დასტურლამალი

მეფის ვახტანგ მეექვსისა

რედაქტორობით
პეტრე უმიკაშვილისა

(დაიბეჭდა მხოლოდ ორასი ეგზემპლარი)

ტფილისი
ლ. გ. კრამარენკოს სტამბა
1886

დასტურლამალის გამოცემაზე

ეს წიგნი, სახელად „დასტულამალი“ ანუ უფრო ნამდვილად,

„დასტურლამალი“ დღევანდლამდე დაბეჭდილი არ არის; მხოლოდ
რამდენიმე თავი ჟურნალ „მნათობში“ 1871 და 1872 წლებში დაიბეჭ-
და ჩვენის დედნიდამ. იგი ძალიან მცირედაც არის ცნობილი: თვით
ბროსსესთვის ქართლის ცხოვრების შესავალში (Hist.de la Géor-
Gie. Introduction et Tables des matièrs, 1858 p. CIII — CIX)
დასტურლამალიდამ მოჰყავს მხოლოდ შემოკლებით შინაარსი რამ-
დენისამე თავისა. მასალას კი ისეთს შეიცავს, რომ ძვირფასს
განძს შეადგენს საქართველოს შინაგანის ცხოვრების ისტორიის
გამოკვლევისათვის. იგი ეკუთვნის მეფე ვახტანგ მეექვსეს, რომელ-
მაც ყოველი თვისი შრომა მოანდომა სამეფოს შინაგან კეთილ-
განწყობილების დამყარებას და ერს სულიერის შინაგან კეთილ-
განწყობილების დამყარებას და ერს სულიერის ცხოვრების განა-
ხლებასა. მისი „სამართლის წიგნი“ მოხელეთა და ერის წინ სამძღვა-
ნელად იყო დიდებული უფლების საზღვრად და სამართლის დასად-
გენად.
დასტურლამალიც ამავე აზრს ემსახურებოდა მით, რომ გა-
ნუწესა მოხელეთ, „რათა წესითა და შემსგავსებითა იქცეოდენ“ თა-
ვის თანამდებობის ასრულების დროსა. ამისათვის ეს წიგნი
შეიცავს წესს, რიგს, რა გვარად უნდა ემსახურნათ მოხელეთა
მეფის კარისათვის, რა სახელმწიფო შემოსავლიდამ რა უნდა აეღოთ
და როგორი ურთიერთობა ჰქონოდათ ერთმანეთში; რა სახელმწიფო
სამსახური ედვათ მცხოვრებელთ ფულად, ანუ მოსავალით, ანუ მუ-
შაობით. დაწვრილებით განსაზღვრა ყოვლისა ამის ამცნებდა მო-
ხელეთა და ერსა თავ-თავის ვალდებულების ასრულებასა. ამ გვა-
რად დასტურლამალი, როგორც თვით სამართლის წიგნი, არის
ძვირფასი მასალა წარსულის საუკუნების ისტორიის გამოკვლევი-
სათვის.
ამ საზოგადო მნიშვნელობასთან, დასტურლამალს სხვა გან-
საკუთრებული მნიშვნელობაცა აქვს მეცნიერებისათვის. მასში მჭიდ-
როდ მოთავსებულია მრავალი საგანი შესახებ: მოხელეთა თანამდე-
ბობისა, უფლებისა და შეძლებისა; ქალაქთა, სოფელთა, სასარდლოთა
და თემობათა გამოსაღების (ხარჯის) შეძლებისა თვითოეულად და
საერთოდ; მცხოვრებთა რიცხვსა; თვით გამიჯვნის და საზღვრების
დადებასა, და მრავალს დიდს და წვრილს საგნებსა, რაც კი შეერთებული
ყოფილა ერთის მხრით სამართალსა და განმგეობასთან, და მეორე მხრით
ხარჯის გამოღებასთან. ეს ყოველი თუმცა, სამწუხაროდ, შეეხე-
ბა მარტო ძველს ქართლის სამეფოს და არა სხვა სამთავრო-
ებსა, მაგალითად, კახეთს ანუ იმერეთს და სხვათა, — მაგრამ მაინც
ძვირფასი მასალაა და საფუძველია მათ სამეცნიერო გამოკვლევის
შესახებაც.
დასტურლამალი ეკუთვნის იმ დროს, როდესაც ვახტანგი გი-
ორგი მეფის მოადგილედ (ჯანიშირად) იყო ქართლში, ესე იგი 1702
-1711 წ. საკუთრად ეს წიგნი უნდა შედგენილ იყოს 1704
წელს შემდეგ, რადგანაც მასში შემოტანილია იმ წელს დაწერილი
წყალობა ლევანისა (შაჰყული-ხანისა), მის დროებით ქართლში ყო-
ფნის დროსა (გვ. 16 და 56). წიგნს კარგა ნათლად ეტყობა, რომ
შედგენილია ვახტანგისაგან სხვა და სხვა გაფანტულ წერილებისაგან.
თვით იხსენიებს, ადრე როსტომ მეფისა, ან გიორგი მეფის წიგნი
ჰქონდათო, (გვ. 43 ყარაიის კონი, 10 ყაიყულის გამოსაღები, 109
სადედოფლო დასტურლამალი და სხვანი), ეტყობა ძველად გაფან-
ტული წიგნები მოხელეთა ანუ სოფელთა, მეფეთაგან მიცემული, ზო-
გი სრულად შეუცვლელად, ზოგი შეცვლით შემოუტანია ვახტანგს
ამ წიგნში; ადგილ-ადგილ მოხსენებულიც არის: „წიგნი აქვთო, ანუ,
წიგნს მივცემთო.“
დასტურლამალში შეკრებილის მასალის დაფასება ან განხილვა
არ გვიკისრია. განხილვა ამისი მომავალ სამეცნიერო გამოკვლევას
უნდა მივანდოთ. ჩვენი სურვილი მხოლოდ ამ წიგნის დაბეჭდვა იყო
სამეცნიერო შემუშავებისათვის. აქ მხოლოდ საჭიროდ ვრაცხთ
ორიოდე სიტყვა ვთქვათ გამოცემის შესახებ.
დაბეჭდვის დროს გვქონდა ორი ხელნაწერი დედანი. პირველი
გადაწერილია 1821 წ. ალექსიძის იოველისაგან, მისგან უყიდნია
მეფის ძეს ბაგრატს. მეორე დედანი გარდმოგვცა პატივცემულმა
დიმიტრი ზაქარიას ძემ ბაქრაძემ, ეკუთვნის თავად რევაზ შალვას ძეს
ერისთავს და, როგორც წარწერიდამა სჩანს, ყოფილა სულხან მდივ-
ნისა (თუმანიშვილლისა). დაბეჭდვის შემდეგ მოვიოვეთ მესამე დე-
დანი თავად ალექსანდრე ივანეს ძის მელიქისშვილისაგან. ამ უკა-
ნასკნელის დედნისა სამეფო დასტურლამალი ძველი ნაწერია და
სადედოფლო შემდეგ, 1773 წელს, დამატებულია იესე მდივნის
სომხით მელიქიშვილისაგან, რომელიც წარწერაში ამბობს: „გადავ-
წერე, არ დაიკარგოსო; ერთის მეტი არ იყო საქართველოშიო.“
ამ სამს დედანში აი რა განსხვავებაა: პირველი დედანი და-
ნარჩენ ორ დედანზე სრულია, ცოტაოდე ადგილებს გარდა. თავები
ერთმანერთს მისდევს სათაურების ანბანის რიგით, უეჭველად
მოხელეთა ხმარებისათვის ადვილად საძიებლად. იგი ეთანხმება მე-
ლიქიშვილის დედანსა. გადამწერს ადგილ-ადგილ ცოტაოდენი ცვლი-
ლება მოუხდენია, მაგალითად, „აჯილღის შიგამდეგის (რიგი)“ ნაც-
ვლად — „აჯილღის შიგამდეგისათვის,“ ანუ „ოთათაშვილის,“ ნაცვლად
— „ოთოთას შვილი“ და სხვა. (ეს შეცვლა ალექსიძეთ მესხიშვილებს,
მრავალ ქართულ წიგნების გადამწერთ, ადათათ ჰქონდათ).
მეორე დედანი სულხან მდივნისა უფრო ძველი ნაწერია და
შესანიშნავია თავების დალაგებით საგანთა შინაარსის კვალობაზე.
ეს წყობა თავებისა გვიჩვენებს, რომ ხელნაწერი უფრო უნდა ეთან-
ხმებოდეს ვახტანგის რედაქციასა; დანარჩენი ზემოხსენებული დედ-
ნები კი შემდეგ ხანებში არის გადაკეთებული მოხელეთა სახმარებ-
ლად. ეს განსაკუთრებული ხასიათი ამ დედმისა გვინდოდა დაგვე-
ცვა. ამისთვის მისს შინაარსის რიგით ჩამოთვლილს სათაურებს
საძიებელი სია გაუკეთეთ და ბო;ოში დაურთეთ (გვ. 195-202).
მსურველს ღონისძიება ექმნება წიგნი ამ საძიებელის შემწეობით
წაიკითხოს პირველისავე გაცნობისათვის. ხოლო ამ ხელნაწერზე სამწუ-
ხაროდ უნდა ვთქვათ, რომ როგორც გადამწერისაგან არის მოხსენე-
ბული, მის დედანს ბევრგან ჰკლებია, ფურცლები დახეული ჰქონია
და შემდეგ, თითო-ოროლა ადგილს ჩაუმატებიათ. ნაკლებობა და არევა
თავებისა მეტად შესამჩნევად სჩანს სათაურიდამ: „მერიქიფეთ ხუ-
ცისა, ქილიფთრისა და მერიქიფეებისა“ (გვ. 200). სათაურებს ან-
ბანით აღრიცხვა არა აქვს. ეს ნაკლულევანებანი რომ არ ჰქონოდა
ამ დედანსა, უცილობლად მისს დაბეჭდვას ვამჯობინებდით.
ყოველთა ზემოხსენებულთა მიზეზთა გამო დასტურლამა-
ლის ტექსტი პირველის დედნიდამ დავბეჭდეთ. ხოლო სისრულისა-
თვის დაურთეთ დამატებულებაში განსხვავებანი (ვარიანტები) ცალ-
ცალკე სულხან მდივნის და მელიქიშვილების დედნებისა. ამ დამატე-
ბულებაში ჩვენა ვცდილობდით აღგვენიშნა ყოველი განსხვავება,
მეტ-ნაკლებობა, ანუ ცვლილება, რითაც კი განირჩეოდა ორივე
დედანი პირველისაგან. ზოგი განსხვავება სულხ. მდ. დედნისა თვით
ტექსტთან სხოლიოებში მოჰყვა. საჭიროა მოვიხსენოთ სიების შე-
სახებ, რომ თვითოეულის სიის მოხელეთა რიცხვი ყველგან აღ-
ვნიშნეთ. სიების სახელების მოხსენება ერთის სიისა მეორეს სიისაში
მოიპოვება და მისი აღნიშვნა ხელმეორედ მრთელის სიების დაბე-
დვას მოითხოვდა. მაგრამ უყურადღებოდ არ დავტოვეთ სულხან
მდივნის დედნის სიების განსხვავება. ეს საჭირო იყო პირველად
იმიტომ, რომ უძველესის დედნის სიათ სახელები და მათი განაწი-
ლება დაგვეცვა და, მეორედ, ამით გაგვეადვილებინა მომავალ გამომ-
კვლეველთათვის და საგვარეულო წიგნებში მოხსენებულ სახელების შე-
თანხმება დასტურლამალის სიებთან. ამ წიგნის მასალის მომა-
ვალს შემუშავებას უეჭველად ეს დასჭირდება.
სიტყვების ახსნა, ლექსიკონი უეჭველად საჭირო იყო დაგ-
ვერთო. სურვილი გვქონდა მომატებულის სისრულით და განსაზ-
ღვრით აგვესრულებინა მისი შედგენა, მაგრამ დაბრკოლება ბევრი
დაგვხვდა; უპირველესად ის, რომ გუჯრები, სიგელები და საგვარე-
ულო წიგნები ჯერ აქამომდე არ არის დაბეჭდილი. გადაკითხვა
მათი სხვა და სხვა არხივებში ძნელი იყო. მაინც იმედი გვაქვს
აქ დართული ლექსიკონი მკითხველს არ გაუძნელებს აზრის გაგე-
ბასა და შემდეგ შემუშავებას რამდენადმე დაეხმარება. ამავე განზრა-
ხვით დაურთევით ქართულის აღრიცხვის, ფულის ანგარიშის და სხვა-
თა განმარტება.
ჩვენი გამოცემა, როგორც ყოველი ამ გვარის თვისების პირვე-
ლად გამოცემული წიგნი, უნაკლულო არ იქნება. ჩვენი სურვილი
დაკმაყოფილებული იქნება, თუ დასტურლამალის მომავალი შემმუ-
შავებელი და გამომკვლეველი ამ გამოცემაში მოიპოვებს ნამდვილს
ტექსტს, სხვა და სხვა ხელნაწერ დედნებში დაცულსა.
დასასრულ არ შეიძლება დავიდუმო და მადლობით არ მოვი-
ხსენო მაღალ პატიოსანის ბატონის ჰუსეინ გაიბოვის, აწ კავკასიის
აქეთ მხრის მუფთის გულკეთილი დახმარება უცხო ენათა სიტყვების
განმარტების დროს და ბატონის ალექსანდრე ივანეს ძის სარაჯი-
შვილის დაუშურველი თანამშრომელობა დამატებულებათა შედგენის
დროსა.
ტფილისი.
1886 წ. მკათათვის 2. პეტრე უმიკაშვილი.

ა. ეჰა შენ ყოველთა მბადო,

მბადო, დიდება შენდა

რომელმან ყოველნი არსნი არსებად მოიყუ̂ანენ, იყავ კარ,

და ეგები უკუნისამდე, ჟამთა და წელთა დაუბერავობითა, და შენ გა-
დიდებენ ყოველნი ქმნულნი ჴელთა შენთანა, დიდება გამოუთქმელსა
და მიუწდომელსა ძალსა მღრთაებისა შენისასა, და აღურაცხელსა კაც-
თა მოყუ̂არებასა შენსა! ჩუ̂ჱნ მიერ პირველიდგანვე ზეცით საქართუ̂ჱ-
ლოს მეფედ განჯუთვნილსა და აწ სასუფეველ ცათა შინა სულ-ბრწყინ-
ვალედ მნათობელის პირველ ვახტანგ ჴმობილისა, და შემდგომად სპარ-
სთა ენათა შანავაზ წოდებულის ძისა მისისა ქართუ̂ჱლთ მეფისა, და
სრულიად ერანელთა სპასალარისა და სპასპეტად დადგინებულისა, ყან-
დაარისა და ქირმანისა ბეგლარ-ბეგისა, გირიშქისა და აჰიალათის მჭი-
რავისა, პირველ გიორგი ჴმობილისა, და შემდგომად მეორე შა-ნავაზ
წოდებულის მაგიერად მყოფმან, ძმის-წულმან მისმან, და ძემან ერანის
მდივანბეგის შაჰ-ყული-ხანისამან, საქართუ̂ჱლოს ჯანიშინმან ბატონის
შვილმან პატრონმან ვახტანგ; ოდეს ვიგულის-მოდგინეთ წესი და განგება
სამეფოსა დარბაზობისა, განუჩინეთ და განვუწესეთ წიგნითა ამით, რა-
თა ყოველნი ჴელის-უფალნი და მოქმედნი დარბაზის რიგისანი ეს-
რეთ იქცეოდენ და განაგებდენ თჳს თჳსნი მოხელენი საჴელოთა თჳს-
თა, და წესითა და შემსგავსებითა იქცეოდენ, რომელთაცა არს გონი-
ერება, და წესითა და შემსგავსებითა იქცეოდენ, რომელთაცა არს გონი-
ერება, უკეთუ ჰსჯულის დებასა საჴელმწიფოთასა ეგნენ უცუ̂ალებელად
და ნურავინმცა მკადრე იქმნებიან ბრძანებულისა და განჩინებულისა რი-
გისა ამის შეცუ̂ალებით სლვასა. არამედ კეთილად და ესრეთ ჰყონ,

ვითარცა გუ̂ჱმეცნნეს. რამეთუ უეჭუ̂ჱლად და დაუცადებელად არს

მივლინება ბოროტ, უწესოდ მქცევთა ზედან, ხოლო პატივ და დი-
დება არა მედგარსა მონასა, არამედ მორჩილად განმგესა და მართებით
მქცევსა. აწ ვიწყოთ, და ამით ყოველთა ჰსცნან და დაიმარხონ წესი
და რიგი ესე, თუ რომელი სამსახურისა მოქმედი და მოჴელენი და-
გვიდგინებია საჴელოთა თჳსთა ზედა, ესრეთ თჳთოეულად აღწერილის
წიგნითა ამით, რათა იცნობდნენ და ეგნენ, და ნუმცა ვინ დაკლებულ
იქმნების ნახევარი ერთ-ხანად, და ნახევარი მეორედ ხანს ცუ̂ალებითა,

და რიგითა სამსახურსა ჩუ̂ჱნსა, რაჟამს რომლისა რიგი აღესრულოს.

კუ̂ალად სხუ̂აჲ კარისაგან განუყრელად იქმნებოდენ, თჳსითა უხუცესთა
დასტურითა და შეკითხჳთა.
პირველად ჯერ-არს ჰსხენება და აღწერა, რამეთუ ამათ მიერ არს
რიგი პურობისა, წყალობისა და რისხჳსა.

ბ. სოიბათიასა- აბდარი ხულუა. ე. ჯილღის შიგ-

ულისათჳს. კახაბერი. მდეგისათჳს
იოთამისშვილი ორ- ეშაკასშვილი ავთან-
ბელი. დილ. ადუასშვილი.
თარხნისშვილი ზაალ. ჯანდიერის შვილი. ტყავ ძველიძე
შანშიას შვილი ბეჟან. ჯირას შვილი ლევან. დიღმელი ჯანარას
საგინასშვილი ბესპაზ. არეშისშვილი გურ- შვილი.
შალიკასშვილი ედი- გენა. არეშისშვილი ჩალაბა.
შერ. არეშისშვილი ურქმა-
სუფრაჯისშვილი ბა- ზა.
ხუტა. დ. ზინდრები- არეშისშვილი მელი-
თოფჩიბაშისშვილი სათჳს. ქუა.
აღა. ყორღანას შვილი ავ- ყორღანასშვილი გო-
მუღუმა. თანდილა. დერძა.
იედიგარასშვილი. რუისელი გოგიტა.
ხალილა. გიუასშვილი ბასილა.
ხაფარაჰმადას ძმა. იქივ შოშიტა. ვ. ალანდრები-
აბრამასშვილი. სათჳს.
გ. აბდრებისათჳს. ქრცხინვალელი უნა-
ძე. სააკაძე ქაიხოსრო.
აბდარ-ბაში ქაიხოსრო. კავთისხეველი გენ- ქარიმა.
აბდარი თაკლიდარი გაძე ბერი. ელის ალანდარი.
ზალია. მიქელისშვილი იო- კიდევ ელის ალანდა-
ანე. რი.

ზ. ალაყაფის შუა სახლის რიგისათჳს.

რიგისათჳს.
 თუ ბატონმა ალაყაფის შუა მეჯლისი ბრძანოს, ერთი ეშიკ-
აღასი, ორი ბოქოულთ-უხუცესი, ორი სობათ იასაული დადგებოდენ.
ოთხი აბდარი, ერთი სუფრაჩი, ოთხი სუფრაქეში, ორი თუშმალი,
ორი მეშარბათე, ერთი მეღვინეთ-უხუცესი, ერთი პირის მეღვინე,
ერთი შიგა-მდეგი, ოთხი მეღვინე, ერთი ბატონის ყალიონ-ყორჩი,
ერთი სხვა ყალიონ-ყორჩი. ამათ იმავ ზემოთის წესით იმსახურონ.

ჱ. ალაყაფის აივნისათჳს.
აივნისათჳს.

თუ ბატონმა ალაყაფის აივნის შუა სახლში მეჯლისი ბრძანოს,

იმ სახლისათჳს გააკეთონ ფლავი, ყაბი თექვსმეტი. ამისგან სამი ყაბი
ბატონის წინდასადგმელად, და სხვა საჯაროდ, მისის აშითა და ბო-
რნითა; ზროხა ორი.

თ. ახალის სასახლის რიგისათჳს.

რიგისათჳს.

თუ ბატონმა ახალს შანიშინში მეჯლისი ბრძანოს, ერთი ეშიკ-

აღას-ბაში, ოთხი ბოქოულთ-ხუცესი, ორი სოიბათ იასაული, ქეთ
იქით დადგნენ. ერთი აბდარ ბაში, ხუთი აბდარი, ორი სუფრაჩი, ორი
ფარეშთ-უხუცესი, ორი თუშმალი, ექვსი სუფრაქეში, ოთხი მეგოდრეთ-
უხუცესი, ოთხი მეშარბათე, ერთი მეღვინეთ-უხუცესი, ერთი პირის
მეღვინე, ერთი შიგამდეგი, ექვსი სხუ̂ა მეღვინე, ერთი ბატონის ყალიონ
ყორჩი, ორი სხუ̂ა ყალიონ ყორჩი, ესენი იმავ ზემოთის წერილის
წესით იმსახურებოდენ.
თუ ახალს შანიშანში ბატონმა მეჯლისი ბრძანოს, ამისთჳს
უნდა გაკეთდეს ფლავი, ყაბი ორმოცი; ამისგან ხუთი ბატონის წინ-
დასადგმელი, ოცდა თუთხმეტი საჯაროდ, იმისის აშითა და ბორნითა;
ზროხა ოთხი.$

ი. აჯილღის ქერისათჳს.
ქერისათჳს.

აჯილღისა ქერი აძეს: კავთისხევს კოდი . . ლ. წინწყაროს . . . ნ.

დიღომს კოდი . . . . ჲ. ქვემობოლნისს . . . . . ჲ. გომარეთს . . . ლ.
ატენს კოდი . . . . . . კ. თრიალეთზედ . . . . . ჲ. ოფრეთს . . . . ლ.
გორს კოდი . . . . . . ჲ. ტაშირზედ . . . . . . . . .

ია.
ია. აბანოთ იჯარათათჳს.
იჯარათათჳს.

აბანოს იჯარა ზოგჯერ ცოტა ყოფილა, და ახლა თორმეტს თუ-

მნად არის, ზოგჯერ ცამეტად იქმნების. იმის ათის-თავი აიღების, ნა-
ხევარი სალთხუცისა არის, და ნახევარი ვეზირისა და მდივნებისა.
 იბ.
იბ. არაყხანის იჯარათათჳს.
იჯარათათჳს.

ხან ოცდა თუთხმეტი, ხან მეტ-ნაკლები იქმნების ხოლმე. ვინც

იჯარად აიღებს არაყს, სხუ̂ა კაცი მის მეტი ვერც გაჰყიდის, ვერც
იყიდის. სოფლის არაყს იყიდის ლიტრას სამს ბისტად, შაურად; მერ-
მე დაუთაშად გამოჰჴდის და ექუ̂ს შაურად ლიტრას გაჰყიდის, ჴან
შვიდ შაურად. ამისი რუსუმი აიღების, ნახევარი სალთხუცისა არის, და
ნახევარი ვეზირისა და მდივნებისა.

იგ.
იგ. ელის ნოქრი მოჯამაგირის ამახალისათჳს.
ამახალისათჳს.

ხოფი ოღლი მამად აღა . . . . . . . . გ). ხიალუ მერაბ აღა . . . . . . . . . გ).

ალანდარი ჰუსეინა . . . . . . . . . . დ). ნაბი მოლა-ოღლი . . . . . . . . . ბ).
ვეზირის ძმის-წული მუსტოფა. ბ). სალოღლი სადუხ მოლა . . . ა)ჭ.
ხალიფად ინოღლი აბდულა . . . ბ). მეთი ოღლი აჰმად აღა . . . . . ბ).
ისმაილოღლი მაჰმადა . . . . . . . .ა)ჭ. ალავერდი აჰმად ოღლი . . . . ბ).
მოლა ბაბა ოღლი აბულ ყახუმა. ა)ჭ. ყაზიოღლი ნურია . . . . . . . . ბ)ჭ.
მოლა ბადმულ-ოღლი მაჰმადა. ვ). ველიოღლი ყაზი ყარდაშა . ბ)ჭ.

მოლა მუსტოფა მეთ ოღლი. ა)ჭ. აზიმოღლი ველი . . . . . . . . . . . . . გ).

ქეშალუ ყოჯა . . . . . . . . . . . . . . . ბ). ჰაჯი მასით ოღლი ყული უსუფა ბ).
ფირ მამად ოღლი იბრეიმა. . . . გ). დარგა ყული ჯავანშირი . . . . . . . ბ).
ხალილ აღა დერმი ოღლი . . . . . ე). ფირ მაჰმად აღა ამირამადლუ . ბ)ჭ.
ემირ აღა უზბაში . . . . . . . . . . . . იბ. ჩოლას სულეიმან ოღლი . . . . . . ა)ჭ.
ეთაზე. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ვ). ჰაჯი ჰაჯი ოღლი ველია, და . . . . . .
ქოდაკზე. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ვ). ფირ მამადა . . . . . . . . . . . . . . . . . დ).
იაღლუფ ოღლი მუსტოფა . . . . ა)ჭ. შიხი აღა ყაზახი . . . . . . . . . . . . . ე).
ვარღა ოღლი უსუფა . . . . . . . . . . ბ). ველი ამად ოღლი . . . . . . . . . . . .ბ)ჭ.
ალანდარი რუშან . . . . . . . . . . . . დ). ამად აღა აზიზ ოღლი . . . . . . . . . ბ).
ნური აღა . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ბ)ჭ. მუსტოფა აზიზ ოღლი . . . . . . . . ბ).
ალავერდი გულ-ოღლი . . . . . . . ბ). ეიბაღა ყიზილ აჯლუ . . . . . . . . . დ).
მუსტოფა ანა ყიზ ოღლი . . . . . . ბ). ისა უზბაშის ძმა . . . . . . . . . . . . . .ა)ჭ.
მაჰმუდა აჯი ჯიბრაილ-ოღლი . ბ). ისმაილ აღა ყაზახი . . . . . . . . . . . გ.
შარაფ ადინ აღა . . . . . . . . . . . . . . გ). იანუ ოღლი მუსა . . . . . . . . . . . . . ა).
ქაფანაქჩი ჯავარ აღა . . . . . . . . . . ბ). მუსაბეგ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . გ).
ქაფანაქჩი ალი ყული . . . . . . . . . . ბ). ამადაღა . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ბ).
ქაფანაქჩი ფათა . . . . . . . . . . . . . . ბ)ჭ. მუსა . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ბ).
ხარაჯლუ ემინ ოღლი იბრეიმა . ა)ჭ.

იდ.
იდ. აღამათის ელის კაცზედ დებულებისათჳს.
დებულებისათჳს.
 ბატონი რომ ყარაიაზედ წაბრძანდება, ოცს კომლზედ ზროხა – ა;
ცხუ̂არი – დ; ბატკანი – დ; ბრინჯი ლიტრა – ი; ერბო ლიტრა – ბა; ფქვი-
ლი ლიტრა – ი; ქერი ლიტრა – კ; მარილი ლიტრა – ე; ხახვი ლიტ-
რა – ე; ბზე საპალნე – ბ; რამდენიც ოცი კომლია, ასე გამოიღებენ. ამის
ათის-თავი სალთხუცისა და მდივნებისა არის, სხუ̂ას მოხელეს საქმე
არა აქუ̂ს.

იე.
იე. აღევისა
აღევისა ბატონის გამოსაღებისათჳს.
გამოსაღებისათჳს.

სამი დღე ბატონის ხუ̂ნა, იმისი მკა, ზიდუ̂ა, ლეწუ̂ა, თავზედ

სამი აბაზი მალი, საქუ̂რიო ძროხა ბატონისა არის. ფურზედ ჩარექი
ერბო, შვიდზედ ერთი ღალა აძეს. ფეტჳსა ამოკუ̂ჱთილი აქუ̂სთ,
კომლზედ თითო ულაყი აძესთ. საშობაო ორი ცხვარი, და ათი
ქათამი, ასევ სააღდგომო ორი ცხუ̂არი და ათი ქათამი აძეს. ბეგარა,
რაზედაც დაუძახონ, უნდა წავიდეს. სამი დღე უნდა ზუ̂არი იმუშაონ
თავზედ თითო კონა სარი აძესთ, თუ ქურდობა შეაჩნდესთ ვისმე,
საზღაური ბატონისა არის, და ათის თავი მოურავისა. მოურავს ერ-
თი დღე ხუ̂ნა, ერთი მკა, მისი მოზიდუ̂ა, ლეწუ̂ა, თავზედ ორი შაური,
თავის გასამტეხლო. ძროხა ერთი საშობაო. ცხუ̂არი ერთი, კუ̂ამლზედ
ქათამი, სააღდგომოთ ერთი ბატკანი, ქათმის კვერცხი. სააღდგომო
ბატონის მოსავლისა ათის-თავი ნახევარი მოურავისა არის, და ნახე-
ვარი მეღალეს სალთხუცესსა და მდივნებსა. ქალის საჩექმე სამი აბაზი
მოურავსა, ულაყის ათის-თავიც მოურავისა არის.

ივ.
ივ. ავლაბრის რიგისა და სამსახურისათვის.
სამსახურისათვის.

რასაც ქალაქის მოყალნე და თარხანი იქს, ისრე ესენიც გაერე-

ვიან. ღალა დღიურზედ სამი ფოხალი პური, საბალახე სამართლიანად.
ერთი მეხრე ვინც იქნების ერთი სამეხრეო უნდა შეინახოს, სითარ-
ხნე აქუ̂ს. და თორმეტი კოდი პური ულუფა მუშას, სოფლებიდამ
გარიგებული სამკალი ხარჯი ბევრი მოვა, თუ ცოტა ნაზირი ისე მის-
ცემდეს. ქათამი თუ აბარია, თავნი. – იზ. იმისი ნაშენი წელიწადში. – ნა.

იზ.
იზ. ატენელს კაცზედ ბატონის დებულებისათჳს.
დებულებისათჳს.

საბალახე პირის-თავი, ნახირის თავი, კოდის-პური, კულუხი,

ორი ბატონს, ოთხი პატრონს, სააღდგომო ძღვენი, ქათმის ბარება,
ურიებს სანთელი.

იჱ.
იჱ. ატენის მოურავის დებულებისათჳს
დებულებისათჳს.
ჳს.
 ჴევის თაობა მოურავისა არის, სოფელში თჳთო კოკა ტკბი-
ლი, ძღვენი, ცხენის ბმა, გასამყრელო, თავის გასამტეხლო, და
საჩექმე.

ით.
ით. ატენის ჴასადრისათვის.
ასადრისათვის.

თერთმეტის თავს სამს წილს ზუ̂რებიდამ მოურავი და ჴასადარი

გაიყოფს; სთველზედ პურს მესთუ̂ლესთან აჭმევენ. ატენის მესთვლი-
სა თჳთო კოკა ტკბილი, სთველში პურის ჭმევა.

კ. ატენის ნაცუ̂ლისათვის.
ნაცულისათვის.
ლისათვის

ატენის ნაცუ̂ალი თავის განწესებისამებრ თავის სარგებელს აი-

ღებდეს, როგორც განგვიწესებია და გვიბრძანებია.

კა.
კა. ატენის მეზვრისათჳს.
მეზვრისათჳს.

ატენის მეზვრეს ჭაჭა, თჳთო ზროხა, ბარი, სათიბელი,

წალდი, შვიდი აბაზი ტანის-სამოსისათვის.

კბ.
კბ. ატენის ბატონის ზვრებისათჳს.
ზვრებისათჳს.

ატენს ბატონის ზუ̂რის მუშაობისა რიგი: ელენის ზუ̂რის მესამედს

სკრელნი და საციციანოელნი შეიმუშავებენ. ამავ ზუ̂არში ერთს ამდენს
ბატონის ფასით შეიმუსავებენ; კიდევ ამავ ზუ̂არში ერთს ამდენს ქვა-
ხვრელნი მუშაობენ.
ციცისშვილის ედიშერის ნაქონს ზუ̂არში რომ გლურჯიძისათჳს
წაერთმია, იმასაც ბატონის ფასით მუშაობენ.
დიდს ზუ̂არს, იისციხელნი, ავჴელნი, ვერელნი, გარდატნელნი,
ბობნაველნი, ხანდნელნი, თხილარნელნი, ბისელნი, ღვივისჴეველნი,
ღვარებელნი, ოლოზნელნი, ბნეველნი, ჴეზველნი ბარამათუბნელნი, –
ესენი თავის ხარით, ნეხვით და ყოვლის ფრთით მუშაობენ; მაგრამე
ამავ ზუ̂არში ცოტას ალაგს ჭვიროსელნი მუშაობენ; ისინი აიყარნენ
და იმათს კერძს ბატონის ფასით მუშაობენ. ატენელნიც ამავ ზუ̂არში
მუშაობენ. ამ ფასით სამუშაოს ზუ̂რებს მიეცემის თეთრი სალარო-
დამ, ან ფარჩად. პური და ღვინო მიეცემის ერთ-პირ ზუ̂რებისათჳს:
პური კოდი, ღვინო კოკა.

კგ.
კგ. ყაიყულის გამოსაღების გარიგებისათჳს.
გარიგებისათჳს.

ახლა რომ საქართუ̂ჱლოს ჯანიშირმა ბატონის-შვილმან ვახტანგ

ყაიყულის გამოსაღები საბატონო და მოურავისა ესე ბრძანა და
გაარიგა, დასტურად მეფის პატრონის გიორგის გარიგების წიგნი
სხუ̂ა იყო საბატონოსა და სამოურაოს გამოსაღებისა; მაგრა მაშინ
ყაიყული ახალი მოშენე ყოფილა და მაშინდელი რიგი მართალი
არის, ისე იქნებოდა. მაგრამ რა ქუ̂ჱყანა მომრავლდების, ერთმანერთში
ბევრი ძალა და ურიგო მოჰჴდების. ამის თჳს თჳთონ ყაიყულელნი მო-
ვიდნენ, ბატონის შვილს ჯანიშინს შემოეხუ̂ჱწნენ და ასრე გაარიგე-
ბინეს უფროსი ერთი უწინდელი გარიგებაებივე არის ამას შიგან, მა-
გრა ასე უნდა იქნებოდეს.
არის ბატონისათჳს მალი თავზედ ექვსი შაური. ამას გარდაის
თავზედ ერთი შაური კიდევ სხუ̂ა აიღების. ამისგან ნახევარ-შაური
სალთხუცისა და მდივნებისა; ერბო ფურზედ ხუთი სტილი გა-
მოიღონ. ამ წესით ერთი ერთიბრიანი კაცი წავიდოდეს, ფურს
დასთუ̂ლიდენ, სოფელსა და სოფელსა რაც ფური დადგეს, თავ თავის
სოფლის მამასახლისებს დააწერდენ. მამასახლისი ამ ერბოს სოფლის
ულაყით ჩამოიტანდეს, აუშტარს მიაბარებდეს. ვინც ამ საქმეზედ სამ-
წერლოდ წავიდოდეს, ასმევდენ, აჭმევდენ; სხუ̂ას ნურას მოსცემენ.

კდ.
კდ. ახალის მოსულის კაცისათჳს.
კაცისათჳს.

ახალი მოსული კაცი ერთს წლამდის თარხანი იყოს, ნურასა

ჰსთხოვენ; საბატონო ულაყი არა ჰხდებია, ნურც ჰსთხოვენ. თევზის
ფასი გარდაკვეთით ოთხი თუმანი არის, ერთობით ყაიყულზედ, და
მისს დროს იასაულით შეაგდებენ. საქუ̂რიო კარი ბატონსა, სამი აბა-
ზი მოურავსა, აბასი ნაცუ̂ალსა, აბასი მამასახლისსა, საბალახე საბა-
ტონოდ ასზედ ორი ცხუ̂არი, ერთი ბატკანი, ორასზედ ერთი შიშ-
ლიგი მობალახეს; საჩვენოს ცხუ̂არს მებალახე მეცხუ̂არეს დააჭერინე-
ბდეს. ცხუ̂არზედ ცხუ̂რის საბალახე აიღონ, თხაზედ თხისა, რომელ-
საც დაიჭერდენ; მერმე ქრთამით ნუღარ გამოსცუ̂ლიან. მობალახეს
სოფელი, როგორც შეეძლოს და რაც ჰქონდეს, ისე დახუ̂დეს. ბა-
ტონის სათხოვარსა და გამოსაღებზედ საიასაულოს ნურა მოსაქმე
ნუ აიღებს. აყრილის კაცის სახლში რომ სხუ̂ა მოსული გლეხი შე-
ვიდეს, იმისს ნახნავ ნათესს ნუ წაართმევენ, და ამ გლეხმა ბატონის
სამსახური და გამოსაღები იმ წელიწადს ქნას.
ერთი კაცი რომ დაბერებული იყოს, და იმისი ორი და სამი
შვილი მალს იძლევებოდეს, იმ ბერს კაცს დავთარში ნუ ჩააგდებენ,
მალს ნუღარას ჰსთხოვენ. იქივ რომ ერთმანერთში ქურდობა იქნას,
შვიდეულად აზღვევინონ; ერთი ორად პატრონს, ოთხი ბატონს,
და ერთი მოურავს.
თუ უცხოს ქუ̂ჱყნის მოპარული შეაჩნდეს, თავნი პატრონს,
ერთი ბატონს, ერთი აბასი მოურავს; სახდელის ერთს შეგდებაზედ,
ერთი ჩარექი მოურავს, სამი ჩარექი ბატონს. ზეთს სხუ̂ას ქუ̂ჱყანას
გამოსახდელად ნუ წაიღებენ; თუ წაიღონ ექვსი. – ხ. – ჯარიმა ჩვენთვინ
წაართვან.
თუ ვინმე ახალის მოუგონარის სოფლის აღშენება მოინდომოს,
ჩვენ მოგვახსენოს; მამასახლისს სოფლიდამ ჩვენ მივჰსცემთ; იმას გარ-
და სხუ̂ა რაც გლეხნი აყრილ-იყოს და ერთი მეორის სოფელში მო-
სულიყოს, აუყარონ და იქივ თავის ალაგს მისცენ და დაასახლონ.
მოურავს თავის გასამტეხლო ხუთი აბასი, ნაცუ̂ალს ორი შა-
ური; ჴელის მოტეხისათჳს ოცდა ათი შაური, ნაცუ̂ალს სამი შაური;
აგრეთვე კბილის ჩაგდებინებისათჳს, ბოზობის მქმნელმან ხუთი მინა-
ლთუნი, ნაცუ̂ალს ათი შაური; გასამყრელოდ მოურავს ჴარი, ნაცუ̂ალს
აბასი, მამასახლისსაც აბასი. ქერი კომლზედ სამი კოდია, ნაცუ̂ალს
კოდი ერთი; ფურზედ ერთი სტილი ერბო. საჩექმე თუ იმ ქვეყანას
გათხოვდეს: მოურავს ექვსი შაური, მამასახლისს აბასი. თუ სხუ̂ას
ქუ̂ჱყანას წაიყვანონ, მოურავს ექვსი შაური, მამასახლისს აბასი. მოუ-
რავი უბრალოდ ნუ მივა. და როდესაც მივიდეს, მართებულად ძღვენი
მიუტანონ, ღვინო თუ ნებით, თორემ ძალით ნუ ჰსთხოვენ. მოურა-
ვი ნურც ქართუ̂ჱლი, ნურც სომეხი, ნურც თათარი ქალაქს კოჟორზედ
ულაყს ნუ ჰსთხოვს. როდესაც ნაცუ̂ალი იქნებოდეს, რიგისად პურს
აჭმევდნენ. ღალის ათის-თავი, რაც ავიდეს, სამი წილი მოურავსა და
კასადარსა, და მეოთხედი სალთხუცესსა და მდივნებს. ნუ რა მოსა-
ქმე ღვინოს ნუ ასყიდვინებს, თუ არ თავის ნებით მიუტანონ. თუ
სოფლის ძალა ან მოურავისაგან ან სხჳსაგან მამასახლისმა არ შეგუ̂ა-
ტყობინა, ექუ̂სს თუმანს წავართმევთ. მამასახლისები ღვინოს თოჯს
ნუ იქმონენ. რომელიც სოფლის კაცი ერთი მეორეს უჩიოდეს, იმისი
სამართალი მოურავმა ჰქმნას, და რომელიც სოფლიდამ სოფელი და
სოფელი ერთმანეთს უჩიოდეს, იმისი სამართალ ბატონის მოსაქმემ
ჰქმნას. იქნების ასეთი საჩივარი, ან კაცის სიკუ̂დილი, ან დიდი საქმე
რამე, იმისი სამართალი კარზედ უნდა იქნას. – ჴასადრის რიგი და სარგო.

კე.
კე. აიდარ-
აიდარ-ბეგის ჴეობაში აშენებულის სოფლებისათჳს.
სოფლებისათჳს.

არის აიდარბეგის ჴეობაში აშენებული სოფელი, რომელთაც სა-

მოურავოდ აქუ̂სთ:

ურუტი. ზარიაქანდიც, — ოთარ მდივანს

ყათირულუ. ბარქადარა, — გივს მდივანს,
ყიზილ ყიარათი. ბუზურგ ბულახი.
ბოჰაცორი. ოთორ ბულახი დარგჰყულის.
ჰაიდარბეგი. ოთოერ ბულახს სუთოქულანი ჯავნ-
იეიჩი. შირის კიდი არს.
ლაჟვარდი, — მდივანს გივს. ქურთ ყალა აზიზ ოღლი მამადას
აუშენებელი სარუყალა. შვილს.
ყირხბულახი, — ოთარ მდივანს. ყარყალა ქვევითი იესეს.

კვ.
კვ. აჯილღის მიბარებისათვის.
მიბარებისათვის.

უნდა შეინახოს ჯოგის აჯილღა ყოველს ზამთარს, – ბატონის

იარაღით მიბარებულია:

კათალიკოსმა . . . . . . . ა. ქვათახევის წინამძღვარ- ამილახორმა . . . . ა.

მთავარ ეპისკოპოსმა . ა. მა . . . . . . . . . . . . . . . ა. ზემო ციცისშვილ-
მროველმა . . . . . . . . . . ა. ბოვნელმა . . . . . . . . . . . ა. მა . . . . . . . . . . . ა.
მანგლელმა . . . . . . . . . ა. ქსნის ერისთავმა . . . . ა. სომჴითის მელიქ-
სარდარმა . . . . . . . . . . . ა. მა . . . . . . . . . . . ა.
ჯავახის შვილმა . ა.

კზ.
კზ. ქართლის აღწერისათჳს.
აღწერისათჳს.

როდესაც ქართლი აღწერილი და ან აღიწერების, ამ წესით

უნდა აღიწერებოდეს, ყაიყულიდამ შემოყოლებით თათარსა და მე-
ლიქის საულღარს გარდა, სომჴითს, ტაშირს, ყაიყულის თრიალეთს
და საბარათაშვილოში. — ამაზედ საბარათასშვილოს სარდარი წავა, ერთი
მდივანი წავა, აღჰსწერს და დავთარს დაიჭერს; მეფის მდივანი წავი-
დოდეს.
ზემო ქართლის ჴეობას აქეთ, ნეძვი და კორტანეთი და ტაშის
კარიც დავთარში ჩავარდების; და იმას აქათაც საამილახვრომდი, ამი-
ლახორის მამულსაც ზემო ქართლის სარდარი და ერთი მდივანი წა-
ვა; მდივანი აღწერს და დავთარს დაიჭერს; დედოფლის მდივანი
ჰსწერდეს.
საციციანოს მჴარეს, სადგერს აქეთ, ბატონის დროშისა არის.
ვისაც ბატონი უბრძანებს, წავა, და მდივანი წარჰყვება. მდივანი აღ-
წერს და დავთარს დაიჭერს მეფის მდივანი.
მუხნარს და ორისავ ერისთვის მამულს, რომელიც კუ̂ლავ დავ-
თარში ჩავარდნილა, იმაზედ მუხნარის ბატონი და ერთი მდივანი წავ-
ლენ; მდივანი აღწერს და დავთარს დაიჭერს.
ეს სარდრები და მდივნები რომ წავლენ, იმათ რიგი და წესი
ასრე არის: რომელსაც სოფელში რომ ჩადგებოდნენ, იმ სოფელმა
საკომლომ ორი შაური, და ბოგანომ ერთი შაური აღსამწერლო უნ-
და გამოიღონ; და ეს სარდარმა და მდივანმა შუა უნდა გაიყონ. და-
ხდომითაც ის სოფელი უნდა დახუ̂დეს. და რომელსაც სოფელში არ
ჩაუდგებიან და ისრე აღსწერენ, იმ სოფლის საკომლომ აბასი, და
ბოგანომ ორი შაური უნდა გამოიღოს; ერთის ბოგანოსი და ერთის
საკომლოსი იქნების ექუ̂სი შაური, ამისგან სამი შაური სარდარმა და
მდივანმა შუა უნდა გაიყონ, რომე ასამწერო არის; დარჩების სამი შა-
ური, რომ ეს ულუფისა არის. ამისგან ორი შაური, სარდარს რომ
ბევრი კაცი ახლდების, და ერთი მდივანსა. მაგრა მდივანსა და მისს
კაცებს სარდარმა უნდა ასუ̂ას, აჭამოს. თუ სხუ̂ა მეულუფე, ან სხუ̂ა
სასაჩუქრე კაცი გაჩნდეს, ჴარჯი სარდარმა უნდა გასწიოს და მდივან-
მა აღარ დახარჯოს; ამიტომ რომ ულუფისა ორი წილი მიაქუ̂ს. ამ
ქუ̂ჱყნის აღწერაში ერთს მჴარეს დედოფლის მდივანი წავიდეს. რაც
იმის აღწერაში სამეფო კაცი იყოს, იმ სამეფოს კაცის სარგო მეფის
მდივანს უნდა მოუტანოს; და სადაც მეფის მდივნის აღწერილში სა-
დედოფლო კაცი ერიოს, იმისი სარგო და აღსამწერლო დედოფლის
მდივნებს მოუტანონ.
საურთან დედოფლის სალთხუცესს და მდივანს ჴელი აქუ̂ს. მე-
ფის სალთხუცისა და მდივნებისა არის ორი შაური, რომ მესაურისა
აიღების იმისგან ნახევარ შაური.

კჱ.
კჱ. ბოქოულთ-
ბოქოულთ-უხუცესთა და ეშიკაღას-
ეშიკაღას-ბაშებისათჳს.
ბაშებისათჳს.

დაგვიყენებია ეშიკაღას ბაშთა: არაგვის ერისთავის შვილი ზუ-

რაბ, ამილახვარის შვილი რევაზ; ეს ორნი ამ ჴელობაში იყუ̂ნენ.
ბოქოულთ-უხუცესი ორბელის შვილი გორჯასპი.
ციცისშვილი სეხნია.

გურჯი რევაზის შვილი არაგვის ერისთვის შვი- ფალავანდის შვილი ში-

რევაზ. ლი ნუგზარ. ოშ.
ციცისშვილი ლიპარიტ. ამილახვარის შვილი ბე- ჩხეიძე თეიმურაზ.
შალიკას შვილ ზურაბ. ჟან. ციცისშვილი ლევან.
ნარიმა. ავალის შვილი ზაზა. შალიკასშვილი იბაშერ.
საამის შვილი ქაიხოს- ზურაბის შვილი ბეჟან. ქავთარის შვილი იესე.
რო. აბაშის შვილი დავით.

კთ.
კთ. ბატონის ბაღის წყლის გარიგებისათჳს.
გარიგებისათჳს.

ბატონის ბაღის წყლის გარიგების წიგნი აქუ̂ს ფარეშ თავლიდარს ას-

ლანს, ასე რომე იმას ჰქონდეს, და ყოველს პარასკევს დღეს წყალმა
ციხის ამბრისათჳს უნდა იდინოს. და პარასკევს საღამოს, შაბათს,
კჳრას, დღე და ღამე ბატონების ბაღში უნდა იდინოს. ორშაბათსა და
სამშაბათსა დღე და ღამე თფილელის და ქალაქის ბაღებისაკენ იდი-
ნოს. ოთხშაბათს და ხუთშაბათსა ციხისა და აბანოებისაკენ იდინოს, და ამ
რიგში ჰაჯი მამად ყულისაც თავის ბაღში მართებულად წყალს მისცემ-
დენ. თუ, ვინიცის, წყალ-ცოტაობა იყოს, ბატონის ბაღს წყალი არ უნ-
და დააკლდეს. ვინც ამ ბრძანებას გარდავა და უჯეროდ წყალს ადენს,
თორმეტი მინალთუნი ჯარიმა საბატონოდ გამოართუ̂ან, და ათის-
თავის ასლანი აიღებს. –ანჩისხატის დეკანოზი, მხატუ̂არი გრიგოლ
და მისი მამა იოსებ შემოგვეხვეწა, გარეთ-უბანს თავის პატარა ბაღისა
თჳს წყლის ბოძებას, და ამასაც წყალს მისცემდეთ. როდესაც გარეთ-
უბნის ბაღები მოირწყოდეს, ჩუ̂ჱნი მომხსენებელი და აზნაურშვილია,
ამისთჳსაც პატივ-გჳცია წყლის ბოძებით.

ლ.შიგა-
შიგა-მდეგისა და ქორის ბაზიერისათჳს.
ბაზიერისათჳს.

ბურდიას შვილი იესე. შისაიდარისშვილი ას- არეშის შვილი გიორგი.

სოლაღასშვილი დათუ- ლამაზ. სამშვილდელი დეკანო-
ნა. ოთოთას შვილი ავთან- ზის შვილი.
ურდუბეგას შვილი გი- დილ. ხერგეში ნინიას შვილი.
ორგი. არეშისშვილი ბეჟან.

ლა.
ლა. ბატისა და ქათმისათჳს.
ქათმისათჳს.

სადაც ჩვენს სახასოში, თრიალეთზედ თუ სხუ̂აგან, ბატი ჰყუ̂ან-

დეს ვისმე, ყველგან ასი ბატი შეაწერონ. თრიალეთს და კავთისჴევს
სოფლად გაუყონ და მიაბარონ. თვითოს ბატში წელიწადში ოროლი
ჭუჭული ჩუ̂ჱნს ქარხანაში მიაბარონ.
მემანდარი სტუმრის საკლავს ნახევდეს, და ავს ნუ გამოართმევს
მესაკლავესა.
სადაც ჩვენი სახასო სოფელი იყოს, დავთრის პირზედ თრია-
ლეთსა და კავთის-ჴევს გარდაისად, კომლზედ თჳთო ქათამი მიაბა-
რონ წელიწადში, და წელიწადში სამ-სამს ქათამას და სამს კუ̂ჱრცხს
ჩუ̂ჱნს ქარხანაში მიაბარებდენ.

ლბ.
ლბ. ბრინჯისათჳს.
ბრინჯისათჳს.

აუსტრები ლანჩარიებს წესიერსა და ავს ბრინჯს ნუ გამოართმე-

ვენ; ნაზირი წითელს ბრინჯს კიდეც გაათეთრებინეს. მეჯლისი
რომ იქნებოდეს, აუშტრები წინა დღივ ბრინჯს კარგა გაარჩევდენ.

ლგ.
ლგ. ბოშ-
ბოშ-ყაბისათჳს.
ყაბისათჳს.

საჭმლის ბოშ-ყაბისა უწინ ასრე ყოფილა: სამი თუშმალი, ორ

სომეხი და ერთი თათარი. სომეხს ბოშ-ყაბი ერთი — ა, თათარს ბოშ-
ყაბი — ა, ოსტატს თასი — ა, საყას თასი — ა, აუშტარს თასი — ა,
მეთეფშეს თასი, მუშრიბს ბოშყაბი. სხუ̂ა არა ყოფილა დავთარხანაში.
 ლდ.
ლდ. ბოქოულთხუცების სარგოსათჳს.
სარგოსათჳს.

ჩუ̂ჱნ სრულიად ერანის მდივან-ბეგმან და საქართუ̂ჱლოს ჯანი-

შინმან, პატრონმან შაჰყულისან ჩუ̂ჱნის კარის ეშიკაღას ბაშის, ბო-
ქოულთხუცისა, და ყაფაჩისა, იასაულის სარგო და ან ყოფა ამ გუ̂არად
გავარიგეთ, ასე გვიბრძანებია: რომელსაც ჴელ-ჯოხიანსა, დიდსა თუ
ცოტასა, ანუ უხელ-ჯოხიანოსა ჩვენ დანისტრად სამსახური უბრძა-
ნოთ, იმასთან არც ბოქოულთხუცესს და არც ყაფიჩებს, არც იასაუ-
ლებს ჴელი არა აქუ̂სთ. მაგრამ რაც იმ დანისტრად წარსრულმან კაც-
მან საიასაულო იშოვნოს, იმისიც მეოთხედი ეშიკაღას-ბაშს მოუტანონ,
სხუ̂ას ჴელ-ჯოხიანს ჴელი არა აქუ̂ს. სხუ̂ა უდანისტროდ ან ჩვენგან,
ან მდივანბეგისაგან რაც გარიგდებოდეს, ან განაჩენი დაიწერებოდეს,
იმისი წიგნები ყაფიჩს მიებარებოდეს, და ის გაგზავნიდეს. ექვ-
სი შაური რომ მოვიდეს, იმისი ნახევარი სამი შაური იქნების; ეს
ეშიკაღას ბაშმა და ბოქოულთხუცებმა ასრე გაიყონ, რომე, შაურ ნახე-
ვარი ეშიკაღას ბაშსა, და ნახევარი საცა ბოქოულთ ხუცები იყოს, ყვე-
ლამ გაიყოს. იმ ექუ̂სის შაურისაგან სამი შაური რომ დარჩა, ასრე
გაიყონ ის სამი შაური: რაც ყაფიჩია, იმათია და გაუყონ; და ერთი
შაური რომ დარჩა, რაც იასაულებია, იმათია და გაიყოფენ. ბევრი მო-
ვიდეს, თუ ცოტა, ამ წესით გაიყოფდენ. მდივანბეგი დანისტრად სამ-
სახურს ნურავის ეტყვის. სხუ̂ას ქუ̂ჱყანას რომ ყაფიჩი და იასაული
წავიდოდეს, ეშიკაღას ბაშებს და ბოქოულთ-ხუცებს ამასთან ჴელი
არა აქუ̂ს. ბოქოულთ-ხუცებს თუ რაც ჴელ-ჯოჴიანი უდანისტროდ სა-
იასაულოზედ დადგებოდეს, ნურც ეშიკაღას ბაშს, ნურც ბოქოულთ
ხუცებს, ნურც ყაფიჩებს და იასაულებს თავის სარგოს წილს ნუ და-
აკლებენ. ეს განაჩენი თავლიდარსა და ყაფიჩს მიებარებოდეს. ყა-
ფიჩბაში მართებულს ყაფიჩს გაგზავნიდეს; რაც ამისი ან საიასაულო,
და სამდივანბეგო მოვიდეს, ყველა თავლიდარს მიბარდებოდეს. თავლი-
დარი გაუყოფდეს ეშიკაღას-ბაშებსაც, ბოქოულთ-ხუცებსაც, ყაფიჩ-ბაშსაც
და იასაულებსაც. უთავლიდაროდ რაც იასაულმან და მოსაქმემ ეშიკაღას
ბაშს და ან ბოქოულთ მოუტანონ, იმ იასაულს მდივანბეგმა შვიდე-
ულად აზღვევინოს და ჩვენთვის მიებაროს. აგრეთვე სამდივანბეგო
თავლიდარს მიებარებოდეს და თავლიდარი მდივანბეგს თავისას მიარ-
თმევდეს: მეფის მდივანს თავისას მისცემდეს და სადედოფლოსაც თა-
ვისას მისცემდეს. რომელსაც სადედოფლოს კარზედ სამეფო იასაული
და ან სადედოფლო იასაული იასაული წავიდოდეს, თუ ყაფიჩი, ვინ გინდავინ,
ნახევარი საიასაულოსი რაც მოვიდოდეს, დედოფლის იასაულებს და
ყაფიჩს ნუ დააკლებენ.

ლე.
ლე. ბოლნისის გამოღებისათჳს.
გამოღებისათჳს.

ღალა ბატონს ერგება, შვიდი პატრონს, და მერვედი ბატონს;

რაც გამოვა, სოფელ ჴუ̂ნა აძეს, ერთი სამეხრეო რასაც მოხნავს; უნდა
მომკონ და მოზიდონ, გალეწონ და ქალაქს ჩამოიტანონ. ზოგჯერ
ბევრი მოვა და ზოგჯერ ცოტა. ზუ̂არს რაც მუშაობა და სარი მო-
უნდება, უნდა იმუშაონ; ორმოცდა ათი საპალნე ტკბილი კოჟორზედ
აიტანონ. კულუხი რასაც ბატონი შეაგდებს, მოსავალზედ ჰკიდია; რაც
კულუხი და ან ზუ̂რის ტკბილი დარჩება, ზოგი ბატონი ჩამოა-
ტანინებს და ზოგი სოფელმა უნდა ჩამოიტანოს ქალაქს. სააღ-
დგომო ზროხა ერთი, ცხუ̂არი სამი, ქათამი თუთხმეტი; ასრევ საშო-
ბაო სძეს; მალი სძეთ, თავზედ ხუთი აბაზი, და ორი შაური მოხე-
ლეებისა არის. ამაზედ რომელსაც ცოლი ჰყავს, ნახირის თავი ჴარი
ერთი პირის — თავი და საბალახე მართებული, სამეჯინიბო ბატკანი;
ბაზიერს წელიწადში კომლზედ ერთი ქათამი; აჯილღის ქერი კოდი
ორმოცდა ათი, გაცემულზედ კოდის პური, ქათამი თუ აბარია ო,
სარგებელი წელიწადში სი საშობაო სააღდგომო ლ, ბატონი რომ
აიყრება ათი ცხენი ან იმისი ქირა უნდა მოართუ̂ან. — მოურავისა სძეს
კომლზედ კოდი პური ორი, ტკბილი დიდი კოკა ა. მოყალნეს გუ-
თანი თითოს დღეს უხნავს და უფარცხავს, მოურწყვენ მოუმკიან გა-
ლეწენ, შემოუზიდვენ; ორს კომლზედ ერთი ულაყი სძეხთ ქალაქამ-
დინ, კომლზედ ორი კვერცხი, ყაჭი, ბატონის მოსავლის ათის-თავი
მართებული, თავის-გასამტეხლო ძროხა, აგრევე გასამყრელო. სოფ-
ლის კაცმან რომ ქუ̂რივი წაიყუ̂ანოს, ხარი არა სძეს, და თუ გარეშე-
მომ წაიყვანოს, ჴარი სძეს; რაც მამული გაისყიდვის თუმანზედ ათი
შაური, ბევრის ცხუ̂რის პატრონს ბატკანი, ცოტას თიკანი, გასამარ-
თავი ჴარ მარჩილი, სამასპინძლო სამს კომლზედ თოხლი ა, ბურვაკი ა,
კომლზედ ქათამი, კომლზედ ნახევარ-კოდი ფქვილი, ნახევარ-კოდი
ქერი, ოროლი ჩაფი ტკბილი, ამას თუ უნდა წაიღებს, თუ უნდა იქ
დახარჯავს, მალზედ თავზედ შვიდ ფულ-ნახევარი. — ნაცუ̂ლის სარგო:
თავის ბატონის ათის-თავი, კომლზედ ერთი ჩაფი ტკბილი, გასამ-
ყრელოდ მარჩილი, საჩექმე აბასი, მამულის გასყიდვაში თუმანზედ
აბასი და ერთი საური, კომლზედ თითო ძღუ̂ჱნი და თითო სათარი შეშა. —
მამასახლისისა: კომლზედ ტკბილი ჩაფი ორი, კომლზედ მუშა ორი,
ქალის ქორწილზედ აბასი ერთი, გასამყრელოდ მარჩილი ერთი; მა-
მული რომ გაისყიდოს, თუმანზედ შაური ხუთი. — მემალისა: თავზედ
შვიდ ფულ ნახევარი, ერთი ძღვენი, ერთი ლიტრა ქერი თავისის ღვი-
ნითა. — ჴასადრის სარგო: ბატონის სამეხრეოსი და ღალის ათის-თავის
ნახევარი. კომლზედ ღალის გამომღებს: სამ-სამი ლიტრი ქერი, მალის
გამომღებზედ თავზედ შვიდ ფულ-ნახევარი და ძღვენი. ღალის სახა-
დარი, მამასახლისი და ნაცუ̂ალი ერთად სჭამენ.

ლვ.
ლვ. ბაზიერთ-
ბაზიერთ-ხუცისა და ყარაიის მეყორუღისათჳს.
მეყორუღისათჳს.

ყარაიაში რაც მოვა, იმისი ნახევარი, და შავარდენს რომ ბატო-

ნი აზღვევინებს, იმისი ათის-თავი, საიასაულო ნახევარი, ვინც წავა, იმი-
სია, და ნახევარი ბაზიერთ-ხუცისა და ბაზიერებისა. რამდენიც ბაზი-
ერი ისპაანს წავა, იმდენი მარჩილი ბაზიერთხუცისა არის, და ნახე-
ვარი შიგა-მდეგისა და ბაზიერებისა.

ლზ.
ლზ. გავაზის ბაზიერისათჳს.
ბაზიერისათჳს.

არეშის შვილი დუშია. მისი განაყოფი საქია. დომელა.

არეშის შვილი ესტატე. მისი განაყოფი ნასყიდა. აღნიას შვილი შერმა-
არეშის შვილი შამშია. არეშის შვილი დათუნა. ზანა.
სალმასანა. ოზ-ბეშისშვილ ოთარა. აღნიას შვილი ფარემუ-
ზა.
გიორგისშვილ იოსებ.

ლჱ.
ლჱ. გორის გამოსაღებისა და რიგის დებულებისათჳს.
დებულებისათჳს.

გორის გამოსაღები და რიგის დებულება ასრე არის: ლაშქრო-

ბა აძეს, როდესაც ბატონს ეჭირების და უბრძანებს, თორემ ისრე მაგ
გვარს გადგომაზე არ დაეძახების. ამათვე აძეს მალი, თავზედ ახალ
ნაქორწილევზედ სამი აბასი; ერთს წელიწადს უკან თავზედ მუდამ
ექვსი აბაზი ეთხოვების, სანამდის მამას შვილ დაუქორწილდებოდეს
და როდესაც შვილი დაუქორწილდების და მალს ძლევას დაიწყებს, მა-
მას აღარ ეთხოვების: ამ ექვსის აბაზისა ხუთი აბაზი ბატონისა არის,
ორი შაური ამილახორისა და ორის შაურისაგან ნახევარი სალთხუ-
ცისა და მდივნებისა, და ნახევარი მამასახლისისა არის.
გორის ყასაბხანა ასრე არის, რაც გაისყიდის: ცხენზედ აბაზი,
ძროხაზედ ორი შაური, ცხუ̂არზედ ერთი შაური აიღების, — ხან ორი
თუმანი, და ხან სამი თუმანი. ამისი ათის-თავი ამილახორისა არის.
სხუ̂ას კაცს ჴელი არა აქვსმ სხუ̂ას მოხელეს.
ამავ გორს სძეს: როდესაც ჴელმწიფის ფეშქაში წავა, მაშინ უნ-
და გამოიღონ გაცემული გამოუცემელმან თუმანი თორმეტი.
ამათვე თუ ბატონმა უბრძანა შეისევანი ჴიდზედ, სასაჴლეზედ, ზუ̂ა-
რში, ბაღში, კონზედ თუ რაზედაც უბრძანონ, შაისევანის უარს ვერ იტ-
ყვიან გაცემულ-გუცემელნი.
გორის ბაჟი არის: თავრეზის საპალნე რომ მოიტანონ მძიმე
ფარჩა თუ მსუბუქი გაუხსნელად, თუ იმაზედ გამოერთმევის საპალნე-
ზედ მინალთუნი სამი, ურდუვარის საპალნეზედ მინალთუნი ორი, ენ-
დროზედ აბაზი, მარილის საპალნეზედ ორი ბისტი, ბრინჯზედ ხუთი
შაური; თევზზედ, ჴიზილალაზედ, ქონზედ, ერბოზედ, მატყლზედ, ღაზ-
ლაზედ, ბალანზედ — თითო აბაზი გამოერთმევის. ამისი მესამედი სვე-
ტის-ცხოვლისა არის შეწირული, კათოლიკოსი წაიღებს, და ორი წი-
ლი სამეფოა ქალაქს გაცილებულს გაღმით, თუ გამოღმით მთაზედ,
თუ სითაც საპალნეს გაატარებენ, ამას გორის მებაჟე არ დაიკლებს.
გორიდამ ამილახორის ჯარიმა საკომლო თავის გასამტეხლო
ან სხუ̂ა რაც დებულება არის იმისი, გარიგების წიგნში უწერია.
 გორიდამ სამდივანბეგო და საიასაულო როგორც ერგების, მდი-
ვანბეგის გარიგების წიგნში სწერია, ისრე იქნას. გორის მამასახლისის
სარგო, გორის ნაცუ̂ლის სარგო, გორის რიგი, ნავროზს უკან სამი
დღე ბაჟი ამილახორისა და მამასახლისისა არის; მამასახლისს მალში
ერთი შაური, პირველი მალი, თევზის საპალნეზედ ერთი შაური. ნა-
ცუ̂ალს ამილახორის ათის-თავი აქუ̂ს, სხუ̂ა არაფერი. გორს უნდა ჴნან
ბატონისათვის: სვენეთმა, ბერბუკმა, თორტიზამ, ძევერამ — თითო გუთან-
მა ორი დღე უნდა ჴნან დაფარცხონ; მომკით და გალეწვით სხუ ෝ ათ
უნდა მომკონ და გალეწონ.

ლთ.
ლთ. გერაქ იარაღისათჳს.
იარაღისათჳს.

წელიწადში ერთი ჴელი თავისი საკადრისი ტანის-სამოსი თავით

ფეხამდი, ცამეტის მინალთუნისა, ან მეტ-ნაკლები, რასაც დახარჯავს,
თუმანზედ ათი შაური, და ნიმი თომარისა, ხუთი შაური გერაქ იარა-
ღისათჳს, ორი შური ნაზირისა, ორი შაური მოლარეთხუცისა, ერთი
შაური მუშრიბისა არის.

მ. გატეხილის ჴიდის რიგისათჳს.

რიგისათჳს.

ათი სძეს ქარვასლის წმედა და სტუმრის დგომა, ამასთან

მოურავის სარგო.

