографии
ошибочность точки зрения "случайного депутатства Геловани".
В. Геловани присоединяется к фракции трудовиков левой ориентации,
с которой он и раньше сотрудничал. Войдя в фракцию, он приобрел
больше уверенности в действии.
В. Геловани пытался создать кавказскую фракцию, но из-за отказа
кавказской "тройки" социал-демократов присоединиться к нему, эта идея
не была осуществлена. Следует отметить, что эту идею активно поддерживал лидер фракции трудовиков, Дзюбинский. Существовала и идея
создания "крестьянской фракции", председателем которой намеревались
назначить В. Геловани.
Сразу после начала I мировой войны В. Геловани возглавии санитарный отряд Думы. Вместе с супругой, Нино Тархнишвили, на Кавказском
фронте он заботится о раненых бойцах. Правильность его действия
объясняется его же словами: "Если Грузия потеряет территорию, тогда
решать разные вопросы в Петербурге уже не понадобиться".
В. Геловани 22 февраля 1915 года, заразившись на Кавказском фронте
тифом, трагически погибает в Тбилисской т. н. Больнице Арамянца. После
грандиозной гражданской понихиды В. Геловани придают родной спатагорской земле.
6. I мировая война и грузинские депутаты Государственной Думы:
Начало I мировой войны перевело работу Думы на чрезвычайный режим.
В течение года заседения фактически не проводились.
Грузинские депутаты социал-демократической фракции в отношении к
войне сначала проявляли некоторое колебание, требовали осторожности,
приостановления рабочих выступлений. С 1915 года под влиянием Н.
Жордания партия приняла решение – об объявление идущей войны
"войной Родины".
Федералисты стояли на политике нерешительности. А националдемократы резко следовали пронемецкой ориентации и даже создали
"комитет независимости", который преследовал целью освобождения
Грузии с помощью Германии. За деятельностью "комитета независимости"
последовало т. н. "дело аджарцев", которое преследовало целью запугива-
174
ние грузин-мусульман. Против этой инсинуации выступали Карло Чхеидзе
и Акакий Чхенкели.
Грузинские депутаты выступали и против "армянского вопроса". Они
раскрыли провокационное деяние власти, за которым в результате последовал геноцид армянского народа в турецкой Анатолии.
Грузинские депутаты с трибуны Думы выступали против необдуманной бюджетной политики правительства, сухого закона, что вызвало
экономический кризис аграрного производства в Грузии.
В конце существования думы грузинские депутаты сопротивлялись
политике смирения "прогрессивного блока". Фактически против взяточничества власти, еѐ изменнической политики наиболее активно выступали
именно Карло Чхеидзе и Акакий Чхенкели.
7. Последние дни IV Государственной Думы: В последние месяцы
К. Чхеидзе и Ак. Чхенкели выступают как лидеры оппозиции. Самыми
резкими выступлениями против правительства они предупреждали Думу
об ожидаемой революции. Обещание императора о "Министерстве ответственности" оказалось тщетным и Чхеидзе требует "Министерство доверия".
Монархия неожиданно пала и власть захватила буржуазия. 27 февраля
1917 года был создан Исполнительный Комитет Государственной Думы
под председательством Михаила Родзянко. В Исполком вошел и Карло
Чхеидзе. А на его базе было создано Временное правительство, в которое
вошѐл Ал. Керенский. А К. Чхеидзе отказался. Акакия Чхенкели и Киту
Абашидзе Временное правительство послала как комиссаров Закавказья.
Существование IV Государственной Думы продолжилось до 6 октября,
пока не было решено созвать Учредительное собрание. Однако, в
указанном периоде этот орган не рассматривал какой-нибудь важный
вопрос в отношении Грузии.
8. IV Государственная Дума России и трансформация грузинских
политических сил в 1912-1917 годах: Оценку указанного периода мы
производим определением: "Стремление "левых" в "правое" крыло и
"правых" в "левое". В грузинском политическом сознании постепенно
смягчился радикализм, стоящие на разных политических платформах силы
сблизились, за которым последовала дифференциация внутри основных
политических партий.
