თბილისის ღია უნივერსიტეტის სამართალმცოდნეობის

პირველკურსელები:
ნოდარ მერებაშვილი, ქეთი ციმნარიძე, სალომე კაკულია.
საგანი - ქართული სამართლის ისტორია
ლექცია/სემინარის ხელმძღვანელი - მინდია ბერეკაშვილი
რეფერატი - ქართული სამემკვიდრო სამართალი

შესავალი

ქართული სამემკვიდრეო სამართლის ისტორიის საკითხებზე გარკვეულ ცნობებს

გვაწვდის დავით აღმაშენებლის ანდერძები, სამემკვიდრეო სამართალის საკითხებს
არეგულირებს ბაგრატ კურაპალატის, გიორგი ბრწყინვალეს, ბექასა და აღბუღას
სამართლის წიგნები, ხოლო XVIII საუკუნიდან ვახტანგის სამართლის წიგნი და მის
მიერ შედგენილი კოდიკო. საინტერესო ცნობებია მოცემული XIX საუკუნის
დასაწყისის შედგენილ ძეგლებში “საქართველოს ჩვეულებითი სჯული” და სხვა.
ივ. ჯავახიშვილის მიხედვით, მემკვიდრეობითი სამართალი შეიძლებოდა მხოლოდ
მაშინ გაჩენილიყო, როცა კერძო საკუთრება გაჩნდა. უკვე VIII-IX საუკუნეებში
საქართველოში მემკვიდრეობითი სამართალი არსებობდა. თუმცა მეცნიერთა
უმრავლესობა არ უარყოფს, რომ მემკვიდრეობის დაუწერელი ადათ-წესები
სავარაუდოდ ჯერ კიდევ ჩვენს წელთაღრიცხვამდე იყო.

სამემკვიდრეო სამართალი საქართველოს წარსულში

საკითხის განხილვა საქართველოს შორეულ წარსულში მიღებულ კანონისმიერი

მემკვიდრეობის ძირითადი ნორმებიდან დავიწყოთ. ქართული სამემკვიდრეო
სამართლის ისტორიის საკითხებზე გარკვეულ ცნობებს გვაწვდის დავით
აღმაშენებლის ანდერძები, ასევე XIII საუკუნის ძეგლი - ქართლის ერისთავის
გრიგოლ სურამელის ანდერძი შიომღვიმისადმი, სამემკვიდრეო სამართალის
საკითხებს არეგულირებს ბაგრატ კურაპალატის, გიორგი ბრწყინვალეს, ბექასა და
აღბუღას სამართლის წიგნები, ხოლო XVIII საუკუნიდან ვახტანგის სამართლის წიგნი
და მის მიერ შედგენილი კოდიკო. საინტერესო ცნობებია მოცემული XIX საუკუნის
დასაწყისის შედგენილ ძეგლებში "საქართველოს ჩვეულებითი სჯული" და სხვა.

ივ. ჯავახიშვილის მიხედვით, მემკვიდრეობითი სამართალი შეიძლებოდა მხოლოდ

მაშინ გაჩენილიყო, როცა კერძო საკუთრება გაჩნდა. უკვე VIII-IX საუკუნეებში
საქართველოში მემკვიდრეობითი სამართალი არსებობდა. თუმცა მეცნიერთა
უმრავლესობა არ უარყოფს, რომ მემკვიდრეობის დაუწერელი ადათ-წესები
არსებობდა ჯერ კიდევ ჩვენს წელთაღრიცხვამდე.

კანონისმიერი მემკვიდრეობის წესები შეიცავს ხალხის ზნეობის შესაბამის ნორმებს.

მეორე მხრივ, კანონისმიერი მემკვიდრეობის წესები ადათობრივ ნორმებსაც
ეყრდნობა. ადათი ხომ ის ქცევის წესია, რომელიც საუკენეების განმავლობაში
ყალიბდება და მას ნებაყოფლობით ასრულებს საზოგადოება. სწორედ იმიტომ, რომ
საზოგადოების წევრები ნებაყოფლობით ასრულებენ ადათობის ნორმებს (ამ
შემთხვევაში სამკვიდრო ქონების მიკუთვნების ნორმებს), ადათი შეიძლება
საფუძვლად დაედოს სამემკვიდრეო კანონს და ადათი იქცეს კანონად.