მა.
მა. ჴვნისა და სამეხრაოს
სამეხრაოს გარიგებისათჳს.
გარიგებისათჳს.

დიღმელთ ჴუ̂ნა რომ აძესთ, ნაგებში ჴნან. იმათვე მოიმუშაონ.

ამას გარდა ერთი სამეხრეო, გორს ერთი, კავთის-ჴევს ერთი. ორ-
თავ სამეფოს ლილოებზედ ორი, დურნუკს ორი, ეკლესიას ერთი,
ავლაბარში ერთი. ქვემო ბოლნისს; ეს დიღმელთ გარდაის შეიქნა
ცხრა. ამათი ჴასადარი მისის წესით და რიგით მოიქცენ, ნურას წა-
ნენ; მოხელენი მისს დროს მისს მუშას და წესს გაურიგებდენ,
რაც ღუ̂თით მოვიდეს ენკენისთჳს გასუ̂ლამდის, ჩვენის კარის მოჴელეთ
ანგარიში მისცემდენ.
ამ გუთნების მოჴელეებმა ეს ქნან: თუ ავად გაუხდეს ჴარი, რო-
მე აღარ დარჩებოდეს, მამასახლისს სოფლის კაცთ აჩვენოს, თუ ქარ-
ხანაში ვეღარ ჩამოაწევდეს დაკლან, და ტყავი რუმბათ გახადონ, ჴორ-
ცი მეხრემ თავთავისთვის შეინახონ და გუთანზედ დახარჯონ; თუ
ქარხანაში ჩამოაწევდეს, ნაზირთან მოიყუ̂ანონ; თუ არ დარჩებოდეს,
ქარხანაში დახარჯონ; თუ დარჩებოდეს, თრიალეთზედ გაგზავნონ, გაა-
სუქონ და მისს დროს ტყავი რუმბად გახადონ და ჴორცი შაშხათ მოიხმა-
რონ.

მბ.
მბ. გზების შენახჳსათჳს.
შენახჳსათჳს.

უნდა უთაონ, რევის შვილებმა, წრულელთ, ნახშირის-გორელთ,

კვეხელთ და შავ-წყლის გზა უნდა შეინახონ.
უნდა უთაონ თულაშვილებმა, თაკველთ, ღვეველთ, დრელთ, ვანა-
თელთ და თულაანთ მამულმან ფანჯრების გზა შეინახონ.
უნდა უთაონ საგინას შვილებმა თავეთის მამულითა, კოშკის გზა
შეინახონ.
სააკაძემ, გლურჯიძემ და ატენელთ და იმ ჴეობამ – ბათლომის გზას.
საჯავახიანომ მელეხის და თავიანთ გზა.
თარხნის მამულმა, ოძელთ, ცხილერთ – გოსთიბის გზა.
კავთის-ჴევმა, წინარეხმა და საქუ̂ათა-ჴევომა – თავეთი გზა.
ნიჩბელთ – თავეთი მთა; ციხე-დიდელთ, ძეგველთ – თავეთი მთა;
ზუმბულიძეებმა – კარხანი და ჴიდი; მუხათ-გვერდელთ, ნაქულბაქეველთ და
დიღმელთ – ვიწროები, მუხათ-გვერდის გზა; გაბაანთა და თურქისტანიანთა
სათოვლისა და ნახშირ-გორის გზა; დოველთ და ქუ̂ახრელთ – ჴიდი.

მგ. ̂ნისა, მკისა და ლეწვის ჴარჯისათჳს.

მგ. გუთნის ხუნისა,
ნისა ჴარჯისათჳს.

გუთანმა უნდა მოჴნას ერთმა — დღიური ორმოცდაათი. დღიურში

დაითესების ორ-კოდ-ნახევარი, იქმნების ერთ პირად ამისი თესლი კოდი
ას ოცდა ხუთი; უნდა მოვიდეს კოდზედ ურემი: იქნების ას ოცდა ხუ-
თი ურემი, ურემს უნდა გამოვიდეს რვა; იქნების ერთ-პირ კოდი ათა-
სი. ეს ათასი კოდი პური და ქერი ორმოცდა ათის დღის ნახნავზედ
უნდა ამ წესით მოვიდეს.

მდ.
მდ. დუქნისათჳს.
დუქნისათჳს.

დუქნის თავს თუ̂ჱში ერთხელ თჳთო შაური საბატონოდ ქალა-

ქში მოგროვდების. ეს შაური წლამდინ თორმეტს თუმნამდის მიაწევს
რომ დაგროვდების. უწინ სტუმრისათჳს ყოფილა, რომე სტუმარზედ
თურმე დახარჯევდნენ, ახლა სტუმრის ჴარჯი ბატონისა არის, და ეს
თეთრი ბატონის წინ სანთლისათჳს მესანთლეს თავილად ეძლევის.

მე.
მე. დიდ-
დიდ-ბადისათჳს.
ბადისათჳს.

დიდ-ბადე თრიალეთზედ ვისაც ჰქონდეს, ან საბატონო, ან კა-

თალიკოზისა, ან საბატონის-შვილო, გარდააბან შეამჴანაგდენ; სანამდის
ტბის ყურში ისაქმოს, იქიურს თევზს სანამდის ფარავანმა ისაქმოს,
იქაურს თევზს კჳრაში ერთს საპალნეს ლარაძე ნუ დაგუ̂აკლებს მება-
დური ჩვენს სახასოში თუ არ იყოს, ჯამაგირით დაიჭირონ, და ლა-
რაძემ უთაოს. იმის დროს ულაყი თრიალეთიდამ რიგით გაურიგონ.
ლარაძე აღარ დაგვიყენებია, ნაზირმა ქარხნის იასაული მაისსა და თი-
ბათვეს თითო თვითო უჩინოს, და იმან გაგზავნოს; უიმისოდ წალ-
კელს ებაროს.

მვ.
მვ. დაკლულის ცხუ̂რისათჳს.
ცხურისათჳს.
რისათჳს
 ცხუ̂არი რომ დაიკლვოდეს, თუშმალს კისერი, მზარეულს გულ-
ღვიძლი, მეთეფშეს თირკმელი, აუშტარს თავები, შათირებს ტყირ-
პი და ფილტვი მესაკლავეს.
ერთი მრთელი ცხუ̂არი ექუ̂სი ფარჩა არის: ორი ფარჩა — ორი
მჴარი, გვერდები; ორი ფარჩა — ორი ბარკლები, ერთ ფარჩად — ზურგის
ძუ̂ალი, ერთ ფარჩად — მკერდ-კისერი.

მზ.
მზ. დავთარხანის იასაულებისათ
იასაულებისათჳს.
ჳს.

დავთარხანის იასაულისა და ყაფიჩის სარგო ასე გვიბრძანებია:

რომელიც ქარხნის ნაზირის ასნაფი, ან თავლიდარი, ან ხასადარი, ან
მემარნე, ან მეზუ̂რე, ან მეხრე, მეღალე, ამბარდანი, მუჯირი, ხაბა-
ზი, მზარეული, თუ მეშარბათე, რაც მისი ქარხნის კაცი დანაშაულ-
ზედ დაიჭირებოდეს, — თუ ბატონი დასჯარიმებდეს, და ან სახასოს სო-
ფელს დასჯარიმევდეს, — ამაების იასაულობა იმათი არის, ვერავინ შეე-
ცილების. და თუ ეს ნაზირის საჴელო კაცი ან მოკლან, ან დაჰჭრან,
ამაზედაც ისინი დადგებოდნენ საყაფიჩოს და საიასაულოს და სამდი-
ვანბეგოს და საეშიკაღას-ბაშოს, საბოქოულთხუცოს კი მოუტანდნენ.
სხუ̂ა რიგად მასპინძლობაზედ, აღამათზედ, შეშაზედ, ძღვენზედ რომ
მოსაგროვებლად წავიდოდნენ, ამის ათის-თავთან ჴელი არა აქუ̂ს; უკ-
ლებლად სალთხუცესსა და მდივნებს უნდა მოუტანდნენ. თავეთი ყუ-
ლუღი თუმანზედ თითო აბაზი უნდა გამოართუ̂ან.

მჱ.
მჱ. დაბაღ-
დაბაღ-ხანის იჯარისათჳს.
იჯარისათჳს.

დაბაღ-ხანის იჯარა, ხან ოცდა რვა თუმნად, ხან მეტ-ნაკლებად$

იქმნების ამ წესით: ამისი იჯარადარი ძროხის ტყავზედ ორს შაურს,
ქოსალაზედ შაურს, თიმენჯზედ, მეშზედ, თხის-ტყავზედ თჳთო ფულს
აიღებს. ამას რუსუმი არა აქუ̂ს.

მთ.
მთ. დაბნეულის ელისათჳს.
ელისათჳს.

ოთარ-მდივნის თაბუნმა, მეითრის თაბუნმა, ბეჟან შანშიაშვილის

თაბუნმა, ამათ უნდა გამოიღონ კომლზედ მახტა ხუთი აბასი, ქოდავი
ერთი შაური, სანავრუზო ოდუნ აღჩა სამასპინძლო და ეთაზი, ეს
ელი ახლა ჴალილას მიებარების.

ნ. დურნუკის საბატონოს გამოსაღებისათჳს.

გამოსაღებისათჳს.

ღალა შვიდზედ ა; კულუხი ხუთზედ ა; საშობოვო ცხუ̂არი ე;

ქათამი კე; სააღდგომო ცხუ̂არი ე; ფურზედ ერბო ერთი ჩარექი, ბერ-
წზედ ნახევარ-ჩარექი, ბაზიერის გავლით დგომა, კოჟრის ტკბილის
ულაყი ი. რამდენი გუთანი არის — ხუ̂ნა, მისი მომკა, მოტანა, გალეწვა,
ქალაქს ჩამოტანა, ორის სამეხრეოს შენახუ̂ა, მისის ნახნავის გალეწვა
და ჩამოტანა, ცხუ̂რის და ღორის საბალახე, პირის-თავი, ნახირის-თა-
ვი, საური, საქური, ჴარი, ქათამი თუ აბარია მე, მისი ნაშენი წელი-
წადში რლე, საშობაო, სააღდგომო ლ, ბატონი რომ აიყრება — ცხენი
ექუ
ෝ სი, ან იმისი ქირა.

ნა.
ნა. დურნუკის მოურავისათჳს.
მოურავისათჳს.

საშობაოთ კომლზედ ორი შაური, სააღდგომო ერთი შაური,

საკომლოზედ პური ერთი კოდი, საჩექმე სამი აბასი. ნაცუ̂ლით გასამ-
ყრელო ჴარი, თავის-გასამტეხლო ჴარი; რამდენიც გუთანია ერთს
დღეს უხნან და უფარცხონ, მოუმკონ, გაულეწონ, მოუტანონ. საკომ-
ლოზედ წელიწადში ქალაქამდის ორი ულაყი მამასახლისისა, როგორც
ეკკლესიისა, არის; ნაცუ̂ლისა აგრევე ხასადრისა აგრევე.

ნბ.
ნბ. დიღმის საბატონოს გამოსაღებისათჳს.
გამოსაღებისათჳს.

დიღმის გამოსაღები საბატონო არის: სახასო გლეხი კომლი

რგ; ამათ აძეს მალი თავზედ შაური ოცდა ორი. ამისგან ხუთი აბა-
ზი ბატონისა არის, შაურ-ნახევარი მოურავისა და მემალისა, ნახევარ
შაური სალთხუცისა და მდივნებისა. ღალა სარწყავზედ ხუთზედ ერთი
ბატონს; ურწყავზედ შვიდზედ ერთი. კულუხი შეწერით არის; მამულ-
ზედ ჰკიდია, დიდს დიდობით და ცოტას ცოტაობით შეაწერენ, სა-
შობაო ცხუ̂არი იჱ; სააღდგომო ცხუ̂არი იჱ. ბატონის ზუ̂რის მუშაო-
ბა ყოვლის-ფრით იმათ უნდა შეიმუშაონ. ყარაიაზედ პირველზედ კო-
ნის ჩადგმა, რამდენიც გუთანი გამოვა, სამს დღეს ყარაიაზედ ჴუ̂ნა, მი-
სი მომკა, შეტანა და გალეწუ̂ა; ბატონის აყრაზედ ცხენისა და ურმის
თხოება, ბატონის წიგნით სტუმრისა და მდგმურის დაყენება; ბატო-
ნის მიბრძანებაზედ შეძლებით სამასპინძლო; საბაზიერო ქათამი, კო-
მლზედ თჳთო ქათმის ბარება, თავილის ქეშიკობა, კოჟორზედ მეჯი-
ნიბის ბატკანი, სამართლით საბალახე ცხუ̂რისა და ღორის პირის-
თავი, შიშლიგი ორასზედ ერთი ცხუ̂არი. წიგნიცა აქუ̂სთ, ნახირის თა-
ვი, ქალაქს სასახლის მუშაობა, მცხეთას მისუ̂ლაზედ სამსახური, ქვის
ზიდვა, ყარაიის ჯელგა, ბარგის ჩატანა, საური იდ შაური; ბოგანოს
საური ორი შაური; მსახური და თარხანი ვინც არის, მალის, ღალისა
და კულუხის მეტი სითარხნე არა აქუ̂ს; სხუ̂ას ყველას აქნევინებენ მე-
ზობლები. დიღომს აბარია ქათამი რნ; ამისი ნაშენი იქმნება წელი-
წადში უნ; დიღმის მოურავის სარგო კომლზედ სატარუღო შაური-
ნახევარი გ, მებალახობა, ჴევის-თაობა, თავის-გასამტეხლო ჴარი ერ-
თი, გასამყრელო ჴარი ერთი, რიგის-პური მართებულად, ვისაც ბევ-
რი ცხუ̂არი ჰყავს — ბატკანი, ვისაც ცოტა ჰყავს — თიკანი; კიდევ ვისაც
ნაკლები ჰყავს, იმაზედ შაური; მალზედ თავზედ ნახევარი შაური. დი-
ღმის ხასადრისა მალზედ თავზედ შაური ა; მოყალნეზედ კოკა ა,
მალის ძღვენი, ზუ̂რის ათის-თავში, ღალის ათის-თავში; დიღმის მა-
მასახლისისა კომლზედ კოკა ტკბილი ა; მოყალნემ რომ ქორწილი
ქმნას — ხუთი შაური; დიღმის ნაცუ̂ლისა, დიღმის ზუ̂რის მუშას პური
კოდი იდ; ღვინო კოკა კ; მეზუ̂რეებს პური კოდი კდ; საბურთა-
ლის ზუ̂რებს პური კოდი ლვ; სხუ̂ა ჯერ არ დაკლებულა.

ნგ.
ნგ. ერბოს გარიგებისათჳს.
გარიგებისათჳს.

თრიალეთზედ ყაიყულის, და ტაშირზედ ჩუ̂ჱნის ერბოს მკრე-

ფელნი კარგის ერბოსაგან ჩამოიტანდნენ. თუ გლეხმა ავი ერბო მო-
იტანოს, აუშტარი ნუ დაუჭერს; თუ იასაულს ექმნას და გამოუცუ̂ა-
ლოს იმას გარდაჰჴდეს; თუ აუშტარს გამოეცვალოს და ავი ერბო ჭამაზედ
მოვიდეს, იმ დღეს ერბოსა და ბრინჯს ავად დარჩეულის ჴარჯს აუშტარს
ნუ ჩაუგდებენ.

ნდ.
ნდ. ელის დავთრის პირისათჳს.
პირისათჳს.

თუ რამდენი ოიმახი არის, ან რამდენი კომლი მდივანბეგმა რომ

აღსწერა:
იყო დემურჩი ასანლუ, უზბაშის თაბუნი, დათუ̂ლილი იყო კო-
მლი ტოვ. ამისგან გამოვედით აღსაყალუს მოლას და გზირს კო-
მლი ლ. კიდევ გამოვედით ფახარ-ფუხარას ახზედ კ. ალაგს დარჩა
გამომღები ჴარჯისა ხო. ყარაჯლუ ემინას თაბუნი იყო კომლი ჟდ.
გამოვედით აღსაყალუს მოლას და გზირს თ; კიდევ თახირს იზ.
დარჩა გამომღები ჲჱ.
ხიალუ მერაბას თაბუნი კომლი ჲჱ ამისგან გამოვედით მო-
ლას, აღსაყულის გზირს დ; ფახირს იზ. დარჩა ნა. ეს კი დემუ-
რჩი ასანლუ მარაფადინას თაბუნი კომლი რთ; ამისი მოლა აღსა-
ყალუ გზირი ით; ფაღირი დარჩა ოზ.
ამირ ამადლუ ფირ-მაჰმადის თაბუნი კომლი პ. ამისი მოლა აღ-
საყალუ გზირი იდ. დარჩა კომლი ნგ.
აფან ჩიფათს თაბუნი კომლი ჲჱ; ამისგან გამოვედით აღსა-
ყალის თარხანს მოლას და გზირს კა; ფაღირს ი. დარჩა ლზ.
კიდევ ამავ ფათს თაბუნი ზარგრები კომლი ჱ. ამისგან გამოვედით ა.
დარჩა ზ. ერთ პირად ორისავ დანარჩომი ჯამი მდ.
ქააფანჩი აჯი ალისა თაბუნი რომ იყო იდ, აღსაყალუ ა,
გზირი ა; დარჩა იბ.
ქააფანჩი ჯაფარს თაბუნი კომლი მდ; ამისგან აღალარი, მოლა
და გზირი თ, ფაღირი ზ. ალაგს დარჩა კომლი კ.
ხარუ საპუნჩი მუსტოფასი თაბუნი კომლი ჟგ; ამისგან გამო-
ვედით აღსაყალუს მოლას და გზირს იგ; ფაღირს ივ. დარჩა კომ-
ლი ჲდ.
 აჯი მამადას ქაფანჩი, ოთარ მდივნის თაბუნი იჱ.
მასხუდლუ ოთარ-მდივნის თაბუნით თ.
ქეშალუ ყოჯას თაბუნი კომლი კა, აღალარი და მოლა ე. ფა-
ღირი გ. დარჩა იგ. ამისი კდ, თარხანი მოლა გზირი ვ. ფაღირი გ.
დარჩა იე, მახტა.
ყაზაკი ისმეილას თაბუნი კომლი კე, აღალარი და მოლა დ; დარ-
ჩა იზ. ამისა კზ სალაპარაკო.
ნაზარლუ უსეინას თაბუნი კომლი ლბ, აღსაყალი და მოლა ვ,
ფაღირი ე, დარჩა კა. ახლა დადგა მკ. — გამოვედით იგ, დარჩა გა-
მომღები ლგ.
ყამარლუ კომლი ი, ამისი აღსაჰყალი ა, ფაკირი გ. დარჩა კომ-
ლი ზ. ამისს ე გამოვედით, ფაღირს დარჩა და მდივანბეგს აბარია.
გოგჯა ოთარ მდივნის თაბუნი ქოსალუ ვ, ამილ ხასარლუ მო-
ლა აბდულას შვილის და, ყადიმულას თაბუნი კომლი ჟჱ. ამისი აღ-
საყალუ მოლა თარხანი და გზირი იჱ, ფაღირი ივ. დარჩა კომლი ჲდ.
ხარვნები კომლი მგ, ამისი აღსაყალი და მოლა ზ, ფაღირი ზ,
დარჩა კთ.
ხრვანი ნვ. სავანალუ კომლი იჱ; ამისი აღსაყალუ და მოლა დ,
ფაღირი ბ. დარჩა კომლი იბ.
ჰალავარი კომლი ოდ; ამისი აღსაყალუ მოლა და გზირი ზ,
ფაღირი იგ. დარჩა იდ. ამისი ობ. გზირი თარხანი მოლა ზ, მახტა გ,
ფაღირი იბ.
ქალაგირი კომლი კჱ, ამისი აღსაყალი და მოლა გ, ფაღირი ე,
დარჩა კომლი კ. ამისი კდ, მოლა გზირი გ, ფაღირი დ, მახტა ა,
დარჩა თარხანი ივ. ნასიბლუ ბაზიერები კომლი ივ. კიდევ ნასიბლუ
ბაზიერს გარდა კომლი მგ; ამისი აღსაჰყალი და მოლა ე, ფაღირი ზ,
დარჩა კომლი ლა, ამისი კზ. მოლა თარხანი, გზირი დ, ფაღირი დ,
დარჩა ით. დურღა ამირ ჰასანი კომლი ჲზ, აღალარი და მოლა გზი-
რით ჱ, ფაღირი იბ; დარჩა კომლი მზ; ამისი ჲე. მოლა გზირი
თარხანი ჱ, ფაღირი ია, დარჩა კომლი მზ; ამისი ჲე. მოლა გზირი
აღსაყალი მოლა გზირი ზ, ფაღირი ივ. დარჩა კომლი ჲზ. ამირხა-
ნი ფალაქათს თაბუნი კომლი ნ, ამისი გზირი მოლა აღსაჰყალი ვ,
ფაღირი ჱ დარჩა კომლი ლვ. ეს აბარია ალა იალა ოღლი უსეინასა.
ამისი სბ, თარხანი, მოლა გზირი ვ, ფაღირი თ, დარჩა ლდ, მახტა გ.
კიდევ ფალაქარს თაბუნი მალაიასთან კომლი ივ; ამისი ფაღირი დ.
დარჩა კომლი იბ. მუღალუ სეიდ ყასუმა ალი აღას თაბუნი კომლი ნზ.
აღსავალი გზირი მოლით ია, ფაღირი თ, დარჩა კომლი ლზ. ამი-
სი ლბ, თარხანი და მოლა ვ, ფახირი მვ, თარხანი რიე.
ამას გარდა ნაჯბადინი კომლი რკ; ამისგან ლანჩპარი ე, ასლანის
ნუსხაში სწერია დ, დარჩა კომლი ვ; — თარხანი.
ქალაქლარი კომლი იბ, ლანჩპარი თ, მოლა ა, დარჩა ბ, თარ-
ხანი. ჩალაბლი კომლი ჟდ, ამისი ლანჩპარი ჩალთუკისა ო, აბრეშუ-
მის ლანჩპარი იბ, მოლა და გზირი და ბრმები ე, დარჩა ზ.
არა დემურჩი მოლა ხანველის თაბუნი, კომლი კა, ამისი მოლა
აღსაჰყალი ბ, ფაღირი დ, დარჩა კომლი იე.
ჯამი თათრისა ჩ ჟ გ. —
 ნე.
ნე. ელის-
ელის-კაცნი თარხანნი,
თარხანნი, რომე ბატონი უნდა მოშლის
მოშლის,
შლის, უნ-
უნ-
და ათარხნებს.
ათარხნებს.

მოლა ბაბა ოღლი აბულ-ყასუმასი. ჭ. იბრეიმ ჴალილ-ოღლისი ბამბი-

ქეშალუ ყოჯასი . . . . . . . . . . . . . . . . ა). ანად . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ა)ჭ.
ნური აღასი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ა)ჭ. ბრმისა . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ძ.
ალავერდა გულოღლისა . . . . . . . . ა)ჭ. გოდაკ ფრისა . . . . . . . . . . . . . . . . . ა).
მირზა ოღლი მუსტოფასი . . . . . . . ა)ჭ. არუხლუ ხან მამადასი . . . . . . . . . ა)ჭ
შარაფადინასი . . . . . . . . . . . . . . . . . ა)ჭ. ანაყიზოღლი ჰაჯი მუსასი . . . . . . ბ).
ველიხან ოღლის ველიასი . . . . . . . ა). დემურჩი ჰასანლუ მოლა მაჰმადა-
ამირ აჰმადლუ მოლა ფირმაჰმა- სი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ჭ.
დასი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ცფ. დერძი ოღლი ჴალილასი . . . . . . . . ვ)
არუხლუ ახვერდისა . . . . . . . . . . . . ბ). დემურჩი მოლა აბდულ ყასუმა-
ამირ აჰმადლუ მოლა ისმაილასი . ცფ სი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ბ)ჭ.
უზბაშისა . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ა)ჭ. ფარეში შაველისი . . . . . . . . . . . . . . ა).
ჯავანშირი შათირი მაჰმადასი . . . . ჭ. ჯავანშირი შათირი იბრეიმისი . . . ჭ.
მოლა აბდულას შვილი მამადა- იოლჩი ოღლის ჰასანასი . . . . . . . ა)ჭ.
სი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ა)ცფ. შამანათ ოღლი ახვერდისა . . . . . . .ა).
ფირ მაჰმადასი . . . . . . . . . . . . . . . . ა)ჭ. ზარგარი მამადასი, ვ. თვისა — ცფ.
მუღანლუ ალი ოღლი მაჰმადასი. ჭ. ხარუ საპუნჩი ყუჯურ-ოღლისა. ა).
ქაფანჩი აჯი შეფიასი . . . . . . . . . . ბ)ცფ. იაშილ ბოშ-ოღლი აჰმადასი. ცფ.
ნაბადინლუ მოლა ალიასი . . . . . . ჭ.

ამისი ჯამი ლჱ)ჰქ.

ნვ.
ნვ. ეკლესიის გამოსაღებისათჳს.
გამოსაღებისათჳს.

ეკლესიის გამოსაღები საბატონო, საშობაო და სააღდგომო ძღუ̂ჱ-

ნი: ცხუ̂არი რვა, ქათამი თუთხმეტი. ბატონი რომ აიყრება, ექვსი
ცხენი, ან მისი ქირა უნდა გამოიღონ.
ქათმის ბარება. კოჟრის ტკბილის ულაყი ჱ, გუთანზედ სამი
დღე ჴუ̂ნა, ფარცხუ̂ა, მორწყუ̂ა, მომკუ̂ა, მოტანა, გალეწუ̂ა, ზუ̂არში მუ-
შაობა, ბატონის ორის სამეხრეოს მოხნულის მორწყუ̂ა, საბალახე,
პირის-თავი, ღორის საბალახე, ნახირის-თავი, საური, ფურზედ ერთი
ჩარექი ერბო, ბერწზედ ნახევარ ჩარექი, საქუ̂რიო ჴარი; ღალა. ქათა-
მი აბარია მ, ამისი ნაშენი წელიწადში რვ, საშობაო და სააღდგომო ლ.
ეკკლესიის მოურავისა: კაცის-თავზედ ორი შაური, რამდენი გუთა-
ნია, ერთს დღეს ჴუ̂ნა, ფარცხუ̂ა, მისი მორწყუ̂ა, მომკა, მოტანა, გა-
ლეწუ̂ა; ფურზედ ერთი სტილი ერბო, საჩექმე ათი შაური, თავის
გასამტეხლო კარი, გასამყრელო, ჴარი, ძღუ̂ჱნი, გუთანზედ სამი კაბიწი
პური, გარეშე ცხუ̂არზედ პირზედ ბატკანი, კუ̂ამლზედ თითო ულა-
ყი, ეკკლესიის მამასახლისისა, ეკკლესიის ნაცუ̂ლისა.
ელის ეთაზი ხან მოვა ასი თუმანი, ხან ორასი, და ხან მეტ-
ნაკლები. ამის ათის-თავისათჳს სამი წილი ჯანიშინისა არის, მეო-
თხედი სალთხუცისა და მდივნებისა.
ერთი რიგი ელი არის მოლა ხანვერდის თაბუნი კომლი იბ,
მახტა არის, აძეს ნალ-ლურსმანი საჭედი რჲვ. კიდევ ჰაჯი სულუს
თაბუნი; ისიც მახტა არის; კომლი კე. ამათ აძეს ნალ-ლურსმანი სა-
ჭედი ტლდ. ეკლესიის მუშაზედ კოდი ეზ, ღვინო საპალნე ე, მე-
ზუ̂რეს კოდი ლვ, მეხრეს კოდი ვდ.

ნზ.
ნზ. ვარდის წყლისათჳს.
წყლისათჳს.

ვარდის წყალი, ბედ-მუშკი, ლილიფარი, იის შარბათი, სხუ̂ა არა-

ყები სოფლიდამ გაარიგონ და გამოჰჴდიდნენ.

ნჱ.
ნჱ. ვარიანს ხვედიანელისათჳს.
ხვედიანელისათჳს.

ვარიანს ხვედიანელი ბატონს უჭირავს. სძეს ბეგარა: ტკბილი

კოკა ოცდა ათი, პური კოდი ოცდა ათი, ჴუნა დღე, მისი მორწყუ̂ა,
მომკა და გალეწუ̂ა, ძღუ̂ჱნი აღდგომისა და შობისა, საბალახე, პირის-
თავი, ნახირის თავი, მსახურობა.

ნთ.
ნთ. ვეზირის სარგოსათჳს.
სარგოსათჳს.

ვეზირის სარგო ყოველს წელიწადს ჩელიექიდამ თუთხმეტი მი-

ნალთუნი; ტყვის ბაჟიდამ თერთმეტის თავის მეოთხედი, აგრეთვე
ყაფნის იჯარიდამ; აგრეთვე კარის აბანოდამ; აგრეთვე თამბაქოს იჯა-
რიდამ; ყასაბხანიდამ ქონი ლიტრა ასი; გოდაკიდამ ბატონის თეთ-
რიდამ გარდაკუ̂ჱთით თუმანი თორმეტი; ქალაქის ბაშმალიდამ მე-
ლიქ მამასახლისის სარგოსთან თორმეტი მინალთუნი; ფუშთუქუნი-
დამ რვა თუმანი, სამი მინალთუნი და ხუთი შაური. რაც ჯამაგირი,
გაიცემის, თუმანზედ სამი შაური; სართაზედ დასაბეჭდავად თუმანზედ
აბასი.

ჲ. დანისტრად სამსახურისათჳს.
სამსახურისათჳს.

ვინც დანისტრად სამსახურზედ დადგებოდეს საბატიოს კაცის

შვილი, თუ ვინ გინდავინ, მეოთხედს ეშიკაღას ბაშს მოუტანდნენ,
და ნუ დააკლებენ. სამი წილი უცილებლად ვინც იდგეს, იმ კაცისა
იყოს; ვინცა ვინ იასაული ყოლ ბეგებში და იმათს მამულში დანის-
ტრად საიასაულოდ წავიდოდეს, მეოთხედს ეშიკაღას ბაშს მოუტან-
დეს. ვინც ეშიკაღას ბაშს ქართულით წავიდოდეს, ნახევარს მოუტან-
დეს, და ნახევარი იმისი იყო, სხუ̂ა ნურა ვინ ეცილება. ვინც საიასა-
ულოს იასაულად დადგებოდეს, ის იასაული თუ საბატიოს კაცის
შვილი იყოს, სადამდის იასაულად ადგეს, დღიურის სასმელ-საჭმელი-
სათჳს ოროლს აბაზს მისცემდეს; მოქალაქეს თუ აზნაურ-შვილი ად-
გეს, ერთს აბასს გამოართმევდეს, და თუ მსახური ადგეს ორს შაურს
გამოართმევდეს. რაც ჯარიმა ბატონმა გამოართუ̂ას იმისი ათის-თავი
საიასაულოდ აიღოს, თუ ბატონმა თავისს ნათხოვნს ჯარიმაზედ აპა-
ტიოს რამე, იმ ნაპატივების მესამედი ათის-თავი საიასაულოდ აიღოს.

ჲა.
ჲა. ზარაფხანის რიგისათჳს.
რიგისათჳს.

ზარაფხანის რიგი არის ქალაქის გარიგება. პირველ ზარაფხა-

ნისა მუზდი ასრე არის: საბაქის მუზდი ავა ყურსზედ თუ̂რამეტი შა-
ური; ამისგან საბაქებს მუზდი თავის სუსტითა შაური ათი; ფიშქარს
აბაზი ერთი, დამდაბს აბაზი ერთი. ამას გარდა ყურსზედ ჰაჯი და-
თუნახი შაური ორი; ხალიფ ბაირამასი შაური ერთი; ამას გარდა ყურ-
სზედ მაირს ერთი სიკილა, რომე თოთხმეტი შაურია; აგრეთვე ზა-
რაფი აიღებს, რომე თოთხმეტი შაურია. გარეთი ამალა წაიღებს მის-
ხალს თექუ̂სმეტს, ერთი მისხალი თაფაუთი მოემატება, რომე შეიქნება
მისხალი ჩვიდმეტი; უფრო ჩაიგდებენ, ამისგან წაიღებს ყურსსა ექუ̂ს
შაურს, აჰნგარი ერთ აბაზს, ჰყათალი შვიდს შაურს და ორს ფულსა,
ფუხუზახი ერთს აბასსა, გალაქუ წაიღებს ათასს მისხალზედ ხუთს შა-
ურსა, თავგარი ათასს მისხალზედ ერთს ბისტსა, სიქაქუნი და თახ-
შქუნი ათას მისხალზედ ორს შაურს, თავლიდარი და სუხტი ყურს-
ზედ ორს შაურს და ერთს ბისტსა; ახლა ეს ერთი მისხალი რომ ნა-
მეტნავია, ამისი ანგარი წაიღებს ერთს შაურს, ყათალი ერთს შაურს,
თარაზდარი ნახევარ შაურს; იქნა იმ ზეითის ყველას ჯოგი — ოთხი
მინალთუნი, თერთმეტი შაური და ერთი ბისტი; ოთხასი სიკილა ერთს
ყურსად უნდა ჩავიდეს ცეცხლში; ამისგან გამოვა ცეცხლიდამ თამამ
აიარი ვეცხლი ორი ათას სამასი; ამისი ვეჯუბი დასტურლამა უწინ
ყოფილა ორი ათასს მისხალზედ ექუ̂სი მინალთუნი, და ახლა ვართ-
მევთ ხუთს მინალთუნს; ასლანუს ოთხასი მარჩილი; ერთს ყურსად
ჩავა ასლანუ მარჩილი ცეცხლში; ცეცხლიდამ გამოვა ვეცხლი მისხა-
ლი ათას შვიდას ორმოცდა ათი. ამისი ვეჯუბიც ორი ათასს მისხალ-
ზედ უნდა აიღონ ს. ხასქი გინის ფასი ყურსზედ ორი მინალთუნი
და თორმეტი შაური. საბაქი ორი ყოფილა: ერთი ბატონმა მოშალა,
და ერთს მუზდს ერთს აბაზს საბატონოდ ავიღებთ. ამისი რუსუმი
სალთხუცესსა და მდივნებს გარდაკვეთითა აქუ̂სთ. ბევრი, მოვა თუ ცო-
ტა, ეს არ უნდა დააკლდეს — ზარაფხანიდამ სალთხუცესს წელიწადში
თუმანი კვ, მდივნებს წელიწადში იბ, ჭ.

ჲბ.
ჲბ. ზაფხულ თავილის ქეშიკისათჳს.
ქეშიკისათჳს.

უნდა უქეშიკონ ბატონის თავილის ასანბეგის მამულმა თვე ერთი.

დიღომმა დღე ოცი. გოსტაშაბის შვილის მამულმა თვე
ვეძისმა ღამე ათი. ერთი.
მწყნეთმა ღამე ათი. დაღეთმა კჳრა ორი.
თხილოვნამ ღამე ათი. ბეგიას შვილის მამულმა კჳრა ერთი.
თურქისტანის შვილის მამულმა ღა- დოლენჯის შვილის მამულმა კჳრა
მე ათი. ერთი.
თულას შვილის მამულმა კჳრა ერთი ყარაბუდახის მამულმა ღამე ოცი.

ჲგ.
ჲგ. თუშმლების ყადაღისათჳს.
ყადაღისათჳს.

რასაც დღეს თუშმლებმა რაც რამ თერი აუშტარს გამოართვან,

ბრინჯი, თევზი, ერბო, თუ რაც მასალა, თუშმალი აუშტარს ყაბზს
მისცემდეს, და თუ ქარხანაში ურიგოდ დაიხარჯა რამე, თუშმლებს გარ-
დაეხდევინებათ.

ჲდ.
ჲდ. თარხნების რიგისათჳს.
რიგისათჳს.

რაც ან ქართუ̂ჱლი, ან თათარი ჩვენგან თარხანი არის, იმის გა-

მოსაღებს ჩვენნი მოხელენი ჩვენზედ ნუ იანგარიშებენ, და ისრე რუ-
სუმს ნუ აიღებენ; იმათი გამოსაღები როგორც ჩვენ დაგუ̂აკლდეს, ისრე
იმათაც უნდა დაიკლონ. რაღაც ჩვენთვის უთარხნოს კაციდამ, თუ ქვე-
ყნიდამ შემოსავალი შემოვიდეს, ათს უკლებლივ ჩვენთვის დასდებენ,
მეთერთმეტეს მოხელენი თავისთჳს აიღებენ; როგორც რიგი და წე-
სი არის, მოხელენი ისრე გაიყოფდენ.

ჲე.
ჲე. თრიალეთის რიგისა და გამოსაღებისა საბატონოსა
და სამოხელოსათჳს.
სამოხელოსათჳს.

სძეს კოდის პური საკომლო მ; ამისი თითო კოდის-პური არის

წმინდა ლიტრა ი; ღალისა ერთი გუთანი არის ჴარის უღელი ი; კარ-
ზედ სძეს კოდი გ. ასე უნდა: როდესაც გუთანი აიწეროს, მარილის
მომტანს ჴარს გამოვიდენ, დიდს სოფელს დიდობით და ცოტას
ცოტაობით; მარილის მომტანს ჴარს ღალას ნუ ჰსთხოვენ; სხუ̂ა რაც
ჴარი დარჩეს, ჴარზედ სამი ღალად უნდა მისცენ.
მამასახლისისა და მსახურის ჴარსაც უნდა გამოვიდნენ, იმათ სძეს
თავის ღალისა და კოდის-პურის ჩამოტანა, ერთობით სძენთ საშობაო
და სააღდგომო. მამასახლისიანთ და თარხნიანთ ძროხა ე. ცხუ̂არი მ,
ერბო ლიტრა ლბ, ბატის ბარება, კოჟრის ტკბილის ულაყი ნ. თო-
ვლის ზიდვა, ყარაიის ჯელგა, კომლზედ ცხენ კეთილი კაცი, ფარავნუ-
ლის ტბის ყურულის და თრიალულის თევზის ულაყი; როდესაც ბა-
ტონი თრიალეთზედ მიბრძანდების, მამასახლისს მსახურს და გლეხს
შეძლებით — სამასპინძლო, ფურის-ბარება და უკუ̂დავად შენახვა, ჴბო შემ-
ნახავს, და ყოველს წელიწადს ფურზედ სამი ლიტრა ერბო, მიბარე-
ბულს ბატზედ ორი ჭუჭული, საბალახე, პირის-თავი, ნახირის-თავი,
დიდს დიდობით და მდაბალს დაბლობით; საური როგორც სხვისა არის,
საჴევის-თავო პატრონს ორი, ბატონს ოთხი, ჴევისა-თავს ერთი, სა-
ქუ̂რიო-ჴარი.
თრიალეთს მოურავის სარგო — კომლზედ ორი კოდი ქერი, შაუ-
რი აღდგომისა, შაური შობისა, თავის-გასამტეხლო ჴარი, საჩექმე მა-
რჩილი, გასამყრელო ჴარი, ფურზედ ერთი ქსანი ერბო, ღალიდამ.
ნაცუ̂ლისა — კომლზედ კოდი ქერი, გასამყრელო ცხუ̂არი, თავის გასამ-
ტეხლო აბასი. თრიალეთის ჴასადრისა — კომლზედ კოდი ქერი, კომლ-
ზედ ქათამი. თრიალეთის მამასახლისისა — გასამყრელო მარჩილი, კომლ-
ზედ კოდი ქერი, საქუ̂რიო აბასი, საჩექმე ორი შაური.

ჲვ.
ჲვ. თრიალეთის სოფლების სამზღუ̂რებისათჳს.
სამზღურებისათჳს
რები სათჳს.

საბეჭდავისა და ბარეთის საცილობელი ასე გავარიგეთ: წყალს

გაღმა რომ დაქცეული კლდე არის, იმის გამოღმა ქვიანი მაღლობი
არის; იმას გამოსწორ ქუ̂ა ყრილი მოსდევს, და ის ქაყრილი კუთ-
ხედ შებრუნდება გზამდისინ. იმას ზეით ბარეთს დარჩა, ის გზა ჩა-
მობრუნდება დკლონეთის ბოლოს, სათიბში სამანი ზის, იმას ქვე-
ვით საბეჭდავს დარჩა. წისქვილი საბეჭდავის მხარეს იყო და საბე-
ჭდავს დარჩა; ბარეთელნი ტბისაკენ იცილებოდენ, და დიდი გო-
რა რომ შესდევს, იმას გარდმოღმა ბარეთელთ სამამულეთ ჴელი არა
აქუ̂სთ, და საძოვრათ ნუ დაუჭერენ. პატარას ნასოფლარზედ ცილო-
ბენ, ჴელმწიფემ უნდა გაურიგოს.
სამადლოველნი და ქვემო ბეშკენაშელნი ცდილობდენ ტახტის გო-
რა და გზამდისინ ჰსწორად გარდმოჭერით; და ქუ ෝ ა ჩაუსვით, იმის
შესწორ მაღლა რომ სამი ქუ̂ა კაცი ზის, პირზედ იქამდინ. გზას ზე-
ვით სამადლოველთა, და გზას ქვევით ბეშკენაშნელთა, ქუ̂აკაცას ზეით
მეირეკანას სამზღუ̂არამდინ, გორას გარდაღმა ქუ̂ა კაცას ჩასწორ ჴევის
პირამდინ, ეძლის გზა მისდევს, კიდევ სამადლოველთ და ვაკე და სა-
თიბი ბეშკენაშნელთა, ორისავ ბეშკენაშენს შუა ზეით გორაზედ მე-
ფეს სამძღუ̂არი ებძანა, და იმის ქვევით ზემო ბეშქენაშნელთ დავებიცა
ერთად ფიცი იყო, და ერთად ჴელმწიფის ბრძანება, უხელმწიფოდ ჩუ̂ენ-
გან არ გარიგდებოდა. — ორსავ ჭიტებს შუა მთიდამ ფაფნარი ჩამოს-
დევს; იმას ქვევით ცოტა გორა, იმას ქვევით წყარო გამოდის, წყა-
როებს სწორად, შუაზედ სათიბში სამანი ჩაგვისვამს. ჭიტებსა და
უწყლოს შუა, მთიდამ თხრილი ჩამოსდევს, და ბოლოს დიდი ჯავა-
რიანი ქუ̂ა ზის საბატის თავისაკენ; გიორგი მეფის ჟამში ჩასმული ქუ̂ა
მოეგლიჯათ, ისევ ისრე ჩავსვით. ამ სამნიდამ მელას ტამანიას სწო-
რად დიდი გოხია, იმის სწორად გამოგვისამზღუ̂რავს. უწყლოს და
საბატეს შუა, საბატელნი ჯავარიან ქუ̂ას, და ტბის-პირს ამბობდენ სამ-
ძღუ̂ართა, უწყლოველნი; ქვები ისხდა, პატარა გორა იყო, გელაზის
ქუ̂ა რომ ძეს, იმის გასწორ კუკიასა და სამეხრეოს შუა დიდი სამძღუ̂ა-
რი ქუ̂ა ძეს, და ცრიცს-შუა სამძღუ̂არი მთიდამ ცოტა წყლიანი ჴევი
ჩამოვარდება გზამდისინ, გზას ქვევით წყლის-პირს სამანი ზის, წყალს
გაღმა თხრილი ჩამოვარდება, ბოლოს ქუ̂ა ჩაგვისვამს, თავსაც ქუ̂ა ჩა-
გვისუ̂ამს; იმ ქვის გადასწუ̂რივ ფარეხას სამზღუ̂რამდინ კოსაჯელთა,
ერან-თურანისაკენ, თივას და საძოვს ნუ დაუჭერენ. და თეზუმა მთი-
დამ ჴევია გზამდისინ, გზის-პირს მგრგვალი ქუ̂ა ზის. იმის სისწორ
მინდორში გორა არის, იმ გორის გამოსწორ ცრიცისაკენ ქუ̂ა ჩაგვი-
სუ̂ამს, ქუ̂ჱმო სათიბში თეზელებმა ორი ჯუ̂არიანი გვიჩვენეს, დავიჯე-
რეთ, და ზემო კორიეთს შუა ფიცი იყო და განაჩენიც იყო. გარე-
შე კაცნი შეეგდოთ შეგდებული მოფიცარი ჩვენ ვაპატივეთ, და ცოტა
საცილობელი ჰქონდათ. თეზელთ რაც სწერია იმათ უნდა იფიცონ;
ეს ფიცი თეზელებმან დაიფიცეს და გარდასწყვიტეს; დავლათს შუა
ფიცით გარდაწყვეტილია და დიდი ქუ̂აც ზის, იმას ზეით მთისაკენ
გოხია; ბოლოს პატარა საბატისაკენ ქციის გაღმა ორი საქცევი მიწა
დაგვიდებია, და ფარეხისაკენ ლომის სამძღუ̂არი არის. იმ სიგანეთა
და ფარეხის შუა ბოლოს თეზელთ ქვები გვიჩვენეს. და ფარეხელთ
გზა და გორა გვიჩვენეს. მეფისაგან მისცემოდა; ამავ ორს სამძღუ̂არს
შუა ოთხი დარიგი მიწა იყო. ორი საქცევი თეზელეთ და ორი საქ-
ცევი ფარეხელთ, ქვები ჩაგვისვამს. და მერკნელნი უჩიოდნენ და სა-
მართალში არ მოჰყუ̂ნენ, და ანდჰრაპს შუა ნიკოლაოზს გზის-პირს ქუ̂ა
ჩაესუ̂ა, სათიბის პირს გორაზედ კიდევ ქუ̂ა ჩაესუ
ෝ ა, იმას იქით სათიბ-
ში აკუთს ეძახიან, იმას გაღმა ლოშსაკენ დიდი სამანი ქუ̂ა ზის, ზე-
მო ანდარაპსა და ზემო ფარეხას შუა ეს არის. და პატარა საბატეს
ქციის გაღმა სამანი ვიპოვეთ. წყლის-პირსაც იმის ჰსწორად ქუ̂ა ჩავ-
სვით, ფარეხას უკან მაღლობი შესდევს, იმაზედ გაუსამძღვრეთ, სათი-
ბისაკენ გზის-პირს სახნავს ქუ̂ა ზის, მიწის საქცევიდამ მაღლობის სამ-
ძღუ̂არს შეეყრება, სათიბიდამ სამძღუ̂რად გაღმა ამართული ქუ̂ა არის
იმის გამოსწორ. და აგველი ფარეხას იმავ ანდრაპის პირთან რომ ჴევი
ჩამოვარდება, იმის გასწორ ქციის-პირს ქუ̂ა ჩაგვისვამს, გზის პირს ჩა-
გვიხვამს. გზას ზეით გველ ფარეხელთ სანამდი სამანი აქუ̂ს, ინდრა-
პელთ ჴელი არა აქუ̂სთ. და არევანს შუა ოთარ-მდივანს და ნიკოლაოზ
მაღალა შვილს გაესამძღუ̂რათ, იმაზედ ქუ̂ჱბი ჩაგვისუ̂ამს, ქვები შუა ჴევ-
ში ზემო გარდასაჴედავზედ, ერთი შუაზედ ჩაგვისუ̂ამს. დამელას ტამა-
ლიას შუა ქციის პირს ნაწისქჳლარის, იმის შემასწორ მონდორში გორა
იყო, ის არის, იმ გორის გამოსწორ ტამალისაკენ კუთხეზედ ქუ̂ა ჩა-
გვისვამს; იმ ქვის შესწორ მინდორში დიდი სამანი ქუ̂ა არის, იმ ქჳს
შესწორ ჭიტების სამძღუ̂რამდის არის, ტამალის ხუცის ტამალისათჳს
ფიცით სათიბი გამოერთმია, და გლეხს კაცთ დაებრიყვებინა, ცოტა
სათიბი ჩაუჭერ ხუცის ტამალიას დავანებე. ტამალიელთ სათიბს უჩი-
ოდენ და გაესინჯეთ; სამენახირე საყდარსა და დიდი შარა რომ ჩა-
მოსდევს, იმას იქით, ერთმან-ერთთან ჴელი არ აქუ̂სთ.
მეორეს წელიწადს კიდევ ბატონმა თრიალეთზედ დამაგდო გა-
სარიგებლად, ახლა გავარიგეთ. ვარდის-უბნის ნასოფლარი, სოფელს
გაღმა წყარო არის ქვემო, იმის ასწორ რუმდისინ, რუს აღმა ზეიდამ
ქუ̂ა ჩაგვისუ̂ამს, იმ ქვის გასწორ ტბა არის, იმას შუა ორი ქუ̂ა ჩაგვი-
სუ̂ამს, ტბის იქით პირს ბეშკენაშენის სამძღუ̂არი ზის; იმას გასწორ
ზემო დიდი ფლატო არის, ფლატოს გამოღმა სათიბის პირს მაღ-
ლობი მისდევს, მაღლობს აქეთ წყარო ჩამოდის. ამას ქვევით დარჩათ
ვარდისუბნელთ, და ტამალიას შუა გზის პირს სამძღუ̂არი ქუ̂ა ზის.
იმათ ქვევით ლელი ჩასდევს, სათიბს შეეყრება, გზის სამანს ზევით
მაღლა გორაზედ ამართული ქუ̂ა ზის. კიდევ იმას ზევით მგრგვალი
გორა არის, იმას ზევით სამენახირო საყდარი. ეძინისაკენ ცოტა ღე-
ლე არის, იმ ღელეს შესწორ დიდი მთის ცხჳრი ჩამოსდევს, ასრე
გაგვიჩენია, და ჴევ ღრმას შუა ქვემო ლომისაკენ გორა არის. იქ ქუ̂ა
ჩაგვისვამს. იმას ზეით ხარზინი შესდევს, ყოველგან ქუ̂ა აგვიმართავს
ზემო გორაზედაც ქუ̂ა აგვიმართავს, იმას ზემო ფარავნის გზა შეს-
დევს, იმას შეეყრება. მაღლა მთაში გზის-პირს დიდი ქუ̂ა არის, სამ-
ძღუ̂რად გაგვიჩენია. და კარწახს შუა ქვემო გორაზედ ქუ̂ა ყრილი არის,
იმას ზეით სათიბში სამანი ვიპოვეთ, იმას ზეით გორაზედ ქუ̂ა ჩა-
გვისუ̂ამს, იმას შეყოლებით მთამდისინ. და უზნარიანს შუა, საჯოგის
ჴევს გაღმა ჴრამის პირს მაღლობი არის, იმას შეყოლებით ჴევის-პირს
მაღლობი არის, იმას ზევით წყარო არის, იმ წყაროს კარწახისაკენ
დიდი ლოდი არის, და იმას კარგა ზეით მაღლობი გორა არის. ეს
გორა გაგვიჩენია სამძღუ̂რად; წყალსა და ბალახს ერთმანერთს ნუ და-
უჭერენ. და მეთრევანას შუა გაღმა მთის-ძირში, დიდროვანი ლოდე-
ბია. იმის ჩამოღმა ჴევის პირს ქუ̂ა ჩაგვისუ̂ამს, იმას გამოსწორ გვერ-
დში ქუ̂ა ზის, იმის ასწორ მაღლა გზის-პირს პატარა ქვიანი გორა
არის, ეს ქალაქის გზას შეეყრება და წაივლის სამადლოსაკენ, გზას
იქით კიდევ გორა არის, იმ გორის გასწორ ტბის-პირს ქვიანი გო-
რა არის, და ტბამდისინ ესეები სამძღუ̂რად გაგვიჩენია.

ჲზ.
ჲზ. თრიალეთზე სახასო სოფლები,
სოფლები, ვისიც სამოურავო
სამოურავო არის.
არის.

კარწაჴი გილაქიშვილისა. ქვემო-ანტრაფი მდივ- ზემო-ანტრაფი სარდრი-

ემანი, რატიშვილის. ნის გივისა. სა.
თეთრი წყარო ზურაბ- ავლადიც მდივანბეგისა. საბატე მუსხელაშვილისა.
თარხნისშვილისა. მაჩუ̂თა სარდრისა ხუცის ტამალი რატის-
ზომო ოლფსიც ზუ- ცრიცი სააკაძე ბახუ- შვილისა.
რაბისა ტასი. ვარდის უბანი მდივნის
ქვემო ოლფსი ფალავან სამეხრეო ოთარ მდივ- გივისა.
დისშვილისა. ნისა. იქნა სახასო სოფელი, იზ.
ლომოსო. არწევანიც ოთარ მდივ-
ბოჟონო, მდივანბეგისა. ნისა.

ნასოფლარი.
ერჯევანი ა. ერანი ა. თურანი ა. ზაულისტანი ა.

ჲჱ.
ჲჱ. ახლის და ძველის თევზისათჳს.
თევზისათჳს.

ჴმელი თევზი ასრეა ბაჟზედ: რვა თუმნისა, როგორც მართებუ-

ლია, მეთევზემ აუშხანაში მოაბაროს. ახლისა ზუთხისა და გელაქნუ-
რისათჳს რვა თუმანი, ვექილ-ხარჯს ბარათი მისცენ, და თუ მორჩება,
სხუ̂ა რიგად მოიხმაროს; თუ დააკლდება, კიდევ გაურიგებენ.

ჲთ.
ჲთ. თავლისა და შიგამდეგისა და სახასო ბზისათჳს.
ბზისათჳს.

ხუთი მეჯინიბეთ-უხუცესი არის. ამირეჯიბი ქაიხოსრო. გერმა-

ნოზის შვილი გუგუნა, მოურავის შვილი ავთანდილ, იარალის შვილი
როსებ, რატი შვილი ზურაბ. სხუ̂ა რაც ზინდარი, თავლიდარი, შიგამ-
დეგი და მეჯინიბე და მეჯოგე არის, ველივე სახელდობ ზემოდ
დაგვიწერია. ჩვენად უბრძანებლად სხუ̂ას ნურცარავინ. გამოიყუ̂ანს, ნურც
გაუშვებს, ამ თავლის ცხენისა და ჯორის ზინხანის ბზისა თუ რასაც
ფერის, ამ ქარხნის თავლიდრად ურქმაზას შვილი პაპუა დაგვიყენებია,
ამას ეკითხოდეს, რომელიც ჩვენი თავლა იქნებოდეს, ბედაურის ცხენი-
სა, ულაყისა, ჯორისა და სეისხანისა, ცალ-ცალკე დავთარი დაიჭირონ;
შემომატებულსაც დაჰსწერდნენ და გაცემულსაც, აგრეთვე ახალის კჳ-
ცისა და აჯილღის დავთარი დაიჭირონ.
მეჯინიბეთ-უხუცესი თავის-მაგიერად ცხენს უბატონოდ ნურც გა-
სცემს, ნურც გააბარებს. თუ არ კარზედ და მოედანზედ, სახედნელად
სხუ̂აგან ნუ წაიყუ̂ანს. ცხენები რაც იქმნებოდეს, მეჯინიბეს და ზანდარს
დაჩემებით მიაბარონ. უკეთესი ცხენი ორს მეჯინიბეს სამი; მისი შე-
დეგი ორს ოთხი; მას ქვევითი ორს მეჯინიბეს ხუთი. ასრე ამ წე-
სით დაიჩემონ. რომელიც მეჯინიბისაგან ავად ნაყურები იყოს, იმ მე-
ჯინიბეს ჯარიმით და ცემით გარდაახდევინონ. სამეჯინიბო ბატკანიც თა-
ვლიდარს ებაროს. ვინც უნდა გაგზავნოს, სამართლიანად მოჰკრეფდენ,
ანგარიშს ჰსთხოვდნენ, რაც მოვიდოდეს, ნახევარი ხუთს მეჯინიბეთ-
უხუცესსა, და ნახევარი ზინდარსა, შიგამდეგს და მეჯინიბეებს საჭმე-
ლად ჰქონდესთ. საკომლო ბზეც თავლიდარმა მოაგროვებინოს თავის
ქათმით; თუ რამე ბზასა ჩვენს თავლას მორჩეს, ამ მონარჩომსაც
ასრე გაიყოფდენ და თუ დააკლდებოდეს, ამათვე იშოვნონ. ამას გარ-
დაის ხუთი ულაყი იშოვნონ ჩვენის კარის გამრიგეთ და ამ თავლი-
დარს ებაროს. ბარდანი და იარაღი სალაროს ნაზირმა გაურიგოს.
რაც სახასოებში სამეხრეოს ბზე არ მოუნდებოდეს, იმის გარდა სა-
ხასო ბზეცა ზიდონ. სხუ̂ა რიგად ქუ̂ჱყანას და სოფლებზედ ჴელი არა
აქუ̂ს. ნაგების ბზეს იქ ყარაიის სანადიროდ შეინახევდენ, ნურა მე-
ჯინიბეთ-უხუცესი თავის მამულის ბატკანსა და ბზეს ნუ დახარჯავს.
თავლიდარს ჰკითხონ, რაც ერგოს, ის დაიჭირონ თავეთს წილში.
ცხენის საქმე ქარხნის ნაზარსაც ეკითხჳს; იარაღის საქმე და კე-
თება სალაროს ნაზარის სარგებელი არის. ამ საკომლოს ბზის ათის
თავის მეოთხედი სალთხუცისა არის და მდივნებისა. როგორც სხუ̂ა
სარგო, ისე ეს გაიყოფის.

ო. მეჯინიბეთ ულუფისათჳს.
ულუფისათჳს.

მეჯინიბეებს აქუ̂ს, რაც ქარხანაში ძროხა დაიკლვის, იმისი თავი,

კაცის თავს სამ სამი პური გარეობაში, გ. თუნგი ღვინო; მეჯინიბეებს
საკლავიც აქუ̂სთ, კჳრაში საკლავი ერთი.

ოა.
ოა. მეჯინიბეთ უხუცესთ განწესებისათჳს.
განწესებისათჳს.

მეჯინიბეთ-უხუცესს თჳთო ჴელი ცხენის მუქამალი იარაღი, წე-

ლიწადში თჳთო ცხენის ქერი, ბატონის უნაგირ იარაღს გამონაცუ̂ალში
წილი მეჯინიბეთ-ხუცესაცა აქუ̂სთ; სხუ̂ა თავლიდარისა არის. დუშალი-
კის ნახევარი მეჯინიბეთ-ხუცესისა არის.

ობ.
ობ. იასაულებისათჳს.
იასაულებისათჳს.

ყორღანას შვილი ჯიმ- გლურჯიძე იონათან საჩინოს შვილი ფარემუ-

შიტა. შანაზარას შვილი ფა- ზა.
როინას შვილი გიორგი რემუზა შალიკას შვილი.
ყორღანას შვილი იეგანა ყორღანასშვილი ფირა- თულას შვილი კაცი.
ყორღანას შვილი ბეჟან ლა ა ანათელი ედიშერა.
არეშის შვილი რამაზი მარიამული რამაზა. თულას შვილი გიგიტა.
ყაფარასშვილი ედიშერა მარიამული გრიგოლის დალალასშვილი თამაზა.
გოგიბედაშვილი დავრიშა შვილი ყორღანას შვილი ავთან-
ვახუშტის ძმა პაპუა. მარიამული ბერი. დილა.
შანშიას შვილი ნაზარა. მარიამული ბერუა. იქმნა ჯამი კგ.

ოგ.
ოგ. ბატონის ჯარიმისათჳს.
ჯარიმისათჳს.

ბატონი რომ გაუწყრეს ვისმე და ჯარიმა ჰსთხოვოს, თუ აპა-

ტივოს, იასაული საიასაულოს მრთელს ნუ გამოართმევს, მესამედი გა-
მოართუ̂ას. მუშის ათის თავს იასაულები ნუ აიღებენ; არც ყოფილა,
და ნურც აიღებენ.

ოდ.
ოდ. იათაღის აღწერისათჳს.
აღწერისათჳს.
 იათაღის აღწერა იყო პირველვე განწესებული, და ახლა აღმო-
ჰკუ̂ჱთეს.

ოე.
ოე. იაღლუჯის საყორუღოსათჳს.
საყორუღოსათჳს.

ბატონის მამულის იათაღში რაც ცხუ̂არი დადგების, დაუთუ̂ლიან,

ასზედ ერთს ცხუ̂არს საბატონოთ აიღებენ, იმისი ათის თავი სამი წი-
ლი მეყორუღისა და მეოთხედი სალთხუცისა და მდივნებისა. რაც
ძროხა დადგების, უნდა დათუ̂ალონ; ბატონის ყმას ჯავანშირს გარდა,
სხუ̂ა ვისიც იყოს, ზროხაზედ ნახევარ-შაური აართვან; ერთი ბისტი ბა-
ტონისა არის, ერთი ფული მეყორუღისა. ეს ნახევარი შაური დიდს
ზროხაზედ აიღების, ტანა ზროხაზედ არ აიღების. მეყორუღის ია-
თაღზედ ერთი თოხლი და ერთი ჩეფიჩია; ერთი აბასი სამასპინძლოა,
ან აბაზის ღირებული რაც ცხენი დადგების, დაუთვალონ. ცხენზედ შვიდს
ფულს გამოართმევენ, ამისგან ნახევარ შაური ბატონისა არის და ორი
ფული მეყორუღისა. ჯავანშირის საქონელზედ არა ეთხოვებისრა; გა-
რეშე კაცი ჯავანშირს ვინც დგომას მოინდომებს, მეყორუღის უკი-
თხავად ვერ დადგების.

ოვ.
ოვ. იარაღის კეთებისათჳს.
კეთებისათჳს.

იარაღის საქმე და კეთება ყოველივე სალაროს ნაზირის საქმე

არის.

ოზ.
ოზ. ყარაიის კონისათჳს.
კონისათჳს.

ყარაიის კონის საქმე ასრე გარიგებულია როსტომ მეფისაგან: რაც

კონს თევზი მოხუ̂დებოდეს, თორმეტისაგან ათი საბატონოდ უნდა
გარდაიდვას, და ორი სათაოდ უნდა აიღონ. ამ ორისაგან, ერთი სუ-
ფრაჩმა და სარქარმა უნდა გაიყონ და ერთი მეკონეთ ერგებოდეს, ამ
წესით რომე, რომელიც უკეთესი თევზი იყოს, ჩვენთვინ უნდა გარდას-
დვან. რაც ჩვენთვის თევზი ავიდოდეს, იმისგან მესამედს ჩვენს სა-
საფლაოს და ბატონს კათალიკოზს გარდაუდებდენ ამ წესით და ყარა-
იას ნურა კაცი ნუ გარდავლენ. ეს კონი გაბაშვილებს უნდა ებაროს;
ერთი კათალიკოზის აზნაურ შვილი თაზის შვვილი, ან ანჩისხატის დე-
კანოზის შვილი მესხის შვილი, ამ ორში ერთ-ერთი იდგეს. ამ კონს
რაც ქჳთ შევსება მოუნდება, ელის კაცმა უნდა შეავსოს.

ოჱ.
ოჱ. კახეთისა
კახეთისა და ქართლის სამძღუ̂რისათჳს.
სამძღურისათჳს.
რისათჳს

ქართლისა და კახეთის სამძღუ̂არი, ჴევ-ძმარის ყჳთელი ფლატე,

ქჳთკირს გაღმა სერის გზა რომ შესდევს, ავა მაღალს ლილოზედ, დი-
დი მუხაა.
 ოთ.
ოთ. კოდის პურისათჳს.
პურისათჳს.

კოდის პურისა, თუ აწერამდინ სად რამდენი გამოვა. არის ზემო ქარ-

თლი, ბოგანოს გარდა, თარხანი და გამომღები საკომლო — ქა. ამისგან
თარხანი არის ნკ. გამომღები ქით. ამ გამოსაღებს სძეს საკომლო
პური ათ ლიტრიანითა კოდითა ორი. ქერი სძეს რვას ლიტრიანის
კოდითა ორი და ნახევარი, იქნების ერთი საკომლო ლიტრა ორმოცი,
კომლზედ სძეს ქათამი — ა, ბზე საკომლოზედ ზარი ა. სამეჯინიბო.
კოდის პურის ათის-თავი რაც დადგების, სამი წილი მეკოდის პურისა
არის, და მეოთხედი სალთხუცისა და მდივნებისა არის ქათმით.

პ. კოჟორზედ ტკბილის ზიდვის ულაყის შეწერილობი-

შეწერილობი-
სათჳს.
სათჳს.

დურნუკს ულაყი ათი. შულავერს სამოცი. ტაშირიდამ ორმოცი.

ეკლესიას რვა. შულავრის ამალადამ უნ- ჯუ̂არარიდამ ერთი.
ქვენი ბოლნისს ორ- და იქირაონ . . ნ დამბლეტიდამ ერთი.
მოცდა ათი. თრიალეთიდამ ორმოც-
ხინძორ კუტიდამ ერთი. და ათი.

პა.
პა. კავთის-
კავთის-ჴევისათჳს.
ჴევისათჳს.

კავთის-ჴევს სახლობს გლეხი სახასო კომლი კგ; მათი საბატო-

ნო გამოსაღები, გუთანზედ სამი დღე ჴუ̂ნა, ფარცხუ̂ა, მორწყუ̂ა, გალე-
წვა და ჩამოტანა, სამეხრეოს შენახუ̂ა. ამისი ნათესის მორწყუ̂ა და ჩა-
მოტანა, ამას სძეს გაცემულს სამი დღე მკა, ზიდვაზედ თჳთო ურე-
მი კომლად, სამს დღეს ლეწვა თჳთო ჴარითა, კაცით და კევრით. ზუ̂-
რის მუშაობაზედ მუშაობა კომლზედ კონა ხარი – გ; ნეხვი ჯინი სა-
მი; სამი დღე ბარვა. კიდევ სახასოს სძეს ღალა სარწყავში ოთხი პა-
ტრონს, ერთა ბატონს; ურწყავში მეექუ̂სედი ბატონს, კულუხი ოთ-
ხი პატრონს ერთი ბატონს; საშობაო ძღუ̂ნისათჳს ცხუ̂არი – დ; საა-
ღდგომო ცხუ̂არი ოთხი; საბალახე ცხუ̂რისა და ღორისა პირის თავი,
ნახირის-თავი, საური, ბოგანოზედ ორი შაური, კოწახური საპალნე
ერთი; ისრიმი საპალნე ერთი, ხის შეწერა, ყაბახის ჩამოტანა, ბატონი
თუ მიბრძანდეს, სამასპინძლო, საქუ̂რიო. ტფილელისა და წინამძღუ̂რის
ყმას აქლემის მალთი. — კავთის-ჴევის მოურავის სარგო, გასამყრელო
ჴარი — ა, თავის-გასამტეხლო ჴარი; მამულიანზედ ტკბილი კოკა — ა.
კომლზედ ქერი კოდი; კომლზედ თივა კონა — ლ. სამასპინძლო მა-
მულიანზედ თოხლი ა, ქათამი ა, ღვინო კოკა ა, პური კოდი ა,
ქერი კოდი ა. საახალ-წლო კომლად ქათამი, ღვინო თჳთო საღვინე,
სააღდგომო ძღუ̂ჱნი; ვისაც ცხუ
ෝ არი ჰყავს, ბატკანი. გუთანზედ ერთი
დღე ხუ̂ნა, ფარცხუ̂ა, მორწყუ̂ა, მომკა, შეტანა, ერთს დღეს ბარვა. – კავ-
თის-ჴევის მამასახლისისა, მოყალნეზედ გასამყრელო-მარჩილი, ერთს
დღეს მკა, მეკულუხე კაცზედ თითო კოკა ტკბილი. – კავთის-ჴევის ნა-
ცუ̂ლისა აგრევე. – კავთის-ჴევის ხასადრისა, ზუ̂რისა და ჴოდაბუნის
ათის თავის ნახევარი. – კავთის-ჴევის მესთუ̂ლეს კულუხის გამომღებზედ
თითო კოკა ტკბილი, თითო ქათამი, თითო ლიტრა ქერი, თითო
საღვინე ღვინო. – კავთის-ჴევის ზუ̂რის მუშას ხვნაში პური კოდი – მე.
ღვინო კოკა — ლვ. მეხრეს კოდი, იბ.