Отношение к Государственной Думе грузинских политических сил и
разразившаяся на этом основании полемика в грузинской прессе показали
тенденцию перехода к "правому крылу" социал-демократов (публицистика
Ив. Гомартели, Ак. Чхенкели, Н. Жордания).
175
В распаде партии федералистов на 3 части решающую роль сыграл т.
н. "проект размежевания". Возникли правое и левое направления, которые
в дальнейшем связались с национал-демократами.
В указанной пятилетке финансово и организационно весьма усилилась
национально-демократическая партия, у которой и зарубежом была
серьезная поддержка.
Из составленной нами схемы "основных периодических органов
политических партий" явно вырисовывается полная картина политического спектра 1912-1917 годов.
176
gamoyenebuli literaturis sia
a) saarqivo wyaroebi
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
scssa. fondi 13. aRwera 1. saqme 852 _ saxelmwifo saTaTbiros daTxovna.
scssa. fondi 13. aRwera 21. saqme 2139 _ vin aris IV saxelmwifo saTaTbiros wevri.
scssa. fondi 13. aRwera 21. saqme 2428 _M IV saxelmwifo saTaTbiros deputatTa amomrCevlebi.
scssa. fondi 13. aRwera 27. saqme 2700 _ dokumentacia IV saxelmwifo saTaTbiros arCevnebisaTvis mzadyofnis Sesaxeb.
scssa. fondi 13. aRwera 27. saqme 2701 _ IV saxelmwifo saTaTbiros winasaarCevno kampaniis warmoeba.
scssa. fondi 13. aRwera 27. saqme 2702 _ saxelmwifo saTaTbiros winasaarCevno kampaniis warmoeba.
scssa. fondi 13. aRwera 27. saqme 2703 _ mimowera gubernatorebTan IV saxelmwifo saTaTbiros arCevnebis mimdinareobis
Sesaxeb.
scssa. fondi 13. aRwera 27. saqme 2704 _ mimowera gubernatorebTan IV saxelmwifo saTaTbiros arCevnebis mimdinareobis
Sesaxeb.
scssa. fondi 13. aRwera 27. saqme 2705 _M mimowera gubernatorebTan IV saxelmwifo saTaTbiros arCevnebis mimdinareobis Sesaxeb.
scssa. fondi 13. aRwera 27. saqme 2706 _ mimowera gubernatorebTan IV saxelmwifo saTaTbiros arCevnebis mimdinareobis
Sesaxeb.
scssa. fondi 13. aRwera 27. saqme 2708 _ masalebi IV saxelmwifo saTaTbiros da Tavadaznaurobis deputatTa sakrebulos arCevnebis Sesaxeb.
scssa. fondi 13. aRwera 27. saqme 2709 _ mimowera oxrankasTan IV saxelmwifo saTaTbiros arCevnebis Taobaze.
scssa. fondi 13. aRwera 27. saqme 3572 _ statiebi IV saxelmwifo saTaTbiros Sesaxeb.
scssa. fondi 13. aRwera 27. saqme 3584 - IV saxelmwifo saTaTbiros `trudovikTa~ da `upartioTa kavSiris~ Sesaxeb.
scssa. fondi 13. aRwera 27. saqme 3641 _ IV saxelmwifo saTaTbiros deputatTa moRvaweobis Sesaxeb.
scssa. fondi 13. aRwera 27. saqme 3682.
177
17. scssa. fondi 13. aRwera 27. saqme 4349 _ `trudovikTa~ winasaarCevno kampania.
18. scssa. fondi 13. aRwera 27. saqme 4654 _ amierkavkasia da IV
saxelmwifo saTaTbiro 1916 wels.
19. scssa. fondi 13. aRwera 29. saqme 206 _ socialdemokratiuli fraqciis SekiTxva saTaTbiros, muSaTa gaficvebisas Sinagan saqmeTa saministros administraciis
TviTnebobis Sesaxeb.
20. scssa. fondi 13. aRwera 31. saqme 798 _ saTaTbiros garSemo
lokautis dasasruli.
21. scssa. fondi 94. saqme 594 _ statiebi IV saxelmwifo saTaTbiros arCevnebis Sesaxeb.
22. scssa. fondi 94. saqme 595 _ statiebi IV saxelmwifo saTaTbiros arCevnebis Sesaxeb.