ქართული ისტორიული წყაროების მიხედვით სამემკვიდრეო ქონება წარმომდგარია

მამულისაგან, ანუ მამისეულისაგან, რომელსაც ბევრგან "სამკვიდრო" ეწოდება,
რადგან იგი მემკვიდრეობით გადადიოდა. ივ. ჯავახიშვილი არკვევს
მემკვიდრეობითი სამართლის აღმნიშვნელ ტერმინებს. მისი აზრით, მემკვიდრეს
(მამრობითი სქესის ჩამომავალს) "მკვიდრი" ერქვა. ამასთან, საკუთრების
დამკვიდრება, ანუ მიღება შეიძლებოდა მშობლების სიკვდილის შემდგომ. ივანე
ჯავახიშვილის მითითებით, ქრისტიანული მართლმადიდებლური საეკლესიო
სამართალი მემკვიდრეებს სქესის განურჩევლად თანაბარ წილს უწესებდა, მაგრამ
საქართველოში ეს წესი დაცული არ იყო და შვილებს თანაბარი წილი არ ეძლეოდათ.
ქალი იმ შემთხვევაში მიიღებდა მემკვიდრეობას, თუ იგი იყო "სახლსა შინა", ე.ი.
გათხოვილი არ ყოფილა. გათხოვილ ქალს მშობლების მემკვიდრეობაში წილი არ
ეკუთვნოდა. მაგრამ, როდესაც სახეზე არ იყვნენ მამრობითი სქესის მემკვიდრეები და
მამული უმკვიდროდ რჩებოდა, მაშინ ქონება და "მამულ-დედული" მდედრობით
სქესსა და მის შთამომავლებზე გადადიოდა.

ისტორიული წყაროების მიხედვით მემკვიდრეობის საფუძველს შეადგენდა

სისხლით ნათესაობა. ნათესაობის აღსანიშნავად ქართულში მრავალი ტერმინი
გამოიყენებოდა: შვილი, მშობელი, მკვიდრი, თვისი, მეყვსი...
საქართველოში უძველესი დროიდან მემკვიდრეობა გადადიოდა ერთსახლობაზე ანუ
გაუყრელ ოჯახზე. ამ შემთხვევაში სამკვიდრო ოჯახიდან არ გადიოდა და იქვე
რჩებოდა. შედარებით მოგვიანებით მემკვიდრეებად გამოდიან ოჯახიდან გაყრის
შედეგად გასული ნათესავები.

ქართული ისტორიული სამართლის მიხედვით კანონით მემკვიდრეთა წრეში,

პირველ ყოვლისა, შედიოდნენ შვილები, ამასთან, უპირატესობა ენიჭებოდათ
ვაჟიშვილებს. მემკვიდრეობაში შვილები (ვაჟიშვილები) მშობლების პირდაპირი
მემკვიდრეები იყვნენ. ვაჟიშვილის უპირატესობა ქალიშვილთან შედარებით იმით
იყო განპირობებული, რომ ვაჟიშვილები იყვნენ გვარის გამგრძელებლები. გარდა
ამისა, ვაჟიშვილს წინაპართა საკულტო წეს-ჩვეულებების შესრულებაც ევალებოდა.
იგი სხვა უპირატესობითაც ხასიათდებოდა, მაგალითად: იყო მეომარი, დამცველი,
სისხლის ამღები და სხვა. რაც შეეხება ქალიშვილს, ითვლებოდა, რომ იგი
აგრძელებდა სხვა გვარის სიცოცხლეს, რადგან სახლიდან მიდიოდა.

ქართული ისტორიული სამართლის წყაროების მიხედვით მემკვიდრე გამოდის

ვაჟიშვილი. ამასთან, კანონი თანასწორად არ ანიჭებს მემკვიდრეობას, არამედ აწესებს
"საუფროსოს", "სასაშუალოსა" და "საუმცროსოს".