პბ.
პბ. კახურის ელისათჳს.
ელისათჳს.

კახური ელი რომ ჩვენს მთაზედ გამოვიდა, და ან სხჳს ქვეყნისა,

იმას აძეს ალაჩუხზედ ფლური – ა. პირზედ ცხუ̂არი შვიდი, ათის-თავის
მეოთხედი სალთხუცესსა და მდივნებს.

პგ.
პგ. კარის ყაფიჩისათჳს.
ყაფიჩისათჳს.

კარის ყაფიჩი ედიშერას შვილი პაპუნა, ამისი თაბუნი თათარი

ბაინდურა უსეინა.

პდ.
პდ. ინდოს ლანჩპარისათჳს.
ლანჩპარისათჳს.

ლანჩპარი ჰინდოსი, თუ რა სძეს, უნდა გამოიღოს მახტა კო-

მლზედ აბასი ხუთი, ქოდავი ერთი შაური, სანავროზო და სამასპინ-
ძლო უნდა გამოიღოს; ოდუნ ახჩა გვიპატივებია, იოლჩის შვილების
თაბუნმა მასთა აბაზი, კომლზედ სამი ქოდავი, შაური ერთი, ოდენ ახჩა
სანავროზო და სამასპინძლო, რაც ბატონის რუებიდამ ბრინჯი მოვა,
ან რასაც ალაგიდამ თუ ბრინჯის იჯარა არის, იმისი ათის-თავი სალთ-
ხუცისა და მდივნებისა არის, სხუ̂ას კაცს ჴელი არა აქუ
ෝ ს, და თუ იჯა-
რად არ არის, ვინც ჴასადარი იქნების ათის-თავს ნახევარი ხასადრისა
არის, და ნახევარი სალთხუცისა და მდივნებისა. – ითესების ბრინჯი ამირ
ჴასლუ ქორ არხის რუზედ თაღარი ოცი. ამირ ხასლუ ყანდიმალას
რუზედ თაღარი ხუთი – ფადარ ალიას პატარას რუზედ თაღარი ცხრა. –
ალავარს თაღარი ოთხმოცი. – ნაჯბადინის რუზედ თაღარი ას ოცდა-
ათი ჩანახი ი. — ჩალაბლუს რუზედ თაღარი ოთხმოცდა თოთხმეტი,
ჩანახი ოცი. — ნაგებში ინდოს რუზედ თაღარი ოთხმოცი. შულავრის
ბოლოს თაღარი თერთმეტ-ნახევარი. — კიდევ ითესების რვა და ნახე-
ვარი თაღარი აქავ. — შლგელ დიღლის რუ. — არის ამ რუების ლანჩბარი
შაჰგელდასი კომლი, ყარმანლუ ჰინდოსი კომლი ნე. იორ არხისა
კომლი, იბ. შულავრის ბოლოს მოლისა კომლი, იბ. ფათს თაბუნი
ლანჩბარი კომლი — გ. ყადარ ალია იჯარა. ლაქი მახტა არის ლიტრა — ტ.
ერთი ლანჩბარი დასთესავს ერთს თაღარს ჩალთუკს, ამისგან რაც გა-
მოვა, ჯერ ერთს შუადამ ისრევ თესლად აიღებენ. იმას გარდა რაც
დარჩების, ხუთისაგან ერთი ღალაც არის; დარჩების ოთხი წილი,
ამისგან ნახევარი პატრონისა არის, და ნახევარი საბატონოა, ჩალთუ-
კი ერთი თაღარი რომ დანაყონ იე. ლიტრა ბრინჯი თაღარზედ ბა-
ტონს უნდა მოართუ̂ან, თავეთის ულაყითა ქარხანაში უნდა მოიტანონ.
ვისაც რუ აბარია, ლანჩბარი კომლზედ თითოს აბაზს ყონახლულს მის-
ცემენ; ჩინბაში ასრე არის თაღარზედ ერთი აბაზი, თუ უცხო მუშა
მომკის თერთმეტის თავს ძნას აიღებს, და მუშა ერთს აბაზს ტარუ-
ღას მისცემს, და თუ თვითონ ლანჩბარი მომკის, აგრეთვე ძნას ის
აიღებს, და აბაზსაც მისცემს. ვინც გარეშე კაცი მოვა ბოსტანს დას-
თესავს, ექუ̂სს შაურს მოურავს მისცემს. ჯარიმა თუ რამ გამოვა, ბა-
ტონისა არის, ათი შაური მოურავისა. ლანჩბარს ბელბაასი ერთს წე-
ლიწადს ერთს ლანჩბარს მიეცემის ერთი აბასი, მეორეს წელიწადს
გასაკეთებლად ორი შაური, აგრეთვე ყოველს წელიწდს ასრე იქმნების.
ლამჩბარზედ რომ ბატონის ბრინჯი დარჩეს, თუ ახლის ბრინჯის მო-
სავლამდი მოიტანა ხომ ის არის, თუ არა და ვერ მოიტანა. თუ
ახალმან ბრინჯმა მოუსწროს, ძჳრად იყოს თუ იაფად, ბატონს ლიტრა-
ზედ შაური უნდა მოართუ̂ან. ამ რუებმა ბანბა რაც მოვა ხუთზედ ერ-
თი ბატონისა არის, პურზედ, ქერზედ და ფეტვზედ შვიდზედ ერთი
ბატონისა არის. აბრეშუმის ქუმზედ ვინც სახასო ქუმს შეკრავს სამი
ბატონისა არის; იმისი მოსავალი და ორი ლანჩბარისა. ვინც თავისს
მამულში შეჰკრავს, იმისი მოსავლისა მეხუთედი ბატონისა არის. ვინც
ჰავაიათ ბატონის მამულში შეჰკრავს, იმისი ნახევარი ბატონისა არის,
ნახევარი შემკუ̂რელისა. ამისგან ტარუღისა არის ქუმზედ ერთი გული
აბრეშუმი, ამის გარდაისად რაც საბატონო აბრეშუმი დადგების, იმისი
ათის თავი ნახევარი სალთხუცისა და მდივნებისა, და ნახევარი ტარუ-
ღისა; ამ აბრეშუმის მოსავალში რომელიც სახასო ქუმი არ შეიკრვის,
და ჰავაი ქუმები შეიკრვის, გაღმა თუ გამოღმა იმისი ათის-თავი სალთ-
ხუცისა და მდივნებისა არის; სხუ̂ას ჴელი არ აქუ̂ს.

პე.
პე. მეთოფეთ უზბაშებისა და მეთოფეთ რიგისათჳს.
რიგისათჳს.

ავალის შვილის უზბაშის ქაიხოსროსათჳს გაგვიჩენია წელიწადში

მინალთუნი ექვსი, ამას გარდაისად თავის თაბუნს ორმოცს კაცზედ
თითოს აბაზს კაცის-თავს წელიწადში აართმევდეს. ამ უზბაშის ულუ-
ფა დღეში ლავაში ორი, მანდაური ორი, უდიდმარხოთ კჳრაში ღვი-
ნო ლიტრა ხუთი, დიდმარხუ̂აში შაბათს-კჳრას თჳთო ლიტრა; ჴსნილ-
ში ორს კჳრაში ერთი ცხუ̂არი, სამარხო კჳრაში ნახევარ ლიტრა მი-
სის ნიგუ̂ზითა, მარილი კჳრაში ჩარექი ერთი; ქრისტეშობის მარხუ̂აში
ოთხშაბათ პარასკევს გარდაისად დღიურ თითო წყვილი მკერდა,
თვეში ქონი ლიტრა ერთი. ამის თაბუნს ორმოცს საბატონოს კაცის
შვილს ჯამაგირი წელიწადში კაცის თავს მინალთუნი ექუ̂ს-ექუ̂სი, ულუ-
ფა კაცის თავს ლავაში ორი, ორმოცთ ჴსნილში დღეში ერთი ცხუෝ ა-
რი, მარხვით დღეში სამარხო ლიტრა ერთი, ნიგოზი, ქსანი ერთი, მა-
რილი ნახევარ-ჩარექი, ქრისტეშობის მარხუ̂აში, ორ შაბათს ოთხ-შა-
ბათს და პარასკევს, დღეში ხიზილალა ლიტრა ერთი. ამ სხუ̂ას დღეებ-
ში დღიურ მკერდა წყვილი ოთხი, რადგან თევზი და ჴიზილალა ეძლე-
ვათ ამ მარხუ̂აში, სამარხოს ნუღარ ითხოვენ; ღვინო კვირაში საპალნე
ერთი, დიდ-მარხუ̂აში ღვინოს მისის ანგარიშით შაბათ კჳრას მისცემ-
დენ. შეშა ზამთრივ დღიურ საპალნე ერთი, ზაფხულ დღიურ ცალი
ერთი. უსბაშის როსტომის ჯამაგირი წელიწადში მინალთუნი ხუთი.
და თავის თაბუნის ჯამაგირზედ თავს წელიწადში თჳთოს აბაზს
აართმევდეს. ამისი ულუფა როგორც ზემორე ქაიხოსროს ულუფა და-
გვიწერია, ისრე ამას მისცემდენ. ამის თაბუნს ორმოცის აზნაურის შვი-
ლის ჯამაგირი წელიწადში კაცის თავს ხუთ-ხუთი მინალთუნი, და
ამათი ულუფა როგორც ზევით ორმოცის თავადის შვილისათვის და-
გვიწერია, ისრე ამათ მოსცემდენ. — თურქისტანისშვილის უსბაშის ქაი-
ხოსროსი ჯამაგირი წელიწადში სამი თუმანი, თავისის თაბუნის ჯა-
მაგირზედ ნურას აართმევს; ამისი ულუფა როგორც ზეითის უზბა-
შებისათვის დაგვიწერია, ისრე ამას მისცემდენ. — ამისის თაბუნისა ორ-
მოცის აზნაურშვილისა და მსახურისათვის გაგვიჩენია, კაცისათვის წე-
ლიწადში ოთხ-ოთხი მინალთუნი. ამათი ულუფა როგორც ზევით
ორმოცის აზნაურ-შვილისა სწერია, ისრე იმათ მისცემდენ; შეშა რო-
გორც კარზედ უღიათ, ისრევ აიღონ, და სხუ̂ას ნუ აიღებენ; პური დღე-
ში კაცის თავს ლავაში ორი, და მგრგვალი ორმოცი. რამდენჯერ მე-
ჯლისი იქნებოდეს, თითოს უზბაშის თაბუნს ფლავს მისცემდენ. სხუ̂ა
ამათი სარგო ეს გვიბრძანებია: ბატონი სადაც ბრძანდებოდეს, ქალაქს
თუ გორს, ელში თუ სხვას ადგილს, რაც იქივ ერთმანერთის მოჩივარ-
ნი იქნებოდეს, იმათზედ იასაულად ეს მეთოფენი დადგებოდენ, სხუ̂ა-
გნიდამ მოსაყუ̂ანზედ ნუ წავლენ, ნურც დადგებიან, რასაც საიასაულოს
აიღებდენ, მეოთხედს ეშიკაღას-ბაშს მოუტანდნენ; სამას წილიდამ ერ-
თი წილი სამსავ უზბაშებსა, და ორი წილი დარჩების: ერთი წილი
ამისგან ზედამდგომელსა, ერთი სულ ყველას მეთოფეთა. ეს უზბაშე-
ბი, და ეს ას-ოცი მეთოფე ყველა ყულარაღასისათვის მიგვიბარებია;
მისი თაბუნნი და ჴელქუ̂ჱვითნი იყუ̂ნენ; ამათს სამართალსა და რიგსა
ის იქმოდეს, დგომის საქმე და ქეშიკობისა როგორც ნაბძანები აქუ̂სთ,
ისრე მოიქცნენ; თჳთო ცხენი და თჳთო თოფი ყველამ მოიყუ̂ანოს და
მოიტანოს; ამათი ჯამაგირი ქადავზედ დაგვიწერია და იქიდამ აიღებდენ.

პვ.
პვ. მდივნების სარგოსათჳს.
სარგოსათჳს.

მდივნების სარგო ყოველს წელიწადს გარდაკუ̂ჱთით ბევრი მო-

ვა თუ ცოტა: ზარაფხანიდამ, თუმანი თორმეტ-ნახევარი; ჩელიექიდამ
თუთხმეტი მინალთუნი; ტყვის ბაჟიდამ, რაც დადგების, თერთმეტის
თავის მეოთხედი; აგრევე ყაფნიდამ, აგრეთვე არაყხანიდამ; ყასაბხანის
მაგიერ ქარხნიდამ ქონი ლიტრა; ელის ეთაზის თერთმეტის თავის მეო-
თხედის ნახევარი; აგრეთვე ქოდავიდამ, ქალაქის ბაშმალზედ ნახევარ შაუ-
რი; ყაიყულის მალიდამ თავზედ ნახევარი შაური, აგრეთვე ბოლნისის მალიდამ;
აგრეთვე შულავრისა, და თეთრ-სოფლიდამ; აგრეთვე ტაშირიდამ; დიღმის
მალიდამ თავზედ სამ ფულ ნახევარი; გორის მალიდამ თავზედ ნახევარ
შაური; კოდის პურის თერთმეტის თავის მეოთხედის ნახევარი; აგრევე
საბალახიდამ; აგრევე პირის-თავიდამ; აგრევე ნახირის-თავიდამ; აგრევე
ზუ̂რებისაგან, კულუხისაგან, სახასოს პურისა და ღალისაგან; სადიასახლი-
სოს ერბოს გარდაისად, სხუ̂ას სახასოს ერბოების თერთმეტის თა-
ვის ნახევარი; აგრევე აღამათისა; თუთხუს თერთმეტის თავის ნახევა-
რი მეოთხედისა; აგრევე იაღლუჯის საყორუღოსი, ბრინჯისა და აბრე-
შუმისა, როგორც სალთხუცისათჳს დაგვიწერია, ისრე იმ რიგად იმდე-
ნი მდივნებს ერგება; გლეხის გაცემას კომლზედ მარჩილი; გათარხნე-
ბაზედ კომლზედ მარჩილი; მდივანბეგებთან სამდივანბეგოს მესამედი;
იჯარებზედ საწიგნო ოქმისა; გილანისა, ფუშთუქუნისა, სუნისა, ზარა-
ფობისა, ელიაღასისა, ამათს ოქმებზედ საწიგნე; საკომლო ბზიდამ თერ-
თმეტის თავის მეოთხედის ნახევარი; ჯამაგირის წიგნის სარხათზედ
თუმანზედ აბასი; ფუშთუქუნისა ბარხნის წილი.

პზ.
პზ. მურდრისათჳს.
მურდრისათჳს.

გლეხის გაცემაზედ კომლზედ მარჩილი; სამოურაოდ რომ გას-

ცეს, კომლზედ აბასი და ორი ფული; გათარხნებაზედ კომლზედ ექუ̂-
სი შაური; კოდის-პურის გაცემაზედ ცხრა აბასი, თითო მჴარისაზე,
აგრევე საბალახეზედ, აგრევე ნახირის თავზედ, პირის თავებზედ – თი-
თო მარჩილი; გილანს წამსვლელზედ სამი მინალთუნი; მუფასაზედ
ექვსი მინალთუნი; თათრის ჯამაგირზედ თუმანზედ შაური; ინამზედ
თუმანზედ აბასი; ქალაქის ბაჟის ოქმზედ თორმეტი მინალთუნი; თამ-
ბაქოს იჯარაზედ, რამდენს თუმნათაც აიღებენ, თუმანზედ შაური; კა-
რაფზედ თორმეტი მინალთუნი; დაბახანაზედ თუმანზედ შაური; აგრე-
ვე ყაფნისაზედ; ბატონის განაჩენზედ თუმანზედ აბასი; არაყხანაზედ
თუმანზედ შაური; ცარიელის საკომლოს მიცემაზედ ექუ̂სი საური, მუ-
შთუქუნის ბარხნიდამ საპოვნი ლიტრა – ა; ბროწეული – ე; ზეთის-ჴი-
ლი ჩარექი – ა. ხახვი ლიტრა – გ. – სხუ̂ა ამისი შემდგომი მდივანბე-
გის განაჩენის ბოლოს იძიეთ; სხუ ෝ აგან ვიპოვე და იქ დავსწერე, აქ არ
დაეტია.

პჱ.
პჱ. მკერვლებისათჳს.
მკერვლებისათჳს.

მკერვალი ბაბადიში. ჯანშიას შვილი ქაიხო- ადამ ნაბიჭვარი.

სულხანის შვილი გი- სრო. ეძნელი გოჩალა შვილი
ორგი. ჯავანა სეხნიას შვილი. შოშიტა.
პენტელა ასლამაზა. მუსხელას შვილი ზაა- როსტიასშვილი ასლუა.
ჭონი ფარსადანა. ლის შვილი. იქივ ყალანდარა.
მენაბდის შვილი ქიტა.

პთ.
პთ. მემანდრებისათჳს.
მემანდრებისათჳს.

მემანდარბაში ბახუტა. თუმანის შვილი თამაზა. ქვემო ანდრაფს მახა-

მემანდარბაში ალიხანა. დოსოდია. რაშვილი.
მემანდარი ხოზია. სიამარადის შვილი ო- გიგოლას შვილი ადია.
ტია. ავლაელი ბერია.

ჟ. მესაკლავეთათჳს.
მესაკლავეთათჳს.

არეშის შვილი როინა არეშის შვილი გასპარა. არწენელი პაატა.

ოჯის ძმის წული ავ- გილაური რამაზა. ხატუას შვილი კავთის-
თანდილა. ტატია. ჴეველი.
პარუნ სარქისას შვილი მეცხუ̂არე გიორგი. თევდორე კავთისჴეველი.
უთრუთა. ცრიცელი ივანა. დავითა.

ჟა.
ჟა. მეჯოგეთათჳს.
მეჯოგეთათჳს.

მეჯოგის თავლიდარი მეჯოგე ვართანა. ბიძუა.

თამაზა. იქივ პაპა. ემნელა მირველას შვი-
შირუასშვილი ვართანა. ენაგელი სასლანა. ლი პაატა.
სამეხრეოელი პაპიას ბასილას შვილი მახარა.
შვილი.

ჟბ.
ჟბ. ქორის მებადურთათჳს.
მებადურთათჳს.

მებადური იმედა. სარკინელი ნანას შვილი. შულავრელი ალიხანას

ქვემო ბოვნელი ქარა- შუაბოვნელი შარუას გა- განაყოფი.
ხაშვილი. ნაყოფი. კერტას სოფელში ალა-
ტალავერს დავითა. მახარა. ვერდა.
მათეს შვილი გოგია.

ჟგ.
ჟგ. მეჯინიბეთათჳს.
მეჯინიბეთათჳს.

მეჯინიბე დიღმელი პა- იქივ ნაჭელას შვილი იქივ ჴიზანას შვილი

პუა. რამაზა. ბასილა.
იქივ ჯანაკარას შვილი. იქივ გიუას შვილლი. იქივ სარქისა.

ჟდ.
ჟდ. მერიქიფეთათჳს.
მერიქიფეთათჳს.

მერიქიფე ზუბიტა. დალაქი მელქუა. ხოზიას შვილი იესე.

მერუას შვილი გიუა. ნინის შვილი გიორგი. იქივ შიო.

ჟე.
ჟე. მოხელენი თუ როგორ მოიქცნენ,
მოიქცნენ, მათთა რიგთათჳს.
რიგთათჳს.

რომელმანც ჭამის მოხელემან და მოსამსახურემ თავის სამსახუ-

რი გაათავოს, და იქ დგომის ნისპათი აღარ ჰქონდეს, კარში გავი-
დოდეს და იქ იდგებოდეს.
ნურც ეშიკაღას-ბაში და სალთ-ხუცესი, ნურც ბოქაულთ-უხუცესი
 და სოიბათ იასაული, თავ-თავისთჳს, ჴონჩას ნუ დაადგმევინებენ; რაც
ყაბი მორჩებოდეს, გარეთ გაიტანდნენ. ნაზირი და სოიბათ იასაული
დაადგებოდეს, და ზეზედ მდეგს ჴელ-ჯოხიანს ყულსა, ყაფიჩსა, მე-
თოფეთ ყაფიჩსა და იასაულსა რასაც ასნაფს მოხელეს, ზოგს ყაბით,
ზოგს ბოშყაბით, როგორც გახვდეს, იმ გუ̂არად გაუყოფდენ.
როდესაც ეშიკას-ბაში და სალთხუცესი დაჯდებოდენ, ბატო-
ნის წინადამ სუფრაჯმან საჭმელი მიართუ̂ას. სუფრის-აღებამდინ სა-
ჭმელს ნურვინ აიღებს. რა ხან სუფრის აღება ბრძანოს, ყოველს მო-
სამსახურეს ყულუხჩს ხონჩით-და-ხონჩით ყოველს ასნაფს სოიბათ,
იასაულმა მისცეს.
ყაფიჩისა ასრე იქნას: რომელსაც სახლში ბატონი ბრძანდებო-
დეს, ორი ყაფიჩი იმ სახლის კარზედ დადგებოდენ. რაც ამაში ყუ-
ლუხჩი არ დაგვიწერია, მის მეტს მოსამსახურეს ნუ შემოუშვებს. ამ
სახლის კარს-გარეთ ყაფიჩის მოკიდებით სხუ̂ანი ყაფიჩები და მეთო-
ფენი წარიგებით იქით და აქეთ დადგებოდენ. მემაშიეთ რომ დარბაი-
სელთ მაშია აიღონ, ქვევით დააყენონ, ნუ წამოახვევენ.
ჯარჩები, თალიშები და იასაულები გარეთ დიდის კარის ყაფი-
ჩთან დადგებოდენ, და რომელიც სამსახური უბრძანონ, ათავებდენ. ამა-
თაც საჭმელს მისცემდენ.
სალთხუცესი და ნაზირი სუფრის გარიგებამდინ იქ იდგებოდენ,
კარგ-გუ̂არად მიაღებინებდენ. კარში საჭმელს ნურავის გაატანინებენ.
აგრეთვე სუფრის მიღებამდინ, ერთი მდივანიც იდგებოდეს: ან წი-
გნის დაწერა ითქმის, ან სამართალი რომ ჩამოვარდების, ეგების ბა-
ტონმა ბძანოს რამე.
საჭმელი ოცი ყაბი გაკეთდეს თუ სამოცი, ერთს ყაბს ფარეშებს
მისცემენ. თუ ოცს ნაკლები გაკეთდეს, ყაბს ნუ მისცემენ.

ჟვ.
ჟვ. მუშამბის სახლის რიგისათჳს.
რიგისათჳს.

თუ ბატონმა მუშამბის სახლში ბრინჯიანი ჭამა, ერთი ეშიკა-

ღასი დადგეს და ერთი ბოქაულთ-უხუცესი, ერთი სოიბათ იასაული,
ერთი აბდარ-ბაში, ორი სხუ̂ა აბდარი, ერთი ფარეშთ-ხუცესი. ორი თუ-
შმალი, ოთხი სუფრაქეში, ორი მეშარბათე, ერთი მეღჳნეთ-ხუცესი, ერ-
თი პირის-მეღვინე, ერთი შიგამდეგი, ორ-ორი მეღვინე, ერთი ბა-
ტონის ყალიონ-ყორჩი, ერთი სხუ ෝ ა ყალიონ-ყორჩი. ესენი იმავ ზე-
მოთის წესით იმსახურებოდენ.
თუ მუშამბის სახლში ფლავიანი სადილი ბრძანოს, ცხრა ყაბი
ფლავი გააკეთონ, სამი ყაბი ბატონის-წინ-დასადგმელი, და ექუ̂სი ყაბი
საჯერგოა; ძროხა ერთი, მისის აშითა და ბორნითა.

ჟზ.
ჟზ. მეკოდის-
მეკოდის-პურეთათჳს.
პურეთათჳს.

ჩუ̂ჱნი ბრძანება ასრე არის, და ქვემო ქარხნის ნაზირის დავთა-

რი და ქარხანაში შემოსასვლელი ჩვენის მოსავლისა, შემომტანის, წა-
სლვისა მოსაქმისა რიგი და წესი ასე გვიბრძანებია. მოსაქმემ ასრე ისა-
ქმოს, და იმ კვალად სალთხუცესსა და ჩვენის კარის გამრიგეთ, და
ქარხნის ნაზირს ასრე ანგარიშს მისცემდენ.
ვინცა ვინ მეკოდის-პურენი ჰამასალად მქონებელნი, თუ ისრე ერ-
თის წლით მჭირავი, რომლისაც მჴრისანი იყუ̂ნენ და ან დღეის წა-
ღმა იქმნებოდნენ, კოდის პურის გამოსაგზავნათ რომ წავიდოდნენ, მკა-
თათვეს, მარიამობის-თვეს, ენკენის-თვეს, ღვინობის-თვეს, გიორგო-
ბის-თვეს, ასეთი ბეჯითი მოსაქმენი იყუ̂ნენ, რომ სხუ
ෝ ას საქმეს ნურას
გამოეკიდებიან; ვისაც ჩვენი კოდის-პური ედუ̂ას და დავთარი ჴელთ
ეჭიროს, იმ კაცთ იმ ხუთს თვეში თავეთი კოდის-პური მისის ქათ-
მით გორს მიმტანთ, გორის ამბარდანთან ჩამოიტანოს, როგორც
გაჩენილი არის იმ კოდით და იმ საწყეოთი. კოდის-პური ერთი სა-
კვამლო ოთხი კოდი პური არის, ამიტომ რომ ქერი რვა ლიტრა ჩა-
ვა კოდშია, და პური ათი ლიტრა ჩავა.
ამბარდანმა ეს ქნას: რომელსაც სოფელში კაი პური მოვა და ამ
ალაგს გვარობს, იმ რიგის სოფლის კაცს კარგი პური და კარგი ქა-
თამი გამოართვას; ნურც გლეხსა უზამს ძალასა, და ნურც ჩვენს სამ-
სახურს წაახდენს. მეკოდის-პურემ გლეხი კაცი არ-დასაჯონ, შეტყო-
ბინებული იქნების, და როგორც ამათს ალაგში იქნების, იმ გუ̂არს პურს
ჩაიტანს; თუ ამათმა მეკოდის-პურემ ამ ხუთს თუ̂ჱში ეს კოდის პუ-
რი მის ალაგს არ მიაბარეს, და ქრისტეს შობის თვეში ანგარიში არ-
მოგუ̂ცეს, მეკოდისპურემ იმ სახელოზედ ჴელი აიღოს, და ორმოცი
მარჩილიც მოგუ̂ართუ̂ას; თუ გლეხმა კაცმა არ დაუჯეროს ჩვენ მოგუ̂ა-
ხსენოს, ჩვენ ვიცით და იმ კაცმან.

ჟჱ.
ჟჱ. მურაბისათჳს.
მურაბისათჳს.

მურაბას, მწნილებს ნაზირი მეშარბათეებს გაურიგებდეს; ასე გან-

გვიწესებია.

ჟთ.
ჟთ. მეჯლისის პურისათჳს.
პურისათჳს.

მეჯლისისა ასრე ქნან: რასაც სახლში ბატონმან მეჯლისი ბრძა-

ნოს, იმ მეჭლისის კაცნი დასწერონ და რაც დაიხარჯოს, ის პური
იმ დღეს დასწერონ და ჩააგდონ; სტუმრისა იმაებში არ-არის, ამას
ცალკე დასწერდნენ.

რ. მდივანბეგის გარიგებისათჳს.
გარიგებისათჳს.

ნებითა და შეწევნითა ღუ̂თისათა, და წყალობითა დიდის ჴელ-

მწიფისათა, ჩვენ ქართველთ მეფისა, სრულიად ერანის სპასალარისა,
ყანდაარისა და ქირმანისა ბეგლარ-ბეგისა, ზირიშქისა და ჰიალათის
მჭირავისა, ჩვენის ძმის მეფის პატრონის შაჰნავაზ-ხანის მაგიერად მყო-
ფმან, ერანის მდივანბეგმა, საქართუ̂ჱლოს ჯანიშინმან პატრონმან შაჰ-
ყული-ხან, და ძემან ჩვენმან პატრონმან ქაიხოსრომ, პატრონმან ვახტანგ,
იასე, სჳმონ და თეიმურაზ, ესე მტკიცე და მოუშლელი მდივანბეგო-
ბის წესი და რიგი დასტურლამა გიბოძეთ, თქვენ ჩვენთა ერდგულთა
და წესისაებრ თავ-დადებით ნამსახურს ორბელის-შვილს, მდივანბეგის
ვახტანგის შვილს ერასტის. მას ჟამსა, ოდეს ვიგულეთ და ვიგულს-
მოდგინეთ და მდივანბეგობის წესი და რიგი მოკითხული ვჰქენით,
და ამ წესით ყოფილიყო გარიგებული, და ახლაც ამ წესით გვიბო-
ძებია, ასრე რომ თუ ელში ეს ოთხი საქმე მოჰკიდეს, კაცის სიკუ̂-
დილი, ბიქრი, თვალისა და კბილის გაგდებინება, ეს კარზედ უნდა
მოვიდეს, მდივანბეგმან უნდა გაარიგოს. თუ ელის-კაცს ერთმანერთ-
თან საჩივარი ჰქონდეს და თავისის ნებით მდივანბეგთან მოვიდეს და
შემოსჩივლოს, იმისი სამართალი მდივანბეგმან უყოს. თუ ელი აღასი
მთა ან ბარში ელში იყოს, იქ გარეშემომ კაცმან ელის კაცისაგან შე-
მოსჩივლონ, იმისი სამართალი ელი აღასმა უყოს. აგრევე მოქალაქისა
ასრე უნდა იქნას: თუ ქალაქში კაცის სიკუ̂დილი მოხდეს, ან მოქალა-
ქისაგან, ან სხჳსგან, იმისი სამართალი კარზედ მდივანბეგმან უყოს; თუ
მოქალაქე კაცი გარეშე კაცს უჩიოდეს, ან გარეშე კაცი გარეშე კაცს
უჩიოდეს, ან ორნივ მოქალაქე კაცნი თავის ნებით მოვიდნენ და მდი-
ვანბეგს შემოსჩივლონ, სამართალი მდივანბეგმან უყოს; თუ მდივანბე-
გი იქ არ იყოს, მოქალაქის კაცისაგან სოფლელმან კაცმან ქალაქის მო-
ურავს შემოსჩივლოს, მოურავმან გაურიგოს. სხუ̂ა მოქალაქის საჩივარი
ერთმანერთში მოურავმან გაურიგოს, და ჯარიმა ბატონისა არის. სა-
დედოფლო თავადი, თუ აზნაური, თუ მათი ყმანი ერთმანერთს უჩი-
ოდეს, და ან სადედოფლოს სახასოში კაცის სიკუ̂დილი მოჰჴდეს, მდი-
ვანბეგმან გაარიგოს; ან სახასო ან სადედოფლო კაცი თავის ნებით
მდივანბეგთან მოვიდეს და შემოსჩივლოს, სამართალი მდივანბეგმა
უყოს. აგრევე თუ სადედოფლო სახასო გარეშე კაცს, ან გარეშე კა-
ცი სადედოფლო სახასოს კაცს უჩიოდეს, სამართალი მდივანბეგმან
უყოს. სადედოფლოს თავადისა და აზნაურშვილის გაყრაში დედოფ-
ლის სალთ-ხუცესი მდივანბეგთან უნდა დაესწრას; კომლზედ მარჩილი
მოვიდეს, ერთი აბაზი სარდარს, ერთი აბასი მდივანბეგს, ერთი აბასი
დედოფლის სალთხუცესს. დედოფლის სახასოს კაცის საჩივრებს დე-
დოფლის სალთხუცესი უნდა გაარიგებდეს. თუ ბატონი ან ქართლს,
ან საბარათაშვილოში ბრძანდებოდეს და მდივანბეგი თან ახლდეს, და
დედოფლის სალთ-ხუცესი იქ არ იყოს, სადედოფლოს კაცის საჩი-
ვრები მდივანბეგმან გაარიგოს. როდესაც დედოფალი ქალაქს ბრძანდე-
ბოდეს სადედოფლოს სახასომ, ან სადედოფლოს სახასოსაგან საბა-
ტიოს კაცის შვილმან, ან აზნაურ-შვილმან, ან მათმან ყმამან, სამეფოს
ან სადედოფლოს კაცისაგან, დედოფლის სალთხუცესს შემოსჩივლოს,
იმისი სამართალი დედოფლის სალთხუცესმან უყოს. აგრევე გორელი
კაცი თუ გარეშე კაცსა, და გარეშე კაცი გორელს კაცს უჩიოდეს, სა-
მეფოს თუ სადედოფლოს, მდივანბეგთან იჩივლონ და გაურიგონ; თუ
გორელი კაცი ერთმანეთს უჩიოდენ და თავისის ნებით მდივანბეგს
შემოსჩივლონ, სამართალი მდივანბეგმან უყოს; რაც ამ გორელის მო-
ჩივრებისა გარიგდეს, ექუ̂სის თავი სამდივანბეგო აიღებოდეს. თუ გო-
რელს კაცს მიეცემოდეს, ნახევარი სამდივანბეგო მდივანბეგსა, ნახევარი
სამდივანბეგო ამილახორსა, საიასაულო სულ მეფის იასაულსა; და თუ
გორელის კაცისაგან გარეშეს კაცს მიეცემოდეს, სამდივანბეგო მთლივ
მდივანბეგსა და მეფის მდივანს მიეცემოდეს, გორული საიასაულო ნა-
ხევარი მეფის იასაულს, ნახევარი ამილახორსა; ბატონის უბრძანებლად
არას სარდარს სამართლოდ თავის სასარდლოსთან ჴელი არა აქუ̂სთ,
რომლისიც დროშის კაცისა გაიყრებოდეს, და ან დიდი ბჭობა და სა-
მართალი იქნებოდეს, თავისი სარდარი უნდა დაესწრებოდეს; გასამყრე-
ლო კომლზედ მარჩილი რომ მოვა, იმისგან ერთი აბასი სარდარს,
ერთი აბასი მდივანბეგსმ ერთი აბასი მდივნებს.
რაც ან ბატონის ბეჭდით, და ან მდივანბეგის ბეჭდით გარიგ-
დეს, მესამედი სამეფოს კაცისა მეფის მდივანსა, და სადედოფლოსი
დედოფლის მდივანსა. აგრევე ჯარიმა ბატონისა არის, ათის-თავი მდი-
ვანბეგისა, წართმეულისა მდივანბეგმან და მდივნებმან, როგორც სამ-
დივანბეგო, ისრე ის გაიყონ; თუ მეფე და მდივანბეგი იქ არ ბრძანდე-
ბოდეს, დედოფლის სალთ-ხუცესმა სამეფოს კაცში სამართალი ქმნას,
და მდივანბეგს თავისს სარგოს მისცემდეს; ბრძანებისა ჩუ̂ჱნისა მორ-
ჩილნო, ეს ჩვენგან გარიგებული ბრძანება ასე დამტკიცდეს, და ნურა-
ვინ ურჩ-იქმნებით, — ქკს. ტჟბ, ენკენისთჳს კე, დაიწერა ბრძანება.

რა.
რა. მდივანბეგის ასაღებისათჳს.
ასაღებისათჳს.

სამდივანბეგო ასრე აიღება: მოქალაქეზედ ათის-თავი, გარეშეს

კაცზედ ექუ̂სის-თავი, აქლემზედ სამი მინალთუნი. ტყვეზედ ორი მი-
ნალთუნი, ულაყს ცხენზედ სამი აბასი, ჭაკს ცხენზედ ორი აბასი,
ძროხასა და ჴარზედ თითო აბასი, ჯორზედ ხუთი აბასი, დაბალს
ულაყზედ ერთი აბასი, ცხუ̂არსა და ღორზედ თითო შაური.
სამორდრო გამოვა: აქლემზედ სამი აბასი, ულაყს ცხენზედ სა-
მი შაური, ჭაკს ცხენზედ ორი შაური, ძროხაზედ ერთი შაური, ვირ-
ზედ ერთი შაური, ტყვეზედ ერთი აბასი, კამბეჩზედ ორი შაური,
ჯორზედ ერთი აბასი, ცხუ̂არსა და ღორზედ ორი ფული.

რბ.
რბ. მოლარეთხუცის სარგოსათჳს.
სარგოსათჳს.

დუშალიკი რადაც ბატონი გასცემს, სტუმარს უნდა მიუტანონ

მოლარეებმან, და მემანდარი გაუძღვეს, მიართუ
ෝ ან და რაც სტუმარს
ენამუსებოდეს, თუ მოლარეს ცალკე გამოუვიდეს, მემანდარს მოლარეებ-
თან ხელი არა აქუ̂ს, და თუ ორთავესათჳს გამოვიდეს, მემანდართან
შუა უნდა გაიყონ, და რაც დუშალიკი მოვიდეს, ნახევარი მოლარეთ-
ხუცისა არის, და ნახევარი თავლიდრისა, და მუშრიბისა არის, და
ნახევარი მოლარეებისა. სხუ̂ა მოლარეთხუცის სარგო ჯამაგირზედ თუ-
მანზედ ორი შაური მოლარეთხუცისა არის, ორ-ფულ-ნახევარი მუ-
შრიბისა, ორ-ფულ-ნახევარი თავლიდრისა, და ნახევარ შაური მოლა-
რეებისა არის, ჯამაგირის თუმანზედ.
დანიმისა არის თუმანზედ ათი შაური, აკა ხუთი შაური გერქ
იარაღისა არის, და ერთი შაური მუშრიბისა არის. გერაქ იარაღისა
წელიწადში ერთი ჴელი ტანის-სამოსი, დანიმისა ორი შაური, მუსტოფი-
სა ეწერა ორი შაური, მოლარეთ-ხუცისა. ბატონმა რომ ფარჩა და ან
სხუ̂ა სალაროდამ ითხოვოს, მოლარეთხუცესი წინ წაუძღვებოდეს თავ-
ლიდარს, და ბატონს მიართმევდეს ჴალათებსა, და ან ბატონი ტანის-
სამოსს გამოაჭრევინებდეს, რაც ნაჭერი მორჩებოდეს ერთს ქისაში ჩა-
სდებდეს მოლარეთხუცესი დაბეჭდევდეს და თავლიდარს მიაბარებდეს.
მოლარეთხუცესს უნდა ქარხნიდამ მიეცეს: ერთი წმინდა პური,
ერთი ფისოსის ქონი, ფუშთუქუნის მოსავლიდამ, ბროწეული ხუთი,
ხახჳ ცხრა, ზეთის-ჴილი ჩარექი ორი, საპონი ნახევარ-ლიტრა.

რგ.
რგ. მუხრანის კოდის-
კოდის-პურისათჳს.
პურისათჳს.

მუხრანი არის საკომლო – რპ; ამისი თარხანი – ოდ; გამომღე-

ბი ქათმით – რკ; სხუ̂ა გამოსაღები როგორც ზემო ქართლზედ სწე-
რია, ისრე გამოიღონ.

რდ.
რდ. მუშის რუსუმისა.
რუსუმისა.

არ არიან დაწერილი დედანში.

რე.
რე. მოლარეებისა
მოლარეებისა.

არ არიან დაწერილი დედანში.

რვ.
რვ. მეითრისათჳს.
მეითრისათჳს.

მეითარი ბატონს თავს დაადგებოდეს, ჴელსახოცს მიართმევდეს

მერიქიფეს ამსახურებდეს, ტანის-სამოსი მისს ჴელთ არის. დუშალი-
კის ნახევარი მეითრისა არის, შიგნით გარეთ ბატონთან გაუყრელობა
და შინა ყმობა, დიდი აქუ̂ს. თავლიდარს დუშალიკის ნახევარი რო-
გორც სხუ̂ანი გაიყოფენ, ისრე ესე.

რზ.
რზ. მერიქიფეთხუცისათჳს.
მერიქიფეთხუცისათჳს.

მერიქიფეთხუცესი, ქილიფთრისა და მერიქიფეებისაა.

რჱ.
რჱ. მეჯოგეთ-
მეჯოგეთ-ხუცისა და მეჯოგეებისათჳს.
მეჯოგეებისათჳს.

ჯოგის საქმე ასრე: მეჯოგეთ-ხუცესი ავთანდილ არის, და

მეჯოგენი ან ძველნი და ან ახალნი ვინცა ვინ არიან, სახელდობრივ
ჰსწერონ, აჯილღა ვისაც აბარია. აწერილი ჯოგი რაც არის, თავილად
ჯოგის თავლიდარს აწერია, მისს დროს აჯილღას გაურევდეს, ჯოგს
კარგად უყურონ, კჳცს მოუარონ, ან ყოლაში არ წახდეს, ან ნადირმა
არ წაუხდინოს. თუ მრთელი და კარგი ზამთარი არის, კაცი უკლე-
ბლად უნდა მიაბარონ, თუ ზამთარი ძნელია, ან ჯოგში სენი არის,
ან კჳცისათჳს მგელს ძალა დაუტანებია, ის მოხელეთ გასინჯონ და
ისრე ჩაუგდონ.
მეჯოგისათჳს ორ-ორი ძუა მოჭრილი ცხენი, თჳთოს მეჯოგეს
მისცენ. სხუ̂ას ცხენზედ ნუ შესჯდებიან, თუ ჯოგის ცხენი სხუ̂ა და-
ხედნილი იყოს, მეჯოგეს ჯარიმა უნდა წაართუ̂ან, მეჯოგეთ-ხუცესი
ჯოგის ცხენზედ ნუ შესჯდება. რახან კჳცი დასაჭერლად მოიყუ̂ანონ,
უწინ ერთი წმიდის გიორგისათჳს დაიჭირონ, და მერმე, რამდენიც ბა-
ტონმა ბრძანოს, ბატონისათჳს იმდენი დაიჭირონ, მერმე მოხელეთა
ვისაც უბძანონ, იმათ დაიჭირონ, ერთი კჳცი მეჯოგეთ-ხუცესს დაუ-
ჭირონ, დუშალიკი ნახევარი მეჯოგეთ-ხუცესს, ნახევარი მეჯოგეებს.
გაზაფხულს ჩავიდოდნენ, წლისას გავაზედ, ნახევარ-წლისას მხარზედ
დასდაღევდნენ, მეჯოგეთ-ხუცესი, მუსტოფი და ჩარფა ნაზირი ჩავი-
დოდნენ, მხარზედ დასდაღევდნენ, ანგარიშს გამოართმევდენ, ძუას და
დაღს ნახევდენ და გამოვიდოდნენ. ერთი კჳცი ნაზირსა, ერთი მუს-
ტოფსა, და ერთი ჩარფა ნაზირსა. ბატონის ცხენი რომ დაიკარგოს,
მეჯოგემ შვიდეულად აზღვევინოს და ამისი საზღაური მეჯოგეთ-ხუ-
ცისა და მეჯოგისა არის.

რთ.
რთ. მწუ̂ანვილისათჳს.
მწუანვილისათჳს.
ანვილისათჳს

მწუ̂ანვილისათჳს როგორც გარიგებული არის, ისრე იქმოდენ

და აღასრულებდენ.

რი.
რი. მთიდამ ჯანიშინისათჳს.
ჯანიშინისათჳს.

პალაკაციურს ელის კაციდამ, რიგისად ნუ დაგუ̂აკლებს ნურას დროს.

რია
რია. მეთოფეთათჳს.
მეთოფეთათჳს.

მეთოფე გოგორის შვი- პეპელის შვილი მამის უზბაში ქაიხოსრო, თუ-

ლი იმედი. რქისტანის შვილი.
გვერდ წითელი ზაქა- კავთის ჴევის მამასახლი- მეთოფე შალიკას შვი-
რია, სის შვილი. ლი ვახტანგ.
ჩაკა შვილი როსტომა. პეპელის შვილი აღდ- სოლაღას შვილი შიო-
გელდიას შვილი ავთან- გომელი. შის შვილი.
დილ. მელანას შვილი ივანა. ოქრომჭედლის შვილი
ალექსიძე ხოსია. ზანგალაძე. ზურაბ.
ომანის შვილი ფრიდონ. გრიგოლის შვილი. გლურჯიძე შიოშ.
ალექსიძე ავთანდილ. მეკარვის შვილი სოსია. თულას შვილი იესე.
წინამძღვრის შვილი ზა- მჭედლიძე ბერი. თულას შვილი გიორგი.
ალ. ზაზუნას შვილი გიორ- ზევის შვილი გიორგი.
ბუღუტაური ბერუკა. გი. მამასახლისის შვილი
დიღმელი კაკანას შვი- ცაცას შვილი თამაზა. აბაზა.
ლი. მამასახლისის შვილი თაყას შვილი ქაიხოსრო.
დიღმელი თეთრაძე. ბაჟან. აბაშის შვილი.
დიღმელი ხეჩუას შვილი ბაბუციძე გიორგი. აბულას შვილი ბარათა.
კრწანელი დევანოს შვი- მელანას შვილი პაატა ზავარას შვილი გივი.
ლი კასიას შვილი ბერია. აღნიას შვილი.
მაჩვთელი ლაზარა. ხარაბელი ოთარა. ქურდევანის ძე ფილა-
ქრცხინვალელი პაპანას საღირას შვილი ბეჟან. სონ.
შვილი. ოტიას შვილი მაჩაბე- გულია გოგის შვილი.
ლი.

რიბ.
რიბ. ქარხნის მუშრიბისათჳს.
მუშრიბისათჳს.

რაც სარხათი აქუ̂ს, ის ჯამაგირი, თჳთო პური თეთრი; საერო

პური შვიდი; ღვინო ლიტრა ერთი; სანთელი ერთი, თათარს ბრინჯი
ნახევარ ლიტრა, ერბო ერთი ქსანი, კჳრაში საკლავი თჳთო, მარილი
ლიტრა ორ-ორი, თვეში ქერი ლიტრა ორ-ორი, ქონი თჳთო ქსანი.

რიგ.
რიგ. მეძაღლეთ-
მეძაღლეთ-ხუცისათჳს.
ხუცისათჳს.

დაგვიყენებია მეძაღლეთ უხუცად ყარჩიღა, ამისი ჯამაგირი (ა).

ექუ̂სი ბიჭი სხუ̂ა, ამათი ტანის-სამოსი ჩოხა, ნიფხავი, პერანგი, ქუდი,
სარტყელი და შალვარი, და თვეში ძროხის ტყავი ერთი. ამათი ულუ-
ფა დღიურ, უფროსს პური ლავაში სამი, სხუ̂ათ თითოს პური ორი
კჳრაში უფროსს ღვინო ლიტრა – ა. ამ სხუ̂ათ თითოს ნახევარ ლი-
ტრა, რაც საკლავი დაიკლავს თავ ფეხი ამათ წაიღონ; რამდენი მე-
ძებარი ებაროს თჳთოს პური მგრგუ̂ალი ორი, მწევარს მადაური სამი;
ოთხი მარხუ̂აში; ქონი ლიტრა ერთი თვეში თჳთან საჭმელად საკლა-
ვი ერთი, თავლიდარს მის დროს დღეში ქერი ლიტრა ერთი, მარხუ̂ა-
ში მის რიგად სამარხო. ამ რიგად იმსახურებენ: ბატონი რომ მოე-
დანს გარდა, სადაც წაბრძანდებოდეს, დილაზედ ადრე ქანარა რომ და-
აყჳრონ მზად კარზედ დახუ̂დენ, და რა წაბრძანდებოდეს, მერმე
მის რიგად დადგებოდენ, და თუ ბატონმა არ ითხოოს, სასახლეში
ძაღლს ნუ შემოუშვებენ. გარეობაში ბატონის კარვის გარეშე დიდი ძა-
ღლები და მეძებრები კარვის გარეშემო შემოაყენონ, დასადგომად გა-
რეობაში საჯინიბოს უკან და ჯორებს უკან დადგებოდენ, და ძაღლებს
რაც იარაღი მოუნდებოდეს, სალაროს ნაზირი გაურიგებდეს.

რიდ.
რიდ. მუსტოფის რუსუმისათჳს
რუსუმისათჳს.
უმისათჳს.

ასრე არის: მუსტოფს ჯამაგირი ზოგს ჰქონია და ზოგს არა.

ახლა ოცი თუმანი არის. ვინც ჯამაგირს ხარხათს აიღებს თუმანზედ
ერთი აბასი საბეჭდავია; ვისაც ჯამაგირი აქუ̂ს, თუმანზედ ყოველს წე-
ლიწადს ორი შაური მესტოფისა არის. გერაქიარაღის დანიმზედ თუ-
მანზედ ორი შაური; დაბაღხანაზედ ორი თუმანი; ტყვის ბაჟზედ ორი
თუმანი; ციხის მეთოფეს რომ აღსწერს ფუშთუქუნიდამ ოთხი თუმა-
ნი ხუთი აბასი თორმეტი შაური და შვიდი ფული; სუნიდამ რუსუ-
მი ორი შაური.

რიე.
რიე. სალაროს ნაზირისა და მისის ასნაფებისათჳს.
ასნაფებისათჳს.

არის სალაროს ნაზირის სახელო და თაბუნი კაცნი რომ ეს

იმას უნდა ებაროს: სალაროს თავლიდარი-თუშმლის შვილი ბეჟან:
ყორღანას შვილი ფარემუზ; იეგულას შვილი თამაზა; სალაროს მუ-
შრიბი ნასყიდა; არღუთას შვილი ოღუზა.

რივ.
რივ. ქარხნის ნაზირისა და მისის ასნაფებისათჳს.
ასნაფებისათჳს.

გერაქ იარაღი ბირთვე- ყორღანას შვილი შიმ- მირზალას შვილი რევა-

ლა. შიტა. ზა.
მოლარე ედიშერა შვილი ყორღანას შვილი პაპა. შანშიას შვილი ალავერ-
სუმბატა. კიდევ ყორღანას შვილი და.
ყორღანას შვილი ბე- პაპა. როსტევანას შვილის-
რუა. ყორღანას შვილი კაცია. შვილი.
ყორღანას შვილი ზალია. დურნუკელი ფარემუზა. შაიკას შვილი ბერუა.
მერაბას შვილი დოლ- ყორღანას შვილი ედი- ელიარას შვილი პაპა.
მაზა. შერ. ხვარა გორელი მირზა.
ბოლნელი ლელუა. თუმანის შვილი სალ- შანშიას შვილი საფარა.
გრიგოლის შვილი გი- მასანა. არეშის შვილი იასში.
ორგი. იეგულას შვილი გიუა. თეგა იასაული.

ქარხნის იასაული არე- ყორღანას შვილი ნას- ნასრიას შვილი ალა-

შის შვილი იოსებ. ყიდა. ვერდა.
არეშის შვილი შერმა- ყორღანას შვილი პაპა. დოლმაზას შვილი რო-
ზანა. სტომა.
დალალას შვილი ალა- ყორღანას შვილი კახა- ფირფისნელა გოდერ-
ვერდა. ბერი. ძა.
ხოჯას შვილი ადიბეგა. ფასუას შვილი ბერუა. დავითა.

რიზ.
რიზ. ნახირის თავის აღებისათჳს.
აღებისათჳს.

ნახირის-თავი სძეს დიდს სოფელს ჴარი; შუათანას – ზროხა;

პატარას გამოზამთრული; იმის დაბალს ცხუ̂არი; თუ ერთი კომლია,
ორი შაური. ერთი წელიწადი უნდა შუაზედ გამოვიდეს, და მესა-
მეს წელიწადზედ აიღონ.
 რიჱ.
რიჱ. სალაროს ნაზირის სარგოსათჳს.
სარგოსათჳს.

მისი სარგო უწინ ყოფილა ჯამაგირი თუმანი ოცი. ის ამო-

უკუ̂ჱთიათ, ახლა ეძლევის ჯამაგირი თუმანი სამი, დანიმზედ თუ-
მანზედ შაური, ორი ნავროზანა. იჯარის თავს თჳთო ფლური;
დიდ ბაჟზედ რაც შეუძლია ფეშქაში. რაც ელიდამ სანავროზო ფლუ-
რი მოვა, მომტანისაგან ფლურზედ ორი შაური. ელიაღასი ვინც
დაჯდების — თორმეტი მინალთუნი.

რით.
რით. ქარხნის ნაზირის სარგოსათჳს.
სარგოსათჳს.

წელიწადში ჯამაგირი იბ; პური დღიური წმინდა ორი; ატე-

ნური ღვინო როდესაც ქარხანაში იყოს ლიტრა ა; საჯელგო ღვი-
ნო ლიტრა ა; კჳრაში ცხუ̂არი ა; ბატონის საჭმლიდამ ბოშყაბი ა;
წელიწადში ჯოგიდამ კჳცი ა; მუქამალი ცხენის იარაღი ა; ნახევა-
რი საბარათასშვილოს კოდის პურის მკრეფლობა.

რკ.
რკ. ნავტიკისათჳს.
ნავტიკისათჳს.

ნავტიკისა ასრე არის: ნაზირმან თჳთოს კჳრას ქარხნის იასა-

ული რიგისად გაატანოს. რაც დაიჭირონ, მოიტანონ. თუ მარხუ̂ა
იქნებოდეს, ჴმელად და მჟავედ შეინახევდენ. აგრეთვე დიდს ბადეს
მისს დროს ყურეს ანადირებდენ; ინდომ ინადიროს, და ნაზირმა იასა-
ული გაატანოს.

რკა.
რკა. ნაღარახანის მოხელეთათჳს.
მოხელეთათჳს.

დაგვიყენებია მექანარე მექანარე მოსესა. შაგირდი გიორგი.

არუთინა. მექანარე ივანე. მენაღარე ზალინა.
ფოლადას შვილი ოსი- მექანარე პაპა. მენაღარე ფასუა.
ნა. მენაფირე ოჰანა. ახვერდა ერთი.
მისი შვილი ფოლადა. მენაფირე ნაზარა. მენაღარე შეგირდი ოთ-
მექანარე პაპა. მენაფირე გასპარა. ხი.
მექანარე როსტომა. მეზურნე ჰასანა. მეზინჯე გოგინა.
მექანარე ალიყულა. მეზურნე ბუჟინა. მეზინჯე არუთინა.

რკბ.
რკბ. მოდუნახჩისათჳს.
მოდუნახჩისათჳს.

მოდუნახჩი, რაც დავთარში გლეხი ჩავარდების გამომღებლად,

იმან კომლზედ თჳთო აბასი უნდა გამოიღოს. ამისი ათის-თავი
სალთხუცისა და მდივნებისა არის.

რკგ.
რკგ. ორაგულის ჯუფთისა და სხუ̂ათათჳს
სხუათათჳს.
ათათჳს.
 ორაგულის ჯუფთს და მჟავეს შეინახევდენ; ზუთხისა და სხუ̂ა
თევზის მჟავესაც შეინახევდენ, და თუშმალს მიაბარებდნენ.

რკდ.
რკდ. თევზის ჩაჩხისათჳს.
ჩაჩხისათჳს.

თევზის ჩაჩხსაც ის შეინახევდეს კაპოეტისას, თუ სხჳსას, რო-

მელთაც ორაგულის ჯუფთი ებაროსთ.

რკე.
რკე. პირის-
პირის-თავისათჳს.
თავისათჳს.

აგრეთვე პირის-თავზედ იქნებოდეს. ყოველს მჴარეს მობა-

ლახეცა და მოპირის-თავეც დავთარს დაიჭერდეს, რასაც კომლს
რამდენი ბატკნიანი და რამდენი მშრალი, ან თხა ეყოლებოდეს,
დასწერდეს; და რასაც აიღებდეს, იმასაც დასწერდეს. ნაჴირის-თავის
მკრეფელი რომ წავიდოდეს, სად როგორ რჩომა ეწეროს, ისე იმ
გუ̂არად აიღოს.

რკვ.
რკვ. პირის-
პირის-თავის აღებისათჳს.
აღებისათჳს.

პირის-თავი ასზედ ერთი საბატონოდ აიღება. რაც ამისი ათის-

თავი დადგება, სამი წილი მეპირის-თავისა, მეოთხედი სალთხუცი-
სა და მდივნებისა არის.

რკზ.
რკზ. ურბნისის რუს მუშისათჳს.
მუშისათჳს.

ურბნისის რუ საქაშეთამდი შინდელთ გამოიღონ. იქიდამ სა-

ქაშნელთ და თუ̂ალათ-უბნელთ შარშაბის საყდრამდის; იმას აქეთ
ვარიანელთ, სასირელთ და არაშენდელთ რუისის თავამდინ გამოიღონ;
იმას აქეთ გორის გზა რომ მლაშის წყალს შეეყრების იქამდის;
იმის აქათ ურბნელთ უნდა გამოიღონ.

რკჱ.
რკჱ. ყეენის ფეშქაშისათჳს.
ფეშქაშისათჳს.

როდესაც ბედნიერის ყეენის ფეშქაში ტყვე წავა, – ასი თუმანი

ელმა ბატონს უნდა ფეშქაშის გასაგზავნად უნდა მოართუ̂ან.

რკთ.
რკთ. საზანდრებისათჳს.
საზანდრებისათჳს.

საზანდარი ბეჟან. მამასახლისის შვილი საზანდარბაში გიორგი.

შოშიტას შვილი ბე- ფასუა. მისი თაბუნი მირხა-
რუა. მაჩუთს ღვინია. ნას შვილი
ხიზანას შვილი ივა- სახუნდრელი თამაზა. ალელი თამაზა დალალას
ნა. კირაკოზას სოფლის შვილი.
გილაური ასლამაზა. შანაზარა. შერმაზანას შვილი გო-
გია.
 სხუ̂ა მოქალაქე საზანდრები ყველა მისი თაბუნი არის.

ბოვნელი ყანდიას შვილი. ეშიკას შვილი პაპუა. ნიკოღოსა.

რლ.
რლ. საფარეშოს მოხელეთათჳს.
მოხელეთათჳს.

ფარეშთუხუცესი ზაალ. შანშიას შვილის ძმის- რატის შვილი ლუარ-

ნიაზა. წული. საბ.
ოთარა. ბეთიას შვილი დათუ- თავლიდარი ასლანა.
ეძნელი ლაშქარა. ნა. შიგამდგომელი პეტ-
გოჩოლას შვილი ხო- რუსი ფარეში ორი. როზა.
სიტა. ალელი ფარეში თამა- დიღმელი გეგელას შვი-
ადენას შვილი შერმა- ზა. ლი.
ზანა. ნაზარას შვილი ავთან- მანველას შვილი შა-
საბატელი ფარეში გი- დილა. ვერდა.
ორგი. იმერელი გოჩა. როსტიას შვილი იესე.
სარქისას შვილი ბეჟან. ხარუოღლი უსეინა. მემეტრეს შვილი შა-
ხარატის შვილი სიხა- მისი ძმის წული უსუ- ლიკა.
რულა. ფა. დათუნას შვილი იასე.
ეჯუბა. მეკარვე ბერუასშვილი. კიდევ იასე.
სამშვილდელი გარსე- კავთის-ჴევს ზურაბას
ვანა. შვილი.

რლა.
რლა. საჯაბადროს მოხელეთათჳს.
მოხელეთათჳს.

ჯაბადარი შერმაზანა- კკალიას შვილი ფი- შანაზარა.

შვილი. რან. აბაზა მამასახლისის
ელიარას შვილი. ასლანას შვილი. შვილი.

რლბ.
რლბ. სარქარ-
სარქარ-ბაშისა და სარქრებისათჳს.
სარქრებისათჳს.

სარქარბაში იმამვერდი. სასახლის თავლიდარი იასაული ალავერდა.

ყორღანას შვილი მა- ელისბარა. გიორგის შვილი და-
ნუჩარა. შემაზას შვილი. თუნა.

რლგ.
რლგ. სარქარ-
სარქარ-ბაშისა და თავლიდრის სარგოსათჳს.
სარგოსათჳს.

სარქარ-ბაშს ჯამაგირი წელიწადში თუმანი. რაც იმათს ჴელში

დაიხარჯვის, თუმანზედ ორი შაური. რაც ბატონის თეთრი დაიხარ-
ჯვის სასახლისათჳს, იმისი თუმანზედ ათი შაური. დანიმი ავა ამის-
გან ორი შაური მუშრიბს; ერთი ჴელი ტანისამოსი თავლიდარს.

რლდ.
რლდ. სახაბაზოს მოჴელეთათჳს.
მოჴელეთათჳს.

მეგოდრეთ-უხუცესი შანშიას შვილი| მეგოდრეთ ხუცესი თულას შვილი

 ნასყიდა| ზურაბ.
მანდენა შვილი გო- იქივ ხოსიტა. მექვაბის შვილი ბეჟუ
ෝ ა.
დერძი. ეძნელი ადუა. ჯანდიერ.
შიგამდგომელი ზუ- შანშიას შვილი გიორ- თრიალელი რამაზა.
რაბა. გი. ოქუზას შვილი.
ხაბაზი დიღმელი გი- ენაგელი ბერუა. მარიამული დათუნა.
გოლას შვილი ოთიას შვილი. ანდრათელი ზადა.
გიორგი. თბილას შვილი. მოქალაქე გოგიას შვი-
ზაზიას შვილი. სამეხრეოელი ბახტრი- ლი.
მოქალაქე გოჩას შვი- ძე.
ლი.

რლე.
რლე. სუფრაქეშთათჳს.
სუფრაქეშთათჳს.

მეითრის შვილი ავ- შანშიას შვილი გი- ზავრას შვილი ტა-

თანდილ. ორგი. რიელ.
მამუკა შათირი. შანშიას შვილი პაპა. საჩინოს შვილი ოთარი.

რლვ.
რლვ. სამზარეულოს მოხელეთათჳს.
მოხელეთათჳს.

თუშმალი მანურას შვი- თეთრაძე შავერდა. ავლადელი ძამა.

ლი. ჯიმშიტას შვილი ზუ- კოჟრელი ზურაბა.
საყა წყალის მზიდავი. რაბა. ზევაძე გოსტამა.
თუშმლის შვილი ზა- კძანელი მახარა. მუმლია.
ლია. თავლიდარი გოგია. ქვემო ბოვნელი ელის-
ყასაბი. მჭედლის შვილი. ბარა.
მამად შარიფა. მარიამული გოგია. კრწანელი დათუნა.
მზარეული დიღმელი გრძელას შვილი ბე- ოსტატი ფარადა.
ბერუა. რუა. მზარეული ნინიას შვი-
იორ ყულა. მარიამული ლომ კაცი. ლი.
მარიამული პაპუა. კრწანელი მამუკა.

რლზ.
რლზ. საღვინის მოხელეთათჳს.
მოხელეთათჳს.

მეღვინეთხუცესი გაბ- გლურჯიძე გლურჯი. თავლიდარი ზავარას

რიელ. შიგამდეგი ოსიყმეს შვილი ფარსადან.
მეღვინე ყორღანას შვი- შვილი. სოლიაღას შვილი იო-
ლი ბერუა. პაპა. თამ.
ბაირამას შვილი როს- სოზიას შვილი შიუა. ზავარას შვილი ზუ-
ტომ. გურიული პაატა. რაბა.
დათუნას შვილი შა- ბოვნელი ბეჟუა. მირიანას შვილი ალა-
ველა. გალატოზის შვილი ვერდა.
შულავრის მამასახლი- არდაშელ. გორელი ესტატე.
სის შვილი. დათია.
 რლჱ.
რლჱ. სატიკის-
სატიკის-პიროსათჳს.
პიროსათჳს.

მეტიკის-პირე თამა- იქივ ზურაბა. კურდღელას შვილი მა-

ზა. ქიტიაშვილი ბერუა. ხარა.
დიღმელი ჩაჩაშვილი ავლაბრელი თამაზა. შულავრელი მასურას
რამაზა. შვილი.

რლთ.
რლთ. საშარბათოს მოხელეთათჳს.
მოხელეთათჳს.

მეშარბათე თავლი- თათარი რამაზა. ქვემო ბოვნელი გიუა.

დრად ნაზარა. იქივ ბაიას შვილი. იქივ ადიბეგას შვილი.
იქივ ასლანა. იქივ მამუა. აღნიას შვილი თამაზა.
ხატის ყმა თამაზა. ქიტესა. გიორგი
ეშაკას შვილი ვერმიშა.

რმ.
რმ. სააუშტროსათჳს.
სააუშტროსათჳს.

აუშტარი თავლიდარი თავლიდარი ბაირამა. დიღმელი გოდერძი.

არუთინა. მარიამული ბერუა. ბოვნელი ბეჟუა.
თანდილას შვილი ბე- ბოვნელი ხუგაზა. ბოვნელი საქუა.
ჟიტა. ოღთისელი აშუთარი ავლაბრელი ზურაბა.
ბოვნელი მარქარა. თამაზა. გრიგოლას შვილი ბე-
ბოვნელი დურია. ყალთახჩი შვილი ფი- ჟან.
შულავრელი ალიხანას ჩალა
შვილი

რმა.
რმა. მეთეფშეთათჳს.
მეთეფშეთათჳს.

მეთეფშეთ თავლიდარი კიდევ გიორგი. ბოვნელი ხეჩუა.

გიორგი. მოქალაქე ხეჩუა. ეკლესიელი ლევა.
გზირის შვილი მე- სამეხრეოელი ძამა. ბერუას შვილი იოანე.
თეფშე თეოდორე.

რმბ.
რმბ. ამბარდანთათჳს.
ამბარდანთათჳს.

ამბარდანი თუმანა. მუჯირი ბოვნელი ას- იქივ მურადა.

დარდარას შვილი და- ლანა. მოქალაქე ნასყიდა.
თუნა. მოქალაქე ზურაბა.

რმგ.
რმგ. ზინდართათჳს.
ზინდართათჳს.