23. scssa. fondi 94. saqme 612 _ policiis departamenti IV saxelmwifo saTaTbiros sdp fraqciaze.
24. scssa. fondi 94. saqme 7892 _ agenturis cnobebi aleqsandre
xatisovze.
25. scssa. fondi 98. saqme 31/54 _ karlo CxeiZis saqme.
26. scssa. fondi 214. saqme 2819 _ saqarTvelosTvis avtonomiur
uflebaTa miniWebis sakiTxis kvlav wamoWris Sesaxeb.
27. scssa. fondi 214. saqme 3046 _ saxelmwifo saTaTbiros arCevnebis Sesaxeb.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
178
b) periodika
gaz. `azri~, 1914 w.
almanaxi `arCevani~, 1912 w.
almanaxi `axali arCevani~, 1912 w.
gaz. `axali kvali~, 1915-1916 ww.
gaz. `baTumis gazeTi~, 1913 w.
Jurn. `ganTiadi~, 1915 w.
almanaxi `deputatis arCevani~, 1912 w.
gaz. `eri~, 1913 w.
gaz. `eri~, 1914 w.
almanaxi `eSmakis maTraxi~, 1915 w.
gaz. `zvirTi~, 1915-1916 ww.
gaz. `Tanamedrove azri~, 1915 w.
gaz. `Tanamedrove azri~, 1916 w.
gaz. `Temi~, 1912-1913 ww.
gaz. `imereTi~, 1912 w.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
gaz. `imereTi~, 1913 w.
gaz. `imereTi~, 1914 w.
gaz. `imereTi, 1915 w.
Jurn. `klde~, 1912 w.
Jurn. `klde~, 1913 w.
Jurn. `klde~, 1914 w.
Jurn. `klde~, 1915 w.
gaz. `kolxida~, 1912 w.
almanaxi `laxti~, 1914 w.
almanaxi `maTraxi~, 1914 w.
gaz. `mercxali~, 1912 w.
gaz. `mercxali~, 1913 w.
gaz. `samSoblo~, 1915 w.
gaz. `samSoblo~, 1916 w.
gaz. `samSoblo~, 1917 w.
gaz. `saqarTvelo~, 1915 w.
gaz. `saqarTvelo~, 1916 w.
gaz. `saqarTvelo~, 1917 w.
gaz. `saxalxo gazeTi~, 1912-1914 ww.
saxalxo kalendari. 1914 w.
gaz. `saxalxo furceli~, 1914-1917 ww.
gaz. `simarTlis xma~, 1913 w.
gaz. `simarTlis xma~, 1914 w.
almanaxi `susxi~, 1914 w.
gaz. `fiqri~, 1913 w.
gaz. `qarTli~, 1912 w.
gaz. `qarTuli gazeTi~, 1917 w.
gaz. `Cveni megobari~, 1916 w.
Jurn. `Cveni wyaro~, 1913 w.
Jurn. `cxovreba~, 1916 w.
almanaxi `warsuli arCevani~, 1912 w.
Jurn. `wyaro~, 1913 w.
gaz. `xma kaxeTisa~, 1913 w.
gaz. `Баку~, 1912 w.
gaz. `Баку~ 1913 w.
gaz. `Баку~, 1915 w.
gaz. `Биржевыя Ведомости~, 1912 w.
gaz. `Биржевыя Ведомости~, 1915 w.
gaz. `Голос Кавказа~, 1912 w.
gaz. `Голос Кавказа~, 1915 w.
gaz. `День~, 1912 w.
179
84.
85.
86.
87.
88.
89.
90.
91.
92.
93.
94.
95.
96.
97.
98.
99.
100.
101.
102.
103.
104.
105.
106.
107.
108.
109.
110.
111.
112.
113.
114.
115.
116.
117.
118.