საუფროსოს თანაბარი ტერმინი იყო საუხუცესო. საუფროსო კარგად ჩანს ქართული

სამართლის ძეგლებში. მაგალითად, ტახტის მემკვიდრეობის წესში, ბექას
სამართალში იგი იწოდება სახუცესოდ (მუხლი მე-8). ბაგრატ კურაპალატის
სამართლის წიგნში აზნაურების გაყრისას, რომელსაც გლეხები ჰყავს, სახუცესო
(საუფროსო) არის ერთი გლეხი, დიდებულთა გაყრისას - ერთი სოფელი, გლეხთა
გაყრისას - "თავი სახლი", ანუ ერთი ვენახი, ანუ უფროსნი ჭურნი.

საუფროსოს არსებობა ქართული სამართლით უნდა აიხსნას იმით, რომ უფროსი

წინაპართა კულტის სამსახურის მოთავეა და შესაფერისი ხარჯები აწვებოდა მას.
ამიტომაც საუფროსო იყო ოჯახის მოთავეობის ტვირთის კომპენსაცია.

საუმცროსო არის უმცროსი ძმის დამატებითი წილი სამემკვიდრეო ქონებაში.

საკანონმდებლო ძეგლებში საუმცროსო გვხვდება XIV საუკუნიდან (იხ. ბექას
სამართალი, მუხლი 49-ე. აქედან ჩანს, რომ იგი ჩვეულებითი სამართლის
ინსტიტუტია). ვახტანგის სამართლის წიგნის მიხედვით (მუხლი 103-ე) საუმცროსოდ
გათვალისწინებულია სასახლე, გაყრისას - კალო-საბძელი უმცროსს ეძლეოდა
(მუხლი 204-ე).

სასაშუალო არის შუათანა ძმის წილი მემკვიდრეობაში, იგი შედარებით გვიანდელი

წესია, შემოღებულია გიორგი XI-ის მიერ. ვახტანგის სამართლის 102-ე მუხლის
მიხედვით, შუათანას ერთ რამეს მაინც მისცემენ: "თუ სამი და ოთხი შუათანა ძმები
არიან, ამ გლეხების ოცისთავი იანგარიშონ, რამდენადაც კომლი დადგეს, ის შუათანა
ძმებს გაუყონ ერთი მეორეზე".

საჭირნახულო - ჭირნახულისათვის, გარჯილობისათვის განკუთვნილი წილია. იგი

შეიძლებოდა მიეღო როგორც უფროსს, ისე საშუალო ან უმცროს ძმას. ყოფილა
შემთხვევა, როცა ერთდროულად გამოუყვიათ საუფროსოც, საუმცროსოც, საშუალოც
და საჭირნახულოც.

საინტერესოა, რომ ქართული სამემკვიდრეო სამართალი იცნობს ავადმყოფი შვილის

წილს მემკვიდრეობას, თუმცა ეს საკითხი უშუალოდ იმჟამინდელი ქართული
კანონმდებლობით არ წესრიგდებოდა, არამედ პრაქტიკაში ვახტანგ VI-ის კოდიკში
შეტანილი ბერძნული სამართლის 295-ე მუხლით ხორციელდებოდა.

ქართული ისტორიული სამართალი არეგულირებს ქალიშვილების სამემკვიდრეო

საკითხებსაც, მაგრამ არ უთანაბრებს მას ვაჟიშვილს. "გრიგოლ ხანძთელის
ცხოვრებიდან" ჩანს, რომ ქალიშვილი, რომელიც იყო "სახლსა შინა მისთანა", ე.ი.
გაუთხოვარი ქალიშვილიც მემკვიდრე გამოდის. რაც შეეხება გათხოვილ ქალს, მას
მემკვიდრეობა არ ეძლევა, მისი სამემკვიდრეო უფლებები მზითევით
შემოიფარგლებოდა.

ნაშვილები, როგორც მემკვიდრე გათანაბრებულია ღვიძლ შვილებთან. ნაშვილებს

ქონება ეძლეოდა შვილების თანაბრად როგორც კანონით, ისე ანდერძით. ბექას
სამართლის მიხედვით (მუხლი 59-ე), ნაშვილები კარგავს მემკვიდრეობის უფლებას,
თუ იგი გაძევებულია ოჯახიდან.

უკანონოდ შობილთა სამემკვიდრეო უფლებები ქართულ სამართალში უაღრესად

შეზღუდული იყო. ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნი პირდაპირ მიუთითებს, რომ
"ნაბიჭურის წილი არ არის მამულში", მაგრამ სხვა ადგილზე გარკვეული შეღავათებია
მისთვის დაწესებული. აღნიშნულია, რომ თუ ნაბიჭვარი ძმებს ეყმობა, მაშინ "ძმებმა
ერთი ყმის ალაგს უნდა არჩინონ".