ზინდარი თავლიდარი შიგამდეგი გარსევანა. ვახუშტის შვილი დურ-

პაპუა. გორელი ესტატე. მიშხან.
თულას შვილი ნავროზ. კიდევ გორელი დავითა.
 რმდ.
რმდ. საჭმლისათჳს.
საჭმლისათჳს.

საჭმელს თუ ოცს ყაბს გააკეთებდენ, თუ ორმოცს-სამოცსა,

ერთი ყაბი ფარეშებს უნდა მისცენ; და თუ ოცს ნაკლები გაკეთდეს,
ყაბს ნუ მისცემენ.

რმე.
რმე. სახასოს პურის მოსავლისათჳს.
მოსავლისათჳს.

ჩუෝ ჱნის სახასოს სოფლის ჴასადრებმან პურისა თუ ქერისა-

მან, ყველამ ენკენისთვის გასლვამდინ ანგარიში მოსცენ, რომ შე-
ვიტყოთ რა მოსულა, რომ იმისი ფიქრი ვჰქმნათ; თორემ თუ ამ
დროს ანგარიში გასცილდა, ჴასადრობაც დადუ ෝ ას და იმ წლის თავის
სარგოცა.

რმვ.
რმვ. სადიასახლისოსათჳს.
სადიასახლისოსათჳს.

რაც ჩუ̂ჱნი სადიასახლისოს ზროხა მოგროვდეს, რამდენიც

დადგეს, როგორც შეხუ̂დეს სოფელსა და სოფელს, თრიალეთზედ
მიაბარონ ამ წესითა: ფური უკუ̂დავი იყოს; ჴბო ვისაც ებაროს ნია-
დაგ წელიწადს იმისი იყოს; წელიწადზედ ფურის-თავს სამს ლიტ-
რას ერბოს ჩვენს ქარხანაში მოაბარებდენ.

რმზ.
რმზ. სუფრის პურისათჳს.
პურისათჳს.

ბატონის სუფრის-პური ლიტრაზედ ლავაში ორი; მურასა

ლიტრაზედ ერთი; საგარეჯო ნახევარ ლიტრისა. – მეჯლისი რომ იყოს,
ექუ̂სს ლავაშს ჩასდებენ; უმეჯლისოდ სამს ლავაშს ჩასდებენ. – მოხე-
ლეებს როგორც მისცემოდეს, ისრე იმ გვარად მისცემდენ პურსა,
ლიტრაზედ ოთხსა, გამოიყვანონ და წმინდად გაუმტკიცონ. — სამეჯ-
ლისო ლავაში ლიტრაზედ ოთხი. — საულუფე ლავაში ლიტრაზედ
რვა. — მადაური ლიტრაზედ ათი.

რმჱ.
რმჱ. საურისათჳს.
საურისათჳს.

საურისა ასრე არის: როდესაც ქვეყანაზედ საური შევარდების,

მესაურობას ვისაც ბატონი უბოძებს, იმისი არის; კომლზედ თოთ-
ხმეტი შაური გამოერთმევის. ამისგან მარჩილი ბატონისა არის, დარ-
ჩების ორი შაური. ამისგან შაურ-ნახევარი მესაურისა არის და
ნახევარი შაური სალთხუცისა და მეფის მდივნებისა არის, შუა უნდა
გაიყონ: ორ-ფულ-ნახევარი სალთხუცესსა და ორ-ფულ-ნახევარი
მდივნებსა მეფისასა. გასაყოფი ამაში არც დედოფლის სალთხუცეს-
სა და არც მისს მდივნებს ამაში ჴელი არა აქუ̂სთ. ბოგანოზედ სძეს
შაური, კომლზედ ორი შაური, ეს ბატონისა არის. ბოგანოს ძღვე-
ნი არა სძეს, და მთელმან საკომლომ – ასრე არის: დიდს სოფელში
ჩადგებოდეს და რაც მართებული იყოს, სამასპინძლო მიართვან. და
სხუ̂აგან საკომლოზედ თჳთო შაური მიართვან. მესაურებს თითო
სალთხუცის კაცი უნდა გაჰყვეს, სალთხუცის კაცს ჴელი არა აქუ̂ს.

რმთ.
რმთ. საბალახის აღებისათჳს.
აღებისათჳს.

საბალახე სძესთ: ასზედ ბატკნიანი ცხუ̂არი სამი, მშრალი ცხუ̂ა-

რი ორი; მობალახის შიშლიგი ა. რაც ბატონის საბალახის ათის-
თავი დადგების, ამისი მეოთხედი სალთხუცისა და მდივნებისა არის,
და დარჩების სამი წილი. ამისგან ორი წილი მობალახესა, და მესამე-
დი სუფრაჯსა.

რნ.
რნ. სამასპინძლოს შეწერისათჳს.
შეწერისათჳს.

თუ ბატონი ზემო ქართლში წაბრძანდეს, ვინც არ დაჰპატიჟებს

და ან სამასპინძლოს არ მიართმევს, მოჴელენი სამასპინძლოს შეა-
წერენ.

რნა.
რნა. საამილახოროს კოდის-
კოდის-პურისათჳს.
პურისათჳს.

საამილახოროსი არის ბოგანოს გარდაისად თარხანი და გამო-

მღები კომლი ტმთ; ამისი თარხანი რმთ; გამომღები ქათმით სდ;
ესენი საბალახის თარხანი არიან. სხუ̂ა გამომღები როგორც ზე-
ვით სწერია, ისრე ყოველიფერი უნდა გამოიღონ. კოდის-პურის ჩა-
მოტანა ზოგს გორს აძეს, ზოგს ქალაქსა.

რნბ
რნბ. საბარათასშვილოს კოდის პურისათჳს.
პურისათჳს.

საბარათა შვილოს არის საკომლო ში; ყაფლანის შვილის სა-

კომლო ტ; იქმნა ჩსი; ამისი თარხანი და აყრილი სლ; გამომღები
შპ; აგრევე ქათმის სხუ̂ა გამოსაღები როგორც სხუ̂ა დაგვიწერია,
ისრე იმისი რიგი არის, სასახლის მუშაობა, ყარაიის ჯერგა.
ამას გარდაის ზოგს სოფელს სახასოს სოფლებში ჴუ ෝ ნა-მკა და ლეწ-
უ̂ა ჰსძეს, საკომლოზედ ბზე საჴედრით.

რნგ.
რნგ. საციციანოს კოდის-
კოდის-პურისათჳს.
პურისათჳს.

საციციანოს გამომღები ქია; ამისი თარხანი ვ. დარჩა ქათ-

მით ღკზ; თარხანი რკვ; ბატონის შვილის ყმითა; ამისგან გორს
უნდა მოიტანონ საკომლო სმ; ქალაქს უნდა ჩამოიტანონ ქათმით
საკომლო ტნი; სხუ̂ა გამოსაღები როგორც ზეით სწერია, ისრე
აძესთ.

რნდ.
რნდ. სომჴითის კოდის-
კოდის-პურისათჳს.
პურისათჳს.
 სომჴითი საკომლო ფოგ; ამისი თარხანი რიე; გამომღები
საკომლო ქათმით უნჱ; ამათ საკომლოზედ და ღორის საბალახე$
არა ჰსძესთ. სხუ̂ა როგორც საბარათასშვილოს რიგი არის, ისრე
ამათ ჰსძესთ. ჯარიმა და ჴევის-თავი ბატონისა არის.

რნე.
რნე. სომჴითის მოურავის სარგო.
სარგო.

სომჴითს აძეს ოლქა ტარუღისა სოფელზედ ბატკანი. თავის

გასატეხი ზროხა ბატონის კოდის-პურიდამ ერგების. ისრე სხუ̂ას
მოხელეს გარეთად საკომლო ნ; ბატონისა ოთხას ორმოცდა თვრა-
მეტს გარდაის, იმას გამოვსულვართ.

რნვ.
რნვ. სანავროზოსათჳს.
სანავროზოსათჳს.

სანავროზო კომლზედ აბასი არის; რაც გამომღები გლეხი

დაიწერების, ამისი რუსუმი არავის, აქუ̂ს; ისინი სალაროს ნაზირს
ფლურზედ ორს შაურს მისცემენ.

რნზ.
რნზ. სამს წელიწადში ელის აღწერისათჳს.
აღწერისათჳს.

სამს წელიწადში ერთხელ აიწერების. კომლზედ სამი აბაზი

ასამწერლო არის და ორი შაური აღამათისა არის, თოთხმეტი შაუ-
რი ობაზედ, ხუთი აბასი სამემანდრო არის. ესეები ყველა ამწერი-
სა არის. რომელსაც მოლას ბატონის წიგნი აქუ̂ს, არ ეთხოვების;
აღალარს აღსამწერლო არ ეთხოვების და არც მისს განაყარს ძმასა
და სახლის-კაცსა.

რნჱ.
რნჱ. სამშვილდე
სამშვილდე კრწანისს ჴერგეშების მზარეულებისა და ფარე-
ფარე-
შებისათჳს.
შებისათჳს.

სომჴითის მთის სოფლები რომ ახლა ბატონს უჭირავს, ჯუროჰრი

დამბლუტი, და ანდიკა, ანდიკას აძეს ღალა ექვსზედ ერთი, გუთანზედ$
ორი დღე ხუ̂ნა, მკა, გალეწუ̂ა, საბალახე, ნახირის-თავი, პირის-თა-
ვი, მალი, თავზედ ორი აბასი. ამისგან ექვსი შაური ბატონს, ორი
შაური მოხელეთ. საშობაო ორი ცხვარი, ექუ̂სი ქათამი, ფურზედ
ერთი ჩარექი ერბო, საკიზი თხა ერთი. ბოლნისის ზუ̂არში ერთის
კუ̂რის მუშაობა, ასი კონა სარი; სააღდგომო სამი ბატკანი, ერთი
ღორი მკაში დაკლან და მათვე შეჭამონ; საქუ̂რიო ჴარი.
დამბლუტს და ჯურორს ხუ̂ნას გარდა ყოვლიფერი ასრე აძეს.
ამ სოფლების მოურავებისა.

რნთ.
რნთ. სალთხუცის სარგოსათჳს.
სარგოსათჳს.
 ყოველს წელიწადს ზარაფხანიდამ გარდაკუ̂ჱთით, ბევრი მო-
ვა თუ ცოტა, თუმანი ოცდა ხუთი; ჩელიექიდამ თუმანი სამი, ტყვის
ბაჟიდამ თერთმეტის თავის ნახევარი, როგორც იჯარა იქნების.
აგრევე ყაფნიდამ, აგრევე არაყხანიდამ, აგრევე კარის
აბანოს იჯარიდამ, აგრევე თამბაქოს იჯარიდამ, ყასაბხანიდამ, ელის
ეთაზის თერთმეტის თავის მეოთხედის-ნახევარი, აგრევე ქოდავი-
დამ, ქალაქის მალზედ თავზედ ნახევარ შაური; ყაიყულის მალზედ
თავზედ ნახევარ-შაური. აფრევე ბოლნისის მალზედ, აგრევე შუ-
ლავრის და თეთრ-სოფლისაზედ, აგრევე ტაშირზედ, აგრევე ჯუ-
რორს, ანდიკასა და დამბლუტზედ, აგრევე გორისაზედ თავზედ
ორი შაური.
დიღმის მალზედ თავზედ სამ-ფულ-ნახევარი; კოდის-პურები-
სა ყველგან თერთმეტის თავის მეოთხედის ნახევარი; აგრევე საბა-
ლახეებისა, აგრევე პირის-თავებიდამ, აგრევე ნახირის თავებიდამ, აგ-
რევე ზუ̂რების კულუხისა, აგრევე სახასოს პურებიდამ და ღალისა
სადიასახლისოს ერბოს გარდა. რაც საბატონოს ერბოს მოსავლისა,
თერთმეტის თავის ნახევარი; ოდუნ ახჩის თერთმეტის-თავის ნახე-
ვარი; აგრევე სამასპინძლოებისა და სააღდგომო-საშობაოსი; ტუხ-
თუს – მეთერთმეტის თავის მეოთხედის ნახევარი; აგრევე იაღლუჯის
საყორუღოს ბრინჯისა; ამისი ასრე არის: თუ რუებს ხასადარი ად-
გია, იმისის მოსავლის თერთმეტის თავის მეოთხედის ნახევარი
არის, და თუ ჴასადარი არა ადგს და იჯარით ან ამანათად მიბარე-
ბული არის, იმისი თერთმეტის თავის ნახევარი არის; აგრევე აბრე-
შუმისა, ბანბისა თუ რასაც ფერისა რუებზედ მოსავლისა, ფუშთუ-
ქუნის ბარხანისა წილი აქუ̂ს.

რჲ.
რჲ. სომხითის ტარუღისათჳს.
ტარუღისათჳს.

(აქ დედანში ცარიელი ადგილია.)

რჲა.
რჲა. სომხითის მელიქისათჳს.
მელიქისათჳს.

საწნეხელზედ ტკბილი ჩაფი ოთხი; გუთანზედ პური კაბიწი

ერთი; თავზედ ნახევარი შაური.

რჲბ.
რჲბ. საფერისცუ̂ალებოს თევზისათჳს.
საფერისცუალებოს თევზისათჳს.

უნდა წავიდნენ დარუბნელნი, გომარელნი, ეგრისელნი, ზაუ-

ლის-ტანელნი, თოფრა-ყალელნი, სხალ-ნარელნი, ურცევნელნი, აკუ-
რელნი, რევაშნელნი, ცხარელნი, ნიაწრელნი, საჭელნი, მაჩქათელნი,
იფნობელნი, საკაცელნი, ქციელნი, შესაწუ̂ავად გაიყოლონ.

რჲგ.
რჲგ. სასახლეების რიგისათჳს.
რიგისათჳს.
 როდესაც ინებოს მეფემან, ანუ მფლობელმან სამეფოსა ტახ-
ტისამან შემზადოს სერი დიდი და დაიდვას ნადიმი, ბრძანოს
ქორსა და სერსა ზედა დაგება ტაბლისა და მეჯლისისა, ესრეთ: რო-
დესაც ბატონი დიდს სახლში დაბრძანდეს, ის სახლი რუს აწეული
და სულ მოფენილი რომ იყოს. ბატონი რომ ტახტზედ ბრძანდე-
ბოდეს იმის პირ-დაპირ წინ რომ ბოძი არის, აშიკაღასბაში იმ ბოძ-
თან ერთი იქით და ერთი აქეთ იმ ბოძთან დადგებოდნენ; იმ ბო-
ძიდამ ორს ბოძს ქვევით რანიც ჴელ-ჯოხიანები, ან სოიბათ იასა-
ულები იყუ̂ნენ, იქ ნახევარი იქით, და ნახევარი აქეთ რიგზედ დად-
გებოდენ. დარბაისელნი რომ შემობრძანდებოდნენ, დიდროანს კა-
ცებს აქათმან ეშიკაღასბაშმან აქათ უჩვენოს ალაგი და იქითმან
იქით უჩვენოს თავისი ალაგი როგორც შეეფერებოდეს. მერმე
სხუ̂ა დარბაისელნი რომ მოვიდნენ, ბოქაულთხუცესმან იქითმან იქით
მისრული დააწუ̂ჱვინოს და აქათმა აქათი მოსული დააწუ̂ჱვინოს. ბა-
ტონს უკან ყორჩიბაში და ყულარათასი ზეზედ დადგებოდნენ, ბა-
ტონის ბრძანებამდინ ნუ დასხდებიან, ყული და ყორჩი რიგზედ
დააყენონ, ყორაიასაულიც იქ დააყენონ და იმათი დგომა გაარიგონ.
სუფრა რომ ითხოვონ, აბდარბაშმან ბატონის ტაშტ წურწუმა მოი-
ტანოს. სხუ̂ა რვა აბდარი შემოვიდეს მისის ტაშტ წურწუმებითა;
ოთხმან იქით ჩაურიგოს და ოთხმან აქათ. ბატონის სუფრა ფარეშ-
ხანის ტარუღას ეჭიროს; ორი ფარეშთხუცესი მიჰყუ̂ჱს, სუფრაჯმან
გაშალოს, აქეთ-იქით ფარეშთხუცესმა ბატონის სუფრის წვერი გა-
შალონ. ყაბები შემოიტანონ. ჯერ მეგოდრეთხუცესმან ოთხმან იქით
აქეთ პური ჩაურიგონ, მეგოდრეც იშველიონ. მერმე მეშარბათემ ოთ-
ხმა იქით და ოთხმა აქეთ თავის ჴონჩა ჩაურიგონ. ოთხი თუშმა-
ლი შემოვიდეს და სუფრა-ქეში ყველა შემოვიდეს; საჭმელი დაას-
ხან, აქეთმან სოიბათ იასაულმან აქეთ მიართმევინოს, და იქითმან
იქით მიართმევინოს. ბატონის სამეღვინოს მეღვინეთხუცესი მოუ-
ძღვეს. შიგამდეგს სურა და თასი ეჭიროს, ზირანდაზი გაშალოს;
პირის მეღვინემ ღვინო მიართვას. მეღვინეთხუცესი და შიგამდეგიც
იდგნენ. სხუ̂ა ცხრა მეღვინე შემოვიდეს, ოთხმა იქით მიართვას და
ოთხმა აქეთ; ერთმან პირ-დაპირ მიართვას. პირველზედ ყავა და
ჩაი მისმან მოჴელეებმან მისს დროს მოიტანონ ცალკე აქათ-იქით
ჩაურიგონ. ბატონის ყალიონი რიგისად სეფიყულიმ და სააკაძემ მო-
იტანონ თჳთო და თჳთო პირ-დაპირ, ნუ მოსცდებიან. სხუ̂ა ორი
ყალიონ ყორჩი ერთი იქით და ერთი აქეთ იმსახურებოდნენ, ვისაც
საპატიოს კაცის შვილის ყალიონი იქმნებოდეს, შემოუტანდნენ. თუ
რუსი ჩამოშვებული იყოს და ან იქით აივანში და ან აქეთ შუა
სახლში მეჯლისი ბრძანოს, ერთი ეშიკაღასი დადგეს და ორი ბო-
ქოულთხუცესი აქეთ და იქით, ამ წესით გაარიგონ: ერთი სუფრა-
ჯი, ორი ფარეშთხუცესი, ოთხი თუშმალი, ექუ̂სი სუფრაქეში, ოთ-
ხი მეგოდრეთხუცესი, ოთხი მეშარბათე, ექვსი აბდარი, ერთი მეღვინეთ-
ხუცესი, ერთი პირის-მეღვინე, ერთი შიგამდედი, ექვსი მეღვინე.
ესენი იმავ ზემოთის წესით იმსახურებოდენ; სალთხუცესი და ნაზირი
გაარიგებდენ და დადგებოდენ; ერთი მდივანიც იმათთან იქმნებოდეს.
როდესაც დიდის სახლის მეჯლისი ბრძანოს, რომ ერთ-პირ-
მოფენილი იყოს და რუსები აწეული ჰქონდეს, იმ სახლისათვის
უნდა გაკეთდებოდეს ბრინჯი ყაბი სამოცი; ამისგან ხუთი ყაბი ბა-
ტონის წინ დაიდგმებოდეს, და ორმოცდა თხუთმეტი ყაბი სხუ̂ა ყაბი
იქნებოდეს. მაგრამ თუ დარბაისელნი ივნითონ, რომ არ იქნებოდეს
და არ აივსებოდეს, ორმოცდაათი ყაბი გააკეთონ. ამავ სახლისათვის
ძროხა შვიდი მისის აშითა და ბორნითა; თუ სმას ბრძანებს, მო-
სამატი სხუ̂ა იქნება. – რუს ჩამოშვებული რომ იყოს, იქით დაბძანდეს
თუ აქეთ, ერთი ეშიკაღასბაში, ორი ბოქოულთხუცესი, ოთხი სოი-
ბათ იასაული აქეთ და იქით, ერთი სუფრაჯი, ორი ფარეშთხუცე-
სი, ოთხი თუშმალი, ექვსი სუფრაქეში, ოთხი მეგოდრეთხუცესი,
ოთხი მეშარბათე, ექვსი აბდარი, ერთი მეღვინეთხუცესი, ერთი პი-
რის-მეღვინე, ერთი შიგამდეგი, ექვსი მეღვინე, — ესენი იმსახურე-
ბოდენ; სალთხუცესი და ნაზარი დადგებოდენ.
თუ ისევ სახლი რუს ჩამოშვებული იყოს, ან იქით და ან აქათ
ბრძანოს მეჯლისი, ამ იქით აივანში, იმ სახლისათვის გააკეთონ
ბრინჯი ყაბი ოცდაათი, სამი ყაბი ბატონის წინ დასადგმელი, და
ოცდაშვიდი ყაბი სხუ̂ა ფლავი გააკეთონ. ამ სახლში რომელშიაც
ბრძანდებოდეს, ძროხა სამი მისის აშითა და ბორნითა. თუ სმას ბრძა-
ნებს, მოსამატი სხუ̂ა იქნება.

რჲდ.
რჲდ. სალაროს მუშრიბის სარგოსათჳს.
სარგოსათჳს.

სალაროს მუშრიბისა ჯამაგირი თუმანი ოთხი; დანიმზედ შა-

ური ერთი; დუშალიკის მერვედი, რაც ჯამაგირი გავა თუმანზედ
ორ-ფულ-ნახევარი; ულუფა დღეში პური ოთხი; ღვინო ლიტრა ერ-
თი; ქერი ლიტრა ორი; თვეში ცხუ̂არი ერთი.

რჲე.
რჲე. სალაროს თავლიდარის სარგოსათჳს.
სარგოსათჳს.

ოთხი თუმანი ჯამაგირი, დუშალიკის მერვედი; ჯამაგირის

რუსუმი თუმანზედ ორ-ფულ-ნახევარი.

რჲვ.
რჲვ. სამეფოს კაცისა სადედოფლოდ არ მუშაობისათჳს.
მუშაობისათჳს.

სამეფო კაცს სადედოფლოდ ვერ ამუშავებენ, და მეფეს თუ

ეპრიანება, სადედოფლოს კაცს რუზედ სასახლეზედ და გაჭირვებულს
მუშაობაზედ ამუშავებს. მაგრამ სამკალად და სალეწავად კი არა
აქუ̂ს ჴელი სადედოფლოს კაცთან. კოჟორზედ ყალიონისა და ოქ-
რომჭედლისათვის ნახშირს ჰსთხოვენ სამეფოდ სადედოფლოს
კაცს.

რჲზ.
რჲზ. ტოგუნის რიგისათჳს.
რიგისათჳს.
 თუ ბატონმა ან ტოგუნში, ან მეიდნის აივანში მეჯლისი
ბრძანოს, ერთი ეშიკაღასი, ოთხი ბოქოულთხუცესი, ორი სოიბათ
იასაული აქეთ და იქით დადგებოდნენ. ერთი აბდარბაში, ხუთი
აბდარი, ორი სუფრაჯი, ორი ფარეშთხუცესი, ორი თუშმალი,
ექვსი სუფრა-ქეში, ოთხი მეგოდრეთხუცესი, ოთხი მეშარბათე, მე-
ღვინეთხუცესი, ერთი პირის მეღვინე, ერთი შიგამდეგი, ექვსი სხუ̂ა
მეღვინე, ერთი ბატონის ყალიონ-ყორჩი, ორი სხუ̂ა ყალიონ-ყორ-
ჩი – ესენი იმავ ზემორეს წერილის წესით იმსახურებოდენ.
თუ ბატონმა ტოგუნში მეჯლისი ბრძანოს, უნდა გაკეთდეს ფლავი
ყაბი ორმოცი; ამისგან ხუთი ბატონის წინ დასადგმელი, და ოც-
და თუთხმეტი ყაბი საჯაროდ, მისის აშითა და ბორნითა; ძრო-
ხა ორი.

რჲჱ.
რჲჱ. ტყავისათჳს.
ტყავისათჳს.

შაბათს რამდონიც ზროხა დაიკლას, ტყავები ყოველივე ხაბა-

ზებს. კჳრას რაც ძროხა დაიკლას, ტყავები თუშმლებს. აღდგომი-
დამ ამაღლებამდის, ბატკნის ტყავი. ამას გარდა,
რაც ძროხის ტყავი იქნებოდეს ან ცხუ̂რისა, ან თხისა, იმისის დუ-
მით და ქონით; ლეშის ტყავიც და ქონიც ზედ აძეს. იჯარად აიღე-
ბის, ხან ოცს თუმნად, ხან ნაკლებად; სხუ̂ა ან რაც ლეშის ტყავი
მოვიდოდეს სამეხრეოსი, ან ცხუ̂რის ლეშისა მოვიდოდეს, იმასაც
იმ იჯარაზედ დაუდებდენ; მუშრიბებს ჴელი არა აქვსთ.

რჲთ.
რჲთ. ტივის ბაჟისათჳს.
ბაჟისათჳს.

სალბაშს ეძახიან, რაც ტივი მოვა, ერთს უკეთესს ხეს საბატო-

ნოდ აიღებენ; ამისი თეთრი დადგების ოცდა ორი მინალთუნი, ჴან
მეტტ-ნაკლები. ამისი რუსუმიც აიღების.

რო.
რო. ტყვის ბაჟისათჳს.
ბაჟისათჳს.

ქალაქისა, გორისა, ალვისა თუ გინა სხუ̂აგან ყველას მებაჟე

ერთი იქმნების. ცალ-ცალკე ვერავისი დადგება ჴელმწიფის იჯარად-
რის-მეტი. ქართველმან, თათარმან, სომეხმან თუ რამაც სჯულმან
იმერეთს რომ ტყვე იყიდოს, ტყვის თავს მსყიდველს სამს მინალ-
თუნს საბატონოდ გამოართმევდენ. თუ ქართლში გარდმოიყვანეს და
აქ გაისყიდა, ან აქაური ერთმანეთს მიჰყიდეს, სამ მინალთუნს
მსყიდველი და სამს მინალთუნს გამსყიდველი ბატონს ვერ დააკლებს;
ზეითაც დაგვიწერია. და მთაზედ ტყვის გამსყიდველ-მსყიდველთან
ჴელი არა აქვს ტყვის მებაჟესთან.

როა.
როა. ტუთხუჩისათჳს.
ტუთხუჩისათჳს.
 პირველზედ გამორჩეული ცხუ̂არი გ, თოხლი ბ, ტუთხუჩი-
სა პირზედ ჩეფიჩი ა; ამისი ათის თავი სამი წილი ტუთხუჩისა
არის, მეოთხედი სალთხუცისა და მდივნებისა.

რობ.
რობ. ტაშირზედ აირდარბეგის ჴეობის რიგისათჳს.
რიგისათჳს.

ამათ აძეს: ბატონის ღალა შვიდისაგან ერთი, საბატონოდ უნ-

და ჴნან გუთანზედ დღე გ, მკა, გალეწუ̂ა, ჩამოტანა, ბაშმალი აბასი
ორი, მოჴელეებს შაური ორი, ფურზედ ერბო სტილი ე; საშო-
ბაო-სააღდგომო ზროხა ოთხი, ცხუ̂არი ცხრა, ერბო ლიტრა თერთ-
მეტი, საქუෝ რიო ჴარი, (იავ) კოდი იქიური თორმეტიანი არის,
(იევა) საბატონო ია.

როგ.
როგ. ტაშირის მოურავისათჳს.
მოურავისათჳს.

ტაშირის მოურავისა ფურზედ ერბო სტილი ბ; თავის-გასამ-

ტეხლო ჴარი, გასამყრელო კარგს გლეხზედ ზროხა, დაბალზედ
ცხუ̂არი, კომლზედ პური და ქერი კოდი გ; ნაცუ̂ალს კომლზედ
კოდი ერთი; ბატონის მოსავლის ათის-თავისა მოჴელეებისა არის,
მალის ორის შაურიდამ. – ტაშირის მალისა ათი შაური თავზედ აი-
ღება: ორი აბაზი ბატონისა არის, ორის შაურისაგან ნახევარ-შაუ-
რი სალთხუცისა და მდივნებისა, და შაურ-ნახევარი მოურავსა და
მემალესა.
ტაშირის ჴასადრისა კომლზედ პური კოდი ნახევარი, ქე-
რი კოდი ა; ბატონის თერთმეტის-თავსა რაც დადგეს, ოთხისაგან
ერთი სალთხუცესსა და მდივნებსა, სამი მოურავმან და ჴასადარმან
გაიყონ.

როდ.
როდ. ურბნისის რუს გამომღებთათჳს.
გამომღებთათჳს.

ურბნისის რუ საქაშეთიდამ შინდელთ გამოიღონ, იქიდამ სა-

ქაშნელთ და თვალად-უბნელთ შირშაბნის საყდრამდინ, იმას იქით
ვარიანელთ, სასირელთ და არაშენდელთ რიოსის თავამდინ გამოი-
ღონ; იმას აქათ გორის გზა რომ მლაშის-წყალს შეეყრების იქამ-
დინ; იმას აქათ ურბნელთ უნდა გამოიღონ.

როე.
როე. უმისა და მოხარშულის
მოხარშულის ზროხისათჳს.
ზროხისათჳს.

ძროხა რამდენიც დაიკლას, თავები მეჯინიბეებისა, კისერი მეჯო-

რისა, მკერდი თუშმლისა, საპარავი მზარეულებისა, თირკმელი აუშ-
ტრისა, გულ-ღვიძლი საკლავის მეცხუ̂არისა.

როკ.
როკ. მოხარშულისათჳს.
მოხარშულისათჳს.
 მოხარშულის ძროხიდამ ერთი საკაჭკაჭე სუფრაჯს; ერთი
ნაჭერი დავთარხანაში, თითო ნაჭერი თუშმლებს, ერთი ნაჭერი
ძროხისა მზარეულს, ერთი კანჭი იასაულებს, თითო კანჭი ქუ
ෝ აბის
ამწევს მუშას.

როზ.
როზ. ფუტკრის რიგისათჳს.
რიგისათჳს.

აბულა შვილისათჳს რამდენი სხვა თაფლად აწერია და მიგვი-

ბარებია, იმდენი სკაზედ ჩარექ ნახევარი სანთელი ჩვენს ქარხანაში
მოაბაროს, და სხუ̂ა ნაყარი თაფლი, ზიანი და სარგებელი მისი
არის. ჩვენი თავნი ფუტკარი კი ნუ მოიშლების.

როჱ.
როჱ. ფეშქაშის მოჴელეთათჳს.
მოჴელეთათჳს.

ფეშქაშის ქარხანა; ფეშქაშნიკისი ქაიხოსრო; ფეშქაშის თავლი-

დარი ლორელი ფარსადანა.

როთ.
როთ. ფეშქაშნივი
ფეშქაშნივისისათჳს
სისათჳს.
სათჳს.

რაც ფეშქაში მოვა, ის დასწერს, რაც სარხათი ჰქონდეს. ის

ჯამაგირი, ულუფა დღეში ერთი ლიტრა ღვინო, ექვსი შაური, ერ-
თი ფისოსი ქონი, ერთი ფარჩა, ჴორცი ერთი ლიტრა, ქერი რა-
საც ქარხნის ხარჯს დასწერდეს იმის განაცემის დუშალიკისა; რაც
თავლიდარს ერგების, იმის მონახევრეა.

რპ.
რპ. ქსნის ერისთჳს მამულისათჳს.
მამულისათჳს.

ქსნის ერისთჳს ყმა გამომღები და თარხანი რმჱ; ამისი თარ-

ხანი ნდ, გამომღები ჟდ; ქათმით სხუ̂ა გამომღები, საბალახე$
თუ რაც ფერი როგორც ზემო ქართლსა სძეს, ისრე იმას.
საამილახოროს და საერისთოს კოდის-პურის გამომღების კომლის
ჯუმალი სჟვ; ამისგან ქალაქს უნდა ჩამოიტანონ საკომლო რნა;
გორს უნდა მოიტანონ საკომლო პე; კიდევ გორს უნდა მოიტანონ
გორის ზუ̂რის სარი, საკომლო ნი; საკომლოზედ სარი კონა.
ქსნის-ჴეველთ აქუსთ ულუფა, როდესაც ბატონი სალაშქროდ წაბ-
რძანდება კჳრაში ჴარი ა; ცხუ̂არი ბ; მარილი ლიტრა ა; ღვინო
საპალნე ბ; ფქვილი საპალნე ბ.
ასრევე არაგვის ერისთვის კაცებსა აქუ̂სთ.
აგრეთვე ავალის შვილის კაცებს სადგრელებს აქუ̂სთ.

რპა.
რპა. ქალაქის მალის გარიგებისათჳს.
გარიგებისათჳს.

მალი პირველზედ ახალს მალის გამომღებს რომ დავთარში

ჩააგდებენ, იმის ნახევარს მალს გამოართმევენ, რომ სამი აბასი იქ-
ნების, და მთელი მალი თავზედ ექვსი აბასი არის. ამ ექვსის აბა-
ზისაგან ხუთი აბასი სახელმწიფო არის, და ის ერთი აბასი ასრე
გაიყოფა: შაურ-ნახევარი მელიქისა არის, შაურ-ნახევარი მამასახლი-
სისა, ნახევარ შაური სალთხუცისა, ნახევარ შაური მდივნებისა. ამ
მელიქ-მამასახლისის კერძთან თორმეტი მინალთუნი გარდაკვეთით
ვეზირს აქუ̂ს. რომელიც მალის გამომღები კაცი დაბერდების, ასრე
რომ მოგება აღარ შეეძლოს, იმისთანას მალი აღარ ეთხოვების.

რპბ.
რპბ. ქალაქის სატყევოს ხარჯისათჳს.
ხარჯისათჳს.

ქალაქს საური და ტყვის ჴარჯი არა ჰსძეს. მაგრამ რამდენსაც

ბედნიერის ჴელმწიფის ფეშქაშს გაისტუმრებენ, ვინც ქალაქში სახ-
ლობან, ასი თუმანი ბატონს უნდა შემოაწიონ.

რპგ.
რპგ. ქალაქის აღწერისათჳს.
აღწერისათჳს.

შჳდს წელიწადში ერთხელ მოხდების, კომლზედ ორი შაური

ასამწერლო არის. ვისაც ბატონი უბრძანებს და დააწერინებს, ეს
ორი შაური იმისი არის, სხუ̂ა მოხელეს ამაში ჴელი არა აქუ̂ს.

რპდ.
რპდ. ქოდავის რიგისათჳს.
რიგისათჳს.

სამს წელიწადში ერთხელ ჩობანბეგი უნდა წავიდეს და დათვა-

ლოს, გალადარს რაც ცხუ̂არი ჰყუ̂ანდეს, ან ვისიც ერიოს, ცალ-
ცალკე დაწეროს, ვისიც ერიოს საჴელდობ ანუსხევდენ. თუ ვინიცის
გალადარი წავიდეს სადმე და იმისი ცხუ̂არი დარჩეს, მუთაჯირი
იმის ქოდავს ნუ დაგვიკარგავს და აიღებდეს. და თუ იმ გალანდრის
ნარევი ცხუ̂არის პატრონი და ცხუ̂არი წავიდეს სადმე, იმას არ ვი-
ყაბულებთ, იმ ქოდავს გალადარს უკლებლად გამოართმევდენ.
დასამთვლელო სამს წელიწადში ასზედ რვას შაურს ჩობანბე-
გი უნდა აიღებდეს. ამას გარდაისად ქეჩაბაშს ეძახიან – ექუ̂სს შაურს
ყოველს წელიწადს პირეულზედ ჩობანბეგს უნდა მოსცემდენ; და
პირზედ ყოველს წელიწადს ორს შაურს მუჯათირს მოსცემდენ.
საბატონო ქოდავი აიღების ცხუ̂არზედ ერთი შაური; ამისი ათის-
თავი რაც დადგების, სამი წილი ჩობანბეგისა არის და მეოთხედი
სალთხუცისა და მდივნებისა: ნახევარი სალთხუცისა არის და ნახევა-
რი მდივნებისა. ეს ბატონის ქოდავი სამ დაფაათად იქ-
ნებოდეს: ერთი წილი ამ თავიდამ გამოიღონ, ერთი წილი მთაზედ
რომ ავიდნენ, და ერთი წილი მთიდამ რომ ჩამოვიდნენ. აქედამ ბა-
ტონის თეთრიდამ ვეზირს აქუ̂ს ყოველს წელიწადს თორმეტი
თუმანი.

რპე.
რპე. ქჳთ-
ქჳთ-კირის ლილოს დებულებისათჳს.
დებულებისათჳს.
 აძეს საბატონო: ერთის სამეხრეოს შენახუ̂ა, მისი ჴუ̂ნა, თეს-
ვა, მომკა, მოტანა, გალეწვა. გუთანზედ ორი დღე ჴუ̂ნა, მისი ნაჴ-
ნავის შემუშავება, ღალა დღიურზედ კოდი ა; მართებული საბალა-
ხე; პირის-თავი, ნახირის-თავი, საშობაო ცხუ̂არი ა; ერბო ლიტრა
ა; ქათამი აგრეთვე სააღდგომო აძესთ, საქუ̂რიო ჴარი. ქჳთკირის ლი-
ლოს მოურავს რამდენიც გუთანი არის, ერთს დღეს უხნან, უთესონ
მოუმკონ, მოუტანონ, გაულეწონ; კომლზედ ერთი კოდი პური და
ქერი, თავის-გასამტეხლო, გასამყრელო ქვითკირის ლილოს მამა-
სახლისისა, ქვითკირის ლილოს ნაცუ̂ლისა.

რპვ.
რპვ. სომჴითს რომელსაც ალაგს არის ქორის ბუდისათჳს.
ბუდისათჳს.

ქორის ბუდე არის ატუცის ბუდე. თრთაშუის ბუდე.

სომჴითს სოსნის ბუდე. ნადვალეთის ბუდე.
ჯონჯლის ბუდე. ჩორათანის ბუდე. ხანძოვარის ბუდე.
ფეთხინის ბუდე ანდიკა. ვარახორის ბუდე. ხუჯაბის ბუდე.
ჯინშურის ბუდე. საბის ბუდე.
ფიფიჩანის ბუდე. დეღცუტნის ბუდე.

რპზ.
რპზ. ღვინის მოსავლის რიგისათჳს.
რიგისათჳს.

ღვინის მოსავლისა ასრე იქნებოდეს: სოფელზედ რასაც ჩვენს

საკასოს დასთუ̂ლის, მოსავლის ალაგს ჩვენი მესთუ̂ლე წავიდოდეს,
იმ სახასოებში ყოველგან ჩვენნი მოჴელენი ასეთს მემარნეს დააყე-
ნებდენ წლითი წლად რიგით, რომე ქეთხუდა და ღვინის შენახვის
მცოდნე იქმნებოდეს. ჯერ ზუ̂რისას დასწურევდნენ და კოჟორზედ
გამოგზავნიდნენ; მერმე მესთუ
ෝ ლე და მემარნე ამას იქმოდნენ, რაც
იმ სოფელში ან კულუხი ან თარხნის სათხოვარი, თუ სხუ̂ა შენაწე-
რი ღვინო რაც სოფელს შევარდეს, თოჯი რომ ქნან, სადაც კარ-
გი ვენახი იყოს და კარგი ღვინო გვარობდეს, რომ ჩვენმან მემარ-
ნემ ირჩიოს და მოინდომოს, ის ჩვენთჳს დაწურონ და ჩვენთვის
წაიღონ. თუ რამ მოჴელის და ან სასოფლო ტკბილის
ჴარჯი შევარდნილიყოს, მერმე იმათ მისცემდენ. ჩვენი
მემარნე ქვევრს კარგად გაარეცხინებდეს, შეაფერვინებდეს. რა
ხან ჩვენს ქარხანაში ითხოვონ, მეღვინეს მემარნე მოაბარებდეს,
ნახოს თუ ან წყალ-ნარევი, ან ქვევრის გემოვანი, ან უჴელობით წა-
მჴდარი იყოს, ის ღვინო გამოართუ̂ან და ერთი იმთონი მემარნეს
სხვა წაართვან თავისი. მესთუ̂ლემ თუ მოხელემ ეს ჩვენი ბრძანება
მემარნეს არ გაუგონა, მაშინვე მოგვახსენოს. თუ მეღვინემ წაახდი-
ნოს, იმან ზღოს; თუ მემარნეს წაეხდინოს, იმან ზღოს.

რპჱ.
რპჱ. მეფის დამარცხებისა და მცხეთას წასვენებისათჳს.
წასვენებისათჳს.
 მეფეს რომ დაუმარცხდეს რამე, მცხეთა დამარხონ. ქალაქიდამ
რომ წაასვენონ, სომჴით საბარათიანოს სარდარმა უწინ იმათ უნდა
ასწიონ საკაცესა, დიღმის წყლამდის იმათ უნდა წაასვენონ. დიღმის
წყალს იქით, დევის ნამუხლამდინ ამილახორმან და მისმან სასარდ-
ლომ უნდა წაასვენონ. დევის ნამუხლს იქით ხიდამდინ ბატონის
დროშის კაცმან. ჴიდს იქით საყდრამდის მუხრანის-ბატონმა, არაგ-
ვის ერისთავმა და ქსნის ერისთავმა და მისმან სასარდლომ. რასაც
ალაგს მიიყვანონ, გზა ულუფით უნდა გაზომონ: ისე ამ გზებით
უნდა წაასვენონ. სარდლებმან თავისს სასარდლოს კაცებს ზარი
უნდა ათქმევინოს, საკაცეს რომ სხუ̂ა და სხუ̂ა კაცი გამოეცუ̂ალოს,
ჭირის-უფალთან მოვიდნენ და ზარი ჰსთქვან; და მერმე ცამეტი მე-
ორე სარდარს რომ გამოეცუ̂ალოს, კიდევ ჭირის-უფალთან
მოვიდნენ, ზარი ჰსთქვან და იმათ დაისვენონ.

რპთ.
რპთ. ყორიასაულისათჳს.
ყორიასაულისათჳს.

ყორიასაული: საგინასშვილი ბეჟან. კიდევ საგინასშვილი ბეჟან. სა-

აკაძე მერაბ. გლურჯიძე ტარიელ.

რჟ.
რჟ. ყაფიჩებისათჳს.
ყაფიჩებისათჳს.

ყაფიჩბაში თურქისტან. ოქროს მჭედლის-შვი- ყორღანას-შვილი შერ-

თუმანის-შვილი ფირან. ლი დათუნა. მაზან.
თუმანის-შვილი ავთან- ყაფიჩი გილაქი პაპუნა. ბაგრატა.
დილ. გლურჯიძე ზაალ. მარიანას-შვილი ფარ-
შაველას-შვილი ალა- თურქისტანის შვილი სადან.
დვერდა. ბეჟან. გლურჯიძე მანუჩარ.
შანაზარას-შვილი გი- თულას-შვილი იასე. დალალას-შვილი იენუქა.
ორგი. ზავარა-შვილი ბახუტა.

რჯა.
რჯა. ყორჩიბაშისათჳს.
ყორჩიბაშისათჳს.

ამილახორის შვილი საგინას-შვილი საამის გიორგი ყორჩის შვი-

ბარძიმ. შვილი. ლი ბეჟან.
საგინას-შვილი ფარე- გლურჯიძე შალვას შვი- გლურჯიძე გლურჯიძის
მუზის შვილი. ლი. ძმისწული.
სააკაძე იორამის-შვი- იესე ყარაბუდახის შვი- ვარღა ოღლი უსუფა.
ლი. ლი. ელის უზბაშის ძმა.
საგინას-შვილი გორ- საგინას-შვილი ქაიხოს- ხალიფოღლი აბდულა.
ჯასპის შვილი. როს შვილი. ჯავანშირი დარგაყუ-
ყორჩიბეგაშვილი ბა- სააკაძე ზურაბ. ლი.
რათა. რევის-შვილი გიორგი.

რჟბ.
რჟბ. ყალიონ-
ყალიონ-ყორჩებისათჳს.
ყორჩებისათჳს.
ყალიონ ყორჩების თავ- ყალიონ ყორჩი. ყალიონ ყორჩი ბიძი-
ლიდარი. ინდო. ნა.
გაბრიელა. პეტრე.

რჟგ.
რჟგ. ყავაჩებისათჳს.
ყავაჩებისათჳს.

ყავაჩი სეფიყულა. ყავაჩი დოლა. ყავაჩი რევაზას-შვილი

რჟდ.
რჟდ. ყველისათჳს.
ყველისათჳს.

რაც ჩვენს აუშხანაში ყველი დაიხარჯებოდეს, და ან საშარბა-

თოში ყველი და მაწონი მოუნდებოდეს, ჩვენის ცხვრის მოსავლი-
დამ ნაზირმა გაურიგოს და იქიდამ ხარჯონ.

რჟე.
რჟე. ყაბების რიგისათჳს.
რიგისათჳს.

ბატონის წინ დასადგმელის ყაბისათვის უნდა მიეცემოდეს ერ-

თის ყაბისათვის ბრინჯი ლიტრა ბ; ჴორცი ლიტრა ა; ერბო თუ
ჴალასი იყოს, ლიტრა ბრინჯზედ ჩარექი ა; და თუ ჴალასი არ-
იყოს, ჩარექ ნახევარი. ჩილავისათჳს ყაბისა ბრინჯი ლიტრა ბ; შე-
საწვავი ქათამი ე; შესტრანგისათჳს კვრცხი კე; ჴაჴვი ჩარექი ა;
ერბო ჩარექი ა; შამ-ქაბაბს ერბო ჩარექი ა; ქათმის ყაბს ბრინჯი
და ერბო. აგრეთვე თუ ვარიობა არის, რვა ვარია. თუ ვარიობა არ
იყოს — ქათამი ე. მუთანჯის ყაბს ბრინჯი და ერბო, აგრეთვე ერბო,
აგრეთვე ჴორცი ლიტრა აი; ზაფრანა მისხალი ბ; ქიშმიში ნახევარ-ჩა-
რექი, ნუში ნახევარ ჩარექი, თაფლი ნახევარ ჩარექი, ძმარი ერთი ჩარექი,
ბატკნის ყაბზედ ბრინჯი და ერბო აგრევე და ერთი მრთელი ბატკანი.
ამაებს მასალა როგორც მართებული იყოს, ნაზირი შეიტყობდეს და ის-
რე გაურიგებდეს. იასნის ყაბი სავსედ და მართებულად მოვიდოდეს,
აგრევე ბორანისა, და მისი აში როგორც მართებული იყოს, საჯერ-
გოს ყაბზედ ლიტრა ნახევარი ბრინჯი, ჴორცი ლიტრა ა; ერბო
აგრევე; ყაბზე მარილი ჩარექი ა. მარხუ̂ა თუ იყოს, ერთს ყაბზედ
ბრინჯი ლიტრა ორი; ნოგოზი ნახევარ-ლიტრა, ქიშმიში ნახევარ
ჩარექი; ჩილავს ბრინჯი. აგრევე ჴიზილალა შესაწუ̂ავად ნახევარ ჩა-
რექი; მოხარშული ჴიზალალა ყაბზედ ჩარექი სამი. ცერცვი და მუ-
ხუდო თითოს ყაბს ლიტრა აი; შეჭამადად ბადიაზედ ლიტრა აი;
ნიგოზი ლიტრაზედ თითო ჩარექი, მარილი ნახევარ ჩარექი, ხახვი
ლიტრაზედ ერთი ჩარექი, ერთს ყაბზედ მოჴარშული თუ უმი დ;
ერთს ყაბზედ სათალი წყვილი ე; ერთს ყაბზედ მოხარშული თუ
უმი ზურგიელი ბ; ბოლო ერთს ყაბზედ გ; ბოღლამასათჳს ერთს
ბადიას იანი ლიტრა ერთ ნახევარი; ლავაში ჩარექი ორი.
ამ საჭმლიდამ უნდა დაუსხან თუშმლებს რომლისაგანაც უნ-
დოდეს თჳთოს ამალს თჳთო ყაბი; დავთარხანაში ერთი ბოშყაბი
ოსტატს; თასი საყას ერთი თეფში, აუშტარს ერთი თეფში, მეშე-
შეს, სალთხუცის კაცს ერთი თეფში.
 რჟვ.
რჟვ. ყაფნის რიგისათჳს.
რიგისათჳს.

ყაფნის რიგი ასრე არის: ფქვილზედ, ქერზედ, ბრინჯზედ, შაბზედ,

წაბლზედ, ფეტვზედ — ერთს საპალნეს რომ ასწონენ, საპალნეზედ
ბისტს გამოართმევენ; ბამბის ცალზედ ერთს შაურს; ენდროს ცალ-
ზედ ნახევარს შაურს. აგრევე მატყლზედ, თაფლზედ, ერბოზედ ნახე-
ვარ-შაური, საყათის ცალზედ ერთი შაური; გეჩანბაშის საპალნეზედ
ბისტი; რკინის საპალნეზედ ბისტი; ზეთისხილის საპალნეზედ შა-
ური; ძროხაზედ შაური; ცხენზედ აბაზი; საჴედარზედ ორი შაური. ეს
ყაფანი ხან ორმოცს თუმნად და ხან მეტ-ნაკლებად იჯარით აიღების
ხოლმე. ამისი რუსუმი ათის-თავი აიღების; ნახევარი სალთხუცისა
არის, და ნახევარი ვეზირისა და მდივნებისა. ვეზირი და მდივნები
შუა გაიყოფენ; მერმე ამისს ნახევარს მდივნები გაიყოფდენ.

რჟზ.
რჟზ. ყასაბხანის იჯარისათჳს.
იჯარისათჳს.

არის ქონი ლიტრა სამი ათას ხუთასი ლიტრა. ამისი იჯა-

რადარი აიღებს ძროხის ტყავზედ ორს შაურს; ცხუ̂არი და თხა
რაც დაიკუ̂ლის, იმისი ტყავიც იჯარადრისა არის, თჳთო შაურად
დაბაღს მისცემს. ამისი რუსუმი არის ქონი ლიტრა სამას ორმოც-
და ათი.

რჟჱ.
რჟჱ. ელის კაცისაგან ყარაიის ჯელგისათჳს.
ჯელგისათჳს.

ელის-კაცს ჰსძეს დავთარზედ ცხენ კეთილი კაცი, და ქვეითი

კაცი ვერ დააკლდების, თავისი აღსაყალი იმისი განაყარი სახლის-კაც-
ნი და ნოქარი.

რჟთ.
რჟთ. ყარაიის კონისათჳს.
კონისათჳს.

ყარაიის კონს რაც შევსება მოუნდების, ელის კაცმან უნდა

ქვით შეავსოს; ყარაიის მეყორუღისა.

ს. ყაიყულს რამდენი სოფელი აშენებულია,

აშენებულია, ან რამდენი
ნასოფლარი,
ნასოფლარი, ან რომელი რომლის სამოურაო
არის მისთჳს
მისთჳს.
თჳს.

მისირას სოფელი სამოურაოდ წყაროს სოფელი ყალფანის შვილს

მზეჭაბუკს. ოთარს.
ხუცის სოფელი ქეშალუ ხოჯას. დინარიზას სოფელი აბედინას შვი-
მარქარას სოფელი დურმიშხანს. ლს.
სააკას სოფელი ალიხანას. სარქისას სოფელი გოგიბასშვილს.
ყაზი სოფელი ფირმამადის შვილს ბანო სოფელი როსტომს.
შანაზარას სოფელი სარდრის დერძლო სოფელი ხალილას.
შვილს რამაზს. შეუკერის სოფელი აზიზასშვილს.
ყაზანჩი საგინას შვილს ბესპაზს. სატანას სოფელი ვეზირს.
ფერცხლუ საგინასშვილს ფარემუ- ბეგქამთი გივ მდივანს.
ზის შვილს. კირაკოზას სოფელი მანუჩარს.
გოლის სოფელი ყაფლანისშვილს სელიმას სოფელი მერაბაღას.
ოთარს. ტაშქორფი ვეზირის ძმას.
ოქსუზიც ამავ ოთარს. დუგაზას სოფელი მოლა აბდუ-
ყურუჩაიც ოთარს. ლასშვილს.
ფანოსას სოფელი ამავ ოთარს. ხატის სოფელი ოთარ მდივანს
ქვემო-ოთლუ საგინაშვილს ბეს- ჯიგრაშენი დოლენჯისშვილს.
პაზს. მონათის სოფელი ფარასი.
ზემო ორთლუ ფირ-მამადას. ყალაჩის სოფელი მამუდას.
მელიქბეგას სოფელი მანუჩარას აუშენებელი ყაიყულის ნასოფლა-
ფირ-მამადას სოფელი უზბაშს. რი ყორყორა.
თიქმა-ტაში შარაფადინას. ნასოფლარი რძიებისა.
თოფალს სოფელი ფაატასი კიდევ იქივ ნასოფლარი ა, ანა-
აშუღის სოფელი ნურიას. ჳზოღლისა.
ბანჯარკუტი ამიროღლი ალიყუ- ტბის გარეშენო ნასოფლარი ექვსი.
ლასი

სა.
სა. ყაიყულის სამოურაოსი,
სამოურაოსი, მეფის გიორგისაგან
გარიგებისათჳს.
გარიგებისათჳს.

ასრე არის განაჩენი, რომელიც აქუ̂ს: მოურავისა არის სამი

ფოხალი პური, სამი ფოხალი ქერი. კომლის თავს წელიწადში უნდა
მოსცენ, რომ იქნების სამი კოდი; საჩექმე თუ იმავ ალაგის კაცმან
ქალი წაიყუ̂ანოს ექვსი შაური მოურავს, და ორი შაური ნაცუ̂ალსა.
და თუ სხვის ალაგის კაცმან წაიყვანოს, სამს აბაზს მოურავს მის-
ცემდეს, და ორს შაურს ნაცუ̂ალს. გასამყრელო კარგს გლეხზედ$
მოურავს ერთი ძროხა; მცირეს გლეხზედ ერთი ცხუ̂არი. ნაცუ̂ალს
ცხუ̂არი, ვისაც ძროხა გამოუვიდოდეს აბაზსა და ვისაც ცხუ̂არი
გამოუვიდოდეს ორს შაურს მისცემდეს. თავისგასამტეხლო ხუთი
აბაზი. მოურავს კბილის ჩაგდებინებისათჳს ოცდა ათი შაური. ვინც
ბოზობა ქნას – ხუთი მინალთუნი, ფურზედ ერბო ლიტრა ა. ქურ-
დობა თუ საქართველოს მამულში შეაჩნდეს, შვიდეულად აზღვევინოს
მოურავმან და ერთი ორად პატრონს მისცეს, სხუ̂ა საბატონოდ
მოვიდეს. თუ სხვის ქვეყნის ქურდობა შეაჩნდეს, ერთი ორად აზღ-
ვევინონ, ერთი პატრონს მისცენ, და ერთი საბატონოდ მოიყუ̂ანონ.
მოურავმან ძროხაზედ აბაზი გამოართვას საიასაულოდ, და რაც სა-
ბატონოდ მოვიდეს, ხუთის-თავს იმისგან მოურავი აიღებს. საჴ-
დელზედ თითო შეგდებაზედ ერთი ჩარექი ზეთი მოსცენ. მოურავი
ორასს ცხუ̂არზედ თითოს შიშლიგს აიყუ̂ანდეს; საქუ̂რიო ძროხა
ბატონისა არის, ცხუ̂არი მოურავისა. ჩვენს სამსახურზედ მოურავს
ულაყს ათხოვებდნენ.
 სბ.
სბ. ყულარაღასისა გარიგებისათჳს.
გარიგებისათჳს.

ყულარაღასის ჯამაგირი თორმეტი თუმანი; ბატონს თავს და-

ადგებოდეს; ვინცა ვინ საპატიო კაცის შვილი ყული იყოს, ბატონს
თავს დააყენოს, რიგზედ მართებისად იმსახუროს; იქნება ასეთი
ყულიც, რომ დიდს მეჯლისში არ დაიყენებოდეს.

ყორჩიბეგას შვილი ბა- საგინასშვილი. გლურჯიძე შალვას

რათა. კიდევ სააკაძე. შვილი.
სააკაძე ზურაბ. საგინასშვილი გორ- ყარაბუდახის შვილი
რევის შვილი გიორგი. ჯასპის შვილი. იესეს შვილი
ყორჩიბაშის შვილი ბე- ალიოღლი ელიაზა. გლურჯიძე უზბაშის
ჟან. ყარღაოღლი უსუფა. ძმა.
ჯავანშირი დარგაყული. კიდევ საგინასშვილი. ხალიფოღლი აბდულა.

სგ.
სგ. შავარდნის ბაზიერისათჳს.
ბაზიერისათჳს.

ბაზიერი ნასიბლუელი ალიოღლი ყურბანალი. ფიროღლი აუზიზა.

მამას შვილი. ველიოღლი ისმაილა. ამირველიოღლი ასანა.
მურადოღლი მუსა. მახსუთოღლი ისმაილა. ვედიოღლი აშურა.
ახიჯანოღლი ბაირამა. მაჰმადოღლი მუსტო- ალავერდოღლი შავე-
ასანოღლი მაჰმად. ფა. რდა.
ალიხანოღლი სარი- შამადოღლი ყუზანა. ბაირამოღლი ყურბა-
ველი. ჰასანოღლი ჰასანა. ნალა.

სდ.
სდ. შათირებისათჳს.
შათირებისათჳს.

შათირი ასკარა. კიდევ შათირი იმისი შათირი ხადანგა.

გიორგი. ძმა. კავთის ჴეველი შათირი.
სურამელი შათირი. გურიული გიორგი. გრიგოლ.
მოქალაქე თამაზა.

სე.
სე. შანიშინის დევანჴანის
დევანჴანის რიგისათჳს.
რიგისათჳს.

თუ ბატონმა შანიშინის დევანხანაში მეჯლისი ბრძანოს, ერთი

ეშიკაღასბაში, ორი ბოქოულთხუცესი, ორი სოიბათ იასაული,
ერთი აბდარბაში, ოთხი აბდარი, სამი მეგოდრე, ერთი სუფრაჯი,
ორი ფარეშთხუცესი, ოთხი სუფრაქეში, ორი თუშმალი, ერთი
მეღვინეთ-უხუცესი, ერთი პირის მეღვინე, ერთი შიგამდეგი, ხუთი
სხუ̂ა მეღვინე, ერთი ბატონის ყალიონყორჩი, ორი სხუ̂ა
ყალიონ ყორჩი, როგორც ამას ზეით ეწეროს, ისრე იმსახუ-
რებოდნენ. – თუ ბატონმა შანიშინის დივანხანაში მეჯლისი ბრძანოს,
იმისთჳს უნდა გაკეთდებოდეს ფლავი ყაბი თექვსმეტი; ამისგან სამი
ბატონის წინ დასადგმელი, და ცამეტი ყაბი საჯაროთ, მისის აში-
თა და ბორნითა, ძროხა ორი.

სვ.
სვ. შპეტის გარიგებისათჳს.
გარიგებისათჳს.

შპეტობა ცხუ̂რისა, ძროხისა და ჯოგისა ყაიყულას შვილის

იმანვერდისათჳს გვიბოძებია. უიმისოდ ანგარიშს ნუ იქმონენ, შე-
მოდგომაზედ და გაზაფხულზედ ჩვენის კარის მოჴელეთ ანგარიშს
მოსცემდნენ. ყველისა და მატყლისა ოცის-თავი იმისია, ჯოგიდამ
ყოველს წელიწადს თჳთო კჳცი.

სზ.
სზ. შაქრისათჳს.
შაქრისათჳს.

საშარბათოში ქარხანაში რაც შაქარი, ნუღლი, საჭმლის მასალის

იარაღი მოუნდებოდეს, სალაროს ნაზირმა — გილანის გერაქ-იარაღის
დააბაროს, თავრიზიდამ დაიბარებდეს, რაც მოგვინდებოდეს.

სჱ.
სჱ. შავარდნის ბუდეებისათჳს.
ბუდეებისათჳს.

ნიჩბისის შავარდნის ბუდე, თავით ბოლომდინ, ნიჩბელთ შეი-

ნახონ; კავთის-ჴევს შავარდნის ბუდე ქუ̂ათა-ჴევის წინამძღუ̂არმა შეი-
ნახოს და მიაბაროს ვისმე და კაცს დააყენებდეს, და თუ დაიკარგ-
ვის, და ან არ იბუდებს, საქუ̂ათაჴეო კაცი ყოველს წელიწადს ორ
მთავარს შავარდენს იყიდდენ; კლდე-კარის ბუდე იქივ ყავაჴანებმა,
იქ მანგლელის სოფელი არის, იმათ და გუდელთ შეინახონ; წითელ
კლდის ბუდე და ბეგციხის ბუდე ფიცელთა და საყვარელთ შეინახონ;
კრკონის ბუდე კრკონელთ შეინახონ; აბუხალოს ბუდე და გილი-
კის ბუდე გევეძინელთ ებაროს; თრეღვის ბუდე თრეღველთა და ერ-
თობით ჴვედურელთ შეინახონ; ნეძვის ბუდე სტანა შვილს ებაროს;
იმათ და ნეძველთ შეინახონ; ახალ-დაბის ბუდე სალმანის შვილმა
და ახალ-დაბელთ შეინახონ; სატკიურის ბუდე ზემო გუფთის
ბუდე, ღვერცევის ბუდე, კოშკას ბუდე — ეს ოთხი ბაადურის შვილ-
მა იოსებმა შეინახოს; ჩაფთარანის ბუდე ჯაოელთ ოსებმა უნდა
შეინახონ; სვერის ბუდე სვერელთ შეინახონ. ეს ბუდეები რომელიც
რომლის სოფლისათჳს მიგვიბარებია, იმათ ასრე შეინახონ, რომ
კარგ გუ̂არად თუ̂ალი დაიჭირონ, რიგისად კაცს დააყენებდენ. რა-
ერთიც ალაგი ამ ოთარმა ბუდის გარეშემო გაჩვენოსთ და გითხრასთ,
იმდენი ალაგი ყორუღად შეინახეთ. იქ ნურავინ გაივლის, ნურც ხეს
მოსჭრიან. სადამდის ჩვენი ბაზიერი არ მოვიდეს, ნურცავინ ბუდეში
ჩაეკიდება, ნურც კვერცხს ნახვენ, ნურც ქულას ნახვენ; შორიდამ თვალი
ეჭიროს. რახან ჩვენი ბაზიერი მოვიდეს, იმან ანახვინოს; რაც იყოს,
იმან ამოიყვანოს. ვინც უჩვენ-ბაზიეროდ ნახავს და ჩაეკიდების,
შვიდეულად ვაზღვევინებთ. ეს ბუდე ვისაც აბარია და დაგვიწერია,
ესენი კარგად გაუფრთხილდნენ და დააყორუღონ, რომ შავარდენმა
იბუდოს. თორემ შავარდენი თუ არ იბუდებს, რამდენიც ბუდე არის,
ბუდის-თავს ყოველს წელიწადს ამ სოფლებს ოროლს მთავარს შა-
ვარდენს ვასყიდვინებთ; იცოდენ, არას გზით არ ვაპატივებთ. ახლა
რომ შავარდენს ვართმევთ, კლდე-კარიდამ შავარდენს ბ; საჯავახია-
ნოდამ ბ; თრეღვიდამ ბ; იმერ-ჴევიდამ ბ.

სთ.
სთ. შულავრისა და თეთრ-
თეთრ-სოფლის ბატონისა და მოჴელეთ
გამოსაღები საკომლოსათჳს.
საკომლოსათჳს.