180
gaz. `Закавказская Речь~, 1912 w.
gaz. `Закавказская Речь~, 1913 w.
gaz. `Закавказская Речь~, 1915 w.
gaz. `Закавказье~, 1912 w.
gaz. `Закавказье~, 1913 w.
gaz. `За Правду~, 1913 w.
gaz. `Земщина~, 1912 w.
gaz. `Кавказ~, 1912 w.
gaz. `Кавказское слово~, 1915 w.
gaz. `Кавказское слово~, 1916 w.
gaz. `Каспий~, 1915 w.
gaz. `Колоколь~, 1912 w.
gaz. `Кутаисскiя Губернскiя ведомости~, 1912 w.
gaz. `Лучь~, 1912 w.
gaz. `Новое Время~, 1912 w.
gaz. `Новое Время~, 1915 w.
gaz. `Новое Время~, 1916 w.
gaz. `Отклики Кавказа~, 1916 w.
gaz. `Петроградския Ведомости~, 1915 w.
gaz.с`Правда~, 1912 w.
gaz. `Приазовский Край~, 1916 w.
gaz. `Речь~, 1912 w.
gaz. `Речь~, 1915 w.
gaz. `Речь~, 1916 w.
gaz. `Русския Ведомости~, 1915 w
gaz. `Русския Ведомости~, 1916 w.
gaz. `Русское Знамя~, 1912 w.
gaz. `Русское Знамя~, 1916 w.
gaz. `Русское Слово~, 1912 w.
gaz. `Русское Слово~, 1915 w.
gaz. `Русское Слово~, 1916 w.
gaz. `Терек~, 1915 w.
gaz. `Тифлискiй Листокь~, 1912 w.
gaz. `Тифлискiй Листокь~, 1913 w.
gaz. `Утро Россiи~, 1912 w.
g) literatura
119. zurab avaliSvili. saqarTvelos damoukidebloba 1918-1921
wlebis saerTaSoriso politikaSi. par. 1924. Tb. 1929.
120.erasti axobaZe. erovnuli sakiTxis istoriidan saqarTveloSi
(1900-1917). Tb. 1965.
121. akaki baqraZe. ilia da akaki. Tb. 1992.
122. aleqsandre bendianiSvili. agraruli urTierTobani saqarTveloSi 1890-1917 wlebSi. Tb. 1965.
123. aleqsandre bendianiSvili. erovnuli sakiTxi saqarTveloSi 1801-1921 wlebSi. Tb. 1980.
124. aleqsandre bendianiSvili. saqalaqo TviTmmarTveloba da
brZola misi demokratizaciisaTvis saqarTveloSi. Tb. 1982.
125. malaqia bolqvaZe. axlo warsulidan. Jurn. `ganaTleba~.
1908. # 3-4.
126. revaz gabaSvili. rac maxsovs. qarTuli emigrantuli literatura `dabruneba~. mravaltomeuli guram SaraZis saerTo
redaqciiT. t. 3. Tb. 1992.
127. grigol gamsaxurdia, gerasime fircxalava, s. Cagunava,
durmiSxan cincaZe. politikuri partiebi saqarTveloSi
pirveli saxalxo revoluciisa da reaqciis periodSi. Tb.
1994.
128. giorgi gociriZe. I msoflio omi da saqarTvelo. disertacia istoriis mecnierebaTa kandidatis samecniero xarisxis
mosapoveblad. Tb. 1998.
129. vaxtang guruli, merab vaCnaZe. qarTuli social-demokratia
1892-1917 wlebSi. Tb. 1999.
130. revaz grZeliZe. saqarTvelos damoukideblobis erovnuli
komiteti. Tb. 1995.
131. revaz grZeliZe. saqarTvelos politikuri partiebis istoria. Tb. 1998.
132. daviT vaCnaZe. qarTuli erovnuli Zirebi da rusuli bolSevizmi. miun. 1957.
133. daviT vaCnaZe. samSoblos samsaxurSi (mogonebaTa rveuli). I
nawili. Jurn. `iveria~. Tb-par. 1992.
134. merab vaCnaZe. qarTuli social-demokratia 1905-1918 wlebSi.
disertacia istoriis mecnierebaTa doqtoris samecniero
xarisxis mosapoveblad. Tb. 1999
135. merab vaCnaZe, vaxtang guruli. saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis sakiTxebi Tb. 1998.
136. giorgi Tarxan-mouravi. mogonebebi. (xelnaweri). Tb. 1975.
181
137. giorgi TarxniSvili, fridon sixaruliZe. varlam levanis
Ze gelovani. enciklopedia `saqarTvelo~. t. I. Tb. 1997.