ქართულ ისტორიულ სამართალში, ისევე როგორც სხვა ქრისტიანული ქვეყნების

სამართალში, მკვეთრად არ არის გამოხატული მშობლების სამემკვიდრეო უფლებები.
ბექა-აღბუღას, გიორგი ბრწყინვალისა თუ ბაგრატ კურაპალატის სამართლის წიგნები
არ შეიცავენ რაიმე ნორმას მშობელთა სამემკვიდრეო უფლებების თაობაზე, მაგრამ
სხვადასხვა წყაროების ანალიზით დასტურდება, რომ მშობლები არიან შვილების
მემკვიდრეები.

ბოლოს, საინტერესოა უპატრონო ანუ ბეითალმანი ქონების მემკვიდრეობის საკითხი.

ბეითალმანი ქონება ისეთი ქონებაა, რომელსაც მემკვიდრე არ ჰყავს, ანუ პატრონი არ
გამოუჩნდა. ქართულ ენაზე ასეთი ქონების აღსანიშნავად გვაქვს მშვენიერი ტერმინი
"უპატრონო" (რომაულიდან), მაგრამ მის გვერდით გამოიყენებოდა არაბულ-
ებრაული ტერმინი ბაითალმანი (ებრაულად "ბაითი" - სახლი, არაბულად "ხაზინა").

უძველესი პერიოდიდან, როგორ მუსულმანურ, ისე ქრისტიანულ ქვეყნებში

ბეითალმან ქონებას ეპატრონებოდა სახელმწიფო. იგივე წესი ყოფილა
საქართველოშიც, უპატრონო ქონებას ისაკუთრებდა მეფე ან ბატონი.
ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნის 113-ე მუხლის მიხედვით, თუ კაცი უმემკვიდრეოდ
გარდაიცვალა, მისი მამული ხელმწიფეს ეკუთვნის. წიგნის 248-ე მუხლის მიხედვით
კი, თუ ბატონს ნასყიდი ყმა "ამოუვარდეს" ანუ უმემკვიდრეოდ დარჩეს, მისი ქონება
ბატონს ეკუთვნის.

რაც შეეხება საეკლესიო ანუ სასულიერო პირებს, თუ ეკლესიის ყმა "ამოვარდა" ანუ
მემკვიდრე არ დარჩა, მის ქონებას ეკლესია დაეპატრონება. ვახტანგის სამართლის
წიგნში პირდაპირაა ჩაწერილი "ეპისკოპოზის ბეითალმანი ჩვენს მიხდომაში
სრულებით საყდრისა უნდა იყოს".

მოკლედ, ასეთია ის ძირითადი საკითხები, რომლებიც სისხლით უახლოეს

ნათესავთა კანონისმიერ მემკვიდრეობასთან იყო დაკავშირებული საქართველოს
ისტორიულ წარსულში.

დასკვნა

მემკვიდრეობის სამართლის წარმოშობა და განვითარება მჭიდროდ არის

დაკავშირებული საკუთრებასთან. მას, როგორც საზოგადოების იურიდიულ
ზედნაშენს, განსაზღვრავს მატერიალური ცხოვრების წარმოების წესი, რაც უდიდეს
გავლენას ახდენს როგორც ქონების განაწილებაზე, ისე ცხოვრების პირობების
განვითარებაზე.
სამართლის წარმოშობისა და განვითარების ისტორია გვიჩვენებს, რომ კერძო
საკუთრების უფლების აღმოცენებასთან დაკავშირებით იქმნებოდა ისეთი
სამართლებრივი ნორმების შემუშავების აუცილებლობა, რომლის საფუძველზეც
მოწესრიგდებოდა სამართლის სუბიექტთა უფლებრივი ურთიერთობა. უპირველეს
ყოვლისა, აუცილებლად ჩაითვალა შემუშავებული ყოფილიყო სამართლის ნორმები,
რომლის შესაბამისადაც მესაკუთრის გარდაცვალების შემდეგ, მისი სამკვიდრო
ქონება გადაეცემოდა უფლების სხვა სუბიექტს