აძეს ბატონისა კულუხი – ორი პატრონს, ერთი ბატონს; ღალა

ხუთი პატრონს, მეექვსედი ბატონს; მალი მამულიანზედ თავზედ ხუთი
აბასი ბატონს, ორი შაური სამოჴელო; ბოგანოზედ ათი შაური
ბატონისა, ორი შაური სამოხელიო; საშობაო ძღვენი ძროხა ა,
ცხუ̂არი ა, ღვინო საპალნე ბ, კვერცხი რ; ნახირის თავი ჴარი; სა-
ბალახე ცხუ̂არისა და ღორისა პირის-თავი; ზუ̂რის მუშაობა; სარის
მიტანა; კოჟორზედ თავისას ულაყით სამოცის საპალნის ტკბილის
მიტანა; კოდის-პური, თავეთის კულუხისა და ღალის ნახევრის ქარ-
ხანაში ჩამოიტანს: ხუთი დღე გლეხისაგან გუთანზედ ჴუ̂ნა, მორწყუ̂ა,
ფარცხუ̂ა, მომკა, გალეწვა, ზიდვა და ჩამოტანა; ფურზედ ერბო,
ახალ-ნაშობს ბერწზედ ნახევარ ჩარექი; ისრიმი ლიტრა რმ; ყიზყა-
ლის კონის ქვის ჩაყრა; ნაჯბადინლუს რუს სათავის კეთება; ჭალის
რუს ქვეშ თუ დასთესონ, პურისა და ქერისა, ფეტვისა, ბამბისა ღა-
ლა ექვსზედ ა ბატონსა; თუ ჩალთუკი დასთესონ, ასრევ ღალა; ბოს-
ტანზედ სამი აბაზი; თუ ვინმე შულავრის ბოლოს თათარი დასა-
ხლდეს და ზამთარი დაჰყოს თუთნჯაკი კომლზედ სამი აბაზი; თუ
ვინმე გარეშე იქ ცხუ̂არი დააყენოს, პირზედ ერთი ცხუ̂არი, ძრო-
ხაზედ ორი ფული, ღორზედ პირზედ ერთი; მარნის რეცხა, ქათ-
მის ბარება, საქუ̂რიო, წელიწადში კომლზედ თჳთო შაური საბატო-
ნო მოგროვდების, – ამისაგან ხუთი აბასი მოურავისა არის; ბატონი
რომ აიყაროს, ათი ცხენი უნდა მოიყუ̂ანონ, ან მისი ქირა შულა-
ვრელთა; ამას გარდა სამი ცხენი თეთრმა-სოფელმა, ან მისი ქირა.
შულავრის მოურავის სარგო: შულავერში რაც გუთანი იყოს, ერთი
დღე უხნან, დაუთესონ, მორწყონ, მოუმკონ, მიუტანონ, გალეწონ;
საწნახელზედ თჳთო კოკა ტკბილი; შობის ძღვენი საპალნე ღვინო ა,
ძროხა ა, ცხუ̂არი გ, მისი ქათამი, კვერცხი; ასრევე კიდევ აღდ-
გომის ძღვენი.
მოურავი რომ მივიდეს, ასრე დახვდებოდენ: ორი ამფა ერთს
დღეს, ოთხი ერთს დღეს; ექუ̂სი ერთს დღეს, რაც მოუნდეს, ისრე
ასუ̂ან, აჭამონ ცხენით კაცამდინ; ასრე იქმოდენ, რამდენჯერ მივიდო-
დეს მოურავი. რა ხან რიგი გათავდეს, თავით ბოლომდინ კიდევ ასრე
მოირიგონ. მაგრამ მოურავი ნურც ცუდმადათ მალ-მალ მივა, ნურც
ბევრს ხანს დადგების. თუ არ მივიდეს მოურავი, ამ დებულებას სხუ̂ა-
გნიდამ ნუ ჰსთხოვს და ნურც წაიღებს; თავის გასამტეხლო ხარი;
ძმა რომ ძმას გაეყაროს, ხარი; თუ ვინმე ან იქაურმან, ან სხუ̂აგნი-
ურმან ქალი წაიყუ̂ანოს, ექუ̂სი შაური; წელიწადში ულაყი ლ ათ-
ხოონ ქალაქამდინ, კოჯრამდინ, ყარაიამდინ, საბარათაშვილომდინ;
კვამლზედ თჳთო კვერცხი ყაჭი ვისაც ჭია ჰყუ̂ანდეს, მანჯანიკზედ
თჳთო სტილი აბრეშუმი, თუ მოვიდეს, – თორემ ნუ ჰსთხოვს; წე-
ლიწადში კომლზედ თჳთო შაური რომ მოგროვდების, იმისგან ხუ-
თი აბასი; ერთი საპალნე ნესვი თემობით ქალაქს ჩამოუტანონ. რაც
ქურდის საზღაური დადგების, ხუთის-თავი. მალის გამომღებმან
თავზედ თითო შაური; სასთუ̂ლო პური მოურავს და მესთუ̂-
ლეს, პური დღეში რ; ღვინო ჩაფი იბ; ქერი კოდი ბ;
ცხუ̂არი ხსნილში ა; ქათამი რამდენიც კაცი გამასპინძლდეს
იმდენი; მარხუ̂აში თევზი და სამარხო მიიტანონ, საშობაოსა და
სააღდგომოს ძღვენს ქალაქს ჩამოუტანდნენ; თარხანი საწნახელზედ
ცალს ტკბილს მოსცემდეს; რასაც აზნაურშვილს ვენახი ჰქონდეს,
შულავერში საწნეჴელზედ ცალი მისცეს, და აზნაურშვილის ყმამ
კოკა ა; საქუ̂რიო ცხუ̂არი არის. – შულავრის ნაცუ̂ლისა: საწნახელზედ
ორი ჩაფი ტკბილი მოყალნემ უნდა მისცეს და ორი ჩაფი თარ-
ხანმა; ვინც გაიყაროს, ნახევარ ცხუ̂არი; ქორწილის მქმნელმა აბასი;
ვინც ყაჭი დაიჭიროს, ერთი კვერცხი ყაჭი; აზნაურ-შვილის ვენახი
რაც შულავერში იყოს, ორი ჩაფი ტკბილი, აზნაურ-შვილის ყმამაც
ორი ჩაფი ტკბილი მისცეს. – შულავრის მელიქის სარგო: საწნაჴელ-
ზედ ტკბილი ჩაფი ვ; გუთანზედ პური კაბიწი ა; თავზედ ნახევარ
შაური. – მესთუ̂ლისა საწნახელზედ ტკბილი კოკა ი. – შულავრის მამა-
სახლისის სარგო: რაც გუთანი არის თარხანს გარდა ერთს დღეს
უხუ̂ნენ, ერთს დღეს უმკიან, ერთს დღეს უზიდვენ; საწნეხელზედ
ორი ჩაფი ტკბილი; ქალის წაყუ̂ანაზედ აბასი ა; ვინც გაიყრების
ნახევარ ცხუ̂არი; ვინც ჭიას შეინახავს – ერთი კვერცხი ყაჭი. – მამა-
სახლისისა, ჴასადრისა და ნაცუ̂ლისა: კომლზედ ქერი ლიტრა გ; ათე-
ულზედ ღვინო თუნგი ა; რაც ბატონს ერგების, იმაზედ ვისაც შე-
ეძლოს ბურვაკი, ვისაც არ შეეძლოს, ქათამი, ხარშო მისის პური-
თა. – მემალეს პური თავზედ, ღვინო ლიტრა აი; ქერი თავზედ ლიტ-
რა ა; კომლზედ ქათამი ა; ესეც მემალისა, მამასახლისისა და ნაც-
უ̂ლისაა. – გუთნისა, მკისა, ხვნისა, ზუ̂რისა მისაცემი ხარჯი ასრე
მიეცემის: ნახნავს და მოსავალს დახედოს სალთხუცესმა და ნაზირმა
და ისრე მისცეს. შულავრის ზუ̂რის სამუშაოდ პური კოდი ჲ; ღვი-
ნო საპალნე კ; მუშა ჴუ̂ნაში, მკაში, ლეწვაში, პური კოდი მგ.

სი.
სი. ჩელიექის ბაჟის რიგისათჳს.
რიგისათჳს.

თავრიზის ფარჩაზედ თუმანზედ ათი შაური არის, აქლემით

მოვა, ცხენით; კიდევ დავთრიდამ საყათის აქლემის საპალნეზედ ოც-
დაშვიდი შაური; ცხენის საპალნეზედ თუ̂რამეტი შაური; ურდვარის
ფარჩისა, აქლემით არის თუ ცხენითა, საპალნეზედ თერთმეტი აბასი;
აბრეშუმი თუ აქ მიზანში ასწონეს, ბათმანზედ ერთი აბასი, და თუ
საპალნეობით გავა, აქლემის საპალნეზედ ცხრა მინალთუნია. ბანბის
საპალნე, აქლემს ჰკიდია თუ ულაყსა, საპალნეზედ ორი აბასი არის;
თუ ღარიბი კაცი მოიტანს, ერთი შაური მუშრიბანა არის. ენდროს
საპალნეზედ ორი აბასი არის; აქლემისაზედ და ცხენისაზედ ერთი
აბასი. ერბო ან თაფლი ეკიდოს, აქლემზედ ორი აბასი და ცხენზედ
ერთი აბასი ბაჟი. წინდის საპალნეზე აქლემზე ათი შაური, ცხენ-
ზედ ხუთი შაური; მატყლზე აქლემზე ორი აბასი, ცხენზედ ერთი
აბასი. ბრინჯი, რკინა და ან შაბი რომ ეკიდოს აქლემზედ სამ
შაურია და ცხენზედ ორი შაური. მარილის საპალნეზედ ერთი შა-
ური, და ამისა ნახევარ შაური მოურავისა არის. ქიშმიშის აქლემის
საპალნეზედ ლიტრა ნახევარი, ცხენის საპალნეზედ ერთი ლიტრა;
თამბაქოს საპალნეზედ აქლემზედ ლიტრა ნახევარი, ცხენზედ ერთი ლიტ-
რა; ზეთის საპალნეზედ ერთი აბასი, და მუშრიბანა ნეხევარ-შაური;
ორაგულის საპალნეზე ორს მთელს აიღებენ, ერთი ბატონისა არის
და ერთი მოურავისა და მელიქ-მამასახლისისა; გელაქნურის საპალ-
ნეზე თორმეტი აიღების, რვა ბატონისა არის და ოთხი მოურა-
ვისა და მელიქ-მამასახლისისა; ხმელის თევზის ურემზედ თვრამეტი
შაური აიღების, ამისი ერთი მარჩილი ბატონისა არის, და ექვსი
შაური მოურავისა და მელიქ-მამასახლისისა; ჩვენის მოქალაქის აბრე-
შუმისა და ფარჩის საპალნეზედ სამ-სამი აბასი მუშრიბინა აიღების,
რამდენიც საპალნე იქმნების.
მოურავის სარგო: ფარჩის საპალნეზედ სამი აბასი არის, სა-
ყათის საპალნეზე ცხრა შაური; ბანბისაზედ ცხენზედ ორი შაური,
აქლემისაზედ ცამეტი შაური; თაფლზედ, ერბოზედ, მატყლზედ,
ენდროზედ, წინდაზედ — ამაებისა აქლემზედ ორი შური, და ცხენ-
ზედ ერთი შაური; რკინაზედ, ბრინჯზედ, შაბზედ – საპალნეზე
თჳთო შაური; ურუმის აბრეშუმის აქლემზედ სამი აბასი, ცხენზედ
ექუ̂სი შაური, ამისგან აბაზის თავს ერთი შაური დედოფლის მება-
ჟისა არის და ორი ბისტი მოურავისა. ჩელიექზედ აძეს, რომე
მებაჟემ უნდა აიღოს, მთაზე ან ყაიყულის მოყუ̂ანილი ტყვე ურუ-
მიდამ ჩვენმა თათარმა თუ ქართველმა რომ იყიდოს, სამი მინალ-
თუნი და ერთი აბასი ტყვის თავს მსყიდველს გამოერთმევის, და
თუ ვინ-იცის მთაზედ ჩვენის ქვეყნის თათარი თუ ქართველი აიყვანს
და მიჰყიდის ვისმე, ორი თავი ბაჟი უნდა გამოართვან, რომ იქნების
ექვსი მინალთუნი და ორი აბასი.

სია.
სია. ჩარფა ნაზირისათჳს.
ნაზირისათჳს.

ჩარფა ნაზირისა: ჯოგიდამ წელიწადში კჳცი ერთი, ბატონის

სატამაზლუხეს ცხუ̂არის ჰასილის ოცის-თავი.

სიბ
სიბ. ცხუ̂რის შემოსავლისათჳს,
ცხურის შემოსავლისათჳს, რომელ არს საბალახე.
საბალახე.
 ცხუ̂არის შემოსავლისა ასრე იქნებოდეს: რასაც მჴარეზედ მო-
ბალახენი გარიგებულნი იყუ̂ნენ და მისს დროს წავიდოდენ, ჩვენს
ნაზირს მეცხუ̂არეს ჰსთხოვდენ და თან წაიტანდნენ; საბალახეს რომ
დაუთუ̂ლიდნენ, რაც გვერგებოდეს ცხუ̂არი, თხა, ბატკანი თუ თი-
კანი, მეცხუ̂არეს დააჭერინებდენ. მეცხუ̂არემ დადაღოს და იმასვე
ებაროს. დაღი სალთხუცის კაცს ებაროს. რა ხან მეცხუ̂არემ მოიყუ̂ა-
ნოს, მესაკლავეს თუ მოაბაროს, მეცხუ̂არეს კარგი აშოვნი-
ნოს; თუ მესაკლავეს მოწონებული მიაბაროს და მერმე ან ქარ-
ხანაში და მეულუფეს ავი საკლავი მისცენ, ისრე მესაკლავეს
უყონ. მობალახე და მოხელენი თავეთს ათის-თავს მეცხუ̂არიდამ ნუ
აიღებენ: იანგარიშონ და თავეთი წესი ერთის მჴრიდამ აიღონ. ბა-
ტონის საბალახეს გარდა ასზედ ერთი შიშლიგი, ერთი საკლავი აიღონ.
საკლავი მობალახისა, სუფრაჯისა, სალთცხუცისა და მდივნების კაცებისა
არის. შიშლიგი მობალახისა და სუფრაჯისა არის. საკლავი ბატონის
ცხუ̂რიდამ არც ერთი არ უნდა დაიკლას, საკლავიდამ და შიშლიგი-
დამ უნდა ჭამონ. მობალახემ მაისს, თიბათვეს თავისი ანგარიში
უნდა მოსცენ, თვარამ მობალახობა დაგვიდებინებია; ვინც უსამართ-
ლოდ აიღოს ჯარიმაც არის.

სიგ.
სიგ. ციხის ბაღებისათჳს.
ბაღებისათჳს.

ციხის ბაღებისა და სალთაგრის ბაღებისათჳს ორი დღე ჰსწე-

რია ოთხშაბათი და ხუთშაბათი, რომ ამ ორს დღეს ამათთვინ
უნდა იდინოს. აწ ეს წიგნი ამ ციხისა და სალთაგარის ბაღის
პატრონებისათჳსაც გვიბოძებია, რომე უჯეროთ წყალი არ ადინონ
და ჩხუბი არ მოუხდესთ, ასრე იქმოდენ. ოთხშაბათსა და ხუთშა-
ბათსა ამათ რომ წყალი მოეცემოდეს, ამ წესით გაიყოფდენ:
ვისაც ბაღები ცისის იქით, ან სალთაგრისაკენ ჰქონდესთ, ძველი
თუ ახალი აშენებული, ან მამად-ყულასი, ან სხჳს თათრისა თუ სომ-
ხისა, ყველანი დიდობით და ცოტა ცოტაობის რასათით გაიყოფდენ
და ისრე ადენენ; ვინც უჯეროთ წყალი ჩაუგდონ, თორმეტი მი-
ნალთუნი ჩვენთჳს ჯარიმა გამოართუ̂ან.

სიდ.
სიდ. ძმრისათჳს.
ძმრისათჳს.

ძმარი ბოლნისს კოკა იე; შულავერს კოკა იე; დიღომს

კოკა ი.

სიე.
სიე. ჭამის ღვინისათჳს.
ღვინისათჳს.

ღვინისა ასრე იქნას: რომელიც მეულუფეს მიეცეს, იმას ნა-

ზირი შეიტყობს, და მეჯლისისა და სუბაობისა შიგნით თუ გარეთ
ჩვენს სუფრაზედ რაც ღვინო დაიხარჯოს, იმის დახარჯვა საღვინის
თავლიდარისთვის გვიბრძანებია. სურები გამოწყული იქონიოს; რამ-
დენიც სურა დაიხარჯოს, სურაში რამდენი ლიტრაა, ის შეიტყონ,
და რასაც სახლში რამდენი კოკა დაიხარჯოს, იმას თავლიდარი ნა-
ზირს შეატყობინებდეს; ისრე მუშრიბს დააწერინებდენ.

სივ. ̂ანვილისათჳს.
სივ. ჭალის მწუანვილისათჳს.
ანვილისათჳს

ასრე გარიგებული არის: რაც გაღმა ჭალის ბაღები იყოს ან

ბატონისა ყმისა, ან გაცემულისა, ნასყიდი თუ უსყიდი, ბაღის პატ-
რონმა ჩვენის ქალაქის დიდის ბაღისათჳს ოთხი კარგი მებაღე თა-
ვის ულუფით და ჯამაგირით ყოველს წელიწადს დაგვიჭირონ და
ჩვენის ბაღისათჳს აყურებინონ. რომელნიც კათოლიკოზის ყმანი
მოქალაქეთ რომ ხარჯის მესამედში უდგანან, ისრე რომელსაც კა-
თალიკოზის ყმათ ბაღი ჰქონდესთ, იმ რიგად სხვათ ბაღის პატრო-
ნებთ. ამათის ხარჯის მესამედს მოუდგებოდენ, როგორც ბაღი ჰქონ-
დესთ იმ ანგარიშით; კიდევ ესე ჩვენს ქარხანაში ყოველს წელიწადს
თვრამეტს კონას ყოვლის ფერისაგან მისის ბოლოკით მოსცემდენ.
რომელსაც ბაღის პატრონს ამ ხარჯში გამორევა არ უნდოდეს,
გასასყიდელს მწუ̂ანვილს ნუ დასთესავს, და ნურც ჴარჯში მოუდგე-
ბის. თუ დასთესოს ნესვი, საზამთრო, კიტრი, ლობიო, ბადრიჯანი,
ნიორი, თავი-ხახვი, კომბოსტო, ჭარხალი – ამ რიგი რამ დასთე-
სოს; თავისი საჭმელი და საყოფი მწუ̂ანვილიც დასთესოს, თორემ
სხუ̂ას კი ნუ დასთესავს. ამას გარდაის, გამოღმა კრწანისის ბო-
ლოს რომ ბაღები არის, იმისი ასრე იქნას: იმათაც თავისი საჭმე-
ლი მწვანვილი და ეს ზემო რომ სახელდობ სხუ̂ა ბოსტნეული
არის და დაგვიწერია, ესეები დასთესონ, და სხუ̂ას გასასყიდელს
მწუ̂ანვილს ნუ დასთესენ; და თუ ვინ-იცის ამათს ბაღში გასასყი-
დელი მწუ̂ანვილი დასთესონ და ან გაყიდონ, თორმეტი მინალთუნი
ჯარიმა გამოიღონ. – ძველიდგან გარიგებული რომ არის და მინბაშს
ქალაქის კარზედ ასე უღიათ: აბრეშუმის საპალნეზედ შაური, ფარ-
ჩის საპალნეზედ ნახევარ-შაური, ბანბის საპალნეზედ ბისტი, საყათ-
ზედ ფული ორი, თამბაქოზედ ნახევარ-შაური, მარილის საპალნე-
ზედ ფული, თაფლზედ ორი ფული, მატყლზედ ერთი ფული,
თევზის საპალნეზედ ბისტი, გასასყიდელს ცხუ̂არზე ასზედ ორი
შაური, ცხუ̂არი რომ გამოვა პირზედ ცხუ̂არი, ცოტას ცხუ̂არზედ
ბატკანი.

სიზ.
სიზ. ხილისათჳს.
ხილისათჳს.

ხილის საქმე: რაც საზამთრო იყოს, საზამთროდ შეინახევდენ.

საზაფხულოს ზაფხულში ხარჯევდენ. აგრეთვე გორის ბაღისა მო-
ვიდეს, ქალაქის ბაღში კიტრს დასთესდენ, ნესვი და საზამთრო
ბაჟიდამ მოვა, ის დახარჯონ.
 სიჱ.
სიჱ. ხილის ბაჟისათჳს.
ბაჟისათჳს.

ნესვის საპალნეზედ ოთხს აიღებენ. ამისგან ერთი ჩელიექზედ

აძეს, ერთს მოურავი და მამასახლისი წაიღებენ, ორი საბატონო
არის, და ამისი იჯარა ექვსი თუმანი არის, რუსუმი აგრეთვე, ამისას
აიღებენ.

სით.
სით. ჴმელის თევზისათჳს.
თევზისათჳს.

ჴმელი თევზი ისრე რვა თუმნისა ბაჟზედ, როგორც მართე-

ბულია, მეთევზემ აუშხანაში მიაბაროს.

სკ.
სკ. ჴევის-
ჴევის-თავების რიგისათჳს.
რიგისათჳს.

ჴევის-თავებისა ასრე გაგვირიგებია: წელიწადში ერთხელ შე-

მოივლიდენ, თჳთოს ბატონის კაცს მუშრიბად წაიყვანდნენ, ათის-
კაცისა და ათის ცხენის მეტს ნუ წაიყვანს. სოფელში რომ მივიდეს,
იმ დღეს კვამლად ყველამ ძღვენი მიუტანოს. კვამლად თჳთო საღ-
ვინე ღვინო, სამი პური, ერთი ქათამი, ერთი ლიტრა ქერი – ესე-
ნი მიუტანონ. მეორეს დღეს თუ ქურდი იპოვნონ, იმ სოფელში
ქურდს ჩაუდგნენ, თორემ გაეცალოს, საზღაური რომე აზღვევინოს.
თუ საქონელი საბატიოს კაცის შვილისა იყოს აზნაურ-შვილისა,
ექვსი პატრონს, ერთი ჴევის-თავს; თუ გლეხისა იყოს, ერთი ორად
გლეხს, ერთი ჴევის-თავს, ოთხი ბატონს. რაც ბატონისათჳს დად-
გებოდეს, იმის ათის-თავს სალთხუცესს და მდივნებს მისცემდენ, ჴე-
ვის თავს ჴელი არა აქუ̂ს. ჴევის-თავმა როგორც ისამართლოს, იმის
სამართლის წიგნს მივსცემთ, ისრე მოიქცნენ. ჴევის-თავის მუშრიბის
სარგო ქურდს რამდენის ძროხისა გაუვიდეს, იმდენი აბასი მუშრი-
ბისაა. თუ ქურდმა დაიფიცოს, ძროხაზედ აბასი გამოვა, იმისი ნა-
ხევარი ჴევის-თავებისა, ნახევარი მუშრიბისა; ამასთან სხვას კაცს ჴე-
ლი არა აქუ̂ს. მუშრიბმან ჴევის-თავთან უნდა ჭამოს, სხუ̂ას ძღუ̂ნის
ათის-თავი მუშრიბს უნდა მისცენ.

სკა.
სკა. ჯარჩებისათჳს.
ჯარჩებისათჳს.

როგორც სარხათი აქვსთ, ისრე ჯამაგირი აიღონ, ბატონის

მეჯლისიდამ საჭმელს მისცემდენ. გარეობაში პური და თჳთო ცხე-
ნის ქერი, და იქნების სამსახურზედ დააყენონ. იმათი სამსახური
ეს არის: დოლას მოვიდოდნენ, კარზედ იდგნენ; როგორც ჴელ-ჯო-
ჴიანი, ისრე გარედამ კაცს დაითხოვდნენ; მეჯლისთან შესასვლელი
ჴელი არა აქვსთ. ბატონის ცხენს შეჯდომაზედ უმალ შესხდებოდ-
ნენ, და ჯარს შესხდომას დაუძახებდენ. ცხენის შეჯდომაზედ გაი-
ყოფოდნენ: ნახევარი აქეთ და ნახევარი იქით დადგებოდნენ, ჯარს
სწორედ ატარებდენ, თავს სწორად სიარულს დაუძახებდენ. სანა-
დიროში ჯელგას დაუძახებდნენ, გამოაგროვებდენ, გაარიგებდენ. ეგ-
რევე რომელი რომლის დროშისა იყოს, იმისს სარდარს იახლე-
ბოდენ და მისს საქმეში დაუძახებდენ და დაუჯერებდენ. ბა-
ტონის ცხენს შეჯდომამდი ყველანი ბატონთან მივიდოდნენ.
მერმე თავ-თავის დროშაზედ წავიდოდნენ. ქეშიკის დროს ქეშიკს
დაუძახებდნენ.

სკბ.
სკბ. ჴელმწიფის ტყვის ჴარჯისათჳს
ჴარჯისათჳს.
სათჳს.

უნდა გამოიღონ ერთობით სომჴითის აზნაურშვილებმა ბედ-

ნიერის ყეენის საფეშქაშო ტყვის ჴარჯი თუმანი თუ̂რამეტი.
წინ-წყაროელთ საკომლო ჟზ; ბოგანო ივ; დიარაშვილების
ბოგანო ვ; მირზა შვილის ბოგანო ა; საკვამლოზედ სამი აბასი,
და ბოგანოზედ ორი შაური, იქნება თეთრის ჯამი თუმანი ოვ, აბა-
ზი გ.

ქვემო-ბოვნელთ თუმანი . . . . . . . . ოგ. საბატემ მარჩილი . . . . . . . . . . . ი.

შუა-ბოვნელთ თუმანი . . . . . . . . . . ოგ. სამეხრეომ მარჩილი . . . . . . . . ია.
გამოღმა ნახიდურელთ მინალთუ- არწივანამ მარჩილი . . . . . . . . . დ.
ნი. — დ. თეზმა მარჩილი . . . . . . . . . . . ივ.
ოფრეთელთ მინალთუნი . . . . . . . იბ. თეღუს მინალთუნი დ; შაური იჱ.
შულავრელთ და თეთრ სოფელთ პალუყაის მინალთუნი . . . . . . . ვ.
თუმანი ოგ. ყათირულს მინალთუნი . . . . . . . ვ.
დურნუკელთ მინალთუნი . . . . . . იბ. ყიზილ ყირათმა მინალთუნი . . . ბ.
დიღმელთ თუმანი ოვ მინალ- აღტაშმა მინალთუნი . . . . . . . . . . ე.
თუნი ვ. ოქრომჭედლის სოფელმა მი-
სამშვილდელთ სახასომ აბასი ვ. ნალთუნი დ.
სამშვილდის კრწანისმა მარჩი- ველათს სოფელმა მინალთუნი გ.
ლი ვ. იაიჩიმ აბასი . . . . . . . . . . . . . . . . . ვ.
ეკლესიელთ თუმანი . . . . . . . . . . ოა. დიდუბელთ მინალთუნი ჱ; შა-
გატეხილ კიდელთ თუმანი . . . . ოე. ური იდ.
ტაშირზედ აიდარბეგმა მამასახ- სააკას-ლილომ აბასი . . . . . . . . . . . თ.
ლისიანთ მინალთუნი ით. ქვითკირის ლილომ მინალთუ-
ურუტმა მამასახლისიანთ მინალ- ნი ვ.
თუნი ზ. _____________
ბოკა ცხორას მარჩილი . . . . . . . . . . ბ. იქნა ყველას ჯამი, ორმოცდა თექვს-
ლაჯვარდს მარჩილი გ; შაური . . . ბ. მეტი თუმანი, ხუთი მინალთუნი
გომარელთ მარჩილი . . . . . . . . . . ლბ. და ორი შაური.
ურცეკანმა მარჩილი . . . . . . . . . . . . თ.

უნდა გამოიღონ ბედნიერის ყეენის საფეშქაშოს ტყავის ჴარჯი:

პატარა ოლთისმა მარჩილი . . . . . . დ. ცრიცამ მარჩილი . . . . . . . . . . . . . . იბ.

მაჩვთამ მარჩილი . . . . . . . . . . . . . . ჱ. ბოჟანომ მარჩილი . . . . . . . . . . . . . თ.
ზემო ანთასმა მარჩილი . . . . . . . . . იჱ. დიდმა ოლთისმა მარჩილი . . . . . ვ.
ლოშომ მარჩილი . . . . . . . . . . . . . . . ბ. ეძანმა მარჩილი . . . . . . . . . . . . . . . იდ.
ქვემო ანდრაპმა მარჩილი . . . . . . . თ. კარწახმა მაჩილი . . . . . . . . . . . . . ე.
თეთრ-წყარომ მარჩილი . . . . . . . . . ჱ. კუკიამ მარჩილი . . . . . . . . . . . . . . ბ.
ავლადამ მარჩილი . . . . . . . . . . . . . იბ.

იქმნა ჯამი — თუმანი ოია; მარჩილი ჱ; მინალთუნი დ; აბასი გ.

დასტურლამალი სადედოფლო
პირველ მეფის გიორგისაგან განწესებული და შემდგო-
მად მეფის ვახტანგისაგან განახლებით დამტკიცებული.

ა. სააღაპოდ მისაცემი მარიამ დედოფლისათჳს.

დედოფლისათჳს.

მარიამ დედოფლისათვის მიეცემოდეს შვიდს საუფლოს

დღეს: ცხუ̂არი ა; ბრინჯი აი; ნახევარ კოკა ღვინო; პური
კოდი ა.

ბ. წინამძღუ̂რისა და კარის მღუ

წინამძღურისა ̂დელთ ულუფისათჳს.
მღუდელთ ულუფისათჳს.

კარის წინამძღუ̂არს არსენს წელიწადში ჯამაგირი ხ; ულუფა

დღეში წმინდა პური ა; საჯელგო ვ; ღვინო ერთი თუნგი; ცხე-
ნის ქერი კოდი კ; თევზი, ბრინჯი.
აგრევე მღუ̂დელი დეკანოზი იოკიმე, გალატოზის შვილი გაბ-
რელ, მარკოზ გარსევანაშვილი, იესე, ნაომ, იოანე, თეოდოტე;
დიაკონი სჳმეონ.
იოკიმეს დღეში ღვინო ლიტრა ა; სხუ̂ათ ი; შაბათს-კვი-
რას პური აქვსთ ვ; ჯამაგირი თჳთოს ძ; დიაკონს ც; ვინც სწი-
რავდეს, იმ დღეს ბატონს სუფრაზედ იახლებოდეს.

გ. სუფრაჯის ულუფისათჳს.
ულუფისათჳს.

სუფრაჯს ღვინო თუნგი ა; პური წმინდა ბ; აგრევე ჯამაგი-

რი ძ; ქონი თვეში აი; ჴეობიდამ რამდენჯერაც თევზი მო-
ვა ა გოდორი; საბარათას შვილოს სახასოს სოფლებიდამ
გომარეთ, წინ-წყარო, ბოლნისიდამ და ოფრეთიდამ შობა-აღდგო-
მას თჳთო ცხუ̂არი, საბალახისა და პირის-თავის ათის-თავი
ნახევარი მებალახისა არის და ნახევარი სალთხუცისა, მდივნე-
ბისა და სუფრაჯისა არის; სადიასახლისო ფურისა სპეტობა
სუფრაჯისა არის.

დ. ეშიკაღას ბაშისათჳს.
ბაშისათჳს.

ეშიკაღას ბაში ორი ყოფილა: ერთი საგინას შვილი დურმი-

შხან. ულუფა დღეში ღვინო ლიტრა ა; პური წმინდა ბ; აგრევე
ვ; ცხენის ქერი კოდი კ; ბედნიერს დღეში და აღების ღამეს საკ-
ლავი; ჯამაგირი ძ; თვითოს ესენი აქვს. ქონი თვეში ლიტრა აი.
იასაული ამათი წავიდეს, და თუ სხუෝ ა, ამათ თავისი არ დაეკარ-
გოსთ.

ე. ყაფაჩისათჳს.
ყაფაჩისათჳს.

ყაფაჩი ელიარას შვილი დელუყარდაშ, ბოლნელი ოთარა.

თჳთოს ღვინო ლიტრა ი; პური დ, ჯამაგირი ც, რაც საიასაუ-
ლო მოვა, ნახევარი ეშიკაღას-ბაშებისა; ნახევრისაგან მესამედი ყა-
ფიჩებისა, და ორი წილი იასაულებისა; ჴელის ასამართავი მეოთ-
ხედი ყაფიჩებს; ვინც წავა, მარჩილი იმისია.

ვ. იასაულებისათჳს.
იასაულებისათჳს.

იასაული ზაქარია. ხოსია

ნაბიჭვარი იესე. არადეთელი ოთარა.
ელიარას შვილი გოდერძი. ნაბორას შვილი ხოსია.
პაპუა. ოსიაურელი ხუცის შვილი.
ურქმაზა. ქრცხინვალელი ურია ყოფილი ნი-
მანთაშას-შვილი ნოდარ. კოლაოზ.
ქრცხინვალიდამ საღირას შვილი ახალდაბელი ჴმელას შვილი.
რამაზ იმერიძე ოთარ.
ხაბარელი სეხნია. ბაბუციძე თამაზ.
გივი შვილი ზუბიტა.
ულუფა პური კ; შაბათს-კჳრას თჳთოს ღვინო ლიტრა ა.

ზ. მოლარეთხუცის რიგისათჳს.
რიგისათჳს.

მოლარეთხუცის რიგი დღიური ღვინო ლიტრა ა; პური ლავა-

ში ბ და მადაური დ; წმიდა პური ა; თვეში ქონი აი. ჯამა-
გირი ძ; ქერი კოდი კ; დღეში საკლავი ა; ფეშქაშის დუშალიკი
რაც მოვა, ნახევარი მოლარეთხუცისა და ნახევარი სალა-
როს მუშრიბს და თავლიდარს, და ნახევარი მოლარეებს.
სალაროს მუშრიბი ალელი მერაბას შვილი მერაბა; ამას დღე-
ში ღვინო ლიტრა ა; ლავაში და მადაური ბ; ქონი აი; ქერი
კოდი კ; ჯამაგირი ძ; ბედნიერს დღეს და აღების-ღამეს დიდი
საკლავი; მეჯლისში ბოშყაბი. აგრევე თავლიდარს. მოლარენი ალე-
ლები.

ჱ. მეღვინეთხუცისათჳს.
მეღვინეთხუცისათჳს.

მეღვინეთხუცესი გლურჯიძე საამ, და ორი სხუ̂ა. ღვინო

ლიტრა ა; ლავაში ბ; მადაური დ; ქერი კოდი კ; ჯამა-
გირი ძ.
საღვინის თავლიდარი სამი, ღვინო ლიტრა ა; პური ა; ლა-
ვაში ბ; მადაური ბ; ქონი აი; ჯამაგირი ცუ.
 მეღვინემ სადგომებში ღვინო დაურიგოს; მეტიკის-პირემ სუ-
ფრისათჳს ღვინო მიიტანოს, კარზედ დადვას; მერიქიფემ სურები
მოუტანოს, აავსოს და მიართვას.

თ. მეგოდრეთხუცისათჳს.
მეგოდრეთხუცისათჳს.

მეგოდრეთხუცესი ყორღანას შვილი სულხანა, ალელი ზურა-

ბას შვილი შიოშ. პური დღეში ე; წმინდა პური ა; ღვინო თუნ-
გი ი; ქერი კოდი კ; ჯამაგირი ძ; საბარათას შვილოს კოდის
პურის ათის-თავი ნახევარი მეგოდრეთხუცესს, ნახევარი მეკოდის-
პურეს.
ხაბაზები გომარეთიდამ და ოფრეთიდამ იდ; ამათ ულუფა
და შაბათს ძროხის ტყავიც ამათ.
ერთი ხაბაზი პურს სადგომებში დაურიგებდეს, მეგოდრეთხუ-
ცესი პურს ჩამოურიგებდეს სუფრაზედ.

ი. თუშმლისა და სამზარეულოს ამალისათჳს.

ამალისათჳს.

თუშმალი ამოანას შვილი უთრუთ, ოზბეგას შვილი დათუნა. ღვინო

ლიტრა ა; ლავაში ბ; მადაური ბ; კჳრის ძროხის ტყავი და
მკერდიც; საპარავი მზარეულს; ცხუ ෝ რის მკერდ-კისერი თუშმალს და
მზარეულს. ამაღლებამდის რაც საკლავი დაიკლვის, ტყავი თუშმალისა
და მზარეულისა არის; შესაწვავი ცხუ ෝ არი თუ ბატკანი იყოს,
ტყავი მზარეულებისა; კისერი მეჯორისა და წყლის მზიდავისა. ჯა-
მაგირი ძ.
მზარეული დიღმელი გიორგი და ბერი, უფლის-ციხელი
ავთანდილ.
აუშტარს ულუფა, ჯამაგირი ც, თირკმელი და ტყირპი რაც
დაიკვლის; თუ ავი ერბო გამოართოს, იმან ზღოს.
მესაკლავე დიღმელი დათუნა; გენებას შვილი ბერუა. ჯამაგი-
რი პური კოდი კდ; შაბათ-კვირას ღვინო ი; დათუნას წელიწადში
ძროხა ბ; ბერუას ა. რაც საკლავი დაიკლვის ერთი მეთეფშეს,
ერთი ჴაბაზებს, სხვა მესაკლავეს.

ია.
ია. მეთეფშეთ რიგისათჳს.
რიგისათჳს.

მეთეფშენი ალელნი. ულუფა შაბათ-კჳრას ღვინო თუნგი ი;

პური, ჯამაგირი ც; ძროხას გარდა რაც საკლავი დაიკლვის, ტყავი
ნახევარი მეთეფშეს, ამიტომ რომ რაც თეფში დაიკარგოს, იმან
ზღოს.

იბ.
იბ. ამბარდნისათჳს.
ამბარდნისათჳს.

ამბარდანთ პური კოდი ჲ; ბაზმის ფასად პური კოდი ი;

ღვინო ი. მოქალაქე სადედოფლო, მისცემენ ხ; კოდი ცხრა ლიტრად
მიებარება; ძროხა გ წელიწადში.
 იგ.
იგ. მხატვრებისათჳს.
მხატვრებისათჳს.

მხატვრებს თჳთოს პური ბ, მადაური ბ და განწესებული

შესაფერი ჯამაგირი.

იდ.
იდ. ფარეშთხუცისა,
ფარეშთხუცისა, ფარეშებისა და სხუ
სხუ
ෝ ათა მოხე-
მოხე-
ლეთათჳს განწესება.
განწესება.

ფარეშთხუცესი თულას-შვილი იორამ. ულუფა პური დ;

ღვინო ი თუნგი; ჯამაგირი სამი მინალთუნი. ამისი თავლიდარი
და ფარეშები: ულუფა, ჯამაგირი ჱ, ზოგს ჩქ; და რაც საბარა-
თას შვილოში ნახშირის თეთრს ფარეშები მოჰკრეფენ, ნახევარი
სალთხუცესს და მდივნებს, და ნახევარი თავლიდარ ფარეშებს.
ქილიფდარი რჩეულას-შვილი პაპუნა. პური დ; ღვინო ი;
ჯამაგირი ძ. საბარათას შვილოში რომ კომლზედ აბასი მოიკრი-
ფება, ვინც მეჯინიბეთხუცესი იქნება, იმისი მამული რ გამოი-
ღებს.
მერიქიფე, ვინც საპატიოს კაცის შვილი იახლება: პური დ;
ჯამაგირი ზოგს ცუ, ზოგს მეტი, ზოგს ნაკლები ტანის-
სამოსად.
აბდარი არის ოსიაურელი ტუსის-შვილი რამაზა, ურია ყო-
ფილი ოთარა. ულუფა, ჯამაგირი საყოფი.

იე.
იე. მეჯინიბეთხუცისა და სხუ̂ათა მოჴელეთათჳს.
სხუათა მოჴელეთათჳს.

მეჯინიბეთხუცესი იოთამის შვილი ბეჟან, აფურფათის შვილი

ბეჟან. თვითოს ქერი კოდი კ, ჯამაგირი თჳთოს ძ; ამათი მამუ-
ლი ბზის თეთრის თარხანია. რაც პირზედ ბატკანი მოვა, ნახევარი
მეჯინიბეთხუცებისა არის, და ნახევარი მეჯინიბეებისა. ქეშიკის
თარხანიც არის ამათი მამული.
ზინდრებს იარაღები აბარიათ. რომ აიყაროს ბატონი, ცხენე-
ბი იმათ დაკაზმონ. თითოს ჯამაგირი ც.
შიგამდეგი არეშის-შვილი ბიძინა, და სხვანი. ქერს ბატონის
ცხენებთან აჭმევენ. ბატკანსა და ქათმის ძღვენთან წილი აქვსთ.
მეჯინიბე ცერაძე და სხუ̂ანი.
მუღარარი: დღეში ცხუ̂არი ორი სუფრაზედ, ბატკანი და ქა-
თამი.

ივ.
ივ. მეკოდის- სხუა̂ ეს გუართა
მეკოდის-პურეთა და სხუ ̂ართა მოსაქმეთათჳს.
მოსაქმეთათჳს.

მეკოდის-პურე კარგს პურს აიღებდეს, ქრისტეს-შობის თვეს

ანგარიშს გასწმენდდეს, თავის ქათმით. ერთს საკომლოს ოთხი კო-
დი არის, ამიტომ რომ ქერი რვა ლიტრა არის. აგრევე მესთუ̂ლემ
ქნას. აგრევე მებალახემ კარგი გამოარჩიოს, მესაკლავეს მიაბაროს,
დადაღოს, სალთხუცის კაცს ებაროს. თუ ავი საკლავი გამოიყუ̂ანოს,
აზღვევინონ მოჴელეს. ერთის მჴრით აიღონ, მესაკლავეს ნუ გამოართ-
მევენ. საბალახეს გარდა ასზედ ერთი საკლავია, ის სუფრაჯისა,
სალთხუცისა და მდივნების კაცებისაა. აგრევე პირის თავზედ.

იზ.
იზ. წინ-
წინ-წყაროს გარიგებისათჳს.
გარიგებისათჳს.

წინ-წყაროს სამეხრეო მეხრემ მოხნას, მანვე დაფარცხოს,

წინ-წყაროელთ შემოზიდონ. ჴოდაბუნის ძნა, მომკა და ლეწვა ენა-
გეთმა, ახალ-შენმა, საღირაშენმა, ფარცხისმა, გოლთეთმა, მაწევანმა,
მცხოვრეთმა, ჩხიკვთამ, აბელიამ, კრეთლამ, გორისმა, ეცომ, ორთა-შუამ,
ირდას-უბანმა, კარამ, წრაუთმა, ოშეთმა, წინ-ვენახმა, ცხვრისმა, კობა-
ლამ, ერწომ, ფუტრევანმა, დადვალთამ – ამათ მომკონ და გალეწონ.
წინ-წყაროს ღალა: შვიდს ათეულზედ ერთი; ათეულზედ კოდ-
ნახევარი, სადაც ბრძანდება, იქ მიიტანონ. წინ-წყაროელთ სძეს:
წინ-წყაროს ცალიანს მალი ჩრ; აქედამ ხუთი აბაზი ბატონს და
უზალთუნი მემალეს; სასვიანო მარჩილი შვიდი, საშობაო ცხუ̂არი,
ერბო ლიტრა ზ; ძროხა ა; ქათამი პ; კვერცხი პ.
სააღდგომო: ცხუ̂არი ზ; ბატკანი ვ; ქათამი პ; კვერცხი ს;
ძროხა ა; საყველიერო ერბო ლიტრა ზ; ყველი ვ; კვერცხი ს;
რაც ბოლნისს ბატონის ზუ̂არს ტკბილი მოვიდეს, კოჟორზედ მათ
მოიტანონ. როს ულაყი მოუნდესთ, ყოველთვინ მისცენ.
საბალახე, პირის-თავი, ნახირის-თავი, ჴბოიანს ფურზედ ერბო
ნახევარ-ლიტრა; ბერწზედ ჩარექი. აგრევე ქალაქის სამღებროში
ორი კაცი უნდა დადგეს რიგით მღებარხუცად. ვინც გარეშე კაცმან
ქუ̂რივი გაიყუ̂ანოს, ჴარი ბატონისა არის.
მოურავისა სძეს კომლზედ ს; მამასახლისს და მისს ყმას
გარდა, თარხანს და არ-თარხანს, თავის-გასამტეხლო ჴარი; გასამყ-
რელო ძნაზედ აბაზი ხუთი; საქუ̂რიოზედ მარჩილი; სხუ̂ას სო-
ფელში რომ გათხოვდეს მარჩილი ერთი; ულაყი რიგით კომლზედ
კი არა, ავკაცობის ჯარიმა; აგრევე სააღდგომო ცხუ̂არი ერთი
სასალთხუცო, ერთი სამოურაო, აგრევე საშობაო.
მდივნებისა სძესთ სააღდგომო ცხუ̂არი ორი, საშობაო ცხუ̂ა-
რი ორი; სუფრაჯისა ცხუ̂არი თჳთო აღდგომას და შობას; ერთი ეშიკა-
ღასბაშს; ხოჯის სააღდგომო აბასი ერთი, საშობაო ერთი. ასევე თუშმ-
ლისა, ასევე მამასახლისისა. კომლზედ წელიწადში მუშაობა ორჯერ; აგ-
რევე გასამყრელო აძესთ ამ ფასზედ, და სამ-ჩარექზედ აბასი ხუთი;
ორ ჩარექზედ შაური ათი, ერთს ჩარექზედ შაური ექვსი; ქვრივზედ
აბაზი ერთი, ქვრივს ვინც გარეშე კაცი წაიყვანს, ქალზედ ერთი
აბასი; ღალის პური ჩარექზედ შაური ერთი მამასახლისმა, ნაცუ̂ალმა
და მეღალემ უნდა გაიყონ, და ძღვენიცა.
ნაცუ̂ლისა კომლზედ ნახევარ კოდი პური, საქვრიო საჩექმე,
გასამყრელო როგორც მამასახლისს, ისრე ნაცუ̂ალს; მეღალისა ნა-
ხევარ კოდი პური კომლზედ.

იჱ.
იჱ. შუა-
შუა-ბოლნისის გარიგებისათჳს.
გარიგებისათჳს.

შუა ბოლნისს: თავზედ მალი ჩრ; ეს უზალთუნი მემალისაა.

ღალა შვიდზედ ერთი ათეული, ათეულს ერთი კოდი გამოვა. სა-
მეხრეოსი ამ სოფელმა მკოს, ლეწოს; აზნაურშვილის ყმამა სამ$
დღეს უნდა მკოს, ერთს დღეს ლეწოს. აგრევე ზვრის მუშაობა,
სარი თუ დაბარვა. იმ სოფელმა და აზნაურ-შვილის ყმამ სამს
დღეს ბარვა უშველოს.
კულუხი მეფის გიორგისაგან აწყვით: სამზედ ერთი ბატო-
ნისა; ახლა — ხან ისრე, ხან შეგდებით. ეს ღვინო თუ პური თემმა
უნდა მოიტანოს თჳთანვე. სასვიანო მარჩილი ხუთი, სააღდგომო
ძროხა ერთი, ცხუ̂არი სამი, ბატკანი ორი, ქათამი ლ; კვერც-
ხი რ.
საშობაო ძროხა ა; ცხუ̂არი გ; ერბო ლიტრა გ; ქათამი
ლ; კვერცხი რ; საყველიერო ერბო ლიტრა გ; ყველი ბ; კვერცხი რ;
ფურის ერბო ჴბოიანზედ ნახევარ ლიტრა, ბერწზედ ჩარექი.
საბალახე პირის-თავი, ნახირის-თავი, ღორის საბალახე, ძმრის
ტკბილი.
სალთხუცესს საშობაო ცხუ̂არი ა; მდივნებს თჳთო, სუფრაჯს
ერთი; ეშიკაღას მესტუმრეს ს; ხოჯას ს.

ით.
ით. ოფრეთის გარიგებისათჳს.
გარიგებისათჳს.

ოფრეთს: პირის-თავი, ნახირის-თავი, საბალახე, ღორის საბალახე,

მალი ჩ; მემალეს რ; ღალა შვიდზედ. გუთნეულის მკა, ლეწვა, მოტანა,
ბატონთან ბოლნისის ტკბილის ზიდვა, აყრაზედ ულაყი აჯილღის,
ქერი, სასვიანო მარჩილი ხუთი, საშობაო ძროხა ა, ცხუ̂არი გ,
ერბო ლიტრა სამი, ქათამი იე; კვერცხი რ; სააღდგომო ძროხა ა, ცხ-
ვარი გ, ბატკანი ბ, ქათამი იე, კვერცხი რ, საყველიერო ერბო ლიტრა
გ; ყველი ლიტრა ბ; კვერცხი რ. საქუ̂რიო ჴარი ბატონს; ერბო ჴბოიანზედ
ი; ბერწზედ ჩარექი; სარდლის ბატკანი ა; მეჯინიბის ბატკანი ა; სალთ-
ხუცესს სააღდგომო-საშობაო ცხვარი თჳთო, აგრევე მდივნებს თითო,
აგრევე სუფრაჯს, ეშიკაღასს, ხოჯებს, მესტუმრეს, საშობაოდ ს თი-
თოს, სააღდგომოთაც ს; ბისტი ხუთი სხუ̂ა არის; სანთელი ლიტრა ბი.
მოურავს ერთს დღეს უხუ ෝ ნენ, ულეწვენ, კომლზედ ულაყი და
ორი კოდი პური; თავის-გასამტეხლო ჴარი, გასამყრელო ჴარი,
საქუ̂რიო მარჩილი, საქორწილო მარჩილი და ჴევის-თავიც მოურავია.
მამასახლისს ერთს დღე უხვნენ, უმკიან, გასამყრელო ს;
საქუ̂რიო ს; საქორწილო ს; ჴუ̂ნას გარდა ნაცუ̂ალსაც ასრე.
 კ. გომარეთის გარიგებისათჳს.
გარიგებისათჳს.

გომარეთს გაზაფხულს ორს დღეს ხვნა; ორს დღეს ანეუ-

ლისა მათვე მომკონ, გალეწონ; ღალა შვიდზედ ერთი, თჳთანვე
ჩამოიტანონ, ბოლნისიდამ ტკბილი ზიდონ, ულაყი სადაც მოუნ-
დეს; სასვიანო მარჩილი შვიდი.
საშობაო: ძროხა ა, ცხუ̂არი ზ; ერბო ლიტრა ზ; ქათამი ლ;
კვერცხი რ. აგრევე სააღდგომო და ბატკანი ვ; საყველიერო ერ-
ბო ლიტრა ზ; ყველი ე; კვერცხი რ. სალთხუცესს, მდივნებს,
სუფრაჯს, ეშიკაღასს ცხუ̂არი თითო. ჴოჯას, თუშმალს აბასი თჳთო,
ფურის ერბო როგორც სხუ̂ათ.
ძროხა აბარიათ, ნაშენი მისი, და ძროხის-თავს ლიტრა სამი.
როსცა გამოვაბაროთ, როგორც ჴბოიანი მიგვიბარებია, ისე მოგვა-
ბაროს. აჯილღის ქერი კოდი ლ; აგრევე სამარხოს თესვა. ბატი
აბარიათ და წელიწადში იდ; კამბეჩზედ ერბო ლიტრა ვ; ეს კამ-
ბეჩი ზაქით უკუ̂დავია, ვისაც აბარია.
ძველ გომარეთს ჴვნა, ლეწუ̂ა, მკა, სააღდგომო, საშობაო, საყ-
ველიერო – მოურავისა სძეს: რამდენიც გუთანია ერთს დღეს ხვნა,
მკა, ლეწვა, კომლზედ სამი კოდი ქერი. ორი მოურავს, ერთი ნაც-
უ̂ალს. გასამყრელო ჴარი, საქუ̂რიო ჴარი ბატონს, მარჩილი მოუ-
რავს, საჩექმე მარჩილი, საშობაო-სააღდგომო ცხუ̂არი თითო, სა-
შობაო ერბო ლიტრა ა; აგრევე საყველიერო, კუ̂ერცხი ლ; კა-
ლოზედ ვარია ა; ერბო ქსანი ა; ქალაქს ჩამოუტანონ რაც ერგე-
ბა. ნაცუ̂ალს გასამყრელო ცხუ̂არი, მამასახლისს კომლზედ შაური ა;
კიდევ კომლზედ პური კოდი ა; საჩექმეზედ ნ; საქუ̂რიოზედ რ;
ნაცუ̂ალს რ. მეღალეს კომლზედ პური ა; ღალის ძღვენი, კოდის ქერი,
ცხენს უჭმიონ.

კა.
კა. დიდ-
დიდ-ბადისათჳს.
ბადისათჳს.

დიდ-ბადე აბარიათ, სამი კომლი თარხანია, და რასაც თევზს

დაიჭერს, გომარელთ უნდა ჩამოუტანონ, და მენავტიკე ჯამაგირით
დავიჭიროთ. ნესვი და სხუෝ ა ბოსტნეული ნაკიდურის თათრებმან
აკეთონ.

კბ.
კბ. ურცევანის გარიგებისათჳს.
გარიგებისათჳს.

ურცევანს ორს დღეს გაზაფხულს, ორს დღეს ანეულს ჴვნა, მკა,

ლეწვა და ჩამოტანა ღალა შვიდზედ; ბოლნისის ტკბილის ულაყი და კი-
მოგვინდედევ სხუ̂ა რაც ბა; საშობაო კარგი ძროხა, ქათამი ი, კვერცხი მ,
ერბო ლიტრა გ; აგრევე სააღდგომო. სალთხუცესს შობა-აღდგომას
ცხუ
ෝ არი თითო. საყველიერო ბატონს ერბო ლიტრა ბ; კვერცხი, ფურ-
ზედ ერბო ი; ბერწზედ +; ბატი ჱ; სამარხო; უხნან ბა-
ტონს.
საბალახე პირის-თავი, ნახირის-თავი, სადიასახლისო, როგორც
გომარეთ ისე ურცევანს. აგრევე მამასახლისს, ნაცვალს როგორც
გომარეთს; ბაშინჯაღის თესვა იქიურს თათრებს აძეს.

კგ.
კგ. ნაჴიდურის
ნაჴიდურის გარიგებისათჳს.
გარიგებისათჳს.

ნაჴიდურს თეთრი გაცემულია; ამის სარგებელში მუშა მოვა და

ზუ̂არს იმით იმუშავებენ; სამეხრეო არის: იმისს ნახნავ ნათესს
საბარათას-შვილოს კაცი მკის, ლეწს: აბულმექი, ჭანდარი, დაღეთი,
შარქარელნი, რატევანი, და მოზიდვით ჭანდარი მოზიდავს, და
ცხნარი გალეწს. თუ მოსავალი მოვა, კულუხს აიღებენ. მარაბდამ
და ჭაპალამ იქ უნდა იმუშაონ.
სააღდგომო საშობაო როგორც სხვა, ცოტა ნაკლებ; საბა-
ლახე ცხუ̂არისა, ღორისა, პირის-თავი, ნახირის-თავი, ერბო და
კვერცხი ყალანზედ. – საფიჩხულეს ანდრიელნი ჩასდგმენ. ხე-ტყეს
სოფლიდამ ჩამოუტანენ თავეთ, და ბატონის მოსავლის ზიდვა;
საქუ̂რიო ბატონისა. – ღალა ბანბისა, პურისა, ქერისა, ჴოდაბუნისა,
რწყვა და ზუ̂რის თიბვა. – მოურავს თავის გასამტეხლო და ავკა-
ცობის ჯარიმა; კომლზედ ორი კოდი პური.

კდ.
კდ. ახალ-
ახალ-დაბის გარიგებისათჳს.
გარიგებისათჳს.

ახალ-დაბელთ საწყალკურთხეოდ სანთელი ლიტრა ე; სასვიანო

მარჩილი ე; ქრისტე შობის მარხუ̂აში თოთხმეტი გოდორი თევზი
ქართველთ დაიჭირონ, ურიათ ჩამოიტანონ, და ორი გზა ბზობა-
ხარებობას. ურიები რუისიდამ ღვინოს ჩამოიტანენ, ტივსაც ჩამოი-
ტანენ; სააღდგომოდ ძროხა ა; კვერცხი; ბაჟი ურიას აბარია მარჩილი
ოცი, ამისი ერთი მარჩილი ჴატისა არის; ნაჴირის-თავი, საბალახე, პი-
რის-თავი. მოურავს კომლზედ ერთი მარჩილი; ორი მარჩილი, ფიჩხუ-
ლისათვის, ბაჟის სათაოს აიღებს; ურიას კომლზედ თითოს ულაყს,
ურიას თითოს ჩარექს სანთელს, და თჳთოს ჴამს. რამდენჯერ
თევზს ბატონისათვის წამოიღებდენ, იმდენჯერ შვიდს კოდორს
მოურავისათვინ წამოიღებენ; თავის-გასამტეხლო ჴარი, გასამყრელო
ჴარი, საჩექმე მარჩილი. მამასახლისისა და ნაცუ̂ლისა ულაყბაში რ;
თავის-გასამტეხლო მარჩილი. გასამყრელო მარჩილი; ჴიზნისა მარ-
ჩილი; ურიის ქალი გათხოვდეს აბასი.

კე.
კე. ოსიაურის გარიგებისათჳს.
გარიგებისათჳს.

ოსიაურს სძეს ჭალაზედ დღიურზედ კოდი ბ; პურისა და ღვი-

ნის ბეგარა; სძეს მალი და საკლავი, სასვიანო მარჩილი ე; საბა-
ლახე, პირის-თავი, ნახირის-თავი; სოფელს ჴვნა, მკა, ლეწვა, სააღდ-
გომო ძროხა ა, ცხუ̂არი ბ; კომლზედ ქათამი; საშობაო ძროხა ა,
ცხუ̂არი დ, ერბო დ; სამარხო კოდი სამი; საქუ̂რიო ჴარი ბატონს,
მარჩილი მოურავს, აბასი მამასახლისს, ნაცუ̂ალს; მოურავს ერთს
დღეს უხვნენ ფეტვს, ერთს ქერს, ერთს ანეულს; მომკონ, გალე-
წონ. მოყალნეს ორი კოდი, ზოგს პური, ზოგს ქერი, ქათამი
კომლზედ შობა-აღდგომას; გასამყრელო მოურავს ჴარი; ნაცვალს,
მამასახლისს ცხვარი.
სადიასახლისო ძროხები აბარიათ, როგორც სხუ̂ათ, ისე
იმათ.
მამასახლისს ერთს დღეს უმკიან, ერთს უბარვენ, და სახასოს
პურისაგან ცხრა კოდს პურს ჯამაგირად მისცემენ.

კვ.
კვ. ალის გარიგებისათჳს.
გარიგებისათჳს.

ალს მალი ვენახზედ სძეს: საწყალკურთხეო სანთელი ლიტ-

რა ე; სამარხო კოდი ზ; ნივრისათჳს ან ფასი და ან ლიტრა ზ;
როსცა მოგვინდება, ღვინოსა და კვერნასა ვჰსთხოვთ.
ბაჟი თემმა ოთ, ცხრა თუმანი ზემო ქართლის სამღებრო-
ზედ, ერთი ალელი კაცი უნდა იყოს, საქუ̂რიო ბატონსა.
მოურავს საქუ̂რიო მარჩილი, კომლზედ ულაყი, კომლზედ
ტკბილი კოკა ა; ბატონის ბაჟს გარდა ბაჟი ერგება, საჩექმეზედ
მამასახლისს და ნაცუ̂ალს წილი. მამასახლისს საახალწლოდ აბასი;
ნაცუალს აბასი, ულაყბაში ნ; საიასაულო ნახევარი, გასამყრელო
ჴარი მოურავს, მარჩილი ნაცუ̂ალ-მამასახლისს.

კზ.
კზ. ქრცხინვალის გარიგებისათჳს.
გარიგებისათჳს.

ქრცხინვალელთ გარდაკვეთით ქართველთ ტკბილი კოკა კჱ;

ღალა ექვსზედ ა; ბატონის ზუ̂არს ქართველები შეიმუშავებენ გაცემულ
გაუცმელი; სააღდგომო ძროხა ა ქართველებს; ქათამი ლ; აგრევე
საშობაო-საწყალკურთხეოდ სანთელი ლიტრა ზ; ზოგჯერ კვერნა
შეეწერება, ქართველმა, სომეხმა, ურიამ უნდა გამოიღონ: რაც იქ
მოსავალი მოვა, იმათვე ჩამოიტანონ. ულაყის თხოვნა, სასვიანო
მარჩილი ზ; შემოდგომაზედ ფაცერი. სამარხო კოდი ც; საბალახე,
პირის-თავი, ნახირის-თავი. – ბაჟი ბატონისა როგორც გარიგდეს,
ორი იქიური კაცი დადგეს; საქუ̂რიო ჴარი ბატონს. რუისის ქედს
აქეთ და დირბის წყალს აქეთ, მეჯუ
ෝ რის ჴევის წყალს აქეთ,
რეჴას ზეით, ორსავ ლიახუ̂ზედ რაც მარილი გაივლის, ბაჟს ქრცხინ-
ვალის მებაჟე აიღებს; სასვიანოზედ, სანთელზედ, სააღდგომო-სა-
შობაოზედ, სამარხოზედ რაც რამ ფერს შენაწერზედ. მოურავს ათის-
თავთან ჴელი არა აქუ̂ს. – ზემო ქართლის მღებარხუცად ერთი იმათი
კაცი უნდა იყოს. ქართველებმა სახასოდ თექვსმეტი გუთანი ერთს
დღეს ჴნან.
მოურავისა კომლზედ ტკბილი კოკა ბ; ნაცუ̂ალს ა; რაც ბა-
ტონის მოსავალი მოვა პური თუ ტკბილი, მოურავი და ჴასადარი
შუა გაიყოფს ათის-თავს; თავის გასამტეხლო ჴარი მოურავს, აბასი
ნაცუ̂ალს. ქართველებს კომლზედ ქათამი, სომეხსა და ურიას
კომლზედ ულაყი და ორი შაურის ხამი. რამდენჯერაც მივა, დაუხვ-
დენ. ბაჟის მეხუთედი, გასამყრელო ჴარი, ნაცუ̂ალს მარჩილი; ავ-კა-
ცობის ჯარიმა მოურავს; მამასახლისს ვ კოდი პური, ვ ქერი ბა-
ტონიდამ მიეცეს.

კჱ.
კჱ. არადეთის გარიგებისათჳს.
გარიგებისათჳს.

არადეთს სამეხრეო აბარია, რაც მოვა. ხერხეულიძის ყმა,

ფავნელის-შვილის ყმა, იაღლუზის-შვილის ყმამ უნდა მომკონ,
არადელთ მოზიდონ და გალეწონ. ღალა ექვსზედ ერთია; ბეგარი
კოდი ლ; მოყალნეს კულუხი მესამედი. სააღდგომო ტანა ერთი და
ქათამი; აგრევე საშობაო. სამარხო კოდი გ; საბალახე, ნახირისა
და პირის-თავი, საქუ̂რიო ბატონისა. სოღოლას-შენი და ოქრო-
მჭედლის-შვილის ყმაცა მკის.
მოურავს ერთს დღეს უხნან ანეული, ერთი ქერი მოუმკონ,
გაულეწონ; ერთი კოდი ქერი, ერთი პური, ერთი კოკა ტკბილი.
ნაცუ̂ალს ერთს კოკასა, სადაც სახასოში სამეხრეო არის, როგორც
მეფისაში ჰსწერია.
ჴასადრებმა ენკენის-თვეში ანგარიში მისცენ.

კთ.
კთ. რუისის გარიგებისათჳს.
გარიგებისათჳს.

რუისს ბატონის ზუ̂არი ერთობით რუისელთ შეიმუშაონ.

ჴოდაბუნი თემმა მოჴნას, მომკონ, გალეწონ და ჩამოტანითაც მათ ჩა-
მოიტანონ. სააღდგომო ცხუ̂არი ა; კომლზედ ქათამი. ასევ საშო-
ბაოთ. ნიგოზი კოდი ა; სადაც ზვრები არის, ნიგოზი ბატონისაა.

ლ. ატენის ზვრებისათჳს.
ზვრებისათჳს.

ატენს არის ზუ̂არი ბ; ხასადარი გლურჯიძე შალვა, მეზვ-

რე ორი, მემარნე ერთი. ამ მეზუ̂რესა და მემარნეს აქვს ჯამაგირი
თითოს ძროხა ა; პური კოდი ვ; თეთრი ჩუ; საფერავისა და$
ნეხვის ფასი ჴარიდამ უნდა; სამუშაოცა, ამ ზვრებს მუშა ფავლენის-
შვილის მამულიდამ, ოქრომჭედლის-შვილისა, და გოგორის-შვი-
ლის მამულიდამ.

ლა.
ლა. გორისათჳს.
გორისათჳს.
 გორს სძეს მალი და ატენის ღვინის ულაყი; ზემო ქართლის
მღებართხუცესი ერთი იმათი უნდა იყოს რიგით.

ლბ.
ლბ. ქალაქის დებულებისათჳს.
დებულებისათჳს.

ქალაქს რომ სძეს მალი თავზედ ექვსი აბასი, ორი შაური

მემალისა და ორი შაური მელიქ-მამასახლისისა, ხუთი აბასი ბა-
ტონისა. კოჟრიდამ რომ ბატონი წაბძანდება, სამასპინძლო მარ-
ჩილი კ; აგრევე ქარხნის სახლები რომ დაიქცეს, – კედელი, თუ გარ-
დალესვა მსუბუქი; სამუშაოც სძეს; ორი მღებართხუცად და ორი
მებაჟედ უნდა იყვნენ რიგით წლამდის თარხანნი ყოვლის სოფლის
იჯარადარი; ჯარიმა ნაცუ̂ალმა უნდა აიღოს და ბატონის ქარხანაში
მიაბაროს; და ყინულის თეთრი, როგორც სამეფოსა სძეს. მეთევზის
უფროსს ორი თუმანი ქარხნიდამ უნდა მიეცეს და იმან დაურიგოს.
მეთევზეს ნიხრზედ ჴმელი თევზი უნდა მოგვცეს.
ქუზაჴანის იჯარა მარჩილი კ; თევზის ნიხრი როგორც სამე-
ფოშია, ისე. ბატონი რომ სხუ̂აგან წაბძანდეს, ქალაქის სასაჴლის
ქეშიკი ჰსძესთ.

ლგ.
ლგ. ელისათჳს.
ელისათჳს.

ელის მოსავალი: ქოდავი ცხუ̂არზედ შაური ერთი, მახტა

კომლზედ შაური იდ; ოდუნ ახჩა რ; ნავროზანა სნ; ამისი შაური$
სახლთხუცისა და მდივნებისა. ამ აბასზედ ათის-თავი აღარ აიღება;
კომლზედ ჰსძეს ეთაზი ბატონისა.
ბრინჯის მოსავალი ჯავანშირიდამ ნახიდურს.
ელის აღალარი ხიდირა, ყაზი მაჰმადა, ალია, ემინა, ალი მურა-
და, მოლა მუთი; ქოლაგირს ნაკიდურს ზილფა. ნავროზანას რომ
მოიტანენ, იმათ კალათები მიეცემათ; მადათ ჴარჯიც შეეწერებათ.

ლდ.
ლდ. სამღებროსათჳს.
სამღებროსათჳს.

სადაც სამღებრო არის, ქართლსა თუ საბარათას-შვილოში, თუ

ყაიყულს, სულ სადედოფლო არის; სომხითს საბარათაშვილოს და
ყაიყულის სამღებროები ქალაქის მღებართხუცის ჴელთ არის. და
ზემო ქართლისა ცალკეა.

ლე.
ლე. თევზისათჳს.
თევზისათჳს.

რაც ხრამში სადედოფლოა, მარხვებში და ყველიერში თევზი

შეეწერება.

ლვ.
ლვ. სამარხოსათჳს.
სამარხოსათჳს.

ქრისტესშობის მარხუ̂აში იალღუზის შვილის მამულიდამ მოვა

ცერცვი კოდი ორი, ნიგოზი კოდი აი; ტყლაპი ლიტრა ე.
ერთობით ფალვენის-შვილის მამულიდამ ცერცვი კოდი ი;
ნიგოზი ლიტრა ლ; ტყლაპი ლიტრა ი.
გოგორის შვილის მამულიდამ ცერცვი კოდი ა; ნიგოზი კო-
დი ა; ტყლაპი ლიტრა გ.
ოქრო-მჭედლის-შვილის მამულიდამ ცერცვი კოდი ბ; ნი-
გოზი კოდი აი; ტყლაპი ლიტრა გ.
ერთობით ჴერხეულიძის მამულიდამ ცერცვი კოდი ე; ნიგო-
ზი კოდი დ; ტყლაპი ლიტრა ი.
ტაშის-კარიდამ ნიორი ლიტრა ბ; აგრევე საკომლოზედ
ბზის თეთრი რ.

ლზ.
ლზ. დიღმისათჳს.
დიღმისათჳს.