138. sargis kakabaZe. qarTveli xalxis istoria (1783-1921). Tb.
1997.
139. mark kasvinovi. ocdasami daRmavali safexuri. Tb. 1984.
140. daviT kldiaSvili. Cemi cxovrebis gzaze. wg: `qarTuli
proza~. t. XVI. Tb. 1988.
141. bondo kupataZe. 1912 wlis ruseTis IV saxelmwifo saTaTbiros arCevnebi da nacionaluri sakiTxi saqarTveloSi.
Jurn. `artanuji~ #2-3. Tb. 1994.…
142. bondo kupataZe. saqarTvelo da ruseTis IV saxelmwifo
saTaTbiro. Tb. 1997.
143. bondo kupataZe. akakis saqme. Jurn. `ciskari~. 1997. #12
144. bondo kupataZe. somxuri burJuaziis roli saqarTveloSi
(XX saukunis 10-iani wlebi). weliwdeuli `qarTuli diplomatia~. 5. Tb. 1998.
145. bondo kupataZe. saqarTvelos sakiTxi ruseTis IV saxelmwifo saTaTbiroSi. weliwdeuli `qarTuli diplomatia~. 6.
Tb. 1999.
146. bondo kupataZe. kavkasiis xalxTa geopolitikuri interesebi ruseTis saxelmwifo saTaTbiroSi (1907-1916). Jurn. `PONTICA MEDITERRANEA~. # 1. 1999.
147. giorgi lasxiSvili. mogonebani (1885-1915). Tb. 1934.
148. i. mircxulava. stolipinis agraruli reforma da agraruli
sakiTxi saqarTveloSi. 1912 wlis kanoni. wgn: saqarTvelos
istoriis narkvevebi. VI t. Tb. 1972.
149. givi miqaZe. qarTuli fsevdonimebi. Tb. 1968.
150. vladimer miqelaZe. vin xar Sen. quT. 1912.
151. leila nanitaSvili. akaki wereTeli, arCil jorjaZe da
ruseTis IV saxelmwifo saTaTbiros arCevnebi. gaz. `saqarTvelos respublika~. 1991. 9. I.
152. leila nanitaSvili. brZolis velze dacemuli raindi. wgn:
eris wyluli aCnda wylulad. Tb. 1993.
153. leila nanitaSvili. aleqsandre bendianiSvili. arCil
jorjaZe da IV saxelmwifo saTaTbiros deputatTa arCevnebi saqarTveloSi. gaz. `eri~. #10. 1991.
154. niko nikolaZe. Cem politikaze. quT. 1913.
155. dodo onikaZe. socialist-federalistTa partiis erovnuli
programa da brZola misi ganxorcielebisaTvis. disertacia
istoriis mecnierebaTa kandidatis samecniero xarisxis mosapoveblad. Tb. 1993.
182
156. daviT paiWaZe. saxelmwifo saTaTbiro ruseTSi. 1906-1917
wlebSi. qse IX t. Tb. 1985.
157. noe Jordania. rCeuli nawerebi. Seadgina, winasityvaoba da
SeniSvnebi daurTo guram SaraZem. Tb. 1990.
158. noe Jordania. Cemi warsuli. Tb. 1990.
159. qristefore raWveliSvili. ilia WavWavaZe. Tb. 1995.
160. qristefore raWveliSvili. saqarTvelos mokle istoria.
tf. 1925.
161. givi rogava. saqarTvelos eklesiis istoria. Tb. 1995.
162. gela saiTiZe. ruseTis III saxelmwifo saTaTbiros arCevnebi
da qarTuli politikuri azris formireba. Tb. 1999.
163. levan sanikiZe. mesame dasis saqarTvelo. Tb. 1987.
164. saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis periodizaciis
sakiTxebi (1998 wlis 9 ivniss iv. javaxiSvilis saxelobis
istoriis da eTnografiis institutSi gamarTuli diskusiis
masalebi). Tb. 1998.
165. saqarTvelos raindi. arCil jorjaZe. teqsti moamzada, Sesavali, SeniSvnebi da pirTa saZiebeli daurTo leila nanitaSvilma. Tb. 1991.