დიღომში რაც სადედოფლო გლეხი არის:

დიღმიდამ მეჯინიბედ მარიამულები არიან,
მზარეულად მამუჩის შვილი სულხანა გიორგი და ბერი.
მესაკლავედ დათუნა მამუჩისშვილი.
ლელიას შვილი მოყალნე; ახლა კი გაათარხნა ბატონმა.
თედიას შვილი მოყალნე.
როსტიას შვილი, ბერს გარდა, მოყალნე.
გენებას შვილი ბერუა მოყალნე; ბერუა მზარეულად ბრძანა
სალთხუცესმა. დათუნას რომ ორი ძროხა მიეცემა, ბერუას ერთი
მიეცეს, სულხანას თავისი აქუ̂ს.
მზევაანი ხოლუა და მისი ბიძას შვილები ოთარა და კიკილა
მოყალნე. ეს მსახურები ღალისა და კულუხის თარხნები არიან,
სხუ
ෝ ა რიგად სეფეს მეზობელს ვერ დააკლდებიან.
მოყალნეს სძეს ღალა, მეფისათვის რომ ხუთზედ იღებენ,
სადედოფლოს ექვსზედ ავიღებთ; კულუხი შეწერით, ჩვენმა უფრო
შაღავათით შეაწერონ; სამზარეულოს შეშა მოუტანონ, სხუ̂ა ნურა
ეთხოვებათრა. ასე გვიბრძანებია და გვითარხნებია. საშობაოდ და
სააღდგომოდ ნურასა ჰსთხოვთ ძღუ̂ნის-მეტს; პირის-თავი და ნა-
ხირის-თავიც გვიპატივებია, ამიტომ რომ მუდამ იმსახურებიან;
მუხათ-გვერდის ყარაულობის და გზის შენახვისა თჳთან იციან და
როსტია-შვილები ამისიც თარხანნი არიან და სამასპინძლოსიცა,
და ვერც ურემს შეუბამთ. საყდარი რომ აქუ
ෝ სთ თავიანთი, იმას
გალავანი შემოავლონ.

ლჱ.
ლჱ. მოჴელეთ ულუფისათჳს.
ულუფისათჳს.

არის არაგვის ერისთვის შვილი სალთხუცესი თეიმურაზ,

შანშიან მარტიროზას შვილი მდივანი ავთანდილა; იოთამის შვილი
მდივანი შერმადინ.
სალთხუცის ულუფა დღიურ მურასო ორი; კჳრაში ატენური
ღვინო თუნგი ბ; თვეში ქონი ლიტრა აი; ჴეობიდამ რამდონჯერ
თევზი მოვა, ერთი გოდორი სალთხუცესს, ბ მდივნებს, ა სუფ-
რაჯს, ა ეშიკაღას-ბაშს.
მდივნებს ულუფა აქუ̂სთ პური მურასა თჳთოს თჳთო, ლა-
ვაში რვა-რვა, ღვინო დღიურ თჳთოს თუნგი ოროლი, და ატე-
ნური დღიურ თჳთოს თუნგი ი; ბედნიერს დღეს და აღების ღამე-
ში საკლავი, შობა-აღდგომას გარდა; ცხენის ქერი თჳთოს კოდი
ორმოც-ორმოცი; ჯამაგირი თვითოს ძ; ქონი ლიტრა აი თვეში
თითოს.
ბეგთაბეგა არის მორდარი; აქუ̂ს ულუფა დღიურ პური ლავა-
ში ბ, მადაური დ, ღვინო თუნგი ა, ცხენის ქერი კოდი კ, ჯამა-
გირი ძ, ქონი ლიტრა აი.
ქარხნის მუშრიბი შაღუბათას-შვილი ბაინდურ, ფინეზის-შვი-
ლი ფეშანგი. ამათ აქუ̂სთ პური ექუ̂ს-ექუ̂სი, ღვინო თჳთოს ლიტ-
რა ა, ცხენის ქერი კოდი კ, ჯამაგირი ძ, ქონი აი; ბედნიერს
დღეს საკლავი, ლეშის ტყავი ამათია. თუ ქარხანას კარგათ არ ემსა-
ხურნენ, წერაში ყალათი შეაჩნდათ რამე, ამათ უნდა იხადონ. ქარხნი-
დამ ბოშყაბიც მიეცესთ. ხოჯას ოა, ჭ; პური მურასა ა, ლავაში ჱ;
ატენური ი; ქერი კოდი კ, ქარხნიდამ ბოშყაბი, ქონი აი; ბედნიერს
დღეს საკლავი. აგრევე მეორეს ხოჯას. სალთხუცის კაცს პური დ,
ღვინო ლიტრა ა, ცხენის ქერი კოდი კ.

ლთ.
ლთ. ძველადგან სადედოფლო და აწ მეფის გიორგისაგან
დამტკიცებული
დამტკიცებული.
ტკიცებული.

ეპისკოპოსი ტფილელი თავის საეპისკოპოსოთი, აზნაურ-შვი-

ლი მსახური მათის მამულით.
ეპისკოპოსი მანგლელი, აზნაურშვილითა, მსახურითა და მა-
მულითა.
დარბაისელი გერმანოზის-შვილი ოთარი, პაპუა, გუგუნა და
ვარაზა თავის აზნაურშვილითა, მსახურითა და მამულითა.
დარბაისელი ბარათას-შვილი მანუჩარ მისის აზნაურ-შვილი-
თა მსახურითა და მამულით; მისი განაყოფი იოთამ მისის აზნაურ-
შვილით.
მისი განაყოფი გუგუნა მისის აზნაურ-შვილით.
იოთამას-შვილი გივი მისის აზნაურ-შვილით.
მეჯინიბეთხუცესი შერმადინ მისის აზნაურ-შვილით.
ფალავან ხოსროს-შვილი იოთამ მისის აზნაურ-შვილით.
სუფრაჯი ბარათა მისის აზნაურ-შვილით.
მისის განაყოფი ქაიხოსრო, მისის აზნაურშვილით.
სოლაღას-შვილი ზაალ მისის აზნაურ-შვილით.
სოლაღას-შვილი ქაიხოსრო, მისის აზნაურშვილით.
ბარათას-შვილი საამ მისის აზნაურ-შვილით.
ბარათას-შვილი შიოშ, მისის აზნაურშვილით.
მისი განაყოფი ქაიხოსრო მისის აზნაურშვილით.
ავთანდილის-შვილი ავთანდილ მისის აზმაურ-შვილით.
 აბაშის-შვილი დავით მისის (აზნაურშვილით).
მერაბის-შვილი შერმაზან და სულხან მისის (აზნაურშვილით).
თაყას-შვილი ბარათა, მისის (აზნაურშვილით).
მეჯინიბეთხუცესი ლუარსაბ მისის (აზნაურშვილით).
ბარათას-შვილი თამაზა და გუგუნა მისის (აზნაურშვილით).
სოლაღას-შვილი ბეჟან მისის (აზნაურშვილით).
სოლაღას-შვილები დათუნას შვილნი.
სოლაღას-შვილის იოთამის შვილები.
საგინას-შვილი ავთანდილ მისის მსახურით და მამულით.
საგინას-შვილი ფარემუზ მისის მსახურით.
საგინას-შვილი ეშიკაღასი ზაალ მისის მსახურით.
საგინას-შვილი იორამის შვილი მისის მსახურით.
საგინას-შვილი თამაზის შვილები მისი მსახურით.
თულას-შვილი ზაალ მისის მსახურით.
თულას-შვილი ნოდარ მისის მსახურით.
თულას-შვილი ზურაბ და გივი.
ყორღანას-შვილები პაატას შვილნი.
დუშია მისის მამულითა.
აბულას-შვილები.
ზუმბატის-შვილი.

მ. სადედოფლო
სადედოფლო სოფლებისათჳს.
სოფლებისათჳს.

სახასო სოფელი ოფრეთი ერთო- შუა-ბოლნისი სულობით.

ბით. ჩხეკვი.
გამოღმა ნაკიდური ერთობით. გომარეთი.
წინ-წყარო სულობით. ურცევანი.

მა.
მა. ზემო ქართლის სადედოფლო ძველადგან და აწ მეფის
გიორგისაგან დამტკიცებული.
დამტკიცებული.

ეპისკოპოსი მროველი მისის... ხერხეულიძე შიოშ.

ხერხეულიძე ზაალ. ხერხეულიძე ბეჟან.

ფავლენისშვილი პაპუნა. აზნაურშვილი გლურჯიძე ათი ძირი

თმოგველი მისის... აზნაურშვილი ოქრომჭედლის-შვი-
თაქთაქისშვილი არდაშელ. ლი.
შალიკასშვილი გიორგი. რუისი სულობითა.
გოგორისშვილი ზურაბ. თამარასშენი სულობითა.
დიასამიძე დიასამ. არადეთი სულობითა.
მარტიროზასშვილი მდივანი ბეგ- კეხვი, აჩაბეთი, ქრცხინვალი.
თაბეგა. სადაყუდებულო.
მარტიროზასშვილი მდივანი ზაქა- ატენს ზვრები, საცივი და გლეხები.
რა. ალი სულობითა.
 მბ.
მბ. სადედოფლოდ რომელთაც მარხუ
მარხუ
ෝ აში სამარხო უნდა
მოიტანონ მათთჳს.
მათთჳს.

ტყლაპი.
ლიტრა.

ლიტრა.
ნიგოზი
ცერცვი
იაღლუზის-შვილებიდამ . . . კ იე ვ
ფავლენიანთიდამ . . . . რ ლ იე
გოგორისშვილისა . . . . კ კ გ
ოქრომჭედლისშვილისა . . . კ იე გ
ხერხეულიძეებისა . . . . ჲ მ ი
ტაშის-კარიდამ ნიორი ლიტრა კ.
ეს სამარხო ცერცვი ქრისტეს-შობის თვეში უნდა მოვიდეს.

დამატებულებანი

განსხვავებანი (ვარიანტები)

(სულხან მდივნის დედნიდამ)

3 1 ეჰა დიდება შენდა მბადო ყოველთაო

— 3 დაუბერაობითა, და გადიდებენ ქმნილნი ჴელთა
— 6 ჩვენ შენ მიერ პირველთაგანვე
— 10 და სრულიად სპასალარისა და
— 11 და აიალათისა
— 15 ოდეს ვიგულეთ და ვიგულის-მოდგინეთ
— 19 (არ არის, სიტყვიდამ „რომელთაცა არს“ და მრთელი მეო-
ცე სტრიქონი.)
4 „ სიები დ და ე თავისა შეერთებულნი არიან ამ სათაურით
„აჯილღის შეგამდეგი და ზინდრები“, (რომელშიაც 14
მოხელეა).
— 20 (მესამე სვეტი) არესშვილი მელქუა.
— 27 ჩაფარაჰმადას ძმა (ნაცვლად ჩაფარაჰმა...)
— 30 (პირველ სვეტში) აბდარის თავილდარი (მიქელიშვი-
ლი იოანე).
5 2 ალაყაფის შუა სახლში
— 4 არ არის: „ოთხი სუფრაქეში“
5 9 ალაყაფის აივანში მეჯლისი ბრძანოს, ოცი ყაბი ფლავი
გაკეთდეს; სამი ბატონის წინ დასადგმელი და ჩვიდმეტი
საჯაროდ, მისის აშითა და ბორნითა; ძროხა ორი.
6 8 ზოგჯერ მეტ-ნაკლები იქნება.
— 20 (პირველ სვეტში) ვეზირის ძმისწული მუსტოფა . ოა
— 21 (პირ. სვეტ.) მარაფადინ ოღლი აბდულა . . . . . . . . . ოა ჭ
— 22 (პირ. სვეტ.) ისმეილ ოღლი მაჰმადა . . . . . . . . . . . . . ოა
— „ იგ თავში აკლია 11 სახელი, სახელდობრ 6 გვერდზე:
4, 5 (1 სვეტ.); 7 გვერდზე (1 სვეტ.) 6, 7, 14, 15;
(2-რე სვეტ.) ბოლოდამ ხუთი სახელი.
7 4 (2-რე სკ.) ფირ მამად ამირ მამადლუ . . . . . . . . . . . . . ობ
— 5 (1 სვეტ.) იაღლუფოღლი მუსტოფ . . . . . . . . . . . . . . . ოა
— 8 (1 სვეტ.) იაღლუფოღლი მუსტოფ . . . . . . . . . . . . . . . ოა
— 9 (2-რე სკ.) ველი მაჰმად ოღლი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ობ
— 11 (1 სვ.) ნური აღა . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ობ
— 15 (1 სვ.) შარაფდინ აღა . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ოგ ჭ
— 19 (1 სვ.) სარაჯლუ ემინ ოღლი იბრეიმა . . . . . . . . . . . . . ოა
— 30 (არ არის;) „ფეტვისა ამოკვეთილი აქუ̂სთ, კომლზედ თი-
თო ულაყი აძესთ“.
— „ (არ არის რმგ თავში სახელწოდება IIIსვ.2)
8 11 მოურავისა არის. აღეკის მუშაზედ: პური კოდი ია.
— 12 (იე თავში ჯერ არის: „ავლაბარში მუშაზედ კოდი მგ, მეხ-
რეს კოდი იბ, მკაში ღვინო რაც მივცეთ.“ შემდეგ და-
ბეჭდილი მიჰყვება.)
— 16 მუშა სოფლებიდამ აძეს, გარიგებულია, სამკალი
— 24 „სოფელში“ მაგიერად „სთველში“
9 10 წალდი, ეჩუ (ეჩო) შვიდი აბაზი
— 12 ბატონის ზვრებში მუშაობის
— 26 პური საკომლო კგ, ღვინო კოკა დიდი ნი.
(ამ კბ თავის შემდეგ ჩამოთვლილია სათაურებსავით ცარი-
ელის ადგილებით ქვემო ნაჩვენები):
ქრცხინვალს უნაძე. — რუისს მალელიძე და გივიშვილე-
ბი. — სამშვილდე კრწანისს მზარეული, ხერგეშები და ფა-
რეშები არიან. —
10 4 „დასტურად მაგიერ „დასტურლად“
— 10 უფროსიერთი უწინდელივ გარიგებული არის
— 18 ამ საქმეზედ ასამწერლოდ წავიდოდეს
11 11 ბატონს, ორი აბაზი მოურავს; თუ უცხოა და სახდე-
ლის ერთს
— 25 მამასახლისს აბასი, ნაცვალს რ; თუ სხვას
— 6 მამასახლისს აბაზი, ნაცვალს ს; მოუ-
12 3 ღვინის თოვჯს
— 8 (ამ კდ თავის ბოლოს ცალკე სათაურსავით არის:)
„კასადრის რიგი და სარგო. წიგნი აქვსთ, მოიტანონ“.
(თავი კგ და კდ შეერთებულსავით არის ერთ თავად.)
— 11 (ამ კე თავში ჩამოთვლილია სახელები ამ გვარად:)
ურუტი. პური მუშას ა.
ყათარლუ. მუშას კოდი იე.
ყზლ ზერიათის მუშას პური კოდი ი.
 ბოვაძორის.
აიდარ ბეგი პაპუასი. მუშას კოდი იჱ.
იეჩიჩ.
ლაჟვარდი — მდივანს გივს.
(შემდეგ ჩამოთვლილია სახელები, თავის ადგილს ნაჩვენების
ცვლილებით, იმ სიისა, რომელიც ს თავში არის (92 გვ.)
უნდა შევნიშნოთ, რომ ამ ხელ-ნაწერში ზემოხსენებული
სიის შემდეგ ცარიელი ადგილია ნიშნად, რომ რაღაც უნდა
აკლდეს.)
— 16 (2 სვ.) ოთურ ბულახს ქვეით სუთქულანი ჯვანშირ ჴიდი-
რასი.
— 22 არ არის „ბატონის“
— 25 «ზემო ციციშვილმა» მაგიერად «ჯავახის შვილებმა».
— 29 «ჯავახის შვილის» მაგიერ «ჯავახის შვილებმა».
13 5 და საბარათაშვილოში, — სარდალი ამაზე წავა, ერთი
— 10 მეფის მდივანმა უნდა აწეროს და დავთარს დაიჭერს. (ამას
მისდევს სამი სტრიქონი 14 გვერდისა: 7, 8 და 9.)
— 16 მუხრანისა ბატონის და ორისავ ერისთვის მამულსა კულავ
დავთარში ჩააგდებენ, ამაზედ მუხრანის
— 18 მდივანი ასწერს, და დავთარს დაიჭერს მეფის მდივანი.
— 20 ამ სოფელმა საკომლო ორი შაური და ბოგანომ ერთი
14 1 (არ არის სიტყვიდამ: «ამ ქვეყნის» ვიდრე გათავდებოდეს
სიტყვით 6 სტრიქონში „მოუტანონ.“)
— 7 საურთან დედოფლის სალთხუცესს და მდივანს ჴელი არა
აქვს.
— 10 კარი პირველი, ყოვლისა ჴელ-ჯოხიანისა და მათის სარ-
გოსი. (ეს სათაურია ნაცვლად კჱ.) დაგვიდგენია
— 19 ნარიმანა. (პირველ სვეტში).
— 20 (არ არის III სვეტში ბოლონდელი სახელი «ქავთარის-
შვილი იესე.“)
15 9 სათაური ასეა: «ქორის ბაზიერი». (10 მოხელეა სიაში.)
— 12 (მეორე სვეტში) ოთოთაშვილი გიორგი.
— 13 (პირველ სვეტში) ურდუბეგასშვილი ავთანდილ.
(ამ თავის ლ სიაში არის კიდევ): არეშისშვილი ამზა; ზავრა-
გორელი მანთაშაშვილი
— — (არ არის; „ხერგეში ნინიას შვილი“)
— 18 ბატში წელიწადში სამ-სამი
— 20 (ლა თავში სტრიქონი 20, 21, ცალკეთ არის. აგრეთვე
22 სტრიქონიდამ საკუთარი თავია „ქათმის მიბარებისა.“)
16 7 მეშეშეს თასი, მუშრიბებს ბოშყაბი. სხვა არა ყოფილა დავ-
თარში.
— 11 იასაულის სარგო და გაყოფა ამ გვარათ
— 14 და არც ყაფიჩსა, არც
— 17 ჴელ-ჯოხიანებს ჴელი არა აქვსთ.
— 21 და ბოქოულთხუცესმა ასრე გაიყონ რომე შაურ-ნახევარი
ეშიკაღასბაშებს და ნახევარი საცა ბოქოულთ ხუცესი იყოს,
 ყველამ გაიყოს. ექვსი შაურისაგან
16 24 ის სამი შაური: ორი შაური — რაც ყაფიჩია და
გაიყონ
17 2 ეშიკაღასბაშს და ბოქოულთ-ხუცესს ამასთან ჴელი არა აქუს.
ბოქოულთ-ხუცესი
— 6 ეს განაჩენები თავილდარსა და ბოქოულთხუცესს და ყა-
ფიჩს მიებარებოდეს.
— 8 „თავლიდარი“ მაგიერად ამ გვარზე, როგორც მრავალგან,
არის „თავილდარი“.
— 9 გაუყოფდეს ეშიკაღასბაშსაც, ბოქოულთ-ხუცებსაც, ყაფიჩებ-
საც და იასაულებსაც.
— 14 არ არის: „თავისას მისცემდეს, რომელსაც სადედოფლოს“
— 16 არ არის:“თუ ყაფიჩი... ვინ გინდა ვინ ნახევარი საია-
საულოსი რაც მოვიდოდეს“
— 18 ნუ დააკლებენ, მოუტანდენ.
18 26 მემალისა: თავზედ ლი. ერთი ძღვენი
19 2 ღალის პურს ხასადარი, მამასახლისი და ნაცვალი ერთად
უნდა სჭამდენ. ბოვნური ზვრის პური კე. ღვინო კო-
კა ლ. მუშას კოდი კე. მეზვრეს კოდი. მეხრეს კოდი იბ. —
— 8 არის. თუ დუშალიკი მოვა, ნახევარი ბაზიერთ ხუცისა
არის და ნახევარი ბაზიერთ ხუცისა
არის და ნახევარი შიგამდეგისა და ბაზიერებისა.
— 9 (ლვ თავის შემდეგ მოჰყვება:) „ყარაის მეყორუღისა. რო-
გორათაც წიგნი აქვსთ გაბაშვილებსა და იმაში სწერია,
ისე ქნან (იხილე თავი რჟთ გვ. 92).
— 12 (არ არის გავაზის ბაზიერთ სიაში სახელწოდებანი II სვე-
ტისა 2, 3, 4 და III-ში 4.)
— 14 (პირველ სვეტ.) პარუნ სარქისას-შვილი სალმახანა. (მეორე
სვეტში) ბოვნელი ოზბეგისშვილი ოთარა (ლზ თავში სულ
მოხელენი არიან 8).
20 5 აიღების, ხან ერთი თუმანი, ხან ორი თუმანი, ხან სამი
თუმანი.
20 9 გამოიღონ გაცემულ-გაუცემელმა თუმანი თორმეტი.
— 10 „ამათვე თუ ბატონმა უბრძანოს შაჰისევანი, უარს ვერ
ეტყვიან“. (სხვა შემდეგ ჩამატებულია ამ 10, 11 და 12
სტრიქონში.)
— 14 გაუხსნელად, ამაზედ გამოერთმევის
— 16 აბაზი, ბამბაზედ ორი აბაზი, მარილის საპალნეზე
— 18 ბალანზედ და ტყავზედ
— 20 ქალაქს გაცილებულს, გორს ჩამოცილებულს გაღმათ თუ
გამოღმით
— 26 (არ არის სიტყვიდამ: „გორის რიგი ნავროზს“ ვიდრე გა-
თავდებოდეს 21 გვერდზე 1 სტრიქონში სიტყვით „ნა-
ცვალს“)
21 1 არაფერი. გორის ზვრის მუშას პური კოდი მე, ღვინო
კოკა მ. გორს უნდა
— 3 ოროლი დღე უნდა ხნან
— 8 შაური დაჰნიმი თავის თომრისა,
— 9 ორი შაური ნაზირისა, ორი შაური მუსტოფისა, ერთი
შაური მუშრიბისა.
(სიტყვა «მუსტოფის» შემდეგ სტრიქონს ზემოთ აწე-
რია: „ახლა მოლარეთ ხუცესს უბოძა“.)
— 11 სახასო სოფელი გატეხილი-კიდი. — ამათა სძეს იქივ ქარ-
ვასლის წმედა და სტუმრის დგომა, — ამის მოურავის სარ-
გო (შემდეგ ცარიელი ადგილია დატოვებული ნიშნად, რომ
აკლია).
— 18 ქვემო-ბოლნისს — ერთი; ეს
22 13 წლულეთს
— 15 დრეთ, ვათელთ (მერმე გადასწორებულია „ვანაელთ“)
— 21 ცხირელთ
23 5 გამოვიდეს რვა კოდი; იქნების
— 21 თიბათვეს თვითო უჩინოს, და იმან გზავნოს;
24 2 ცხვარი რომ დაიკლას: მკერდი თუშმალს, კისერი — მზა-
რეულს, გულ-ღვიძლი — მეთეფშეს, თირკმელი — აუშტარს,
თავები — შათირებს და ძაღლ-შემნახვებს, ტყირპი და
ფილტვი — მესაკლავებს. —
24 9 ყაფიჩის ნაზირის სარგო
— 10 რომელიც ქარხნის ასნაფი ან თავილდარი
— 11 ამბარდარი „ამბარდანი“ მაგიერად.
— 12 მზარეული ან მუშრიბი თუ მეშარბათე
— 16 ამაზედაც ესენი წავიდოდნენ იასაულათ; საყაფიჩოს, სამ-
დივანბეგოს
— 19 (არ არის სიტყვიდამ: „წავიდოდნენ, იმას“ ვიდრე ბო-
ლომდე.)
25 1 (არ არის: „ორ შაურს, ქოსალზედ შაურს, თიმენჯზედ,
მეშზედ“)
— 5 შანშიას შვილის თაბუნმა; მდივანბეგის თაბუნმა, ისას თა-
ბუნმა, მუსტოფას ნაყმევმა, შიხიას თაბუნმა, ასლანას ფა-
რეშის თაბუნმა, ამათ უნდა გამოიღონ
26 1 ორი ულაყი. მამასახლისის სარგო, როგორც ეკლესიისა
არის; ნაცვლისა — აგრევე; ხასადრისა აგრეთვე. — (ამას მი-
ჰყვება) დურნუკის პური კოდი იე, ღვინო რაც მივცეთ;
ჴვნაში, მკაში, ლეწვაში კოდი მბ. მეხრეს კოდი კბ.
— 23 მეზობელში. შიშლიგი ს. ერთი მეორეზედ კონი კუმელთ
უნდა გააკეთონ და ჩადგან. — დიღომს აბარია
— 24 სარგო კომლზედ: ტკბილი კოკა ბ, ბზე — ვირის საპალნე ა,
შეშა საპალნე ა, კომლზედ სატარუღო რნკე, მებალახო-
ბა, ჴევის-თაობა
27 3 მოყალნეზედ კოკა აი. მალის
— 8 სხვა ჯერ არ დადებულა.
— 22 ამომღები ჴარჯისა სოვ.
— — «ყარაჯლუ» მაგიერად «სარაჯლუ»
— 23 „თახირს“ მაგიერად „ფუხრას“ თუ „ფუხარას“ (სომხით მე-
ლიქიანთ დედანში „ფახირს“.)
28 7 ქაფანჩი ფათს თაბუნი... («ქაფანჩის» მაგიერ «ქაფანაკჩი»
არის ამ თავში)
29 23 ქოლაგირი კომლი
30 3 ლაქლარი კომლი იბ, ამისგან რანჩპარი თ
— 6 ყარა დუმურჩი მოლა
— 8 (არ არის ამ 30 გვერდზე 8 და 30 სტრიქონში „ჯამი“
არც ერთი.)
— 11 (მეორე სვეტ.) იბრეიმ ხალილ-ოღლისა ძმებიანად . ოა ჭ
— 15 (2-რე სვეტ.) არუხლუხან მამადასი . . . . . . . . . . . . . . . ოა
— 20 (2-რე სკ.) დემურჩი მოლა აბულ ყასუმასი . . . . . . . . . ობ
31 3 ქათამი ივ. ბატონი
— 10 წელიწადში რკ. საშობაო
— 15 კომლზედ ულაყი ქალაქამდის. (ამას შემდეგ წითლურით
სათაურად ჩამოთვლილია თითო სტრიქონად და ცარიელის
ადგილებით ჩასაწერად☺ ეკლესიის მამასახლისისა. — ეკლე-
სიის ხასადრისა. —
— „ ნე თავში არ არის 3 სტრიქონში სიტყვიდამ „ბატონი
რომ აიყრება“ ვიდრე 4 სტრიქონში გათავდებოდეს სი-
ტყვით „უნდა გამოიღონ“. შემდეგ აგრეთვე არ არის
სრულად სტრიქონი 17, 18, 19, 20, 21, 22 და 23
სტრიქონში ვიდრე გათავდებოდეს სიტყვით „ჭედი ტლდ“.)
— 17 (ამავე ნე თავში სტრიქონი 17, 18 და 19 შეადგენენ საკუ-
თარ თავს „ელის ეთაზი“ და მისდევს როა თავსა.)
— 20 (აგრეთვე სტრიქ. 20 და 21 ვიდრე გათავდებოდეს სი-
ტყვით: „საჭედი რჲვ.“ შეადგენენ ერთს თავს და მისდევს
ოდ თავს.)
— 23 ეკლესიის მუშაზედ პური კოდი ჟზ. ღვინო
32 10 „გოდაკიდამ“ მაგიერად „ქოდავიდამ“
— 16 (თავი ჲ ცალკე თავად არ არის, არამედ მიჰყვება პირდაპირ
ლდ თავს, სადაც ეს ლდ თავი თავდება (17 გვერდი) და
შეადგენს ერთ თავს: „ბოქოულთ ხუცების სარგო“)
— 18 (არ არის სიტყვა „ბაშს“
— 21 ქართვლით წავიდოდეს.
33 1 (სიტყვა „მოქალაქეს“ არ არის.)
33 2 (არ არის: „და თუ მსახური ადგეს, ორს შაურს გამოართ-
მევდეს“.)
— 7 (თავი ასეა: „ზარაფხანის რიგი და ქალაქისა“. შემდეგ მი-
ჰყვება: „პირველ ზარაფხანის მუზდი)
— 9 „სუხტითა მაგიერად „უსტითა“
— 10 „დამდაბს“ მაგიერად „დამდამს“
— 15 ჩვიდმეტი; ამისგან წაიღებს ყურქუ ტ.
— 17 გალაჰქუ წაიღებს ით მისხალზედ ხუთს შაურსა
— 18 თავგარი ი მისხალზე კე. სიქაქუნი და თახშქუნი ი მის
ხალზედ რ, თავილდარი
— 21 (აქ და ზემოთაც „ყათალი“ მაგიერად „ყათაღი“)
— 22 ყველას ჯამი — ოთხი
34 1 ჩავა ცეცხლში, ცეცხლიდამ გამოვა ვერცხლი მისხალი ჩნ.
— 6 „მდივნებს“ მაგიერად „მდივანბეგს“
— 7 წელიწადში ოკე, მდივანბეგს წელიწადში ოიბ ჭ.
— 11 (I სვეტი) დიღომმა ღამე კ.
— 17 (II სვეტ.) ყარაბუდაღის შვილის მამულმა დღე კ
— — (ჲბ თავის შემდეგ არის ცალკე თავად☺
„გუთნის ხარჯი სწერია და მკის მოსავალზედ ჰკიდია.
ხვნისა ასრე არის, თუ უხელობით ხასადარმა და მოხე-
ლემა არ მოიყვანოს, თანბა უნდა, თორემ რაც ღმერთმან
მოგვცეს, ის უნდა სთხოვონ.
35 9 წმინდა ლიტრა კდ; ქერი ლიტრა ი; ღალისა
— 13 კარზედ სამი კოდი ღალად უნდა მოსცენ.
— 16 მამასახლისიანად და თარხნიანად ძროხა ე.
— 19 ტბის-ყურისა და თრიალულის
— 26 საქვრიო — ცხენი. (მეორე ადგილს, ჩამატებულში, არის:
„კარი“)
36 3 ღალიდამ გუთანზედ ექვსი კოდი, ავა სამოცს კოდს. გარ-
დაის ამისი სამი წილი მოურავს; მეოთხედი სალთხუცესს
და მდივნებს. საქვრიო — ცხვარი. ნაცვლისა — კომლზედ
— 7 საჩექმე ორი შაური. თეღუს მუშის პური — კოდი იგ. აღ-
ტაშს მუშას პური — კოდი ი. ბალუყჩის მუშას პური —
კოდი ი. ნიადაგ სწორად არ იქნება, ზვრისა და მბარ-
ვაზედ მეტი მოუნდების.
39 7 ქვემო ლოშოსაკენ გორა არის.
— 22 იმ გორის გასწორ გაღმა გორაზე დიდი ქვა ძეს, იმ ქვის
გასწორ ტბის პირს ქვიანი გორა
— 26 (1 სვეტი) ეძანი — რატიშვილისა.
40 3 (1 სვეტ.) ზემო ოლთისიც
— 5 (1 სვ.) ქვემო ოლთისი
— 7 ლოშოსი
— 11 (თავი ჲჱ გაყოფილია ორ თავად: 1, „ხმელი თევზისა“,
2, „ზუთხისა“.)
— 12 (არ არის სიტყვიდამ „ჴმელი“ და 13 სტრიქონში ვიდრე
თავდება სიტყვით: „აუშხანაში მოაბარონ.“
— 15 სხვა რიგად რიგით მოიხმარს; თუ დააკლდება, გაურიგებ-
დენ.
— 16 (ჲთ, ო და ოა თავებში ყველგან „თავილდარი“ უნდა
„თავლიდარი“ ნაცვლად).
41 22 სარგებელი არის. დუშალიკსაც ასრე გაიყოფდენ. ამ
— 27 „კაცის თავს დღიური სამი თუნგი ღვინო; მთის მეჯინი-
ბეს საკლავიცა აქვსთ.“ (სხვა შემდეგ არ არის.)
42 10, 11 და 12 სტრ. (III სვეტტ.) ჩაიკაშვილი, თულაშვილი
ლომ-კაცი, აკანათელი ედიშერა.
— 14, 15 და 16, სტრიქ. (პირველ სვეტში) ჩაფარაშვილი ედიშერ,
 გოგიბაშვილი დავრიშა, ბახუტის ძმა პაპუა.
— 17 (III სვეტში არ არის: „იქმნა ჯამი კგ“)
43 1 (სათაური) „იაღლუჯის საყარაულო საყორულო.“
— 4 მდივნებისა. ერთ რიგი აჯი სულუს თაბუნია, ისიც მახთა
არის, კომლი კე. ამათ აძესთ ნალ-ლურსმანი საჭედი ტლდ.
იაღლუჯაზედ რაც ძროხა დადგების,
— 8 (არ არის:) „ერთი აბაზი სამასპინძლოა ან აბაზის ღირე-
ბული“
44 2 „ერთი კათალიკოზის აზნაურშვილი, თაზის შვილი უნდა
ადგენს“. (ასე თავდება, სხვა არა არის რა ამ თავის დასრუ-
ლებამდე).
— 12 თარხანი არის ნე, გამომღები ფმე. ამ გამოსაღებს სა-
კომლო ძეს პური ათი ლიტრიანითა კოდი ბ, ქერი ძეს
რვა ლიტრიანითა კოდი ბ; იქნების ერთი საკომლო ლიტ-
რა მ; კომლზე სძეს ქათამი ა, ბზე საკომლოზე ზარი ერ-
თი, სამეჯინიბო ქათამი ა, სამეჯინიბო სოფელზე ბატკა-
ნი ა. ეს კოდის პური და ბზე გორს უნდა ჩამოიტანონ სამე-
ჯინიბო კოდის პურის ათის თავი
— 17 (არ არის „ქათმით“)
— 21 (II დვეტ.) შულავრის მალიდამ უნდა იქირაონ ნ.
— 25 (პ თავის სიის შემდეგ მოსდევს:)
„კოჟორზედ მარნის რეცხისა ნუსხა აქვსთ მემარნესა.
და სოფელი და სოფლები ასრე სახელდობ დავწეროთ.
45 2 მორწყვა, მომკა, გალეწვა
— 7 სამი დღე ბარვა, დაწიდნვა და ჩამოტანა. კიდევ სახასოს
აძეს ღალა
— 16 ქერი კოდი — ბ; კომლზედ
— 20 მომკა, ლეწვა, შეტანა
— 24 ათის თავის ნახევარი. კომლზედ ქათამი, თვითო ლიტრა
ქერი — კავთიჴევის მესთვლეს
46 13 სანავროზო და სამასპინძლო. — რაც
— 20 „ალავარს“ მაგიერად „ალაკსარს“
— 22 ნაგებში ინდოს რუზედ თაღარი ჟ.
— 24 შაჰგელდი ოღლის რუ. — არის ამ რუების რანჩპარი შაჰ-
გელდასი კომლი. — ფარმანლუ ინდოსი კომლი ნე. ქორა
არხისა
47 6 ჩალთუკი ერთი თაღარი რომ ჩაყარონ და დანაყონ, იე ლიტ-
რა ბრინჯი გამოვა; ბატონს უნდა მოართონ, თავიანთ
ულაყითა ქარხანაში უნდა მოიტანონ.
— 9 „ყონახლუს“ მაგიერად „ყონაღლუს“
47 13 ვინც ბატონის გარეშე კაცი მოვა
— 15 „ბელბაასი“ მაგიერად „ბელბაში“
— 19 მოიტანა და ახალმან
48 2 ამ აბრეშუმის მოსავალში, რომელიც სახასო კაცისაგან ქუ-
მი არ შეიკვრის, გაღმა თუ გამოღმა, ამის ათის-თავი
სალთხუცისა
— 9 „მანდაური“ მაგიერად „მადაური“.
— 11 (არ არის სიტყვიდამ „სამარხო კვიტაში ნახევარ“ ვიდრე
შემდეგს 49 გვერდზე 8 სტრიქონში თავდება სიტყვით
„მინალთუნი ამათი“)
— 14 (ჩამატებით ჩაწერილში „საბატონოს მაგიერად „საბა-
ტიოს“ არის).
49 11 (არ არის სიტყვიდამ „ორი“ ვიდრე „რამდენჯერ“)
— 12 (არ არის სიტყვა „სხვა“)
— — თვითონ უზბაშს თვითოს ყაბს ფლავს მისცემენ. (ამას
შემდეგ იქვე დაუმატებიათ:) წელიწადში კაცის თავს თვი-
თონ ჩარექს ტყვიას ზარაფხანიდამ მისცემდენ და თვითოს
ჩარექს გვარჯილას მისის გოგირდითა; გერაგ-იარაღი მის-
ცემდეს. —
— 19 „ეს უზბაშები“ მაგიერად „უზბაში და ეს ოცი“
50 21 ბარხნის წილი გლეხის გაცემაზე კომლზედ ქ.
51 14 (არ არის მკერვლების სიაში II და III სვეტი. (სულ 4
მოხელეა.)
— 19 მემანდრები. (მხოლოდ ეს არის ჩამოთვლილი) მემან-
დარბაში ალიხანა, მემანდარბაში სოზია, მემანდარბაში ბა-
ხუტა; არეშის შვილი როინა, ხოჯის ძმისწული ავთანდი-
ლა, პარუნ სარქისასშვილი უთრუთა, არიშის შვილი გას-
პარა.
52 2 (არ არის ჟ თავში I და III სვეტი და II სვეტისა 1,5.
სახელი (სულ 3 მოხელეა).
— 7 (სია ჟა თავისა, „მეჯოგენი“, შეიცავს 9 მოხელეს ქვემო
ნეჩვენების შეცვლით:)
52 8 (პირველ სვეტი) თავილდარი ბოვნელი მღებრისშვილი თა-
მაზა.
— — (მეორე სვეტ) იქივ (ბოლნისს) მეჯოგე ვართანა.
— — (მესამე სვეტ.) იქივ ბიძინა.
— 10 (პირველ სვეტ.) იქივ შირიას შვილი ვართანა.
— — (მესამე სვეტ.) ეძნელი მირველასშვილი პაპა.
— 11 (არ არის სახელწოდება ჟა და თავში III სვ. 3 და I სვეტ-
ში მისამატებელია „ავლაბრელი ბერუკა.)
— 13 (არ არის ქორის მებადურთ სიაში სახელწოდება: I სვ.
1, II სვეტ. 3 და III-ში 3. (მოხელენი არიან 6).
— 18 (ჟგ თავის „მეჯინიბენი“ სიაში (20 მოხელეა) კიდევ არის:)
იქავ (დიღომს) გულუასშვილი, იქავ ჩაჩასშვილი ზუბიტა,
იქავ ხოსიტასშვილი იესე. ეძნელი გოჩალასშვილი შოში-
ტა (შოშიტა მერე ჩამატებულია), როსტიასშვილი ასლუა,
იქივ (ეძნელი) ყალანდარა, იქივ მენაბდისშვილი ქიტია,
იქივ ადენისშვილი ბერი, იქივ გოგოლას შვილი ადია. ქვე-
მო-ანდრაპს მახარასშვილი. ავლადელი ბერია. ცრიცელი
ივანა. არწევნელი პაატა. კავთისხევს ხატუას შვილი, იქივ
თევდორა.
— 19 (პირველი სვეტი, ჟგ თავის სიაში.) დიღმელი ნიჭელას
 შვილი პაპუა.
— 20 (არ არის დაბეჭდილის მესამე სვეტის მეორე სახელი.)
53 2 დალაქი მელქუა, შანშეშვილი ქაიხოსრო, ჯაჯანა სეხნია-
შვილი, მუსხელაშვილი ზაალის შვილი, ადამ ნაბიჭვარი,
მგალობელი თუმანიშვილი თამაზ თავლადარი, დოხოდია,
სიამარადისშვილი ოტია (სულ 8 მოხელეა).
— — (არ არის სამივე სვეტი მერიქიფეთ სიისა, გარდა II სვ. 1.
(სულ 9 მოხელეა).
— 24 ნუ წამოახვენ.
54 12 ბრინჯიანი ჭამა ბრძანოს.
— 16 შიგამდეგი, ორი მეღვინე, ერთი შიგამდეგი ბატონის
— 23 ქვემო ქარხნის და ნაზირის დავთარში და ქარხანაში
55 11 გორის ამბარდანთან მიატანინოს და ქალაქს ჩამოტანათ
ქალაქის ამბარდანთან ჩამოატანინოს, როგორც
— 25 (ჟზ თავის შემდეგ არის:) „საკომლო ბზისა არის: თერ-
თმეტის თავის სამი წილი მეჯინიბეთ ხუცებსა, მისის
ქათმითა, და მეოთხედი სალთხუცესსა და მდივნებსა.“
— 27 (არ არის „ასე განგვიწესებია“.)
— 28 (ჟჱ თავი რო თავდება, ემატება:) „ერბოში ფასს ნუ გაი-
ღებენ; ყაიყულური, ტაშირული და თრიალული მოვა, ის
ხარჯონ. რა-ხან დაილიოს, შეგვატყობინებდენ.
56 9 აილათის მჭრავისა, ჩვენის ძმის მეფის ბატონის შანავა-
ზის მაგიერად
— 12 და ძმამან ჩემმან პატრონმან ქაიხოსრომ
— 21 მდივანბეგმა გაარიგოს. ამის სამართალს ელი-აღასი ნუ
იქს. ჯარიმა ბატონთან მოვიდოდეს. აგრევე თუ გარე-
შე კაცი ელის კაცსა და ელის კაცი გარეშე კაცს უჩიო-
დეს და თავისის ნებით მდივანბეგთან ელის კაცნი ერთმან-
ერთს თუ უჩიოდნენ, ესენიც მდივანბეგმან უნდა გაარი-
გოს და სამართალი უყოს. თუ ელი-აღასი ან მთასა და
ან ბარს ელში იყოს, იქ გარეშე კაცმა ელის კაცისაგან
შემოსჩივლოს, იმისი სამართალი ელი-აღასმა უნდა უყოს.
57 6 აქ არ იყოს
— 11 ან სახასო სადედოფლო კაცი
— 17 ერთი აბაზი დედოფლის მდივნებსა
— 23 როდესაც დედოფალი ქალაქს ბრძანდებოდეს, დედოფლის
სალთხუცესი იქ ახლდეს, ბატონი და მდივანბეგი იქ არ
ბრძანდებოდეს, სადედოფლოს სახასომ
58 7 მდივანბეგისა და მეფის მდივნებისა არის.
— 11 თავისი სარდალი
— 13 მდივანბეგს და ერთი აბაზი — მეფის მდივანს.
— 14 (არ არის თითქმის ორი სტრიქონი სიტყვიდამ: „რაც ან
ბატონის „ვიდრე გათავდებოდეს სიტყვით „მეფის მდივან-
სა“. (შემდეგ ასე იწყება:) „და აგრევე სადედოფლოსი დე-
დოფლის მდივანს. აგრევე...
58 23 (ორი თავი რ და რა დაბეჭდილისა შეერთებულია ერთ-
 თავად სათაურით: „მდივანბეგის გარიგებისა“.)
59 2 თითო აბაზი, ჯორზე თვითოზე აბაზი, ხუთ დაბალ
ულაყზე ერთი აბაზი, ცხვარსა და ღორზე თითო. —
60 5 გამომღები ქათმით — რე.
— 7 ისრე იმათ გამოიღონ. ჩამოტანა ქალაქ სძესთ.
— 14 «თავლიდარს» მაგიერად «თავილდარს».
— 19 (რჱ თავისა სულ სამიოდ სტრიქონია, დანარჩენზე ხელ-
ნაწერში სწერია: „სამი ფურცელი ცარიელია, ამიტომ რომ
დედანი დაძველებული იყო.“ შესწორებულია 19 სტრი-
ქონი ძველ ნაწერის გადახაზვით ასე: „მეჯოგეთ ხუცესი
ბოლნელი თამაზა დაგვიყენებია.)
ამ თავს მიჰყვება) თავი ჲბ დაბეჭდილისა, რომელიც
ხელ-ნაწერში შემდეგ არის ჩამატებული.)
62 1 (სათაურია „ჯილავის მეთოფეები“. ამის სიაში პირველად
არის: „(უზბაში თურქისტანისშვილი ქაიხოსრო“. (მერმე)
„არის მეთოფე“ (და ჩამოთვლილია გვარები; სულ მეთო-
ფე 42).
— 2 (II სვეტ. პაპნელის შვილი მამისიმედი.)
— 6 შაიკაშვილი. (I სვ.)
— 7 გედიაშვილი ავთანდილ. (I სვ.)
— 9 ალექსიძე სოსია. (I სვ.)
— 13 რევიშვილი გიორგი. (მეორე სვეტში.)
— 15 დიღმელი კიკნიაშვილი.(I სვ.)
— — ციციშვილი თამაზა. (II სვ.)
— 19 კრწანელი დეკანოსაშვილი. (I სვ.)
— 21 საბარელი ოთარი (II სვ.)
— „ (არ არის სიაში მოხელეთა სახელწოდება ჩათვლით:
I სვეტში: 3, 4, 5, 10, 13, II სვეტში 1, 3, 4, 5,
6, 10, 15 და III სვეტში 8, 16.)
63 9 რაც საკლავი დაიკლას თითო ფეხი ამათ წაიღონ;
— 10 თვითოს მრგვალი პური ორი, მწევარს მადაური გ; სამ-
სუნს დ მარხვაში, ქონი ლიტრა ა, თვეში თვითო საკლა-
ვი თავლიდარს. მის დროს დღეში ქერი
64 5 ფული; ხუინიდამ (ხვნიდამ?) რუსუმი ორი თუმანი.
— 7 (ვარიანტი ეთანხმება რიე თავის სომხით მელიქიანთ დე-
დნისას იმ განსხვავებით, რომ მესამე სახელი სიაში არ
არის.)
— — (დაბეჭდილი ორი თავი რიე და რივ შეადგენს ორს თავს
ამ სათაურით: „სალაროს ნაზირის თაბუნი“, რომელშიაც
მხოლოდ სიაა: „თავილდარი თუშმლისშვილი ბეჟან, მუ-
შრიბი ნასყიდა, გერაქ-იარაღი ბირთველა,“ და მეორე თა-
ვი „მოლარე,“ რომელშიაც ჩამოთვლილია დაბეჭდილის
რივ თავის სია ქვემო ნაჩვენების შეცვლით.)
— 13 (II სვ.) ყორღანასშვილი ფარემუზა, არღუთაშვილი ოღუ-
ზა, იეგუაშვილი გიოა.
— — (III-მე სვეტი) მირზაშვილი რევაზა.
— 17 (III სვ.) როსტევანაშვილი. — იეგულაშვილი თამაზა.
— 22 (I სვ.) ბოლნელი ლეკუა, გრიგოლაშვილი გრიგოლა.
— „ (მოხელეთ სიაში არ არის სახელწოდება ჩამოთვლის რი-
გით: I სვეტში: 1, 6, 7, II სვ. 1, 2, 3, 4, 5,
8 და III-ში 1, 3, 5, 6, 7, 8, 9. სულ სიაში 16
მოლარე).
65 1 (არ არის სამივე სვეტი მთლად რიზ თავამდე.)
— 11 (არ არის სიტყვიდამ „ერთი წელიწადი“ ვიდრე ბოლო
სიტყვამდის «აიღონ»)/
66 5 ყურეს ინადირებდენ; ინდომ
— 8 (არ არის მოხელეთ სიაში I სვ. 3, 4, 5, 6; II სვეტ.
1, 2, 3.)
68 2 (საზანდრების სიაში პირველად:) საზანდარბაში გიორგი
(და მერმე:) მისი თაბუნი: მირზახანაშვილი...
— „ (საზანდრების სიაში სულ 4 სახელწოდებაა, დანარჩენი
არ არის, რაც ზემო და ქვემო I და II სვეტებშია და
აგრეთვე III-ში, 4 და 5).
68 5 (III სვ.) ალელი თამაზა, (მერმე) დალალასშვილი.
— 10 (რლ თავის სიაში (სულ 39 მოხელე) აგრეთვე არიან
ჩამოთვლილნი:) „გოგიტასშვილი ბეჟანა, შოშიტასშვილი
ბერუა, ხიზანასშვილი ივანა, გილაური ასლამაზა, ბოლ-
ნელი ყანდიაშვილი ზალუა, იქივ მამასახლისის შვილი
ფასუა, მაჩუთას ღვინია, სახუდრელი თამაზა, კირაკოზას
სოფლის შანაზარა, ეშიკასშვილი პაპუა, დათუნა.“
— 15 (I სვ.)
— 16 (I სვ.) იქივ ანდელაშვილი შერმაზანა.
— 17 (I სვ.) საბატელი გიორგი. იქივ სარქისასშვილი ბეჟუა.
იქივ ხარაჯიშვილი სიხარული. ზემოანდრაფს ეჯუბა.
— 21 (II სვ.) სარუოღლი უსეინა.
— 22 (III სვ.) დემეტრეშვილი შალვა.
— 23 (არ არის: III სვეტში საფარეშო მოხელეებში უკანასკ-
ნელი «კიდევ იასე».)
— 24 (II სვ.) მეკარვე ბერაშვილი ზურაბა.
— 26 (II სვ.) მისი (კავთის-ხევის ზურაბისშვილის) ძმა დათუნა.
— 28 (II სვ.) კაკალიაშვილი ფირან.
70 1 (თავი რლვ გაყოფილია ორ თავად: 1, «სამზარეულოს
მოჴელენი» (რომელშიაც სულ 5 მოხელეა) და 2, „მზა-
რეულები“ (20 მოხელე). დაიწყება „მზარეულნი: დიღმე-
ლი ბერუა“-დამ)
— 3 (მესამე სვეტ.) კოჯრელი ზურაბა.
— 5 (მეორე სვეტ.) ეძნელი მახარა.
— 6 (მესამე სვეტ.) ქვემო ბოლნელი ელიზბარ.
— 13 თავი რლზ გაყოფილია ორ თავად: 1, «საღვინის მოჴე-
ლენი» (რომელშიაც 3 მოხელეა: I სვეტის 1, II სვეტ.
2 და IIIსვ. 1.) და 2, „მეღვინე“ (მეღვინენი) რო-
მელშიაც 12 მოხელეა.
— 18 (არ არის რლზ თავში სახელწოდება II სვეტ. 6 და III
სვ. 5, 6.)
— 21 (მეორე სვეტ.) კალატოზისშვილი არდაშელ.
70 22 (პირვ. სვეტ.) შულავრის მამასახლისისშვილი პაპა.
— 24 (თავში რლჱ „მეტიკის-პირები“ 7 მოხელე).
— 25 (პირველი სვეტი) გეგელისშვილი თამაზა.
71 1 (სია რლთ თავისა ჩამოთვლილია ისე, რომ დაბეჭდილი
მრთელის სტრიქონის გაბმით წავიკითხოთ და არა სვე-
ტებში ჩამოყოლებით, ქვემო ნაჩვენების შეცვლით. (მო-
ხელე 10).
— 2 (პირველი სვეტი) თავილდარი ბოვნელი ნაზარა.
— 4 (არ არის რლთ თავში სახელწოდება II სვ. 4 და III სვ. 4)
— 5 (პირველი სვეტი) იქავ ხატის ყმა თამაზა.
— 7 (არ არის რმ თავში III სვეტის სიის სამის სახელწოდე-
ბის მაგიერ იწყება სტრიქონით: „თავილდარი არუთინა და
ბაირამა. მათი თაბუნი: დიღმელი თამაზა“. (14 მოხელე).
— 9 (მეორე სვეტ.) იქავ მარიამული ბერუა.
— 10 (პირვ. სვეტ.) იქავ თანდილას შვილი ბეჟიტა.
— 11 (მეორე სვეტ.) ოლთისელი თამაზ.
— 16 (არ არის რმა თავში სახელწოდება II სვეტ. 1, 4 და
III სვ. 3. — ჩამატებულია სხვა ხელით ჩაწერილი „ქ.
სამი კიდევ სხვა იშოონ“)
— 17 (პირველი სვეტი) თავილდარი თუშმლის შვილი გიორგი
— 19 იქივ (ესე იგი ბოლნისს, რადგან მოხსენებულია სიაში შემ-
დეგ „ბოვნელი ხეჩუა“ სი) გზირისშვილი.
72 6 ჩვენის სახასოს სოფლების ხასადრებმან
— 22 ლიტრაზედ ოთხი გამოიყვანონ.
— 24 „მადაურზე ლიტრაზე ათი იქნა.“ (რმზ თავი რო თავ-
დება, ემატება:) „სტუმრისა ამაებში არ არი, ამას ცალკე
დასწერენ.“
73 4 გამოერთმევის, ბოგანოს გარდაისათ, ამისგან
— 9 «ბოგანოზედ ძეს საური კომლზედ ორი შაური, ეს ბა-
ტონის არის.“ (ამას შემდეგ არ არის სიტყვიდამ „ბოგა-
ნოს ძღვე...“ გათავებამდის, და მის ნაცვლად მისდევს შემ-
დეგი სიტყვები: „მესაურესთან სალთხუცის კაცი უნდა იყოს
და იმასაც მესაურესთან წილი აქვს.“
73 20 სუფრაჯსა. საბალახის ჯარიმა ორი წილი ბატონსა, მე-
სამედი მებალახეს.
74 3 ამისი თარხანი რმე;
— 4 სხვა გამოსაღები როგორც
— 10 აგრევე ქათამი. სხვა
— 15 საციციანოს კოდი პურის გამომღები“ (შენდეგ არ არის
სიტყვიდამ „დარჩა ქათმით“ ვიდრე ბოლოს სიტყვამდე
„ისრე აძესთ.“)
— 18 საკომლო ტჲა. (ჩამატებულია).
— 22 ამათ საკომლო ბზე
75 5 გასატეხლო ძროხა ბატონის
— 14 აღამათისა; იქნების თოთხმეტი შაური. ობაზედ ხუთი
აბაზი სამემანდრო არის.
76 9 (რნთ თავი იწყება ასე:) „ეშიკაღასბაშისა და სხვის ჴელ-
ჯოხიანის სარგო ზემორე სწერია. აგრევე მდივანბეგის
სარგო, იქივ ზემორე დაგვიწერია, მუნ ჰპოვეთ.“ მერე
„სალთხუცის სარგო ყოველს წელიწადს...
— 14 თამბაქოს იჯარიდამ, აგრევ ყაფნიდამ, აგრევ ქონის იჯა-
რიდამ, ელის ეთაზის
77 3 „ტუხტუს“ მაგიერად «ტუთხუს».
— 10 (რნთ თავს შემდეგ დაერთვის☺ „საკომლო ბზისა მეო-
თხედის ნახევარი; შეშის თერთმეტის თავისა ნახევარი.
დარბაისელნი, ეფისკოპოზნი, თუ სახასო აზნაურშვილი,
თუ გლეხი, თუ მოქალაქე რომ ამოვარდეს, ამათის ბეი-
თალმანის ათის თავის ნახევარი სალთხუცისა არის და
ნახევარი მდივნებისა. სხვას ჴელი არავისა აქვს.
„კიდევ სალთხუცისა გაცემულს გლეხზედ — მარჩილი;
ბოგანოზე ტ; სახელოზე კომლზე — ტ; სითარხნეზედ — ქ.
ამაების წიგნი და რაც მამული და საჴელო გაიცეს, უწინ
სალთხუცესმა უნდა დაბეჭდოს, მერმე ბატონს მიართვას.
აგრე ბარათისა და ჯამაგირისა. სარხათზედ.“ (ამას შემ-
დეგ ცარიელი ადგილია დატოვებული.)
77 20 რჲბ თავი რო თავდება, იქვე მიჰყვება ცალკე სტრიქო-
ნებით შემდეგი:)
„უნდა გარეცხონ კოჟრის მარანი.“
„საღორის უნდა ჩაყარომ ყინული.“
— 22 რაჟამს ინებოს მეფემან, თუ ანუ მფლობელმან
— 24 ქორსა და სარასა შინა დგება ტაბლისა
— 25 დაბრძანდეს, ეს სახლი
78 1 და სულ მოფენილი უნდა იყოს
— 2 ბოძი არის, ეშიკაღასბაშები
— 3 და ერთი აქეთ დადგებოდნენ; ამ ბოძიდამ
— 4 რანიც ჴელ-ჯოხიანები არიან, ან სოიბათ იასაულები იყვნენ,
აქ ნახევარი
— 7 აქათ უჩვენოს და იქით თავ-თავის ალაგი
— 11 უკან ყორჩიბაში დადგებოდეს და ყულარაღასი ორნივ
ბატონს თავს ადგებოდეს
— 12 რიგზე დადგებოდნენ, ყორიასაულიც აქ დააყენონ
— 21 ოთხმა აქეთ თავთავისი ჴონჩა
— 26 მეღვინემ ღვინო დაასხას
79 15 როდესაც ბატონმა დიდ სახლში
— 18 და ორმოცდა თხუთმეტი ყაბი სხვა ფლავი იქნებოდეს.
— 21 თუ სმას ბრძანებს ბატონი.
80 3 თუ ისივ სახლი
81 7 (არ არის) «ერთი შიგამდეგი, ექვსი მეღვინე“
— 16 კვირეს რაც დაიკლას ძროხა, ტყავება თუშმლებისა და
 სალთხუცის კაცისა არის. —
— 20 ხან ოც თუმნად, ხან მეტ-ნაკლებად.
82 14 არა აქვსთ ტყვის მებაჟესთან, ჩელიექის მებაჟემ უნდა
აიღოს
— 16 ტუხტუ სძესთ პირეულზედ გამორჩეული
— — „ტუთხუჩისა“ მაგიერად „ტუხტუჩისა“
83 „ (ორი თავიროე და როე (84 გვერდზე) დაბეჭდილისა
ერთ თავად არის ამ სათაურით: „უმის და მოხარშულის
ძროხის საწესო მიცემა.“)
— 13 პური კოდი ა, ქერი კოდი ი.
— 24 კისერი მეჯორებს
84 7 აბულაშვილისათვის გვიბრძანებია რამდენი სკაა, თაფლად
აწერია და
85 3 „ჩამოიტანონ საკომლოზედ პური კოდი რნა; გორს
უნდა მოიტანონ საკომლო ნი; საკომლო სარი კონა.“
(შემდეგ არ არის სტრიქონი 6, 7, 8, 9 და 10).
— 15 ის ერთი აბაზი ასრე გაიყოფა: რკე მელიქისა და მამა-
სახლისისა არის, კე — სალთხუცისა არის, კე — მდივნები-
სა; მემალეს კე. — ამ მელიქ-მამასახლისის
— 21 სათაური: „ქალაქის სატყეოსი და ხარჯისა ასრე არის“
შეიცავს შემდეგს 11 თავს დაბეჭდილის ტექსტისას აღნი-
შნულის ვარიანტებით, ამ წყობით: რპბ (85 გვ.), რპგ
(86 გვ.), მდ (23 გვ.), რჟე (91 გვ.), სიჱ (105 გვ.),
ია (6 გვ.), რჲთ (82 გვ.), იბ (6 გვ.) მჱ (24 გვ.),
რჟზ (92 გვ.) და სი (100 გვ.).
— 22 „რამდენსაც“ მაგიერად „როდესაც“
— 24 უნდა შემოაწიონ. ერთს კომლს კაცს ბატონის ყმას რომ
ერთი თუმანი შეხვდეს, იმისთანა კაცს გაცემულს ხუთი
მინალთუნი შევარდება ამ წესით ყველას.
86 2 ქალაქის აწერა შვიდს წელიწადში ერთხელ მოხდების.
87 6 ქათამი ი. აგრევე
— 9 გასამყრელო. — (შემდეგ ცალ-ცალკე სათაურებად ცარიელის
ადგილებით ჩამოთვლილია:) ქვითკირის ლილოს მამასახ-
ლისისა. — ქვითკირის ლილოს ნაცვლისა. (შემდეგ) სააკას
ლილოს მუშაზედ პური კოდი — იბ. მეხრეს კოდი იბ.
მკაში ღვინო — რაც მივცეთ.
— 15 (I სვ.) ფეთხაინის ბუდე.
— 19 ასრე არის და იქნებოდეს: სთველზედ რასაც
88 3 შევარდეს, თოვჯი რომ
— 4 მემარნემ მოიწონოს და ირჩიოს, ის ჩვენთვის დაუწურონ
და ჩვენთვის წაუღონ.
— 14 რპზ თავის გათავების შემდეგ არის:
„ქვევრის მრეცხელი: ციციშვილის ყმა, წყნეთი, დაღე-
თი, ოძისი, მოურავის ყმა, გოშტოშაბის შვილის ყმა,
თულაშვილების ყმა, ზარბითი, თურქისტანისშვილის ერა-
სტის, ბეგაშვილების ყმა, დიდებას საჩინოშვილების ყმა,
 წარყულეთი, გაბაშვილების ყმა, მონასტერი, ყუერშავის-
შვილების ყმა, კომლი ა.
89 5 (არ არის) „კიდევ საგინასშვილი ბეჟან“. (სულ 18 მოხე-
ლეა სიაში).
— 11 (პირველ სვეტში) შაყულაშვილი ალავერდი.
(მესამე სვეტში) მაღალასშვილი იენუქა. (ამას გარდა სია-
ში არის ჩამოთვლილი:) ზავარაშვილი იოთამ, ედიშერა-
შვილი თაყა, თულაშვილი ზურაბ, ყორღანაშვილი ფრი-
დონა, ყორღანაშვილი ასლამაზა, ყორღანაშვილი ასიტა,
ზემბადაშვილი პატა, მათარსიშვილი რევაზ.
90 2 (არ არის ყალიონყორჩების სიაში სახელწოდება I სვეტის
1, II სკ. 1 და III სკ. 2. (სულ 3 მოხელეა).
— 18 (არ არის) „თუ ვარიობა არის, რვა ვარია“
— 19 (არ არის) „აგრევე ერბო“
— 21 (არ არის) „თაფლი ნახევარ ჩარექი“
91 7 (არ არის) „შესაწვავად ნახევარ ჩარექი; მოხარშული ხიზი-
ლალა“
— 11 (არ არის) „მოხარშული თუ უმი დ; ერთს ყაბზედ“
— — ჩარექი, ერთს ყაბზედ დოში წყვილი ოთხი;
— 16 უნდოდეს თვითოს თუშმალს — ბოშყაბი;
— — არ არის „ამალს თვითო ყაბი“
— 17 „ოსტატს; ერთი თასი საყას, ერთი თეფში აუშტარს,
ერთი თეფში მეშეშეს, ერთი თეფში სალთხუცის კაცსაც.“
(თავდება)
91 24 „გეჩანბაშის“ მაგიერ „გეჩანბაჟის“
92 17 (არ არის:) „ყარაიის მეყორუღისა“ (და ასე თავდება:) „შეავსოს.
ყარაიის მუშაზედ პური კოდი ლვ, ღვინო — რაც მივსცეთ.“
93 7 (II სვეტ.) ხატის სოფელი — ვეზირს.
— 12 (II სვ.) ღუკასას სოფელი მოლა აბდულასშვილს.
— 18 (II სვ.) აუშენებელი ყაიყულის სოფელი ყორყორა.
— 20 (I სვ.) თითქმაშტი შარაფადინას
— 21 (II სვ.) კიდევ იქივ ნასოფლარი ა, ანაყიზოღლისა.
94 5 ფურზედ ერბო სტილი ა/ ქურ-
— 16 ყულარაღასი ამირეჯიბი ქაიხოსრო
— 19 რიგზე მართებით ამსახუროს; იქნება ყულიც, რომ
— 21 (არ არის: II სვეტში მოხელეთ სიაში გვარები: 1, 2
4 და 6, და III სვეტში მე-3-მე გვარი.)
— „ (სიაში კიდევ არის:) საგინასშვილი ფარემუზისშვილი, სა-
გინასშვილი საამის შვილი, სააკაძე იორამის შვილი, გლურ-
ჯიძე გლურჯიძის ძმის წული, ელის უზბაშის ძმა. (სულ
სიაში 15 მოხელეა).
95 2 (არ არის შავარდნის ბაზიერის სიაში სახელწოდება ჩა-
მოთვლის რიგით: I სვეტში: 1 და III-ში 1, 3.)
— — (პირველ სვეტში) ბაზიერი ნასიბლუელი მაჰმადაშვილი.
— — (მესამე სვეტში) ფიროღლი აფუზა.
— 4 (მესამე სვეტში) ველიოღლი აშურა
 (ამ სგ თავის სიაში ჩაემატების:) მისი (ალი ყურბან ალის)
განაყოფი ნასყიდა. არეშიშვილი დათუნა, ბოლნელი ოზ-
მეგაშვილი, დიღმელი ბასილა, ალი ოღლი ელიზა. (სულ
21 მოხელეა).
— 9 (სია სდ თავისა ჩამოთვლილია მრთელის დაბეჭდილის
სტრიქონების გაყოლებით სვეტებ დაუყოფელად.)
— 16 (ამ შეცვლილის წყობით არის ჩამოთვლილი ქვემორე:)
„ორი სოიბათ იასაული, ერთი სუფრაჯი, ორი ფა-
რეშთხუცესი, ოთხი სუფრაქეში, ორი თუშმალი, ერთი
აბდარბაში, ოთხი აბდარი, სამი მეგოდრეთ-ხუცესი, ერ-
თი მეღვინეთ-ხუცესი, ერთი პირის მეღვინე“...
95 17 სამი მეგოდრეთ-ხუცესი
— „ (შათირების სიაში სულ 8 მოხელე. არ არის III სვეტ. 3)
96 8 საშარბათოს ქარხანაში
— 16 იქივ ყვავიანებმა
— 17 უგუდელთ შეინახონ
— 18 ფიცელთა და საყუარელთ
— 21 ბუდე სტეფანაშვილს
97 1 ბაადურის შვილის ოსებმა შეინახოს; ჩაფთრანის ბუდე
ქსნის ერისთავს რომ ოსები დაუსახლებია, იმათ შეინა-
ხონ; სვერის ბუდე სვერელთ შეინახონ. ეს ბუდეები რო-
მელიც რომლისთვის მიგვიბარებია
— 18 იმერხევიდამ ბ, კოშკადამ ბ.
— 22 ხუთი პატრონს, ერთი ბატონს.
98 4 ფურზედ ერბო ერთი ჩარექი, ახალ-ნაშობს
— 14 (არ არის სიტყვიდამ: „ბატონი რომ აიყაროს“ ვიდრე
გათავდებოდეს 16 სტრიქონში სიტყვით: „მისი ქირა.“)
— 24 კაცამდინ; წლამდის ასრე იქმოდენ.
— 26 მოურავი ნურც ბევრ ხანს დადგების. თუ არ
99 5 ყაჭი ვისაც მოუვიდეს და ჭია ჰყვანდეს.
— 23 ტკბილი ჩაფი დ; გუთანზედ
100 1 ყაჭი. — შულავრის ხასადრისა და ნაცვლისა: კალოს პური
კომლზე
— 12 თუმანზედ ხუთი შაური არის, აქლემით მოვა თუ ცხენით
— 13 (არ არის სიტყვიდამ: „ოცდა შვიდი შაური“ ვიდრე 15
სტრიქონში გათავდებოდეს სიტყვით „თუ ცხენითა, სა-
პალნეზედ“)
— 17 აქლემის საპალმეზედ ცხრა მინალთუნია და ცხენის სა-
პალნეზედ ექვსი მინალთუნი. ბამბის საპალნე
— 20 საპალნეზედ აქლემისაზე ორი აბაზი და ცხენისაზე ერთი
აბაზი.
101 3 (არ არის მრთელი მესამე სტრიქონი)
— 6 (არ არის სიტყვიდამ „გელაქნურის საპალნე“ ვიდრე გა-
თავდებოდეს 8 სტრიქონში სიტყვით „მელიქ-მამასა-
ხლისისა;“)
— 11 „სამ-სამი“ მაგიერად „სამი“
102 3 „ჰასილის“ ნაცვლად „ჰასალის“
— 11 მესაკლავეს თუ ავი მოაბაროს
— 20 თითათვეს, მკათათვეს თავისი ანგარიში
— 24 სიგ თავში „სალთაგრის“ მაგიერად არის „ხალადგრის“
ან „ხალათგრის“
103 11 ძმარი ბოლნისს დააყენონ
— 12 სიდ თავის შემდეგ არის საკუთარი თავი: „ისრიმისა. ის-
რიმი გარიგებულია“.
— 18 სურაში რამთონი ლიტრა ჩავიდეს.
104 4 ბაღის პატრონებს
— 6 ყოველს დღეს თვრამეტს
— 20 ფარჩის საპალნეზე ბისტი, საყათისა ფული ორი, ბრინ-
ჯის საპალნეზედ ფული, ერბოზედ და თაფლზედ — ფუ-
ლი ორი, ნალ-ლურსმნისა და რკინისა — საპალნეზედ ორი
ფული, მატყლზედ
— 27 (სივ თავის შემდეგ არის ცალკე თავი:) „ამილახორისა.“
როდესაც თემი აიწერებოდეს, ერთის ჩვენის კარის მდივ-
ნითა თქვენს სასარდლოს თქვენ ასწერეთ. რაც თქვენის
დროშის კაცი საშოვარს იქმოდეს და ჩვენი მეფანჯიაქენი
ფანჯიექს აიღებდეს, რაც ათის-თავი ერგებოდეს, მისი
ნახევარი თქვენი უნდა იყოს და ნახევარი მეფარჯიაქეთ
უნდა გაიყონ. თქვენი დროშის კაცნი უთქვენოთ ვერ გა-
იყრებოდეს. ვისაც თქვენის დროშის კაცს სასამართლო
საქმე ჰქონდეს, ჩვენს კარზედ მოვიდოდნენ, თქვენც დახვ-
დებოდეთ. და რასაც თქვენის სასარდლოს კაცს ლაშქრო-
ბის ბარობაზედ მამულს წავართმევდეთ, ამასაც შემოგე-
კითხებოდეთ; თუ (ვ)უბოძებდეთ, თქვენსავე შემოკითხუ-
ლობით წყალობას (ვ)უზემდეთ. თუ მეფემ სადედოფლოს
კაცს მამული უბოძოს, მეფის მდივანმა წიგნი დაუწეროს.
და თუ დედოფალმა სადედოფლოს კაცს მამული უბოძოს,
დედოფლის მდივანმა წიგნი დაუწეროს. ბატონი რომ მა-
მულს გასცემდეს, უწინ სალთხუცესი დაბეჭდევდეს, მერმე
მდივანი წიგნს ბატონს მიართმევდეს და ბატონი დაბეჭ-
დავს. აგრევე ბარათზედ და ჯამაგირის სარხათზედ.
105 4 ქალაქის ბაიდრის კიტრს დასთესევდენ.
— 8 მოურავი და მელიქ-მამასახლისი
— 10 (სიჱ თავის ბოლოში შემდეგ ნაწერით არის ჩამატებული:)
და კ ამისგან კათალიკოზსაც წილი აქვს.
— 15 წელიწადში ერთხელ შემოივლიდენ, ერთს მუშრიბს და
ერთს სალთხუცის კაცს თან წაიყვანდენ.
— 22 საბატიოს კაცის შვილისა იყოს ან აზნაურშვილისა.
106 5 ძროხაზედ აბაზი გამოუა; ამის ნახევარი ჴევის-თავისა არის
და ნახევარი მუშრიბისა; ჴევის-თავთან წამოს. თავისი
ძღვნის ათის თავი მუშრიბს უნდა მისცენ. რომელიც ჴე-
ვის-თავი სოფელში უმუშრიბოთ და უსალთხუცის კაცოთ
მივიდეს და საზღაური აიღოს, ქურდულად ზღოს.
— 11 ჯარჩების სარგო. — როგორც სარხათი
— 13 და იქნების რომ სამსახურზედ დააყენონ.
— 15 მეჯლიშთან შესვლად ჴელი არა აქვსთ.
— 17 ცხენს შეჯდომაზე გაჰყოფდენ.
— 19 (არ არის „სანადიროში ჯელგას დაუძახებდენ“)
— 22 (არ არის „დაუძახებდენ და“)
— 23 ცხენს შეჯდომაში
107 4 ბოგანა ვ. მირზაშვილის ბოგანა ა, ვარნოზაშვილის ბო-
განა ა. საკომლოზე ქ.
— 9 არწივანმა მარჩილი ი.
— 10 (II სვეტ.) თეზმა მარჩილი იე.
— 23 (I სვეტ.) ტაშირზედ აიდარბეგმა მამასახლისიანად — მინალ-
თუნი ით.
— 25 (I სვეტ.) ურუტმა მამასახლისით — მინალთუნი ზ.
107 „ (თავების სიები 107 და 108 გვერდებზე სრული არ
არის, როგორც სჩანს ანგარიშით. აგრეთვე არეულია ერთ-
მანეთში ორივე გვერდის სიები: 107 გვერდის სიაში 1
სვეტში არ არის სოფლის სახელები მე-13-ტე და ამავე
გვერდის 1 სვეტის მე-16, 17; და II სვეტის 1, 2, 3
და 4-ხე სახელები გადატანილია 108 გვერდის სიაში.
108 გვერდზე არ არის I სვეტში მე-7-ე სახელი და II
სვეტისა 1, 2, 3 და 5; ჩასამატია «კრწანისმა ე.»)
108 4 (I სვეტ.) ზემო ანტრაფმა მარჩილი — ია

განსხვავებანი

(სომხითის მელიქიშვილების დედნიდამ)

დედნიდამ)

3 7 ცათაშინა სულ ბრწყინვლად მნათობელის

— 15 ოდეს ვიგულეთ და ვიგულსმოდგინეთ
— 19 (არ არის სტრიქონ ნახევარი და ასეა:) „და შემსგავსებითა იქ-
ცეოდენ და ნურავინმცა მკადრე
— 23 ვითარცა ვემცნნეს. რამეთუ უეჭველად და უცადებლად
4 4 წიგნითა მით იცნობდენ
— „ (ზინდრები სიაში არ არის: „მიქელისშვილი იოანე“ და
ბოლოს აჯილღის შიგამდეგის და ზინდრების სიას, ერ-
თად დაწერილს, ჯამი აქვს: „იქმნა ჯამი იდ.“)
— 11 თავები დ და ე შეერთებულია ასე; „აჯილღის შიგამდე-
გი და სხვა ზინდრები: აჯილღის შიგამდეგი. ადუას-
შვილი...
5 3 „ბოქაულთ ხუცესი.“ სხვაგანაც ყველგან „უხუცესი“ მაგიე-
რად არის „ხუცესი“
6 21 ხალიფად ინოღლი აბდულა ოა ჭ
8 19 სათაური: „ატენელს კაცს აძეს ბატონისა“
— 23 ატენის მოურავისა სძეს.
9 6 (ორი მრთელი სტრიქონი 6 და 7 არ არის.)
— 12 ბატონის ზვრების
— 19 ხანდელნი, თხილნარელნი
12 14 (I სვეტ.) ყიზილ ზიარათი.
13 8 ზემო ქართლში
— 16 «მუხნარს» და შემდეგ კიდევ „მუხნარის“ ნაცვლად „მუ-
ხრანს, მუხრანის“
14 7 ჴელი არა აქვს.
— 10 „ბოქაულთ ხუცესი“ (შემდეგ კიდევ აგრევეა.)
— 20 (კჱ თავში არ არის ორი სახელი: „ზურაბიშვილი ბეჟან,
ქავთარისშვილი იესე.“ სიაში (რაც ამ სვეტშია დაბეჭ-
დილი, ორ სახელს გარდა) არის 1: სახელი.)
— 26 ღამე ბატონების ბარებში უნდა
15 4 „თავს ასლანა აითრბს.“ (ამ სიტყვის შემდეგ აღარა არის
რა ამ კთ თავის დასრულებამდე, როგორც სულხან მდივ-
ნის დედანში)
— 9 ლ თავი ასეა: ჯერ :ახალის თევზის.“ მერე იქვე :ბო-
ქაულთ ხუცესი და შიგამდეგისა, ქორის ბაზიერი.“
— 10 (სიაში:) არეშისშვილი გიორგი, არესიშვილი ამზა, სამ-
შვილდელი... (სიაში 10 სახელია.)
— 24 ქათამს და სამ-სამს კვერცხს
16 8 ბოქაულთხუცების სარგო
18 1 სააღდგომო სძეს ძროხა ერთი
— 17 სამს კომლზედ თოხლი ა.
19 2 ღალის პურის ხასადარი
19 5 „იმის ნახევარი და“ ამ სიტყვის შემდეგ ორი-სამი სიტყ-
ვის ადგილი ცარიელია და შემდეგ წითლურით იწყება:
„შავარდენს“
— 8 „ბაზიერთ ხუცისა არის თუ დუშალიკი“... როგორც
სულხან მდივნის ვარიანტი.
— 16 (არ არის: „გიორგი შვილი იოსებ“. სიაში არის 11 სა-
ხელი.)
20 25 „გორის მამასახლისის სარგო, გორის ნაცვლის სარგო.“
(სათაურებია და დაშორებულია სხვა სიტყვებთან.)
21 12 ამათ სძეს იქივ ქარვასლის
24 2 დაიკლოდეს, მკერდი თუშმალს, კისერი მზარეულს.
25 6 თაბუნმა, ისას თაბუნმა, მუსტაფის ნაყმევმან, შახის თა-
ბუნმან, ასლანა ფარეშის თაბუნმა, ამათ უნდა გამოიღონ
კომლზედ
28 1 ხიალუ მერაბას თაბუნი კომლი ჲზ.
— 4 ფაღირი ოჱ. დარჩა ობ. ამისი რკბ. თარხანი მოლა გზი-
რი ით, მახტა ე. ფაღირი დარჩა ოზ.
29 11 დარჩა ნდ.
— 13 „ქალაგირი“ მაგიერად „ქოლაგირი“
33 13 მობრუნდება და კლონეთის ბოლოს
— 28 მთიდამ კაფნარი
38 10 ჩამოვარდება, იმის გამოსწორ ქციის პირ ქვა ჩაგვისვამ,
იმის სწორად კიდევ ქვა ჩაგვისვამს, გზის პირს ჩაგვისვამს.
გზას ზეით
— 12 და არწევანს შუა ოთარ მდივანს
41 27 გარეობაში დღიური გ. თუნგი ღვინო
42 11 „თულასშვილი კაცი“ მაგიერ „თულაშვილი ლომკაცი“
44 2 ერთი კათალიკოზის აზნაურშვილი თაზისშვილი უნდა
იდგეს. ამ კონს რაც ქვის შევსება მოუნდება
— 15 ზარი ა. სამეჯინიბო ქათამი ერთი, სამეჯინიბო სოფელ-
ზე ბატკანი ა. ეს კოდის პური და ბზე გორს უნდა ჩა-
მოიტანონ სამეჯინიბო. კოდის პურის
45 27 ზვრის მუშას დამკა-ხვნაში
51 5 თუმანზე შაური; ზარაფზედ თორმეტი
— „ 52 და 53 გვერდებზე (პჱ, პთ, ჟ, ჟა, ჟბ, ჟგ, და
ჟდ თავთა სიებში გვარები სხვა განაწილებით და არევით
არის. აქ მხოლოდ მოვიხსენებთ რიცხვს ჩამოთვლილ მო-
ხელეთა: მკერვლები 4, მემანდრები — 7; მებადური 6; მე-
რიქიფე 9; მესაკლაკე 4; მეჯინიბენი 19. (ამ უკანასკნელს
ბოლოში კი უწერია «ჯამი კა»); მეჯოგენი 8 (ჯამი
უზის თ.)
57 23 ბრძანდებოდეს, დედოფლის სალთხუცესი იქ ახლდეს, ბა-
ტონი და მდივანბეგი იქ არ ბძანდებოდეს სადედოფლოს
სახასომ, ან
60 7 ამათ გამოიღონ. ჩამოტანა ქალაქს სძესთ.
61 3 არის, კვიცი უკლებ...
— 20 მეჯოგემ ზღოს თავნი და თუ სხვაგან შეამჩნიოს, მეჯო-
გემ შვიდეულად თავისთვის აზღვევინოს. ამისი საზ-
ღვარი
62 „ რია თავში რიცხვი მოხელეთა ერთით ნაკლებია (გულია
გოგისშვილი).
64 „ (რიე და რივ თავების მოხელეთა სია სხვა რიგათ არის
დაყოფილი: რიე — თავში არის 19, რივ-ში 21 მოხელე)
68 „ (სიები რკთ, რლ, რლა და რლბ თავებისა არეულია
ერთმანეთში და ზოგი აკლია.)
— „ (რკთ თავში რიცხვი საზანდრებისა არის 3 და ბოლოს
უწერია: „სხვა მოქალაქე საზანდრები მისი (ალელი თამა-
ზა დალალაშვილის) თაბუნი არის“. მერმე რლ თავში
საფარეშოს მოხელეთ რიცხვი 40)
69 9 ორი შაური სარქარბაშს, ორი შაური სალაროს ნაზირს,
ორი შაური სარქარს, ორი შაური თავილდარს, ორი შა-
ური მუშრიბს, ერთი ხელი ტანისამოსი
69 „ (რლბ თავში მოხელეთ რიცხვი 5.)
— „ (რლდ თავის მოხელეთ რიცხვი 19.)
70 „ (რლზ თავის საღვინის მოხელეთ რიცხვი 15.)
71 16 (თავი რმა ასეა:) „სათეფშოსი: თავილდარი თუშმლის
შვილი გიორგი. მოქალაქე ხეჩუა, ბოვნელი ხეჩუა, იქავ
 გზირიშვილი მეთეფშე, სამეხრეოელი ძამა, ეკლესიელი
ლევა. სამი კიდევ იშოონ.“
71 „ (რლთ, საშარბათოს მოხელენი 10; რმ, სააუშტროს
მოხელენი 14; რმა, მეთეფშეთ სიაში რიცხვი 6 და
ამას უწერია: „სამი კიდევ“. რმგ საზინდროსი — რიც-
ხვი მოხელეთა 5.)
76 11 ტყავის ბაჟიდამ
— 12 (დაბეჭდილში რომ ცარიელი ადგილია, იქ არის:) „თუ
ამანი მოვა“
81 20 ხან ოც თუმნად, ხან მეტ-ნაკლებად;
83 3 საბატონო ა
85 7 მარილი ლიტრა ი
88 16 ჴელმწიფეს რომ დაუმარცხდეს
90 „ (რჟდ ყალიონ ყორჩების მოხელენი — 5 (აკლია პეტრე).
94 1 ნაცვალს, ვისაც ძროხა გამოუვიდოდეს — აბაზსა,
— „ (სბ თავში ყულარაღასის მოხელეთ რიცხვი 14.)
95 „ (სგ თავის შავარდნის ბაზიერთ მოხელეთ რიცხვი 17; სად
შათირების მოხელენი 8.)
97 25 ცხვარი ია
101 21 ცხვარი ია
104 22 საპალნეზედ ფული, ბრინჯის საპალნეზე ფული, თაფლ-
ზედ ორი ფული, ნალ-ლურსმნისა და რკინის საპალნეზედ
ორი ფული, მატყლზე
106 22 საქმეში დაუჯერებდენ
107 „ (I სვეტ.) დიღმელთ თუმანი ოვ მინალთუნი ე, გატეხილ
ჴიდელთ ფუმანი ოე.
— „ (II სვეტ.) „თეღუს“ მაგიერ „თელუს“, „ყიზილ ყირათ-
მა“ მაგიერ „ყიზი ზიარათმა“. — II სვეტში არ არის პირ-
ველი ოთხი სოფელი. აგრევე I სვეტში არ არის: გომა-
რეთი და ურცევანი. ეს ექვსი სოფელი ჩაწერილია 108
გვერდის სიაში და ბოლოს არის: „იქმნა ჯამი მარჩილი
რჟა, თუმანი ია, მინალთუნი დ, აბასი გ.
115 6 დადაღოს, დაღი სალთხუცის
— 8 ასზედ ერთი შიშლიგი მობალახისა და კიდევ ასზედ
ერთი საკლავია. ის სუფრაჯისა.
— 21 კვერცხი ს.
116 11 საშობაო ცხვარი ა;
117 23 ბატონს; ფურის ერბო ხბოიანზე
— 27 სააღდგომოთაც ს. ბატი ხუთი, სკა არის, სანთელი
ლიტრა ბი
125 18 ერთობით ფავლენისშვილის
127 8 ულუფა დღიური მურასა ორი;
— 14 დღიურ თვითოს ი;
130 10 (II სვეტში თავის სიაში ბოლოს არის კიდევ:) ოსია-
ური სულობით. ახალ-დაბა. იმერეთი.
 დასტურლამალის ლექსიკონი

შემოკლებულთ სიტყვათა ახსნა: არბ. – არაბული სიტყვა.

თათ. – თატრული. სპ. – სპარსული. ქართ. – ქართული. ვხტ. – ვახ-
ტანგ მეფის სამართლიდამ ახსნა. ვშტ. – ვახუშტის საქართველოს
ისტორიიდამ ახსნა. ს. ო. – საბა ორბელიანის ლექსიკონის ახსნა.
ციფრები ასახსნელ სიტყვასთან – გვერდის რიცხვი დასტურლამალისა.

ა ბ ა ზ ი , აბასი – ოთხ შაურს აბაზი ჰქვიან... ერთი მისხალი (ვერც-

ხლი) ორ შაურ ნახევარი წონა არის, ექვსი დანგი ერთი მისხა-
ლი იქნების, ოთხი ცერცვის მარცვალი ერთი დანგი არის... ოთ-
ხი ქერის მარცვალი ერთი ცერცვის მარცვლის წონა არის. (სა-
მართალი ვახტანგის.)
ა ბ დ ა რ ი — წყლის მზიდველთა და ბანაკის უწმინდურებათა გაწმენ-
დის უფროსი. (სპ. აბ-წყალი, დარ-მქონებელი). სპარსეთში აბ-
დარი ახლავს შაჰს ან დიდებულს, თან დააქვს წყალი მისართმე-
ვად. აგრეთვე ატარებს ხელად საჭირო საცმელს, წამოსასხამს,
ქოლგას (სამზეურს), ხელსახოცს და სხვას ამისთანას. აბდარს
გამოართმევს სხვა უფროსი თანხლებული შაჰისა და ის მიარ-
თმევს.
ა ბ დ ა რ ბ ა შ ი — აბდართა თავი, უფროსი.
ა ბ დ ა რ ი თ ა ვ ი ლ დ ა რ ი — მოხელე, რომელსაც აბარია სააბსრო.
ა ი ა რ ი — (არაბ. წონა.) წონითა და ღირსებით ნამდვილი. სწო-
რი. ვერცხლზე ითქმის, როდესაც წმინდა ვერცხლს იმდენი სხვა
ილეკრო (მეტალღი) ურევია, როგორც მიღებულია სახელმწიფო-
ში. რუსულად проба. ძველი ვერცხლის პრობი, აიარი, იყო ისე-
თი, რომ ასში ვერცხლი 88 ნაწილი ვიდრე 96 ნაწილამდე, და სპი-
ლემძი დანარჩენი ნაწილი იქნებოდა.
აივანი — დერეფანი (ს. ო.) სპ. ეივან — სახლის შესავალი კა-
რის მხარეზე წინა ჭერი, ბოძებზე აგებული.
ა ლ ა ნ დ ა რ ი , ალამდარი — მებაირაღე.
ა ლ ა ყ ა ფ ი — შესავალი წინა დიდი კარი ეზოსი.
ალაყაფის შუა სახლი 5 — ?
ა ლ ა ჩ უ ხ ი — კარავსავით დადგმული ქოხი ჯოხებისა ნაბდით გადა-
ფარებული, თავის შესაფარებლად ხმარობენ ელნი და მეთევზენი:
ხარგა.
ა მ ა ლ ა — (სპ.) — კრება, დასტა ერთის ხელობის კაცთა ანუ ხლებულთა.
ა მ ა ნ ი — საიჯარადროს რისამე მიბარება დროებით სანდო კაცის
ხელში, (სანამ ახალად იჯარით გაიცემოდეს.) იმ განზრახვით რომ
საიჯარადროს ნამდვილი შემოსავალი ცნობილი იქნას.
ა მ ა ს ა ლ ა , ამსალა — ნახე ჰამასალა.
ამბარდანი, სპ. ანბარდარ — სურსათის ზედამხედავი,
პროვიანტის კომისიის უფროსი; ამბრების ზედამხედავი.
ა მ ი ლ ა ხ ო რ ი , ამილახვარი — მეჯინიბეთ უხუცესი. ამის ჴელისა იყო
 ყოველნი მეჯინიბენი, შიკრიკნი, პაიბენი, ჯინიბნი, ჰუნენი, ჯოგ-
ნი, რემანი მეფისანი. (ვხშ.) არბ. ამირ – უფროსი,
ახურ – ბაგა. XV საუკუნეში მეფე გიორგი (1445-1469) იო-
თამ ზედგინიძის შთამომავლობას უბოძებს თავისს გადარჩენისათვის
«სპასპეტობას (ესე იგი სარდლობას) ქართლისას, მოურაობას
გორისას, ციხეთა და მამულთა და მეფის კარის ამილახორობას.»
მას შემდეგ სიტყვა «ამილახორი» ნიშნავდა სარდალს ქართლისას.
ა ნ ფ ა — მდიდარი (აღსაყალი), უფროსი კაცი.
ა რ ა ყ ხ ა ნ ა — არყის გამოსახდელი ქარხანა, ზავოდი.
ა ს ლ ა ნ უ — ? (ასლანუ — სპარსეთში შემნახველია და დამკვრელი ბე-
ჭდისა ანუ შტემპელისა, რომელზედაც გამოსახულია ლომი,
ასლანი).
ა ს ნ ა ფ ი — ამქრის კაცი ერთის ხელოსნობისა, ერთის ხელობისა,
მოხელეობისა.
ა უ შ ტ ა რ ი , აუშდარი — სასმელ-საჭმელთ მცველი (ს. ო.) სააუშ-
ტრო — სადაც სასმელ-საჭმელი ინახება.
ა უ შ ხ ა ნ ა , სპ. აშხანა — სამზარეულო.
ა ღ ა ლ ა რ ი — მებატონე. უფროსი თათრებში.
ა ღ ა მ ა თ ი , არბ. აყამათ — ჯდომა, ყოფნა დროებით.
ა ღ ს ა ყ ა ლ ი , აღსაყალუ (თათ. თეთრ-წვერა) — უფროსი, პატივსაცე-
მი, საპატიო კაცი.
ა შ ი — საჭმელი, წვენი, ფლავი. (სპ. — ქელეხი სამღვდელოთა-
თვის).
ა ჯ ი ლ ღ ა — ცხენის კურატი (ს. ო.) ბედაური ულაყი ცხენი ჯოგ-
ში გაშვებული კარგის ჯინშის მოსაშენებლად.
ა ჰ ი ა ლ ა თ ი , არაბ. ნამდვილ არის ეიალათ ანუ ჰეიალათ — დიდ სამ-
ზღვრებიანი გასამგებლო მხარე, მაზრა; область.
ა ჰ ნ გ ა რ ი , ანგარი (სპ. აჰნგარ, აჰნ-რკინა, გარ-გამკეთე-
ბელი) — მჭედელი ოქროსი, ვერცხლისა, სპილენძისა; აგრეთვე ფუ-
ლისა.

ბ ა ზ ი , )სპ. ბაზე) — მიმინო, შავარდენი, გავაზი და ამ გვარნი მფრინ-

ველნი. (ს. ო.)
ბ ა ზ ი ე რ თ - ხ უ ც ე ს ი — ამის ჴელისა იყო სრულიად ბაზნი, ბაზიერ-
ნი, მეძაღლენი, ძაღლნი, ტყეთა და ველთა მცველნი სანადიროთა
მეფისათა (ვშტ.); оберъ-егермейстеръ; grand-veneur.
ბ ა ზ ი ე რ ი — ქორ-შავარდენთა მომვლელი; сокольничiй; fauconnier.
ბ ა ლ უ ყ ჩ ი — თათ. მეთევზე.
ბ ა ჟ ი , არბ. ტვირთის ხარჯი (ს. ო.); გზებზე საქონლის შემო-
ტანის და გამოტარების დროს დანიშნულს ადგილებზე გადასა-
ხადი ერთმეოდა საქონლის რაიმე განსაზღვრული ნაწილი (თავი);
სპარსეთში ამ ასაღებ ნაწილის ნაცვლად ფულად იღებენ და ჰქვიან
რ ა ხ ტ ა რ , რომელსაც რუსულ ტამოჟნის პოშლინას მნიშ-
ვნელობა აქვს.
ბ ა რ ა თ ი , არბ. — წერილი, წერილით ბრძანება.
ბ ა რ დ ა ნ ა — დიდი ძაძის ტომარა საბზევე ან ბამბისათვის.
ბარხანა (სპ. ) — სახლის ბარგი.
ბ ა შ მ ა ლ ი — კაცის თავს ასაღები მალი, ხარჯი; capitation; по-
Душной окладъ.
ბ ე გ ა რ ა — დებულების გამოსაღები (ს. ო.) ყალანი, განწესებული
ანუ შეკვეთილი გადასახადი მუშაობითა; corvée; натуральная
Повинность.
ბ ე გ ლ ა რ ბ ე გ ი — მმართველი, გამგებელი სპარსეთის პროვინციისა;
გუბერნატორი.
ბ ე დ ნ უ შ კ ი — სასმელი არაყსავით დაყენებული.
ბ ე ი თ ა ლ მ ა ნ ი , (არბ. ბეითალმალ-სახლი, ქონება, საქო-
ნელი, სალარო მაჰმადიანთ ქვეყანაში, შარიატის წესით შეგრო-
ვილი შემოსავალი.) — საქართველოში ნიშნავს უმემკვიდროთ ამო-
წყვეტილის კაცის დარჩენილ ქონებას; выморочное имуществою
ბ ე ლ ბ ა შ ი 47 — ?
ბ ი ქ რ ი — (არბ. - ქალწულობა) ვგონებთ დასტურლამალში უნდა
ნიშნავდეს ქალწულობის წართმევას.
ბ ო გ ა ნ ო —მას (გლეხს) ჰქვიან, რომე ვენახი არა ჰქონდეს, თითო
სახლი და რჩომის ალაგი ექნების და მიწა ან ექნების, ან არა.
(ვხტ. კარი გაყრისა მუხ. 100); უაგარაკო გლეხი (ს. ო.)
ბ ო ქ ო უ ლ ი , ბ ო ქ ა უ ლ ი — იასაული (ს. ო.); ელიაღაჯი (ვშტ.);
ნახე იასაული.
ბ ო ქ ო უ ლ თ უ ხ უ ც ე ს ი — უფროსი თავი ბოქოულებისა.
ბ ო ღ ლ ა მ ა — ხმელი თევზი მოცვით, ტყემლით, მჟავით რითმე.
ბ ო შ ყ ა ბ ი — თეფშის ოდენა სინი სპილენძისა ან თიხისა. (თათ.
ბოშ — ცარიელი, ყაბ — ჭურჭელი.)
ბ უ შ თ უ ქ უ ნ ი , ფუშთუქუნი 50, 51 — ?
ბ ჭ ო ბ ა (ნამდვილ ბრჭობა) — სინჯვა ცილებათა. (ს. ო.); სამართალში
სინჯვა, მოკითხულობა, გასამართლება, გადაწყვეტა და განაჩენის
დადება (გაბრჭობა). ბრჭე — მოსამართლე, გამშინჯავი ცილებისა.
(ბჯე — კარი, შესავალი ეკლესიათა ან სახლთა).

გ ა ვ ა ზ ი — მონადირე მფრინველი.
გ ა ლ ა დ ა რ ი , სპ გჲალლადარ — ცხვრის ფარის მწყემსების
უფროსი ზედამხედავი.
გ ა ლ ა ქ უ , 33 — ?
გ ა მ ო მ ღ ე ბ ი — გადამხდელი. მიმცემი სახელმწიფო ხარჯისა, სარ-
ჯის კაცი.
გ ა მ ო ს ა ღ ე ბ ი — სახელმწიფო გადასახადი ხარჯი, ყალანი.
გ ა ც ე მ უ ლ - გ ა უ ც ე მ ე ლ ი — სახელმწიფო ხარჯის გადამხდელი და
არ გადამხდელი.
გ ე რ ა ქ ი ა რ ა ღ ი — მსახური, მოხელე ყოველ გვარის შეკვეთილის
საქმის ასრულებისათვის, რაც მიენდობა.
გ ე ჩ ა ნ ბ ა შ ი — ნამდვილ გეჩან-ბაჟი (გეჩან-წასავალი) — საქონლის
წამღები, როდესაც ერთს ადგილს ბაჟს გადიხდიდა, ბარათს მი-
იღებდა. ამ ბარათის ძალით დანიშნულ ადგილამდე სხვა საბა-
ჟოზე აღარ გახსნიდა ცალებს და გაივლიდა. მცირე გადასახადი
(გეჩან-ბაჟი) მაინც ერთმეოდა. ამ გეჩან ბაჟის ადგილებში ყარაულები
იდგნენ გზების და გამვლელთ მცველად ან გამცილებლად.
გ ი ლ ა ნ ი — (გელანი? — მომსვლელი კაცი).
გ ი ლ ა უ რ ი — გილანელი, გილანიდამ მოსული.
გ ი რ ი შ ქ ი , (ნამდვილ გირიშკ) — ქალაქი ავღანისა, ავღანისტანისა,
მდებარე ყანდაარის ქალაქის დასავლეთ, ასიოდ ვერსის სიშორედ.

დ ა ბ ა ლ ხ ა ნ ა — ქარხანა ან ადგილი, სადაც ტყავს აკეთებენ.

დ ა ვ თ ა რ ხ ა ნ ა — სამწერლო სახლი, კანცელარია, სადაც ინახება ყო-
ველგვარი წიგნები, კანონები და ქაღალდები.
დ ა მ დ ა ბ ი — (სპ. დამ-დრო, ხანი) ნამდვილ დამდამი — ხანდისხანი.
დასტურლამალში ვგონებთ ნიშნავს ხანდისხან, დროებით მოყვა-
ნილ ხელოსანს.
დ ა ნ გ ი — მეექვსედი მისხლისა (სამ. ვახტ.); ახლა ჩვენს ჟამში მის-
ხლის მეოთხედია.
დ ა ნ ი მ ი , დაჰნიმი, სპ. დაჰნიმ — ათზე ნახევარი.
დ ა ნ ი ს ტ ა რ ი , სპ. დანიშდარ — მცოდნელი, შეგნებული.
დ ა რ ბ ა ზ ო ბ ა , სამეფო დარბაზობა — სასახლედ მისვლა (ს. ო.) ნა-
დიმი, დიდი მეჯლისი.
დ ა ს ტ უ რ ლ ა მ ა , ნამდვილ დასტურლამალი, არბ.
დასთურ-ულ-ამალ — ნებართვა მოქმედებისა; რიგი, გარიგება, წესი
მოქმედებისა; инструкцiя.
დ ა ფ ა ა თ ი , არბ. დააათ — ჯერის-ჯერათ, ზედ მიყოლე-
ბით რამდენჯერმე.
დ ი დ - ბ ა დ ე , 23 — ?
დ რ ო შ ა , (სპ. დრაკშ) — მწყობრთ ნიშანი, ფერად-დერა-
დი, გუნდთა და გუნდთა საცნობელი. (ს. ო.) ძველი დროშა, ანუ
ბაირაღი არის მრგვალი ბრტყელი რკალი ვერცხლისა ანუ სპი-
ლენძისა, რომელშიაც ჯვარია გამოსახული, ან მხოლოდ ურკა-
ლო ჯვარია, რომელიც დაერჭობოდა თვით შუბზე, ან შუბის
ტარზე. მას ძირში შუბის ბუშტთან მიაბამდნენ ფერად ხელსა-
ხოცს და ზოგჯერ ზარს, ერთს ან რამდენსამე. დროშა ჰქონდათ
დიდებულ თავადთა (ქართლის სამეფოში: არაგვის ერისთავს, ქსნის
ერისთავს, მუხრან-ბატონს, ამილახვარს, ორბელიანს, ციციშვილს,
როცა გაუყოფელი იყო, და თვიტ მეფეს). დროშა ეძლეოდა სა-
ჩუქრად მეფისაგან, მაგალითად ორბელიანთ აქვთ უკანასკნელი
დროშა ამ წარწერით: «ჩვენ კეთილმსახურმან მეფემან თეიმურაზ
მიუბოძეთ დროშა ესე წინამძღოლსა ჩვენსა ამირ-სპასალარს ქაი-
ხოსრო ორბელიანს, ოდეს ცხებულ ვიქმენით საცხებელითა სამე-
ფოთა, თვესა ოკდონბერსა ა, დღესასწაულსა კათოლიკე ეკლე-
 სიისა სვეტისა ცხოველისასა, ქრისტეს აქვთ ჩღმე, ქრონიკონსა
ულგ». ქართლში იყო ამ თავ დროშებს გარდა სხვა წვრილი დრო-
შები, წვრილ თავადთა, თემობათა და სოფელთა, რომელნიც შე-
იკრიბებოდნენ თავ ზემოხსენებულ დროშათა წინამძღვრობით ომ-
ში, ანუ დღესასწაულში ცალ-ცალკე. — თვითოეული თავ დროშის
საწინამძღვრო შეადგენდა ს ა ს ა რ დ ლ ო ანუ არმიას და ამასთა-
ნავე გასამგებლოს. სასარდლოში ითვლებოდნენ მრავალნი სხვა და
სხვა საბატონო თუ სახასო და სადედოფლო ყმანი და სოფელნი.
ქართლში იყო ხუთი სასარდლო. (ნახე სამართლის წიგნი ვახტან-
გისა კარი თეთრის გარიგებისა მუხლი 35). ბატონის დროშასაც
ექვემდებარებოდა საკუთარის სამზღვრების ადგილის მცხოვრებნი.
რაც შეეხება ძველთა სხვა სამეფოებსა და სამთავროებსა:
იმერეთს, კახეთს, გურიას, სამეგრელოს, სვანეთს, აფხაზეთს,
სამცხე-საათაბაგოს, ამაზე ვახტანგის კანონებში და დასტურლა-
მალში არა არის რა. მხოლოდ ქართლის სამეფოს შეეხება. ყოველ
სარდალს ჰქონდა მეფისაგან მიცემული წერილი, რომელშიაც გან-
საზღვრული ჰქონდათ: რამდენის მშვილდოსანით, რამდენის შუ-
ბოსანით და სხვა საომარის იარაღით ანუ სამზადისით უნდა გა-
მოსულიყო სარდალი საომრად.
დ უ ა თ ა შ ი , დუათეში (სპ. — ორ-ცეცხლი) — ერთხელ გა-
მოხდილი მდუნე არაყი მეორედ რომ კიდევ გამოხადონ.
დ უ შ ა ლ ი კ ი — მეძღვნის ნიჭი (საჩუქარი) ს. ო.) თათ. —
ჩამოხდომა, სადგომათ მოსვლა ელის ხალხისა.

ე თ ა ზ ი — ? (აჰთაზ? — შეკეთება, რემონტი).

ე ლ ი , (სპ. — მწყემსი ხალხი, რომელიც ხვნა-თესვას არ
მისდევს და ბინას იცვლის; ნომადი; кочуюшiй народъ.
ე ლ ი ა ღ ა ს ი — (სპ. ,თათ. ) ელის თავი.
ე რ ა ნ ი , (სპ. იირან) — სპარსეთი.
ე რ თ ი ბ რ ი ა ნ ი , ეხტიბრიანი, იხტიბრიანი — სანდო, (არბ.
ეეთიბარ-ნდობა).
ე შ ი კ ა ღ ა ს ბ ა შ ი , (შერყვნით ეშყაბაში) — მანდატურ-უხუცესი (ესე
იგი უფროსი ხელ-არგნოსანთ, ხელ-ჯოხიანთ, მეფის გარე მდეგ-
თა) ს. ო.) მანდატურთ უხუცესის ჴელისა იყო: მანდატურნი,
ბოქოულთ-უხუცესნი, ბოქოულნი, მებჭენი, მეკარენი, ქონდა-
ქარნი, სარანგანი და ნადიმობისა წესი და წინა-ძღოლა მეფისა,
მოხსენება ნადიმსა და ამხედრებულისა ამის მიერ იყო მეფისა.
(ვშტ.) оберъ-церемонмейстеръ.
ე ჯ ი ბ ი , არბ. — წინა-მდეგი(მდგომი) მეფეთა; მეფის მაგიერ მოლაპარაკე
(ს. ო.) ამის ჴელისა იყვნენ ყოველნი ტაძრეულნი მეფისანი და
ნადიმისა. იგივე მიუგებდა მეფისა წილ, და მას ეტყოდნენ დარ-
ბაზის ერნი, რაიცა ენებათ მეფისა მოხსენებად და თავის წინა-
ობასა შინა ვერვინ შევიდის მეფისსა, თვინიერ მისა (ვშტ.); ка-
Мергеръ; chambellan.
 ვ

ვ ე ზ ი რ ი , (არბ. — მრჩეველი) — მრჩეველი მეფისა, მინისტრი.

ვ ე ქ ი ლ - ხ ა რ ჯ ი — შემოსავალ-გასავლის მოსაქმე; приходо-рас-
ходщикъ.
ვ ე ჯ უ ბ ი , არბ. ვეჯუბ — საჭიროება; ვაჯუბ — საჭირო.

ზ ა რ ა ფ ხ ა ნ ა , (არბ. ზარრაბ-მცემელი, მკვრელი, მჭედელლი,

ხანა — სახლი), ზარაბხანა — ფულის მოსაჭრელი სახლი სა-
ხელმწიფო; монетный дворъ; საქართველოში ტფილისში იყო მე-
ფის სასახლესთან ახლოს. სხვა მნიშვნელობისაა კიდევ ზარაფ-
ხანა — ადგილი სადაც არის ზარაფების (არბ. სარრაჶ —
ფულის დამხურდავებელი) დუქნები.
ზ ა რ გ ა რ ი , სპ. — ოქრომჭედელი.
ზ ი ნ დ ა რ ი , სპ. — უნაგირის დამდგმელი, ცხენის მრთვე-
ლი, შემკაზმელი.
ზ ი ნ ხ ა ნ ა , სპ. ზირხანა — ქვემო სახლი, სარდაფი.
ზ ი რ ა ნ დ ა ზ ი , 78 — ?
ზ ი რ ი შ ქ ი , შეცდომით არის ხმარებული 56 გვერდზე, უნდა იყ-
ვეს გირიშქი (ნახე გირიშქი). ზირიშკი — მჟავე მარცვალია გამხმა-
რის მოცვის მსგავსი.

თ ა ბ ა უ თ ი , თაფაუთი (სპ. თაჶაუთ) — განსხვავება, მეტ-ნაკლებობა.

თ ა ბ უ ნ ი — დასი, გუნდი, ამალა, მოდასე, მოამქრე.
თ ა ვ გ ა რ ი — (ორი სიტყვაა: ქართ. თავი დასპ. გარ-მოსაქმე) —
თავი მოსაქმე, თავი მოქმედი, თავს მდგომი ოსტატი.
თ ა ვ ი ლ ა — არეულად გამოურკვევლად იხმარება, როგორც საჯინიბო
(არბ. თავილა) და მეორეს მნიშვნელობით, როგორც ჩა-
ბარებულ-ჩასაბარებელი, მიღებულ-მისაღებელი, შენახულ-შესანა-
ხავი რაიმე ნივთი, ან ფული, ან შემოსავალი (არბ.
თაჰვილ). ნახე 23 გვერდი: «მესანთლეს თავილად (თაჰვილად)
ეძლევის».
თ ა ვ ლ ი დ ა რ ი , (არბ. თაჰვილ-ჩაბარება, სპ. დარ-მქმნე-
ლი, მოქმედი), ნამდვილად უნდა იყოს თაჰვილდარ (და არა თავ-
ლიდარ ანუ თავილდარ, როგორც შერყვნით არის ხმარებული
დასტურლამალში) — მოხელე, შემოტანილ-შემოსატანის შემოსავა-
ლის, ნივთის ანუ ფულის მიმღებელი, მბარებელი.
თ ა ლ ი შ ე ბ ი 54 — ? (სპ. თალაშ — ცარცვა, ჩხუბი; ბეჯითო-
ბა, მზრუნველობა).
თ ა მ ა მ , თათ. — სრული. თ ა მ ა მ ა ი ა რ ი — ნამდვილის დაწესებულის
ღირსების ვერცხლი. ნახე აიარი.
თ ა ნ ბ ა 34? — (სპ. სასჯელი, დასჯა).
თ ა რ ა ზ დ ა რ ი , თარზდარი, (არბ. თრაზ-სასწორი) — მესასწვრე.
თ ა რ ხ ა ნ ი , სპ. — თავისუფალი. სათარხნის წიგნი მიცემუ-
ლი 1661 წელს შაჰნავაზისაგან მოქალაქეთ ჩიგიანას შვილებისადმი
ამბობს: «როსტომ მეფის წიგნიც გინახეთ და რა რიგადაც სხვა
მოქალაქე თქვენი მეზობელი თარხანი იყოს, იმავე წესით გვი-
თარხნებიხართ». შემდეგ 1743 წელს ამავე თეიმურაზ II
მეფე ვრცლად და განმარტებით «წიგნს და სიგელს» უბოძებს,
«შვილთა და მომავალთა შენისათა. ასე რომე ამას წინათ რო-
მელსაც ქუქჩიბაშს (ჩიგიანაანი ჩვენს ჟამშიაც ქურქჩები იყვნენ
1860 წლებში. ამ ხელობისანი იყვნენ პირველი ძველი წარჩინე-
ბულნი მოქალაქენი ტფილისისა და როგორც სხვა ხელობა და ხე-
ლოსნობა რამდენსამე საუკუნეს გადადიოდა ჩამომავლობით), ჩვე-
ნის პაპის და მამისთვის უმსახურებია, ყოველის ხელმწიფისაგან
თარხანი ყოფილან და ჩვენც მოვიკითხეთ. და როგორადაც ძვე-
ლადგან ხელმწიფების დროში ქურქჩი თარხანი ყოფილიყოს, იმ
რიგად ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვენი, ასე გთარხნეთ და
განგანთავისუფლეთ; არაფერი საჩვენო გამოსაღები არა გეთხო-
ებოდეს რა... ერთის იოტის დანაფასევი... არა გეთხოვოსრა:
არა მალი, არა ხარჯი, არა სატარუღო, არა დუქნის ხარჯი, არა
ტიკი და ტომარა, არცა შენს სახლში მდგმური დადგეს, არცა
სხვა ხარჯი და საჩვენო სათხოვარი და გამოსაღები, ცოტათ თუ
ბევრამდინ, ასე რომე ერთის მზისა და წვიმის მეტი თქვენს კარ-
ზედ არაფერი არა მოდგესრა. არ ოდეს არ მოგესალოს წყალო-
ბა და სათარხნე ესე არა ჩვენგან და არა შემდგომთა ჩვენთა მე-
ფეთა და მეპატრონეთაგან...» ესევე თარხნობა დამტკიცებულია
1753 ერეკლე II-სგან. თარხნობა ეძლეოდა ხარჯის გამომღებს
მოქალაქეს ან გლეხს.
თ ა ფ ა უ თ ი . ნახე თაბაუთი.
თ ა ღ ა რ ი — ყაზახ-ბორჩალოსკენ ჩვენს ჟამში რვა ფუთი პური ან
სხვა მოსავლის მარცვალი, ბრინჯი, ქერი და სხვა.
თ ა ხ შ ქ უ ნ ი — ? (ვგონებთ უნდა იყოს ნაყშქუნი — მხატველი ფულ-
ზე სახისა, გერბისა. არბ. — ხატვა, სპ. ქუნ-გამკეთებე-
ლი — გამომხატველი).
თ ე ღ უ 36 — ?
თ ე თ რ ი — ფული საერთოთ.
თ ი მ ე ნ ჯ ი , თათ. თუმაჯ — გაკეთებული, გამოყვანილი ტყავი.
თ ო მ ა რ ი , არბ. თუმარ — აღრიცხვა, წერილი, გრძლად ნა-
წერი ქაღალდი დახვეული.
თ ო ჯ ი , თოვჯი, არბ. — შეწერა ხარჯისა, განაწილება ხარ-
ჯისა ხალხში.
თ უ თ უ ნ ჯ ა კ ი , თათ. — შესანახი, თავშესაფარავი.
თ უ შ მ ა ლ ი , თათ. — სურსათის მიმცემი მოხელე, კომისიონერი.
თ უ ხ ტ ი — 331/2 მიტყალი. 1 მიტყალი 11/2 დრამა. 1 დრამა
6 დანგია. 1 დანგი 3 კერატია. 1 კერატი 4 ქრთილის (შემოდ-
გომის ქერის) მარცვლის წონაა. (ს. ო.) თუხტი 501/4 მისხალი
(ვახტ.).
 ი

ი ა თ ა ღ ი — ცხვრის ფარეხი, შემოღობილი ან შემოუღობელი და-

ხურული; პატრონი აქირავებს ფარის პატრონებზე ზამთარში
ცხვრის შესაფარებლად.
ი ა ნ ი — ტარაღანის თევზის ხმელი ზურგიელი.
ი ა ს ა უ ლ ი , სპ იასაულ-ბოქოული (ს. ო.) ვახტანგ მეფის
სამართლით (მუხლ 4) იასაული ორ გვარია: ერთი ამსრულებე-
ლი განაჩენისა და მეორე — გამომკითხველი, გამომძიებელი.
ი ა ღ ლ უ ჯ ი — მთა იაღლუღა დემურჩი ღასანლის ახლოს ადგილია
ტფილისიდამ 25-30 ვერსსზე.
ი ა ხ ნ ა (თათ. იახნი) — წვენი, წვნიანი ხორცი.
ი ნ ა მ ი , არბ. — საჩუქარი, საბოძვარი, წყალობა.
ი ნ დ ო ს ლ ა ნ ჩ პ ა რ ი 46 — ? ინდოს? ლანჩპარი — ნახე ქვემოთ.

კ ა ბ ი წ ი , კაპიჭი 99 — ? (კაპიჭი — სარზე ვაზის შესაკვრელი წნელია.

კაპიჭ — სომხურად შესაკრავი, შეკრული; ერთი შეკვრა).
კ ო დ ი ს - პ უ რ ი — სახელმწიფოდ ასაღები, მოსაგროვებელი პური,
ანუ ქერი, ანუ სხვა.
კ ო ნ ი — ზამთრობით თევზის საჭერი კოკოზები (გოდრები) დაწ-
ყობილი პირ აღმა მდინარე წყალზე, საცა უფრო ჩქარია, რომ
თევზი მოემწყვდიოს. შიგა და შიგ მის დასამაგრებლად ქვით სავ-
სე გოდრებია ჩაწყობილი.
კ უ ლ უ ხ ი (თათ. — — სამსახური) — სამსახური, გადასახადი
ღვინით.

ლ ა მ ჩ პ ა რ ი , რანჩპარი, (ნამდვილ სპ. რანჩ — შრომა, ბარ-

ქმნელი). — მამულის პატრონისაგან სახნავ-სათესათ ადგილის ამ-
ღები გლეხი და ქირის გადამხდელი ფულად ან მოსავლის ნაწი-
ლით. მოღალე სხვის მამულზე მხვნელ-მთესველი.
ლ ა შ ქ ა რ ნ ი ვ ი ს ი — ლაშქარის მწერალი; შეაწერდა ჯარს რომელ-
სამე განსაზღვრულ სოფელს. — სომხით მელიქის შვილს, ლაშ-
ქარ ნივისის, (სალაროს მუშრიბის პაპას შვილის), იოსების სახე-
ლობაზე წყალობის წერილში, ქრონიკონს უპჱ (1800 წ.) სწე-
რია: „თუ ჯარში დაკლებისათვის დაარბია ვინმე ძველის განწე-
სებისამებრ, იმის რბევისა ათის-თავი შენი არის, სხვას მოხე-
ლეს და მდივანს საქმე არა აქვს და ამის ჯამაგირიც უკლებრად
უნდა მოგეცემოდეს, რაც განწესებული არის.“
ლ ი ტ რ ა (არბ. რათლ — ღვინის საწყაო, ღვინის ფიალა) —
საქართველოში ღვინის საწყაოსაც ჰქვიან და წონისაც ცხრა-ათი
გირვანქისას. (ნახე დამატებულებში).
 მ

მ ა დ ა თ ი , არბ. შესაწევარი. მადათ ხარჯი — შეწევნა ხარჯის გადახ-

დაში, ე. ი. მოკლება, სემცირება შემოსატანის ხარჯისა.
მადაური, პური ბრტყელი და მრგვალი (ს. ო.) თორნის სქელი
ლავაში. აგრეთვე სქელი პური განგებ საძღვნოდ გამომცხვარი.
მ ა ი რ ი , არბ. მაჰირ — ხელოვანი, დახელოვნებული ოსტატი.
მ ა ლ თ ი 45 — ? (მალთო — ფიჭვის ზეთი).
მ ა ლ ი , (არბ. — ქონება) — ხარკი მწვალებელთა (ს. ო.) საზო-
გადოთ გარდასახადი, სახელმწიფო ხარჯი კომლზედ, ცოლიან
კაცზე და არა ქონებაზე ანუ შემოსავალზე; подушной окладъ. —
წინათ საკუთარი მნიშვნელობა ჰქონია როგორც შემდეგიდან
სჩანს: ალექსანდრე მეფის (1413-1442) ბრძანებაში ძალზე
ასეა: „ვინებეთ (ლანგ) თემურისაგან დაქცეულის... ციხეთა და საყ-
დართა აღშენებად... საქართველოს კვამლსა ზედან ორმოცი თეთ-
რი მალად გავაჩინეთ და 128 ქრონიკონამდე (1440 წ.) რაოდენნი
ციხენი, საყდარნი და მონასტერნი არიან, ყოველივე სრულიად
ახლად აღვაშენე და შევამკენ. და აწ ჩვენსავე ჟამსა შიგან ამო-
გვიკვეთია... ვინც შემდგომად ჩვენსა, ვინცა მეფენი და პატრონნი
იყვნენ, მათთვის მალი არავინ აიღოს და თუ ულუსი (თათრის
ურდო, орда) მოვიდეს, და თათართაგან ძალი დაემართოს, რა-
ცა ციხეთა და საყდართა დაუქცევლობისა და თემთა და ქვეყანათა
ამოუწყვედლობისა და დაუტყვებლობისათვის არ მოკრიფონ, მათ-
თვის სხვად მოსახმარებლად მალი არავინ აიღოს“. მეფის გი-
ორგის († 1469 წ.) მიცემულ სიგელში არის: „გიბრძანებთ აწ
(1468 წ.) ამოგიკვეთეთ სათათრო მალი“. (Акты Археограф.
Коммисiи — Т. I. 1866 г. Тифлисъ.)
მ ა მ ა ს ა ხ ლ ი ს ი — უფროსი ადმინისტრატორი ქალაქისა ანუ სო-
ფლისა, გამგებელი მეფის ბრძანების და მოსამართლეთ განაჩენის
აღსრულების მოხდენისათვის.
მ ა ნ დ ა ტ უ რ ი — ხელ-არგნოსანი მეფეთ გარე მდეგი (ს. ო.)
მ ა ნ დ ა უ რ ი — თხელი პური ერბოთი მომწვარი (ს. ო.)
მ ა ნ ჯ ა ნ ი კ ი , არბ. მანჯანიე — დიდი ჩარხი ჯარის მსგავ-
სი, რომელზედაც გამოახვევენ აბრეშუმს, მატყლს და სხვათა.
ძველ დროში თოფის შემოღებამდის ქვის სასროლს მაშინასაც
ეწოდებოდა.
მ ა რ ქ ა ფ ა 63 — ?
მ ა რ ჩ ი ლ ი — სამი აბაზი (ს. ო.) ვახტანგ მეფის დროს და წინა-
თაც 60 კაპეიკი. ჩვენს დროს სამეგრელოში ექვსი საური, აჭა-
რაში და ჭოროხის ხეობაძე ერთი შაური.
მ ა ს რ ა ფ ი , არბ. მასრაჶ — ხარაჯი, დასახარჯავი. მახტა —
მასრაფი — ქალაქის სასარგებლოდ შესატანი ხარჯი.
მ ა ხ ტ ა , მახთა არბ. მუღათაა — მმართებლობისაგან შეწე-
რილი ხარჯი ადგილობრივად თვითოეულ კაცზე.
მ დ ი ვ ა ნ ბ ე გ ი — მსაჯულთ უხუცესი. ამის ჴელისა იყვნენ ყოველნი
მსაჯულნი, ბრჭენი და ჴევის-ბერნი, ჴევის-თავნი და ესევე სჯიდა
 საბრძანოსა მეფისასა (ვშტ.) უფროსი მსაჯული, მოსამართლე
(სპ. დივან-სამსჯავრო, სასამართლო, სამდივნო.)
მ დ ი ვ ა ნ ი — უსტართ (წიგნის) მწერალი (ს. ო.). მდივანნი იყვნენ
წესით უმაღლესნი და უმდაბლესნი: მეფისთანანი პატივით უმა-
ღლესნი, ვითარცა იტყვის: „მდივანსა ჩვენსა ჩოლაყა შვილსა
არა რა ეკადროს, თვინიერ დიდისა შეცოდებისათვის მეფისა, მარჯვენე
ცერი მოეჭრას; ამისგან კიდე არა რაი“ (ვშტ.). იყვნენ მდივანნი
სარდლისა, სალთხუცისა, ყულარ-აღასისა, მდივან-ბეგისა, მო-
ლარეთ-ხუცისა, ქარხნის-ნაზირისა. ესენი სწერდნენ ყოველ-
გვარს წერილებსა და ბრძანებასა.
მ ე ბ ა დ უ რ ი — ქორის-მებადური 52-? ბადის მსროლელი.
მ ე გ ო დ რ ე თ ხ უ ც ე ს ი — გამომცხვარის პურის ზედამხედველი და
სუფრაზე ჩამორიგების ყურის მგდებელი. უფროსი მეგოდრეთა
(სუფრაზე გამომცხვარ პურის მომტანი).
მ ე ზ ი ნ ჯ ე (სპ. სინჯ — თეფშის მსგავსი საკრავი თითბირისა,
გარს ეჟვნებიანი, რომელსაც ერთმანეთს სცემენ ხმის გამოსაცე-
მად.) — ზინჯის მცემელი, დამკვრელი.
მ ე თ ო ფ ე — თოფის დამჭერი.
მ ე ი თ ა რ ი , სპ. მეჰთარ — ცხენის მომვლელი, მეჯინიბე, მა-
ურველი; აგრეთვე პატივცემული დარბაისელი.
მ ე კ ო დ ი ს - პ უ რ ე — შემკრები კოდის-პურისა.
მ ე ლ ი ქ ი , არბ. — თავისუფალი; თავი უმცროს ქეთხუდა კა-
ჭართა; მფლობელი სამფლობელოსი; ხელმწიფე; ზღვის მეკობ-
რე. — საქართველოში ორი მელიქი იყო. ერთი სომხითის მელი-
ქი და მეორე ქალაქის (ტფილისის) მელიქი. პირველი იყო სომ-
ხითში დიდებულ თავადთა ცოტა ნაკლების იყო, სარდალთა მსგავ-
სის ხარისხისა. მეორე იყო თავი ტფილისის ქალაქის ვაჭართა,
ხელოსანთა და სომხობისა; ხარისხი გადადიოდა საშვილიშვილოდ,
როგორც სხვა ხარისხი საქართველოში, უკანასკნელ საუკუნოებ-
ში ბებუთაანთ გვარში.
მ ე მ ა ლ ე — მალის შემკრები, მალის ამღები.
მ ე მ ა ნ დ ა რ ი , მემანდრე — მესტუმრე (ს. ო.) — მესტუმრეთ უხუცე-
სი. ამისი ხელისა იყო მესტუმრენი. ესენი მოიწვევდენ დარბა-
ზის ერთა, ესენი მეურნეობდენ სტუმართა. (ვშტ.) სპ.
მეჰმანდარ — მიმღები და მწვეველი სტუმართა.
მ ე მ ა შ ი ე — ფეხსაცმლის ჩამომრთმეველი, მიმღებელი. მ ა შ ი ა —
ფეხსაცმელი მაღალ ყელიანი.
მ ე ნ ა ფ ი რ ე , (სპ. ნაჶირ — სალაშქროთ გასვლისთვის ხმარე-
ბული ბუკი) — მებუკე, ბუკის, ნაფირის დამკვრელი.
მ ე ნ ა ღ ა რ ე , (სპ. ნაღარა) — ნაღარის დამკვრელი.
მ ე რ ი ქ ი ფ ე თ - ხ უ ც ე ს ი — სუფრის თავს მდგომიმ ღვინის მსხმელი.
მ ე ს ა კ ლ ა ვ ე — დამკვლელი საკლავისა, ყასაბი.
მ ე ტ ი კ ი ს - პ ი რ ე — ღვინის ჩამომსხმელი ტიკიდამ.
მ ე უ ლ უ ფ ე — ვისაც ულუფის მიღების უფლება აქვს.
მ ე ფ ა ნ ჯ ი ე ქ ე — ერთი მეხუთედის ამღები. ნახე ფანჯიაქი.
მ ე ქ ა ნ ა რ ე — ქანარის დამკვრელი.
მ ე ღ ვ ი ნ ე — ღვინის მიმრთმევი სამეფო სადილზე.
მ ე ღ ვ ი ნ ე თ - ხ უ ც ე ს ი — ამის ჴელისა იყო: მეწდენი და მესასმისენი
მეფისა და ღვინის მნენი. (ვშტ.) სამეფო სამეღვინოს, ღვინის
საქმის თავი მოხელე.
მ ე ყ ო რ უ ღ ე , (თათ. ყორუღ — დაცული ადგილი) — მცვე-
ლი საძოვრის ადგილისა.
მ ე შ ი , (სპ. მიშ-ცხვარი) — ცხვრის ტყავი, მიშინი.
მ ე ჯ ი ნ ი ბ ე , (არბ. ჯინიბ-სათადარიგო ცხენი) — ცხენის მომ-
ვლელი.
მ ე ჯ ლ ი ს ი , არბ. მაჯლის — საჯდომი; კრება, შეყრილობა.
მ ი ზ ა ნ ი , არბ. სასწვრის ენა, სასწორი საბაჟოზე აბრე-
შუმის, ლილის და სანელებელთათვის.
მ ი ნ ა ლ თ უ ნ ი , მინალთუნი (თათ. — მინ-ალთუნ — ათა-
სი ფული, სპარსეთში სამი აბაზი) — საქართველოში ერთი მანეთი.
მ ი ნ ბ ა შ ი , თათ. — ათასის თავი ლაშქრის კაცისა.
მ ო დ უ ნ ა ხ ჩ ი , 66 — ? (ახჩა ფული; მადნის ფული?).
მ ო ლ ა რ ე თ - უ ხ უ ც ე ს ი , მოლარეთ-ხუცესი — მეჭურჭლეთ უხუცე-
სი. ამის ხელისა იყო ყოველი საჭურჭლე და საუნჯენი მეფისა-
ნი და ამას შინა დაწესებულნი. (ვშტ.) სამეფო ხაზინის გამგე-
ბელი უფროსი მოხელე.
მ ო უ რ ა ვ ი — გამგებელი, მმართველი რომლისამე ადგილ-მაზრისა,
განწესებული მთავრობისაგან, მეფისაგან ამორჩევით და არა შთა-
მომავლობით. ქართლის ცხოვრებაში (II ტ. 103, 120 გვ.) მოხ-
სენებულია: «მოსპო ერისთავნი (ესე იგი გამგებელნი შთამომავ-
ლობით და საშვილიშვილოდ) და დასჴნს მოურავნი დიდთა და მცი-
რეთა ადგილთა».
მ ო ყ ა ლ ნ ე — ყალანის, სახელმწიფო ხარჯის გადამხდელი.
მ ო ჴ ე ლ ე , მოხელე — მეფის ანუ მთავრობისაგან არჩეული და დანი-
შნული კაცი სახელმწიფო თანამდებობის და სამსახურის ასრუ-
ლებისათვის.
მ უ ზ დ ი — მიზდი-ასაღები რამ სარგო ქირა (ს. ო.) სპ. — სა-
მუშაო და ნამუშავრის ფული, გასამრჯელო.
მ უ თ ა ნ ჯ ა — ფლავის თავი მოხრაკულის ხახვით, ქიშმიშით, ნუ-
შით და ზოგჯერ ხორცით.
მ უ თ ა ჯ ი რ ი , არბ. მუსთაჯირ — იჯარით ამღები, იჯარადარი,
მოიჯარადრე.
მ უ რ ა ს ა , (არბ. დამშვენებული, ანუ მოჭედილი თვალ-მარგალიტით)
— ძალიან თეთრის გამტკიცულის ფქვილის პური. ჩვენს დროში
ძალიან თხელი ლავაში.
მ უ რ დ ა რ ი , სპ. მუჰრდარ — ბეჭდის შემნახველი, დამსმელი.
მ უ ს ტ ო ფ ი , არბ. მუსთოუჶი — ანგარიშის დამწერი მო-
ხელე; счетчикъ; მწერლების თავი კაცი.
მ უ ფ ა ს ა , არბ. მუბაჰასა — შეცილება, ბაასი.
მ უ ქ ა მ ა ლ ი , არბ. — მრთლად, უკლებლად.
მ უ ღ ა რ ა რ ი , არბ. — განსაზღვრული, დანიშნული.
მ უ შ ა მ ბ ა , არბ. — მსგავსი ბადისა, უჯრა-უჯრათ, ცხრი-
 ლის მსგავსათ ნახატი ანუ გაკრული ჩუქურთმად ჭერზე ანუ კე-
დელზე. მუშამბის სახლი — მუშამბად ნახატი ანუ გაკრული სახლი.
მ უ შ რ ი ბ ი — მწერალი. მწერალნი იყვნენ მეფისა, რომელნი სწერ-
დნენ შემოსავალსა და წარსაგებელსა, ყოველთავე თომართა და
სხვათა მრავალთა საქმეთა (ვშტ.).
მ უ ჯ ი რ ი , არბ. მუჯირ — იჯარით მიმცემელი, გამცემი რისამე.

ნ ა დ ი მ ი , (არბ. ნადიმ — თანასწორად სწორთან დროს გამტა-

რებელი და მოამხანაგეთ მყოფი ლხინში, გლოვაში, ლაპარაკში,
სადილზე და სხვა რაშიმე). — ქართულად ნიშნავს დიდებულთა
ლხინით დიდს სადილს.
ნ ა ვ რ ო ზ ა ნ ა , სპ. — საახალწლო.
ნ ა ვ რ ო ზ ი , სპ. ნავრუზ — ახალი დღე; ახალწელიწადი.
ნ ა ზ ი რ ი — სალაროს ნაზირი ქართულად აბრამადი და ქარხნის ნა-
ზირი — ეზოს მოძღვარი (ს. ო.) ქარხნის ნაზირი — ეზოს მოძ-
ღვარი. ამის ჴელისა იყო: ყოველნი საგანგიონი (განსაგებელნი)
მეფისა ხარჯნი და წარსაგებელნი; წესნი და რიგნი დარბაზისა
მეფის ტაბლისა და სანოვაგისა ანუ სხვათა.(ვშტ.) არბ.
ნაზირ — ზედამხედველი, თვალ-ყურის დამჭერი.
ნ ა ღ ა რ ა ხ ა ნ ა , (სპ. ნაყარა — ნაღარა, დიდი დოლი) — კრე-
ბა ანუ სახლი ყოველგვარ მოსაკრავეთა.
ნ ა ც ვ ა ლ ი 20 — ? (ქალაქებში უკანასკნელ მეფეთა დროს და ჩვენს ჟა-
მამდე ხორაგეულობის ვაჭრობის და ბაზრის ზედამხედველი მო-
ხელე).
ნ ი ს პ ა თ ი , არბ. ნისბათ — გზაზე ნისანი ბოძი; წილი,
ხვედრი.
ნ ი ხ რ ი , სპ. ნირს — აღნიშვნა, დადება ფასისა რისამე მთავ-
რობისაგან; ტაქსა.
ნ ო ქ ა რ ი , სპ. ნოქარ — მსახური.
ნ უ ღ ლ ი — ნუყლი, საქრით გაკეთებული ფქვილ ნარევი კამფეტი.

ო ბ ა , (ჯაღათურად უბა) — ელის ნაწილი ერთის გვარეულობისა,

გვაროვნობისა.
ო დ უ ნ - ა ღ ჩ ა , ოდუნ-ახჩა, თათ. ოდუნ-შეშა, ახჩა —
ფული. ოთუნახჩა — საბალახო ფული.
ო ი მ ა ხ ი , სპ. ოიმაყ — ნაწილი ხალხისა ანუ სოფლისა
ერთის გვარეულობისა.
ო ლ ქ ა (ჯაღათურად ოლქა) — ნახე ელი.
ო ქ მ ი , არბ. ჰოქმ — ხელმწიფის ბრძანება წერილით; მიწერი-
ლობა; რესკრიპტი.

პ
პ ა ტ რ ო ნ ი — როდესაც სამეფო გვარეულობისა ხმარობდა ამ სიტ-
ყვას, ნიშნავდა თვით მეფეს, ანუ მეფის მემკვიდრეს, ანუ გამ-
გებელს სამეფოსას.
პ ი რ ი ს - თ ა ვ ი — ასაღები წილი მოსავლისა ანუ სახელმწიფო
შემოსავალისა. მაგალითად ათის-თავი იყო ასაღები ათისაგან
ერთისა. ეს ერთი (მეათედი ანუ ნაათალი) არის პირის თავი.
მ ე პ ი რ ი ს თ ა ვ ე — ზედამხედველი და ამკრეფი პირის-თავისა.
ს ა პ ი რ ი ს თ ა ვ ო — ასაღები წილი პირის-თავის მოკრეფისათვის.
პ ი რ ი ს - მ ე ღ ვ ი ნ ე — ღვინის დამსხმელი.