166. uSangi sidamoniZe. karlo simonis Ze CxeiZe. qse. XI t. Tb.
1987.
167. uSangi sidamoniZe. akaki ivanes Ze Cxenkeli. qse. XI t. Tb.
1987.
168. uSangi
sidamoniZe.
saqarTveloSi
burJuaziuldemokratiuli moZraobis da socialisturi revoluciis gamarjvebis istoriografia. Tb. 1970.
169. akaki surgulaZe. saqarTvelos demokratiuli inteligencia
sam revoluciaSi. Tb. 1986.
170. akaki surgulaZe. saqarTvelos bolSevikebis brZola omSi
leninuri xazis ganxorcielebisaTvis. saqarTvelos istoriis narkvevebi. VI t. Tb. 1972.
171. akaki surgulaZe, paata surgulaZe. saqarTvelos istoria
(sakiTxavi wigni). 1783-1990. Tb. 1991.
172. qarTuli periodika (1819-1945). bibliografia. Sedgenili g. i.
baqraZis mier. Tb. 1947.
173. qarTuli social-demokratia 1907-1914 wlebSi. dokumentebi
da masalebi gamosacemad moamzada da Sesavali werili
daurTo merab vaCnaZem. Tb. 1998.
174. qarTuli wigni 1629-1920. (bibliografia Sedgenili g. baqraZis mier) Tb. 1945.
183
175. geronti qiqoZe. noe Jordania da socializmis nacionalizacia. wgn: erovnuli energia. Tb. 1919.
176. guram SaraZe. akaki Cxenkeli. gaz. `saxalxo ganaTleba~. 1989.
16. VIII.
177. guram SaraZe. karlo CxeiZe_`ruseTis revoluciis beberi
arwivi~. gaz. `saxalxo ganaTleba~. 1989. 22. II.
178. guram SaraZe. ucxoeTis cis qveS. I t. Tb. 1991.
179. guram Sengelia. qarTveli demokratiuli inteligencia revoluciur-ganmaTavisuflebel moZraobaSi (1907-1917 ww.). Tb.
1991.
180. dimitri SveliZe. elisabed bagrationi saqarTvelos samefo
taxtis memkvidre. gaz. `kavkasioni~. 24. II. 1994.
181. sandro CxartiSvili. revoluciuri moZraobis istoriidan
saqarTveloSi (1914-1917). Tb. 1957.
182. vasil wereTeli. literaturuli werilebi, memuarebi. krebuli Seadgina profesorma daviT TevzaZem. Tb. 1998.
183. sergi Wilaia. qronikebi. Tb. 1984.
184. daniel xaxanaSvili. akaki wereTlis zogierTi nawarmoebis
Sesaxeb. Jurn. `ganTiadi~. 1990. # 3.
185. gigla jangvelaZe. saqarTvelos komunisturi partiis
brZola burJuaziuli da wvrilburJuaziuli partiebis
ideuri da organizaciuli ganadgurebisaTvis. (1903-1923 ww.).
Tb. 1974.
186. arCil jorjaZe. Txzulebani. V t. tf. 1914.
187. Аврех А. Я. Масоны и Револуция. М. 1990.
188. Аврех А. Я. Распад Третьеиюньской системы. М. 1985.
189. Аврех А. Я. Царизм и IV Дума 1912-1914 гг. М. 1981.
190. Аврех А. Я. Царизм накануне свержения. М. 1989.
191. Александр
Иванович
Гучков
рассказывает…
Воспоминания
Председателя
Государственной думы
и военного
министра
Временного правительства. М. 1993.
192. Бадаев А. Е. Большевики в Государственной думе. Воспоминания.
М. 1954.
193. Государственная Дума. IV созивь. I сессiя. Справочник. VI випускъ.
С-П. 1913.
194. Государственная Дума. IV созивь. Стенографические отчеты. сессия
II. ч.3. С-П. 1914.
195. Дякин В. С. Буржуазия, Дворянство и царизм в 1911-1914 гг. Л.
1988.
184
196.
197.
198.
199.
200.
201.
202.
203.
204.
205.
206.
207.
208.
209.
210.
211.
212.
Всеподданнъйшая записка по управленiю Кавказскимь Краемь,
генерал-адъютанта Графа Воронцова-Дашкова. С-П. 1907.
Всеподданнъйшiй отчетъ за восемь летъ управленiя кавказомъ
генералъ-адъютанта Графа Воронцова-Дашкова. С-П. 1913.
Ишханянь Б. Экономическiя и общественныя основы АрмяноГрузинскаго антагонизма. Тифл. 1914.
Кавказские депутаты в 3-ей государственной думъ. Баку 1912.
Качазнуни О. Дашнакцутюн, больше нечего делать! Тифл. 1927.
Коковцов В. Н. Из моего прошлого. воспоминания 1911-1919. М.
1991.
Лидер Россииской демократии (К. С. Чхеидзе). Публикация В.
Гурули. газ. `Cвободная Грузия~. 9. III. 1994.
Мансырев С. П. Мои воспоминания о Государственной думе (19121917 гг.). в книге: Историк и современник. Берлин. 1922. т. 2.
Милюков П. Н. Воспоминания. М. 1991.
Памятка по грузинскому вопросу. Тифл. 1917.
Родзянко М. В. Крушение империи. Л. 1929.
Руководители демократической Республики Грузия (к 120-летию со
дня рождения Акакия Чхенкели). Публикация В. Гурули. газ.
`Cвободная Грузия~. 20. V. 1994.
Черманский Е. Д. Выборы в IV Государственную думу. `Вопросы
истории~. 1947. № 4.
Черманский Е. Д. Государственная дума и свержение царизма в
россии. М. 1976.
Чхеидзе Н. Н. . `Настало время рассказать~. (воспоминания об отце).
журн. `Литературная Грузия~. # 11. 1989.
Хатисов А. К. Возникнавение и развитие республики Армении
(Мемуары). `Заря Востока~. 1925. I-II.
D. M. Lang. A Modern History of Georgia. London. 1962.
185
Sinaarsi
Sesavali.................................................................................................................................... 3
I Tavi. ruseTis IV saxelmwifo saTaTbiros
arCevnebi saqarTveloSi ................................................................................ 8
$1. winasaarCevno viTareba da arCevnebis organizacia
saqarTveloSi ..................................................................................................................... 8
$2. politikuri partiebis da jgufebis winasaarCevno
strategia da taqtika ................................................................................................ 15
$ 3. IV saxelmwifo saTaTbiros deputatis arCevnebi
aRmosavleT saqarTveloSi .................................................................................... 27
$ 4. IV saxelmwifo saTaTbiros deputatis arCevnebi
dasavleT saqarTveloSi ......................................................................................... 44
$5. arCevnebi da qarTveli sazogado moRvaweni.................................... 60
II Tavi. qarTveli deputatebi ruseTis IV
saxelmwifo saTaTbiroSi ....................................................................... 77
$1. saxelmwifo saTaTbiros struqtura da organizacia ............. 77
$2. saqarTvelos sakiTxi ruseTis IV saxelmwifo
saTaTbiroSi...................................................................................................................... 89
$3. socialuri sakiTxebi saTaTbiroSi da qarTveli
deputatebi ........................................................................................................................ 105
$4. social-demokratiuli fraqciis qarTveli
deputatebi IV saTaTbiroSi ............................................................................. 112
$5. varlam gelovani da IV saxelmwifo saTaTbiros
trudovikTa fraqcia ................................................................................................ 127
$7. IV saxelmwifo saTaTbiros ukanaskneli dReebi ....................... 150
$6. I msoflio omi da saxelmwifo saTaTbiros
qarTveli deputatebi........................................................................................................138
$ 8. ruseTis IV saxelmwifo saTaTbiro da qarTul
politikur ZalTa transformacia 1912-1917 wlebSi ........................ 154
daskvnebi............................................................................................................................. 161
Резюме ............................................................................................................................... 164
gamoyenebuli literaturis sia ................................................... 177
a) saarqivo wyaroebi................................................................................................. 177
g) literatura .............................................................................................................. 181
186
Бондо Купатадзе
ГРУЗИЯ И IV ГОСУДАРСТВЕННАЯ
ДУМА РОССИИ
ТБИЛИСИ
2005
187
Bondo Kupatadze