რ ა ნ ჩ პ ა რ ი — ნახე ლანჩპარი.
რ ა ხ ა თ ი , სპ. რახად — ჯერი, საჯერო, ჯერისა; ჯერით
მისაცემი ან ასაღები. არაბულად ნოვბათ.
რ უ ხ ი , რ უ ხ ე ბ ი — სასახლის დარბაზში ან დარბაზის სანიშინში
(შიგ დარბაზის ბალკონი) ფიცრის და არა მინის ასაწევ-დასაწევი
ფანჯრები, რომლითაც შეუერთებდნენ ერთმანეთს სურვილსა
მებრ, ან გაჰყოფდნენ ორ განსაკუთრებულ ნაწილად მრთელს
დარბაზსა და შიგ მყოფთა.
რ უ ხ უ მ ი , არბ. — სარჩო, სარგო, სახსარი ცხოვრებისა.

ს ა ა უ შ ტ რ ო — ნახე აუშტარი.
ს ა ბ ა ლ ა ხ ე — საბალახო; საძოვრისათვის ასაღები მეცხვარეთაგან გა-
დასახადი.
ს ა ბ ა ქ ი , არბ. საბაყ — წინა, მოთავე, მოწინავე.
ს ა ბ ე ჭ დ ა ვ ი — ბეჭდის დასასმელი გადასახადი.
ს ა გ ა რ ე ჯ ო ა ნ უ გ ა რ ე ჯ უ ლ ი — გრძელი დიდი სქელი ლავაში; აგ-
რეთვე დიდი თორნის პური.
ს ა დ ი ა ს ა ხ ლ ი ს ო , 50 — სადედოფლო კუთვნილი.
ს ა თ ა რ ო — ერთის უღელის ხარით მორთმეული შეშა.
ს ა კ ა ჭ კ ა ჭ ე 84 — ?
ს ა ლ ა რ ო — სადაც გროვდება და ინახება სახელწიფო ხაზინა და შე-
მოსავალი.
ს ა ლ ბ ა შ ი , (თათ. ) — ტივზე. წყლით საზიდავ შეშაზე
ასაღები პირის თავი შეშით ანუ ფულად, მოჭრისათვის ტყეში.
ს ა ლ თ ხ უ ც ე ს ი , სალთუხუცესი, სახლთხუცესი — აბრამადი. ამისის
ჴელისა იყო სამეფო შემოსავალი და გასავალი. ამან უწყოდა წესნი
და რიგნი სახლისა მეფისანი და თათბირობა, და სახასონი მეფისანი
და ჴელის უფალნი ამისა დასახედნი იყვნენ. (ვშტ.) მინისტრი
კარისა და ფინანსთა; министръ двора и финансовъ.
ს ა მ ე ხ რ ე ო — რაც ერთს მეხრეს დღიურიხვნა ერგება მეხრეობისათვის.
ს ა მ ო რ დ რ ო , სამურდრო — ნახე მურდარი
ს ა ნ ა ვ რ ო ზ ო — საახალწლო.
ს ა პ ა ლ ნ ე — აქლემს, ცხენს, ჯორს რაც ჰკიდია ერთად შეკრული;
ღვინოზედ ითქმის 140 თუგამდე.
ს ა პ ა რ ა ვ ი — ბარკლებ შუა ადგილი, საცა ცური და საშვილოსნოა.
ს ა რ დ ა რ ი , სარდალი — სპ. სარდარ — მოთავე, თავი ერისა
ანუ მხედრობისა. ქართლის სამეფოში ვახტანგის დროს ხუთი
სარდალი იყო. (ნახე სიტყვა დროშა.) პირველ ხანებში საქართვე-
ლოს ისტორიაში ეწოდებოდა მამასახლისი, მერმე მეფობის და-
ფუძნებიდამ ერისთავი; უკანასკნელ საუკუნოებში სარდალი და
ზოგან ერისთავი.
ს ა რ ქ ა რ ი , სპ. — საქმეზე თავს მდგომი; სარქარ-ბაში სარ-
ქრების თავი, უფროსი.
ს ა რ ხ ა თ ი (სპ. სარ — თავი, არბ. ჰად — მხარე) — საზღვარი,
განსაზღვრულება.
ს ა ს ვ ი ა ნ ო , 115, 120, 121 — ?
ს ა ს თ ვ ლ ო — სთვლის დროს მისაცემი გადასახადი. მესთვლე —
სთველში, სთვლის დროს ღვინის დაწურვაზე ზედამხედავი.
ს ა ტ ა მ ა ზ ლ უ ხ ო — ნახე ტამაზლუხი.
ს ა ტ ი კ ი ს - პ ი რ ო — მეტიკის-პირეთ მოხელეობა.
ს ა ტ ყ ვ ე ო ს - ხ ა რ ჯ ი — მოსაკრეფი და გასაგზავნი ხარჯი სპარსეთში
შაჰის მისართმევად.
ს ა უ ლ ღ ა რ ი , მელიქის საულღარი 13 — ?
ს ა უ რ ი — ხარჯი, გადასახადი ფულად ყოველ გვარი ანუ შაჰისა-
თვის მისართმევად. მესაურე — საურის მკრეფელი. — მეფის სვიმო-
ნის (1558-1600 წ.) წერილშია: :გიბრძანებთ მესტუმრენო,
ჩვენ მაგიერად ქალაქის ტარუღათა, მელიქ-მამასახლისთა და მო-
საქმეთა, ასრე მოიხსენეთ ... რაც სვეტი ცხოვლის ყმა იყოს...
მათს მოსაქმეთ დაანებეთ, რომ სვეტი ცხოველს ემსახურონ და
ნურაფერს... სთხოვთ, ნურც არას აქნევინებთ ერთის სათათროს
საურის მეტსა. (Акты Арх. К. т. 1).
ს ა ქ ვ რ ი ვ ო — ქვრივის კაცის დაქორწინებაზე გადასახადი ბატონის ან
ეკლესიის სასარგებლოდ.
ს ა ყ ა , არბ. — წყლის მომტანი, მერწყული.
ს ა ყ ა თ ი — სავაჭრო საქონელს, რაც სასმელ-საჭმელი არ არის, ეძახდნენ საყათის საქომელს:
აბრეშუმეულს, სანელებელს, რაც
პატარა, შვიდ გირვანქა ნახევრიან სასწორზე აიწონება.
ს ა ყ ო რ უ ღ ო — საძოვრად დაცული ადგილი.
ს ა შ ა რ ბ ა თ ო , საშარბათო ქარხანა — სადაც შარბათი, შაქარი, საჭ-
მლის მასალა ინახება და სადაც ამის მოხელენი არიან.
ს ა ჩ ე ქ მ ე — პირველ დაქორწინებაზე გადასახადი საქმროსაგან.
ს ა ხ ა ს ო , (არბ. ხას — საკუთარი) — მეფის საკუთარი, აგრეთვე
სახელმწიფოს კუთვნილი.
ს ა ჴ ე ლ ო — რაც საქმე ანუ გასამგებლო ექვემდებარება მოხელესა;
თანამდებობა.
ს ა ჴ ი ზ ი , საჴიზი თხა 76 — ?
ს ა ჯ ე რ გ ო , სპ. ჯარგა — რიგად, ჩარიგებით მყოფთათვის.
ს ე ი ს ხ ა ნ ა — ადგილი, სადაც საწინაო ყოჩი თხა ინახება.
ს ე რ ი — სადილი კრებით.
ს ე ფ ე — მეფის ჩამომავალი, დიდებული, საპატიო.
ს ი კ ი ლ ა — სამი მისხალი (золотникъ) და ერთი მესამედი.
ს ი ქ ა , სპ. სიქქა — წარწერა ფულზე.
ს ი ქ ა ქ უ ნ ი — ფულზე წარწერის გამომყვანელი.
ს ო ი ბ ა თ ი ა ს ა უ ლ ი — მანდატური (ვშტ.) არბ. სოჰბათ-
მუსაიფი, იასაული — გზირი, (ნახე მანდატური.) ნამდვილ
ვგონებთ უნდა საჰიბ-იასაული — თავი იასაულებისა.
ს პ ა ს ა ლ ა რ ი — სპასპეტი, მხედართ მთავარი (ს. ო.) სპასალარი
ანუ სპასპეტი — ამისნი ჴელისანი იყვნენ ყოველთა სავაზიროთა
თათბირთა პირველობა და ყოველთა ერისთავთა უხუცესობა. ესევე
შეჰკრებდა ლაშქართა და ხარკსა სამეფოსა და ერისთავთა მიერ
ყოველთა საბრძანებელთა. (ვშტ.) სპ. საფაჰ-სალარ —
სპის თავი, მხედართა თავი.
ს პ ე ტ ო ბ ა . ნახე შპეტი.
ს ტ ი ლ ი — წონა ჩვენს დროში სამი მერვედი (3/8) გირვამქისა ანუ
36 მისხალი, ან სამის კვერცხის წონა. აბრეშუმს საქართველოში
დღევანდლამდე სტილით (სამის კვერცხის წონით ვაჭრობენ.)
ს უ ბ ა ო ბ ა — (თათ. სუბაი — მარტო) მარტოობა.
ს უ ფ რ ა ქ ე შ ი , სპ. — სუფრის გამშლელი, ჩაჩნაგირი.
ს უ ფ რ ა ჯ ი , (ნამდვილ სუფრაჩი) — ჩუნჩერახი; ამის ჴელისა იყო
მზარეულთ უხუცესნი, მეტაბლენი, მზარეულნი, მეპურენი, მერ-
წყულენი, მგოსანნი, მემწყობრენი, ბუკთა, ტაბლაკთა და სხვათა
მცემელნი. (ვშტ.)
ს უ ხ ტ ი , თათ. სუხთა — შაგირდი, მოწაფე.

ტ ა მ ა ზ ლ უ ხ ი, (თათ. დამაზლუყ — ნებაყოფლობით შე-

საწირავი ან თხოვნით შეკრება შესაწირავისა ძროხით თუ ცხვრით,
როდესაც შეუძლებელ ღარიბს ნახირის ან ფარის მოშენება უნ-
და) — საკლავად გამოკვებილი.
ტ ა რ უ ღ ა , სპ. დარუღა — ზედამხედველი ხორაგის ვა-
ჭრობაზე. ტფილისში ამ მოხელეს ნაცვალი ეწოდებოდა.
ტ ო გ უ ნ ი — მაღალი საჯდომი მოკლებული (ს. ო.)
ტ უ თ ხ უ ჩ ი , ტუხტუჩი, თათ. დუთღუჩი — შემნახველი,
მჭირავი.

უ ზ ბ ა შ ი , თათ. ჲუზბაში — ასის თავი, ჯარის კაცის

უფროსი.
უ ლ ა ყ ბ ა შ ი , (სპ. ულაღ — საკიდარი საქონელი: ძროხა,
კამბეჩი და ვირი) — ზედამხედავი ძროხისა და სახედრისა; აგრეთ-
ვე თვითო საქონლის თავზე გადასახადი.
უ ლ უ ფ ა , არბ. ულუჶა — სარჩო, დღიური სარგო; ჯამა-
 გირი ხორაგით.
უ რ ვ ა რ ი ს , ურდუარის ფარჩა — ეხლანდელ ორდუბათში ყოფი-
ლის ქარხნების აბრეშუმეული და ბამბეული ფარჩა.
ფ ა რ ჯ ი ა ქ ი , (სპ. ფანჯ. იექ) — ერთი მეხუთედი, ხუთზე
ერთი.
ფ ა რ ა ვ ა ნ ი — ტბა თრიალეთის მთებთან.
ფ ა რ ე შ თ - უ ხ უ ც ე ს ი , ფარეშთ-ხუცესი — ამის ჴელისა იყო: ფარეშ-
ნი, ნოხნი (გრძელი ორხონი), კარავნი, ოთახნი, მნათენი და
სრა-ფარდაგნი (სამეფო დარბაზის კედლის შესამოსი ფარდა),
ფარდანი და მნენი (მსახურნი) მისნი და მერწყულნი (ვშტ.).
ფ ა რ ე შ ი , (არბ. ჶარრაშ — მსახური, მოსამსახურე) — მსა-
ხური სახლის მორთულობისა. პირის-ფარეში — ჩაცმა-დახურვის
მშველელი მსახური.
ფ ა რ ე შ ხ ა ნ ა — ფარეშების კრება, ბინა სადაც არიან ფარეშები ან
სადაც ინახება საფარეშო ავეჯი და მოსართავი.
ფ ა რ ე შ ხ ა ნ ი ს ტ ა რ უ ღ ა — ფარეშხანის უფროსი.
ფ ა რ ჩ ა , თათ. ფარჩა — ქსელი, ბამბეული ანუ აბრეშუმეუ-
ლი; აგრეთვე ნაჭერი, მონაჭერი, ნაწილი.
ფ ა ღ ი რ ი , ფახირი, არბ. ჶაყირ — ღარიბი, გლახაკი.
ფ ა ც ე რ ი — თევზის დასაჭერად მდინარე წყალში ჩათხრილი ორ-
მო, ან გოდორი. ზემოდამ ახურული ფიჩხით, რომელსაც გზა
აქვს დაყოლებული თევზის ჩასასვლელად.
ფ ე შ ქ ა შ ი ს თ ა ვ ი ლ დ ა რ ი — მოხელე, რომელსაც აბარია მორთმე-
ული ძღვენი.
ფ ე შ ქ ა შ ი ს ქ ა რ ხ ა ნ ა , (სპ. ფეშქაშ — ძღვენი, მოსარ-
თმევი; ქარხანა — ადგილი სამუშაო, ზავოდი, ფაბრიკა) —
ფეშქაშის შესანახი სახლი, ადგილი.
ფ ე შ ქ ა შ ნ ი ვ ი ს ი , (სპ. ნივის-დამწერი) — ფეშქაშის დამ-
წერი.
ფ ი ს ო ს ი — ნახე ფუსუზასი.
ფ ი შ ქ ა რ ი , (სპ. ფიშაქარ, ფიშა-წინა, ქარ-მოსაქმე) — ხე-
ლოსანი, პირველი ხელ ქვეითი ოსტატისა; подмастерье.
ფ ლ უ რ ი — ორის შაურის წონა ოქროს რომ მისი დაღი აჯდეს,
ერთი ფლური არის, (ვხტ. ნახე დამატებაში)
ფ ო ხ ა ლ ი — საწყაო ხუთი ლიტრა ანუ 45 გირვანქა.
ფ უ ს უ ზ ა ს ი , სპ. ფიზუს — რკინის ანუ სპილენძის
ფიალა ჭრაქისა. აქ ვგონებთ უნდა ნიშნავდეს ზარაბხანაში მო-
საქმე ხელოსანს, რომელიც ჭრაქის ალს უბერავს და ასწორებს
ოქროს ან ვერცხლს ჭედვის დროს.
ფ უ შ ტ უ ქ უ ნ ი , ბუშთუქუნი, აპ. — მეშველი, მშველელი.

ქ ა ნ ა რ ა , სპ. — ქჲარრანაჲ — საყვირი, ბუკი მომცრო.

ქ ა რ ხ ა ნ ა სპ. — ადგილი ანუ სახლი სადაც რაიმე დიდი
სახელოსნოა ან სასმელ-საჭმელი, ინახება; ზავოდი, ფაბრიკა.
ქ ა რ ხ ნ ი ს - ნ ა ზ ი რ ი — ნახე ნაზირი.
ქ ა ფ ა ნ ჩ ი , ქაფანაკჩი — ქაფანაკჩი სოფელია დემურჩი ყასანლუს ახ-
ლოს.
ქ ა თ ხ უ დ ა , სპ. — სახლის თავი, პატივცემული კაცი.
ქ ე შ ი კ ი , სპ. — მცველი, ყარაული. ქეშიკოშა — მცველობა.
ქ ე ჩ ა ბ ა შ ი , თათ. ქეჩიბაში — თხის თავზე გამოსაღები.
ქ ი ლ ი ფ თ ა რ ი — სალაროთ მოლარე.
ქ ი რ მ ა ნ ი — სპარსეთის ქალაქი და პროვინცია სამხრეთ-აღმოსავლე-
თის მხარესა, ავღანისტანის სამზღვართან ახლოს მდებარე.
ქ ო დ ა ვ ი , თათ. — ერთის ადგილიდგან მეორეზე გადას-
ვლაზე ხარჯის აღება.
ქ ო ს ა ლ ა , სპ. გუსალა — ხბო.
ქ ს ა ნ ი — ორი თუხტი და თუხტის ნაოთხალი (ს. ო.) 113 9/48 მის-
ხალი. ჩვენს დროს იმერეთში 72 მისხალი ანუ ¾ გირვანქისა;
ქ უ ზ ა ხ ა ნ ა — თიხის ჭურჭლის გამოსაწვავი ქურა.
ქ უ მ ი , თათ. ქუმ — ფიცრები ან ლასტი დადგმული თუთის
ფურცლის დასაყრელად აბრეშუმის ჭიისათვის. აგრეთვე აბრე-
შუმის ჭიის მოშენება.

ღ ა ლ ა , ( არბ. ღალლა — ხორბალი, სიმინდი და სხვა პურის

,არცვლეულობა) — პურით გადასახადი.

ყ ა ბ ზ ი , არბ. ყაბზ — კვიტანცია, ბარათი მიცემული აღებუ-

ლისათვის.
ყ ა ბ ი — ჭურჭელი, სპილენძის ან საქსონის თეფში მოზდილი.
ყ ა დ ა ღ ა — (არბ. ) — აკრძალვა, გაფრთხილება.
ყ ა ვ ა ჩ ი — ყავის გამკეთებელი და მიმრთმევი.
ყ ა თ ა ლ ი , ყათაღი, (ჰყათალი) 33 — ? (ყათა — გათავება.)
ყალათი, არბ. ღალათ — შეცდომილება, შეცდომა.
ყ ა ლ ა ნ ი — ბეგარა(ს. ო.) სპ. ყალან — დარჩენილი რისამე, მო-
ნარჩენი; დარჩენილი წილი ხარჯისა; недоики.
ყ ა ლ ი ო ნ -ყორჩი — ყალიონის მსახური.
ყ ა ნ დ ა ა რ ი , ყანდაჰარი — ქალაქი და პროვინცია სამხრეთ ავღანისტა-
ნისა. ყანდაარის ქალაქი მდებარებს ქირმანის ქალაქიდამ 800 ვერს.
ყ ა ფ ა ნ ი — დიდი სასწორი; ყანთარი სავაჭრო ადგილს მეიდანზე
გამართული, რომლისაგან შემოსავალი იჯარით ეძლევა.
ყ ა ფ ი ჩ ი , თათ. ყაფუჩი — კარებთან მდგომი ყარაული, და-
რაჯი, მეკარე. ყაფიჩბაში — მეკარე დარაჯების თავი, უფროსი.
ყ ო ლ - ბ ე გ ი — უფროსი მსახურებისა.
ყ ო რ ა ი ა ს ა უ ლ ი — იასაულების თავი.
ყ ო რ ჩ ი — სპ. — მსახური.
ყ ო რ ჩ ი ბ ა შ ი — მსახურთუხუცესი; ამის ხელისა იყვნენ სალაშქრო
 საჭურველისა და იარაღისა მსახურნი და ციხე-ქალაქთა მცველნი
სპანი მეფისანი (ვშტ.).
ყ უ ლ ა რ ა ღ ა ს ი — მონათა უხუცესი; ამის ჴელისა იყო ყოველნი მე-
ფის როქის (ჯამაგირით დაჭერილი) სპანი, თვინიერ ციხე-ქა-
ლაქთა. (ვშტ.) ვშტთ (მოლაშქრეთ) მთავარი. (ერთი ვარიანტი
ს. ო. ლექსიკ.).
ყ უ ლ ი — ნახე ყულუხჩი.
ყ უ ლ უ ღ ი , თათ. ყულალუე — სამსახური, მსახურება.
ყ უ ლ უ ხ ჩ ი , თათ. — მოსამსახურე, მსახური; მონა.
ყ უ რ ს ი , არბ. ყურს — მრგვალი, კოშტი რაიმე ფხვნილის
ანუ მაგარის მასალისა: პური, გინდა ვერცხლისა ანუ სხვა მე-
ტალისა; აგრეთვე სამრგვლე მზისა, მთვარისა.

შ ა თ ი რ ი , არბ. შათირ — ჩქარი მოსიარულე, ხელმწიფის

წინ მავალი ჯოხითა; შათირები გზას ხსნიან გასავლელათ.
აგრეთვე შიკრიკი.
შ ა მ - ქ ა ბ ა ბ ი — წინა ღამის შემწვარი ხორცი ნადირისა ანუ სხვა;
აგრეთვე დანაყილი შემწვარი ხორცი.
შ ა ნ ი შ ი ნ ი , სპ. შაჰნიშინ — მეფის (შაჰის) საჯდომელი
სადმე ადგილი ანუ დარბაზი. — შ ა ნ ი შ ი ნ ი ს დ ე ვ ა ნ ხ ა ნ ა — მე-
ფის სამდივნოდ, სარჩევად დანიშნული დარბაზი. შანიშინი ერქვა
ძველებურ საქართველოს დიდსა და მაღალ დარბაზებში ერთს
მხარეზე გალლერეას, ანუ ერთს კუთხეში გაკეთებულს ბალ-
კონსა, სამი ოთხის ადლის სიმაღლეზე, რომელსაც გარს
ჰქონდა ჩამოსაშვები რუსები და ასასვლელი კიბე (გალერეას
შიგ კედელში დაყოლებული და ბალკონს — მისადგმელი ხისა). აქ
მაღლიდამ დასახედავად ავიდოდნენ, ან ახალ დაქორწილებულ მე-
ფე-პატარძალს დააძინებდნენ.
შ ე ი ს ე ვ ა ნ ი , შაჰისევანი, შაისევანი, სპ. თათ. შაჰ-
სევან — მეფის (შაჰის) ყვარებული. ვგონებთ უნდა ნიშნავდეს
დასტურლამალში შაგისათვის გასაგზავნ ქალწულ ქალებსა. პი-
რად თქმულება არის ზოგ გვარებში დარჩენილი ამ საგანზე შე-
სახებ მეთვრამეტეს საუკუნის პირველ ნახევრისა, რომ ტფილი-
სის მოქალაქეთა ოჯახებისაგან შვიდ-წელიწადში ერთხელ ოთხს
(თუ ოთხ წელიწადში ერთხელ შვიდს) ლამაზ გასათხოვარ ქალ-
წულ ქალს, არა უმეტეს 13-15 წლისას, მოაგროვებდნენ მე-
ფის მოხელენი და გაუგზავნიდნენ ყეენს. გორის გამოსაღებზე
20 გვერდზე ნათქვამი შეიძლება ესევე აიხსნას, შეიძლება ისეც
აიხსნას, რომ შაჰის მისაცემად ისეთ საგნებზედაც დაიდვას
გამოსაღებიო, რომელიც უამისოდ ყოველთვის თავისუფალი უნდა
იყოს რაიმე ხარჯისაგან: ხიდი, სახლი, ბაღი და სხვა.
შ პ ე ტ ი , სპეტი — ზედამდეგი, ზედამხედველი. შპეტობა, სპეტო-
ბა — ზედამდეგობა, ზედამხედველობა.
შ ე ს ტ რ ა ნ გ ი — ფლავის თავი შემზადებული ერბო-კვერცხით და
 ხახვით, აგრეთვე ზოგჯერ ერბოში მოხრაკულ ხახვს უმატებენ
მჟავეს რასმე: ძმარს, ალუჩას ან შვინდს და სხვა.
შ ი გ ა მ დ ე გ ი — 15, 78-?.
შ ი შ ლ ი გ ი , თათ. — მეცხვრის საკლავი (ს. ო.) აგრეთვე ბევრის რი-
სამე მყიდველს გარიგებულზედ მეტს ტასაც ვაჭარი დაუთმობს
ფეშქაშად.

ჩ ა ლ თ უ კ ი — ბრინჯი კან გაუფცქვნელი.

ჩ ა რ ე ქ ი , სპ. ჩარექ — ერთი მეოთხედი. მეოთხედი ლიტრისა,
2 ¼ გირვანქა; ღვინის საწყაოს თუნგის მეოთხედი.
ჩ ა რ ფ ა - ნ ა ზ ი რ ი , სპ. — ოთხფეხა ზედა ზედამხედ-
ველი.
ჩ ე ლ ი ე ქ ი , ჩიელი იექი, სპ. — ერთი მეორმო-
ცედი ნაწილი.
ჩ ე ფ ი ჩ ი , ჩებიჩი — პატარა თხა; ციკანი, თიკანი, წალი.
ჩ ი ნ ბ ა შ ი — (ვგონებთ შერყვნილია; უნდა წარმოსდგებოდეს თათ.
ბ ბიჩინჩი-მომკალი, ბაში — თავი.) — მომკლების
თავი.
ჩ ო ბ ა ნ - ბ ე გ ი — (თათ. ჩობან — მწყემსი, მეცხვარე.) მწყემსების თავი,
უფროსი მოხელე, რომელსაც აბარია მწყემსების ანგარიში.

ც ა ლ ი — რაც ცხენს, სახედარს, აქლემს ან ჯორს საპალნეთ ჰკიდია,

ამ საპალნის ნახევარი, ან მოზდილი ნაწილი საპალნისა, ცალკედ
შეკრული.

წ უ რ წ უ მ ა — ალთაფა; ლულიანი წყლის ჭურჭელი.

ხ. ჴ

ჴ ა რ - მ ა რ ჩ ი ლ ი 18 — ?
ჴ ა რ ა ფ ი 51 — ?
ხ ა ს ა დ ა რ ი , ჴასადარი — მეფის საკუთარი მოხელე.
ხ ა ს ქ ი - გ ი ნ ი 34 — ?
ჴ ე ვ ი ს - თ ა ვ ი 75 — ? მოსამართლე.
ჴ ე ლ ი ს - უ ფ ა ლ ი — სახელმწიფო სამსახურის მოქმედი და უფლების
მქონებელი, მოხელე.
ჴ ე ლ მ წ ი ფ ე — უკანასკნელ საუკუნებში საქართველოში ეწოდებოდა
სპარსეთის შაჰს და ოსმალეთის ხონთქარს; ჰქონდა მნიშვნელობა
სიტყვისა: კეისარი, იმპერატორი.
ჴ ე ლ ჯ ო ხ ი ა ნ ი — მეფის კარზე ეზოში მდგომი დარაჯი, მოყარა-
 ულე.
ხ ო ჯ ა , არ. — მოძღვარი, მსწავლებელი. მაჰმადიანთა
მღვდელი. აგრეთვე საჭურისი, მაჰმადიანთ სამეფო არამხანის ზე-
დამხედველად საყენებული.
ხ უ რ ო თ - მ ო ძ ღ ვ ა რ ი ; ხარაიდარი — ამის ჴელისა იყო სრულიად
ხელოსანნი და შენობა სასახლეთა და ეკლესიათა, ჴიდთა ფუნდუკ-
თა (ქარცასლათა); მწერალნი იყვნენ, რომელნი სწერდნენ შემოსა-
ვალსა და წარსაგებელსა ყოველთავე და ტაძართა და სხვათა. (ვშტ.).

ჯ ა ბ ა დ ა რ ი სპ. — ზედამხედველი ჯაბახანისა, არსენალისა.

ჯ ა ბ ა ხ ა ნ ა , სპ. — სადაც ამზადებენ და აკეთებენ თოფის
წამალს, ტყვიას (გულას), თოფს, ზარბაზანს და სხვათა; არსე-
ნალი.
ჯ ა ნ ი შ ი ნ ი , სპ. ჯანიშინ — მოადგილე, მონაცვლედ მჯდო-
მი; ხელმწიფის მოადგილედ მჯდომი გამგებელი; намѢстниуъ.
ჯ ა რ ი მ ა , არბ. — გადასახადი დანაშაულობისათვის; штрафъ.
ჯ ა რ ჩ ი , სპ. — მაღლად ყვირილით მძახებელი მოხელე სა-
ხალხოდ გამომცხადებელი მთავრობის განკარგულებისა. («კაცებს
დააძახებენ»).
ჯ ე ლ გ ა — ნახე ჯერგა. (ჯულგა — მინდორი სწორი).
ჯ ე რ გ ა , არბ. ჯარგა — წყობა, რიგი; აგრეთვე მოწყობილი
კრება, გუნდი, დასი.
ჯ უ მ ა ლ ი , არბ. ჯუმალ — ჯამი; სრულად შეკრებით უკლებ-
ლად გამოანგარიშებული რიცხვი: сумма, итогъ.

ჰ ა ვ ა ი ა , (თათ. ჰავაი — ჰაერი) — მუქთად, უფულოდ; ქარვას-

ლებში მომტანისაგან წვრილად მყიდველი, რადგანაც ნაკლებ ფასად
ყიდულობს, კართან ერთმევა მცირე გადასახადი — ჰავაია, რო-
მელსაც ქარვასლის მოიჯარადრე იღებს თავის სასარგებლოდ.
ჰ ა მ ა ს ა ლ ა , ანასალა, არბ. — საყოველ წლეო, სა-
მუდამოდ ქონება რისამე; სამუდამო ჯამაგირი.
ჰ ა ს ი ლ ი , არბ. ჰასილ, ჰასალ — ჯამი; ჯუმალი, სარ-
გო, მისაღები.
ჰ ი ა ლ ა თ ი — ნახე აჰიალათი.
ჰ ყ ა თ ა ლ ი , ყათალი, ყათაღი 33 — ?
 რიცხვის და ფულის ანგარიშის ასონი

მ კ მ. კ
+ ¼ რ 100 ე ერთი ფული „ 1/21 ჭ ხუთი 5 „
0 1/2 ს 200 ი ორი ფული „ 1 მინალთუნი 6 „
ა 1 სნბ 252 კ ერთი ბისტი „ 2 ს ექვსი მინალთუნი 7 „
ბ 2 ტ 300 ლ ექვსი ფული „ 3 კ შვიდი 8 „
გ 3 შ 400 მ ორი ბისტი „ 4 მინალთუნი 9 „
დ 4 ფ 500 ნ ერთი შაური „ 5 ჯ რვა მინალთუნი 10 „
ე 5 ქ 600 ჲ სამი ბისტი „ 6 ჰ ცხრა მინალთუნი 20 „
ვ 6 ღ 700 ო თოთხმეტი ფული „ 7 ოა ერთი თუმანი
ზ 7 ყ 800 პ ოთხი ბისტი „ 8 ობ ორი თუმანი
ჱ 8 შ 900 ჟ თვრამეტი ფული „ 9
თ 9 ჩ 1,000 რ ორი შაური „ 10 სათვლელი ასო (1 და 2
ი 10 ც 2,000 ს ერთი აბაზი „ 20 სვეტის) თუ ამ ნიშანში
ია 11 ცმ 2,040 ტ ექვსი შაური „ 30 ზის, თუმანს ნიშნავს და მის
ით 19 ძ 3,000 უ ორი აბაზი „ 40 მარჯვენა ასო — მანეთს ან კა-
კ 20 წ 4,000 ფ ათი შაური „ 50 პეიკებს. რადგანაც სტამბაში
კგ 23 ჭ 5,000 ქ სამი აბაზი „ 60 არ იყო. ჩვენ ხან ვიხმარეთ
ლ 30 ხ 6,000 ღ თოთხმეტი შაური „ 70 ფრჩხილი «)» რომლის მარ-
მ 40 ჴ 7,000 ყ ოთხი აბაზი „ 80 ჯვენის ასოები მანეთს და კა-
ნ 50 ჯ 8,000 შ თვრამეტი შაური „ 90 პეიკებს ნიშნავს და მარცხე-
ჲ 60 ჰ 9,000 ჩ ერთი მინალთუნი ნისა თუმნებს; ზოგჯერ ვი-
ო 70 ჵ 10.000 (ან მილანთული) 1 „ ხმარეთ თუმნის წინ ეს ასო
პ 80 იჱჩ 18.000 ც ორი მინალთუნი 2 „ ო, და მანეთი და კაპეიკები
ჟ 90 რჩ 100.000 ძ სამი მინალთუნი 3 „ მის მარჯვნის ასოს დავა-
ჟთ 99 ჵჵ 1,000,000 წ ოთხი მინალთუნი 4 „ შორეთ.

ფულის განმარტება

(ვახტანგ მეფის სამართლიდამ, კარი თეთრის გარიგებისა,

მუხლი 16.)
„ახლა ჩვენი ჟამის თეთრი ეს არის და ასრე იანგარიშების:
4 ხაშხაშის მარცვალი 1 ფ ე ტ ვ ი ს მარცვლის წონა არის,
4 ფეტვის მარცვალი 1 ქ ე რ ი ს მარცვლის წონა არის. 4 ქერის
მარცვალი 1 ც ე რ ც ვ ი ს მარცვლის წონა არის. 4 ცერცვის მარ-
ცვალი 1 დ ა ნ გ ი არის. ერთს ცერცვის მარცვალს ყ ი რ ა თ ი ც
ჰქვიან. 6 დანგი გინა 24 ყირათი 1 მ ი ს ხ ა ლ ი იქნების. 1 მის-
ხალი ო რ შ ა უ რ ნ ა ხ ე ვ რ ი ს წონა არის. ორშაურს ყიზილბაშნი
უზალთუნს ეძახიან; ურუმნი და ფრანგნი თინგირს ეძახიან. 4 შა-
ურს ა ბ ა ზ ი ჰქვიან; ფრანგნი თულთს ეძახიან. 5 აბაზი 1 მ ი -
ნ ა ლ თ უ ნ ი არის. 3 აბაზი 1 მ ა რ ჩ ი ლ ი არის. 10 მინალთუნი
1 თ უ მ ა ნ ი არის. და ეს ერთი თუმანი 16 მარჩილი და 2 აბაზი
იქნების. 30 თუმანს ურემნი 1 ქ ი ს ა ს ეძახიან. 3 შაურს ფრან-
გნი რ უ ბ ს ეძახიან. ორის შაურის წონა ოქრო, რომ მისი დაღი
აჯდეს, ერთი ფ ლ უ რ ი არის. ამ ფლურის ფასი დრო არის შვიდ
აბაზად ფასობდეს, დრო არის შვიდ აბაზ-უზალთუნად იყოს, ხან
ერთ შაურ ნაკლებადაც იქნების.

კოკისა და კოდის განმარტება

(ვახტანგ მეფის სამართალი, კარი ვალისა, მუხლი 120, 121

122, 123 და 124.)
ადგილი არის კ ო კ ა 8 ლიტრა არის, ადგილია 10 ლი-
ტრიანია, ადგილია 12, ადგილი არის 16, ადგილია 24 ლიტრიანია.
პური — ადგილია კ ო დ ი 8 ლიტრიანია, ადგილია 10, იქნების
რომე 12 ლიტრიანიც იყოს. ქ ე რ ი — ადგილია კ ო დ ი 8 ლი-
ტრიამია, ადგილია 10, ადგილია 12 ლიტრიანი იყოს. ფ ე ტ ვ ი
კოდი იქნების 10, 12, მეტიც და ნაკლებიც.
აწ ეს მოგახსენოთ, ლიტრა რა არის, ან კოდი და ან კოკა:
3 მინალთუნისა და 10 შაურის წონა 1 ს ტ ი ლ ი არის. 5 სტილი
1 ჩ ა რ ე ქ ი არის, 4 ჩარექი 1 ლ ი ტ რ ა არის.
აწ ვისაც გინდათ, ამ თეთრის წონაზე ამისთვის მოგახსენებ —
ერთი ლიტრა რამდენის ხაშხაშის გინა ქერის მარცვლის წონა არის, —
იმას შეიტყობთ.

საძიებელი შინაარსის რიგით

(სულხან მდივნის დედნისებრ)

დედნისებრ)

რომელ თავთანაც არის მოხსენებული (ჩამატებულიო) — ნიშნავს რომ

ის თავი დედანში შემდეგ ჩაწერით ჩამატებულია, რომელსაც ანბა-
ნის ასოები უზის — ჩაყოლებით ასოებიანი თავები ერთს თავად
არის შეერთებული, ანუ დაბეჭდილი ერთი თავი იმდენ თავად არის
დაყოფილი, რამდენიც ანბანის ასო უზის.

აჰა შენ ყოველთა მბადო (შესავალი ვახტანგ მეფისა) . ა 3

კარი პირველი. ყოვლისა ჴელჯოხიანისა და მათის სარგოსი კჱ 14
სოიბათ იასაული . . . . . . ბ 4
ყორიესაული . . . . . . . რპთ 89
მემანდრები . . . . . . . პთ 51
კარის ყაფიჩი . . . . . . . პგ 46
ჯარჩები . . . . . . . სკა 106
ყაფიჩები . . . . . . . რჟ 89
იასაულები . . . . . . . ობ 42
მუშის ათის-თავი და ბატონის ჯარიმა . . . ოგ 42
ყულარ-აღასი . . . . . . სბ 94
ალანდრები . . . . . . . ვ 4
მეთოფეთ უზბაშისა და მეთოფეთ რიგი ასრე გვიბრძანებია პე 48
ჯილავის მეთოფები . . . . . . რია 62
ქორის ბაზიერი . . . . . . ლ 15
შავარდენის ბაზიერი . . . . . სგ 95
გავაზის ბაზიერი . . . . . . ლზ 19
ქორის მებადური . . . . . . ჟბ 52
საზანდრები . . . . . . . რკთ 68
სალაროს ნაზირის თაბუნი . . . . . რიე 64
მოლარე . . . . . . . რივ 64
მკერვლები . . . . . . . პჱ 51
მერიქიფე . . . . . . . ჟდ 53
აბდრები . . . . . . . გ 4
ყალიონ ყორჩები . . . . . . რჟბ 90
ყავაჩები . . . . . . . რჟგ 90
ფეშქაშის მოჴელენი . . . . . . როჱ 84
საჯაბადროს მოჴელენი . . . . . რლა 68
საფარეშოს მოჴელენი . . . . . რლ 68
ნარარახანის მოჴელენი . . . . . რკა 66
სუფრაქეში . . . . . . . რლე 69
ა) სამზარეულოს მოჴელენი. ბ) მზარეულები . . რლვ 70
ა) საღვინის მოჴელენი. ბ) მეღვინე . . . . რლზ 70
მეტიკის-პირები . . . . . . რლჱ 70
საშარბათოს მოჴელენი . . . . . რლთ 71
სააუშტროსი . . . . . . . რმ 71
სათეფშოსი (ესე იგი სათეფშოს რიგი ანუ გარიგება) . რმა 71
მესაკლავე . . . . . . . ჟ 52
საამბარდნოსი . . . . . . რმბ 71
საზინდროსი . . . . . . . რმგ 71
აჯილღის ბარება (ჩამატებულია) . . . . კვ 12
ა) აჯილღის შიგამდეგი . . . . . ე 4
ბ) და ზინდრები . . . . . . დ 4
მეჯინიბენი . . . . . . . ჟგ 52
შათირები . . . . . . . სდ 95
მეჯოგენი . . . . . . . ჟა 52
კარი სასახლეების რიგისა . . . . . რჲგ 77
მუშამბის სახლის რიგი . . . . . ჟვ 54
ტოგუნის რიგი . . . . . . რჲზ 81
ალაყაფის აივანი . . . . . . ჱ 5
ალაყაფის შუა სახლის რიგი . . . . . ზ 5
ახალის სახლის რიგი . . . . . თ 5
შანიშინის დივანხანისა . . . . . სე 95
მოჴელენი როგორ უნდა მოიქცენ . . . . სე 53
ყველისა . . . . . . . რჟდ 90
მწვანვილისა . . . . . . . რთ 61
ხილისა . . . . . . . სიზ 105
ჴმელი თევზისა . . . . . . სით 105
ზუთხისა . . . . . . . ჲჱ 40
დიდი ბადისა . . . . . . . მე 23
ნავიტიკისა . . . . . . . რკ 66
ორაგულისა . . . . . . . რკგ 66
შაქრისა . . . . . . . სზ 96
ვარდის წყლისა . . . . . . ნზ 31
ძმრისა . . . . . . . სიდ 103
ისრიმისა, (ვარიანტი 103 სტ. 12) . . . . „ 155
მურაბისა . . . . . . . ჟჱ 55
ბოშყაბისა . . . . . . . ლგ 16
პურისა . . . . . . . რმზ 72
ჭამის ღვინისა . . . . . . სიე 103
თუშმლების ყადაღა . . . . . . ჲგ 34
თარხნების რიგი . . . . . . ჲდ 34
ქოდავის რიგი . . . . . . რპდ 86
კონისა . . . . . . . ოზ 43
ყაბების რიგი . . . . . . რჟე 90
უმის და მოხარშულის ძროხის საწესოს მიცემა . . როე 83
მოხარშულის . . . . . . როვ 84
ა) დაკლულის ცხვრისა . . . . . მვ 24
ბ) ტყავისა . . . . . . . რჲჱ 81
ა) მდივანბეგის გარიგებისა . . . . . რ 56
ბ) სამდივანბეგო აიღება . . . . . რა 58
ა) ბოქოულთ ხუცობის სარგო . . . . ლდ 16
ბ) დანისტრად სამსახურისა . . . . ჲ 32
დავთარხანის იასაულებისა . . . . მზ 24
ქართლის აწერისა . . . . . . კზ 13
საურისა . . . . . . . რმჱ 73
კოდის პური . . . . . . . ოთ 44
საბალახისა თუ როგორ აიღებენ . . . . რმთ 73
პირის-თავისა თუ როგორ აიღებენ . . . . რკვ 67
ნახირის თავს თუ როგორ აიღებენ . . . . რიზ 65
სამასპინძლოს შეწერისა . . . . . რნ 73
საამილახოროს კოდის-პური . . . . რნა 74
ქსნის ერისთვის მამულისა . . . . რპ 84
მუხრანის კოდის-პურისა . . . . . რგ 60
საციციანოს კოდის-პურისა . . . . რმგ 74
საბარათაშვილოს კოდის-პურისა . . . . რნბ 74
სომხითის კოდის-პურისა . . . . . რნდ 74
სომხითის მოურავის-სარგო . . . . . რნდ 75
ჴევის თვების რიგი . . . . . . სკ 105
ფუტკრის რიგი . . . . . . როზ 84
ურბნისის რუს გამოღებისა . . . . . როდ 83
გზების შენახვისა . . . . . . მბ 22
საფერისცვალებო თევზისა . . . . . რჲბ 77
შავარდნის ბუდეებისა . . . . . სჱ 96
ჯოგისათვის აჯილღის სენახვა . . . . კვ 12
აჯილღის ქერისა . . . . . . ი 6
ზარაფხანის რიგი და ქალაქისა . . . . ჲა 33
ქალაქის მალის გარიგება . . . . . რპა 85
ქალაქის სატყევოსი და ხარჯისა . . . . რპბ 85
ქალაქის აწერა . . . . . . რპგ 86
დუქნის თავი . . . . . . . მდ 23
ყაფნის რიგი . . . . . . . რჟვ 91
ხილის ბაჟი . . . . . . . სიჱ 105
აბანოს იჯარა . . . . . . . ია 6
ტიკის ბაჟი . . . . . . . რჲთ 82
არაყხანის და ჭურჭლების იჯარა . . . . იბ 6
დაბახანისა იჯარა . . . . . . მჱ 24
ყასაბხანის იჯარა . . . . . . რჟზ 92
ჩიელი იექის ბაჟისა . . . . . . სი 100
ტყვის ბაჟისა . . . . . . . რო 82
ჭალის მწვანილის ბაჟი და მინბაშის ბაჟი ქალაქის კარზე . სივ 103
ამილახორისა (ვარიანტ. 104, სტ. 27) . . . „ 155
ბატონის ბაღის წყლისა (ჩამატებულია) . . . კთ 14
გორის გამოსაღები და რიგი და დებულობა . . ლჱ 19
ელის დავთრის პირი . . . . . ნდ 27
ელის კაცი თარხანი . . . . . . ნე 30
ელის ნოქარი მოჯამაგირე ამასალა . . . . იგ 6
ინდოს ლანჩბარი . . . . . . პდ 46
ქოდავის რიგი . . . . . . რპდ 86
ყეენის ფეშქაში . . . . . . რკჱ 67
ოდუნ ხარჯი (მოდუნ ახჩა) . . . . . რკბ 66
სანავროზო . . . . . . . რნკ 75
აღამათი . . . . . . . იდ 7
ყარაის ჯელგა . . . . . . რჟჱ 92
ყარაის კონი (ჩამატებულია) . . . . . რჟთ 92
ტუხტუ . . . . . . . როა 82
ელის ეთაზი — (ნაწილი ნკ თავისა 17, 18 და 19 სტრ.) . ნვ 31
სამს წელიწადში ელის აღწერა . . . . რნზ 75
იათაღის აწერა . . . . . . ოდ 42
ნალ-ლურსმის (ნაწილი ნკ თავისა 20 და 21 სტრიქ.) . ნკ 31
იაღლუჯის საყარაულო საყორუღო . . . ოე 43
მთიდამ ჯანიშინი . . . . . . რი 61
დაბნეული ელი . . . . . . მთ 25
კახური ელი . . . . . . . პბ 46
სახასო სოფელი (გატეხილი ჴიდი) . . . . ჵ 21
შულავრისა და თეთრს. სოფლის გამოსაღები . . სთ 97
ქვემო ბოლნისის გამოსაღები . . . . ლე 17
აღეკის ბატონის გამოსაღები . . . . იე 7
ძაღლ შემნახავ უხუცისა . . . . . რიგ 63
ეკლესიის გამოსაღები . . . . . ნე 31
ა) დურნუკის საბატონო გამოსაღები . . . ნ 25
ბ) დურნუკის მოურავისა . . . . . ნა 25
გ) მამასახლისისა ნაცვლისა ხასადრისა, დურნუკის
პური (ვარიანტი 26 გვ. 1 სტრ.) . . . „ 137
დიღმის გამოსაღები . . . . . . ნბ 26
კავთის-ხევს გამოსაღები . . . . . პა 26
ქვითკირის ლილოს სძეს . . . . . რპე 87
ავლაბრის რიგი და სამსახური . . . . ივ 8
ატენელს კაცს აძეს ბატონის საბალახე . . . იზ 8
ატენის მეზვრეს . . . . . . კა 9
ატენის მოურავის . . . . . . იჱ 8
ატენის ხასადრისა (და მესთვლისა) . . . . ით 9
ატენის ნაცვლისა . . . . . . კ 9
ატენის ბატონის ზვრებისა . . . . . კბ 9
თრიალეთზე სახასო სოფლები . . . . ჲზ 39
ტაშირზედ აიდარბეგის ჴეობის რიგი . . . რობ 82
ტაშირის მოურავისა, ნაცვლისა, ხასადრისა . . როგ 83
აიდარბეგის ჴეობაში აშენებულ სოფლებისა . . კე 12
ყაიყულს რამდენი სოფელი აშენებულია, ან რამდენი
ნასოფლარი, ან რომელი რომლის სამოურავო არის ს 92
ყაიყულის მეფის გიორგის გარიგებული სამოურავოს საქმე სა 93
ყაიყულის გამოსაღების გარიგება . . . . კგ 10
ახალ მოსულის კაცისა (ყაიყულს) გარიგება . . კდ 10
მეითრისა . . . . . . . რვ 60
ფეშქაშნივისი . . . . . . . როთ 60
მერქიფეთ ხუცისა, ქილიფთრისა და მერიქიფეებისა (არა
სწერია რა) . . . . . . რზ 60
ქარხნის ნაზირისა . . . . . . რით 65
ჩარფა ნაზირისა . . . . . . სია 102
ქარხნის მუშრიბებისა . . . . . რიბ 62
მეჯოგეთ ხუცისა და მეჯოგეებისა . . . . რჱ 60
ზაფხულის თავილის ქეშიკისა (ჩამატებული) . . ჲბ 34
სომხითის მელიქის სარგო . . . . . რჲა 77
(ა) ბაზიერთ-ხუცის სარგო და (ბ) მეყორუღისა . . ლე 19
ყეენის საფეშქაშო ტყვისათვის ხარჯი . . . სკბ 107
სომხითს ქორის ბუდე . . . . . რპე 87
ხვნისა და სამეხრეოს გარიგება . . . . მა 21
გუთნის ხვნისა, მისა და ლეწვისა (ჩამატებულია) . . მგ 23
თრიალეთის სოფლების სამზღვრებისა . . . ჲე 36
ციხის ბაღებისა (ჩამატებულია) . . . . სიგ 102
ბრინჯისა . . . . . . . ლბ 15
თრიალური რიგი და გამოსაღები საბატონო და სამოჴელო ჲე 35
კოჟორზედ ტკბილის ზიდვისა ულაყი ასე აწერია . . პ 44
ხასა თავლისა, ბზისა და შიგამდეგთ გარიგება . . ჲთ 40
მეჯინიბების სარგო . . . . . . ოა 42
ზაფხულ თავილის ქეშიკი . . . . . ჲბ 34
სალთხუცის სარგო . . . . . . რნთ 76
მდივნების სარგო . . . . . . პე 49
 ვეზირის სარგო . . . . . . ნთ 32
მუსტოფის რუსუმი . . . . . . რიდ 63
სალაროს ნაზირის სარგო . . . . . რიჱ 65
მოლარეთ ხუცისა . . . . . . რბ 59
სალაროს მუშრიბისა . . . . . . რჲდ 80
სალაროს თავილდრის . . . . . რჲე 80
გერაქიარაღის . . . . . . ლთ 21
მეკოდის პურის რიგი . . . . . ჟზ 54
ღვინის მოსავლის . . . . . . რპზ 87
ცხვრის მოსავლისა . . . . . . სიბ 102
პირის თავისა . . . . . . რკე 67
სახასოს პურის მოსავლისა . . . . . რმე 72
სადიასახლისოსი . . . . . . რმე 72
ვარიანს ხვედიანელისა (ჩამატებულია) . . . ნჱ 32
ბატისა და ქათმისა . . . . . . ლა 15
ერბოს გარიგება . . . . . . ნგ 27
ბრინჯისა . . . . . . . ლბ 15
სარქარბაში და სარქრები . . . . . რლბ 69
ქვემო ქარხნის ნაზირის თაბუნი (არა სწერია რა) . . „ „
ქარხნის იასაულები (მხოლოდ სიაა (19 მხელე) . . „ „
სახაბაზოს მოჴელენი . . . . . რლდ 69

სულხან მდივნის დედანს აკლია ქვემოხსენებული თავები:

თავი — ოვ, გვერდი 43, ოჱ 44, პზ 50, ჟდ 53, ჟთ 56,

რდ 60, რე 60, რკდ 66, რკზ 67, რლგ 69, რმდ 72, რნჱ 75,
რჲ 77, რჲვ 80, ტპჱ 88, რჟა 89, სკ 96, და სრულებით
„დასტურლამალი სადედოფლო“ 109-130 გვ.

შესასწორებელნი შეცთომანი

დაბეჭდილია:
დაბეჭდილია: უნდა იყოს:
იყოს:
სტ.
გვ.

3 7 განკუთვნილსა განკუთვნილისა
– 8 მნათობელის მანათობელისა
– 9 წოდებულის წოდებულისა
– 24 ბოროტ..... პატივი... ბოროტი..... პატივი.....
4 2 მოქმედი მოქმედნი
— 6 აღესრულოს. აღესრულოს,
— 11 ჯილღის შიგამდეგისათვის აჯილღის შიგამდეგისათვის.
7 22 ბა ბი
13 30 ახუ̂ას ახუ̂ას
15 27 ლანჩარიებს ლანჩპრებს
16 11 სარგო და ან ყოფა სარგო და განყოფა
— 27 ვახტანგს VI ერქვა ვახტანგის VI მამას ლევანს
ერქვა
20 14 გაუხსნელად, თუ იმაზედ გაუხსნელად, იმაზედ
– 22 საკომლო თავის საკომლო, თავის
21 8 და ნამი თომარისა დანიმი თომარისა.
25 16 საქური, საქუ̂რიო.
26 1 ორი ულაყი ორი ულაყი. —
28 2 დარნა დარჩა
31 10 წელიწადში რვ, წელიწადში რკ.
— 24 მეხრეს კოდი ედ. მეხრეს კოდი კდ.
33 22 ყველას ჯოგი ყველას ჯამი
34 3 აიღონ ს აიღონ ხ
— 19 რამ თერი რამ ფერი
36 20 გადმოჭერით გარდმოუჭერით
37 7 ჯავარიან ჯვარიან
40 20 ველივე სახელდობრ ყოველივე სახელდობ
44 12 გამომღები ქით გამომღები ქითი
46 7 ბაინდურა უსეინა. ბაინდურა; უსეინა
— 23 კითევ ითესების კიდევ ითესების
51 8 მუშთუქუნის ბუშთუქუნის
53 3 მერუას შვილი ბურუას შვილი
— 17 სოიბათ, სოიბათ
58 9 სამართლოდ სასამართლოდ
62 2 (III სკ.) უსბაში უმბაში
63 7 პური ორი პური ორი.
65 16 შაური, ორი ნავროზანა შაური ორი, ნავროზანა
66 21 ჭეინახევდენ შეინახევდენ
79 12 შიგამდეგი შიგამდეგი
84 7 სხვა თაფლად სკა თაფლად
91 7 ბრინჯი. აგრეთვე ხიზილალა ბრინჯი აგრევე. ხიზილალა
— 17 ოსტატას; თასი ოსტატს — თასი
99 22 ტკილი ტკბილი
— 26 ნაწნეხელზედ საწნეხელზედ
105 11 თავი სით დედანში ორჯელ არის. იხილე თავი ჲჱ (40
გვერდზე.)
106 13 დააყენონ. იმათი დააყენონ, იმათი
108 1 უნდა გამოიღონ სკგ. უნდა გამოიღონ
111 20 ლავაში და მადაური ლავაში დ, მადაური
119 4 პური ა პური კოდი ა
120 22 კოდორს გოდორს
125 5 ზილფა ზილფია
127 16 თვემი თვეში
 ზანდუკი

____

დასტურლამალის გამოცემაზე პეტრე უმიკაშვილისა . III — VII

სამეფო დასტურლამალი:
დასტურლამალი:
თავი.
თავი. გვერ.
გვერ.

ა. შესავალი მეფის ვახტანგისა (ეჰა შენ ყოველთა) . 3

ბ. სოიბათ იასაულის რიგი . . . . . 4
გ. აბდრების რიგი . . . . . . —
დ. ზინდრებისა . . . . . . —
ე. აჯილღის შიგამდეგისა . . . . . —
ვ. ალანდრების რიგი . . . . . —
ზ. ალაყაფის შუა სახლის რიგი . . . . 5
ჱ. ალაყაფის აივნისა . . . . . —
თ. ახალის სასახლის რიგი. . . . . —
ი. აჯილღის ქერისა . . . . . 6
ია. აბანოს იჯარა . . . . . . —
იბ. არაყხანის იჯარისათვის . . . . —
იგ. ელის ნოქრის მოჯამაგირის ჰამასალისათვის . . —
იდ. აღამათზედ ელის კაცის დებულებისათვის . . 7
იე. აღეკის ბატონის გამოსაღებისათვის . . . —
ივ. ავლაბრის რიგისა და სამსახურისათვის . . 8
იზ. ატენელს კაცზედ ბატონის დებულებისათვის . —
იჱ. ატენის მოურავის დებულებისათვის . . . —
ით. ატენის ჴასადრისათვის . . . . . 9
კ. ატენის ნაცვლისათვის . . . . —
კა. ატენის მეზვრისათვის . . . . . —
კბ. ატენს ბატონის ზვრების მუშაობისათვის . . —
კგ. ყაიყულის გამოსაღების გარიგებისათვის . . 10
კდ. ახალის მოსულის კაცისათვის . . . . 10
კე. აიდარბეგის ჴეობაში აშენებულის სოფლებისა . 12
კვ. აჯილღის მიბარებისათვის . . . . —
კზ. ქართლის აღწერისათვის . . . . 13
კჱ. ბოქოულთხუცებისა და ეშიკაღას-ბაშებისა . . 14
კთ. ბატონის ბაღის წყლის გარიგებისათვის . . —
ლ. შიგამდეგისა და ქორის ბაზიერისათვის . . 15
ლა. ბატისა და ქათმისათვის . . . . —
ლბ. ბრინჯისათვის . . . . . . —
ლგ. ბოშყაბისათვის . . . . . . 16
ლდ. ბოქოულთ-ხუცების სარგოსათვის . . . —
ლე. ბოლნისის გამოსაღებისათვის . . . . 17
ლვ. ბაზიერთ-ხუცისა და ყარაიის მეყორუღის რიგი . 19
ლზ. გავაზის ბაზიერისათვის . . . . —
ლჱ. გორის გამოსაღებისა და რიგისა . . . —
ლთ. გერაქ იარაღისათვის . . . . . 21
მ. გატეხილის ჴიდის რიგისათვის . . . —
მა. ჴვნისა და სამეხრეოს გარიგებისა . . . —
მბ. გზების შენახვისათვის . . . . . 22
მგ. გუთნის ჴუ̂ნისა, მკისა და ლეწვისა . . . 26
მდ. დუქნისათვის . . . . . . –
მე. დიდ-ბადისათვის . . . . . –
მვ. დაკლულის ცხუ̂რისათვის . . . . 24
მზ. დავთარხანის იასაულებისათვის . . . —
მჱ. დაბაღხანის იჯარისათვის . . . . —
მთ. დაბნეულის ელისათვის . . . . 25
ნ. დურნუკის საბატონოს გამოსაღები . . . —
ნა. დურნუკის მოურავისათვის . . . . —
ნბ. დიღმის საბატონოს გამოსაღები . . . 26
ნგ. ერბოს გარიგებისათვის . . . . 27
ნდ. ელის დავთრის პირისათვის . . . . —
ნე. ელის კაცნი თარხანნი, ბატონი უნდა მოშლის . 30
ნვ. ეკლესიის გამოსაღებისათვის . . . . 31
ნზ. ვარდის წყლისათვის . . . . . —
ნჱ. ვარიანს ჴვედიანელისათვის . . . . 32
ნთ. ვეზირის სარგოსათვის . . . . —
ჲ. დანისტრად სამსახურისათვის . . . —
ჲა. ზარაფხანის რიგისათვის . . . . 33
ჲბ. ზაფხულ თავილის ქეშიკისათვის . . . 34
ჲგ. თუშმლების ყადაღისათვის . . . . —
ჲდ. თარხნების რიგისათვის . . . . —
ჲე. თრიალეთის რიგისა და გამოსაღებისა . . 35
ჲვ. თრიალეთის სოფლების სამზღუ̂რებისათვის . 36
ჲზ. თრიალეთზედ სახასო სოფლები ვისიც სამოურავოა . 39
ჲჱ. ახლისა და ძველის თევზისა . . . . 40
ჲთ. თავილისა შიგამდეგებისა და სახასოს ბზისა . . —
ო. მეჯინიბეთ ულუფისათვის . . . . 41
ოა. მეჯინიბეთ ხუცისა . . . . . 42
ობ. იასაულებისათვის . . . . . —
ოგ. ბატონის ჯარიმის საიასაულო როგორ აიღონ . —
ოდ. იათაღის აღწერისათვის . . . . —
ოე. იაღლუჯის საყორუღოსათვის . . . 43
ოვ. იარაღის კეთებისათვის . . . . —
ოზ. ყარაიის კონისათვის . . . . . —
ოჱ. კახეთისა და ქართლის სამზღუ̂რისა . . . 44
ოთ. კოდის-პურისათვის . . . . . —
პ. კოჟორზედ ტკბილის ზიდვის ულაყის შეწერა . —
პა. კავთის-ხევისათვის . . . . . 45
პბ. კახურის ელისათვის . . . . . 46
პგ. კარის ყაფიჩისათვის . . . . . —
პდ. ინდოს ლანჩპარისათვის . . . . —
პე. მეთოფეთ უზბაშებისა და მეთოფეთ რიგისათვის . 48
პვ. მდივნების სარგოსათვის . . . . 49
პზ. მურდრისათვის . . . . . 50
პჱ. მკერვლებისათვის . . . . . 51
პთ. მემანდრებისათვის . . . . . —
ჟ. მესაკლავეთათვის . . . . . 52
ჟა. მეჯოგეთათვის . . . . . —
ჟბ. ქორის მებადურთათვის . . . . —
ჟგ. მეჯინიბეთათვის . . . . . —
ჟდ. მერიქიფეთათვის . . . . . 53
ჟე. მოხელენი თუ როგორ მოიქცნენ . . . —
ჟვ. მუშამბის სახლის რიგისათვის . . . 54
ჟზ. მეკოდის პურეთათვის . . . . —
ჟჱ. მურაბისათვის . . . . . 55
ჟთ. მეჯლისის პურისათვის . . . . 56
რ. მდივანბეგის გარიგებისათვის . . . —
რა. მდივანბეგის ასაღებისათვის . . . . 58
რბ. მოლარეთხუცის სარგოსათვის . . . 59
რგ. მუხრანის კოდის-პურისათვის . . . 60
რდ. მუშის რუსუმისათვის . . . . —
რე. მოლარეებისათვის . . . . . —
რვ. მეითრისათვის . . . . . —
რზ. მერიქიფეთხუცისათვის . . . . —
რჱ. მეჯოგეთხუცისა და მეჯოგეებისათვის . . –
რთ. მწუ̂ანვილისათვის . . . . . 61
რი. მთიდამ ჯანიშირისათვის . . . . —
რია. მეთოფეთათვის . . . . . 62
რიბ. ქარხნის მუშრიბისათვის . . . . —
რიგ. მეძაღლეთ-ხუცისათვის . . . . 63
რიდ. მუსტოფის რუსუმისათვის . . . . —
რიე. სალაროს ნაზირისა და მისის ასნაფებისათვის . 64
რივ. ქარხნის ნაზირისა და მისის ასნაფებისათვის . —
რიზ. როგორ აიღებენ ნახირის თავსა . . . 65
რიჱ. სალაროს ნაზირის სარგოსათვის . . . —
რით. ქარხნის ნაზირის სარგოსათვის . . . —
რკ. ნავტიკისათვის . . . . . 66
რკა. ნაღარახანის მოჴელეთათვის . . . –
რკბ. მოდუნ ახჩისათვის . . . . . –
რკგ. ორაგულის ჯუფთისა და სხუ̂ათათვის . . —
რკდ. თევზის ჩაჩხისათვის . . . . —
რკე. პირის-თავისათვის . . . . . 67
რკვ. პირის-თავის აღებისათვის . . . . —
რკზ. ურბნისის რუს მუშისათვის . . . . —
რკჱ. ყეენის ფეშქაშისათვის . . . . —
რკთ. საზანდრებისათვის . . . . . 68
რლ. საფარეშოს მოჴელეთათვის . . . . —
რლა. საჯაბადროს მოჴელეთათვის . . . —
რლბ. სარქარბაშისა და სარქრებისათვის . . . 69
რლგ. სარქარბაშისა და თავილდრის სარგოსათვის . —
რლდ. სახაბაზოს მოჴელეთათვის . . . . —
რლე. სუფრაქეშთათვის . . . . . —
რლვ. სამზარეულოს მოჴელეთათვის . . . 70
რლზ. საღვინის მოჴელეთათვის . . . . —
რლჱ. სატიკის პიროსათვის . . . . —
რლთ. საშარბათოს მოჴელეთათვის . . . 71
რმ. სააუშტროსათვის . . . . . —
რმა. მეთეფშეთათვის . . . . . —
რმბ. ამბარდანთათვის . . . . . —
რმგ. ზინდართათვის . . . . . —
რმდ. საჭმლისათვის . . . . . 72
რმე. სახასოს პურის მოსავლისათვის . . . —
რმვ. სადიასახლისოსათვის . . . . —
რმზ. სუფრის პურისათვის . . . . —
რმჱ. საურისათვის . . . . . 73
რმთ. საბალახის აღებისათვის . . . . —
რნ. სამასპინძლოს შეწერისათვის . . . —
რნა. საამილახოროს კოდის-პურისათვის . . 74
რნბ. საბარათაშვილოს კოდის-პურისათვის . . 74
რნგ. საციციანოს კოდის-პურისათვის . . . —
რნდ. სომჴითის კოდის-პურისათვის . . . —
რნე. სომჴითის მოურავის სარგოსათვის . . 75
რნვ. სანავროზოსათვის . . . . . —
რმზ. სამს-წელიწადში ელის აღწერისათვის . . —
რნჱ. სამშვილდე კრწანისს ხერგეშებისა, მზარეულებისა და
ფარეშებისა . . . . . —
რნთ. სალთხუცის სარგოსათვის . . . . 76
რჲ. სომჴითის ტარუღასათვის . . . . 77
რჲა. სომჴითის მელიქისათვის . . . . –
რჲბ. საფერის ცუ̂ალებოს თევზისათვის . . . —
რჲგ. სასახლეების რიგისათვის . . . . —
რჲდ. სალაროს მუშრიბის სარგოსათვის . . . 80
რჲე. სალაროს თავლიდრის სარგოსათვის . . —
რჲვ. სამეფოს კაცისა სადედოფლოდ არ მუშაობისა . —
რჲზ. ტოგუნის რიგისათვის . . . . 81
რჲჱ. ტყავისათვის . . . . . —
რჲთ. ტიკის ბაჟისათვის . . . . . 82
რო. ტყვის ბაჟისათვის . . . . . —
როა. ტუთხუჩისათვის . . . . . —
რობ. ტაშირზედ აიდარბეგის ხეობის რიგი . . —
როგ. ტაშირის მოურავისათვის . . . . 83
როდ. ურბნისის რუს გამომღებთათვის . . . —
როე. უმისა და მოხარშულის ძროხისატვის . . —
როვ. მოხარშულისათვის . . . . . 84
როზ. ფუტკრის რიგისათვის . . . . —
როჱ. ფეშქაშის მოჴელეთათვის . . . . —
როთ. ფეშნაშნიკისისათვის . . . . —
რპ. ქსნის ერისთვის მამულისათვის . . . —
რპა. ქალაქის ,ალის გარიგებისა . . . . 85
რპბ. ქალაქის სატყვეოს ხარჯისათვის . . . —
რპგ. ქალაქის აღწერისათვის . . . . 86
რპდ. ქოდავის რიგისათვის . . . . —
რპე. ქვითკირის ლილოს დებულებისათვის . . 87
რპვ. სონხითს რომელსაც ალაგს არის ქორის ბუდისათვის —
რპზ. ღვინის მოსავლის რიგისათვის . . . —
რპჱ. მეფის დამარცხებისა და მცხეთას წასვენებისათვის 88
რპთ. ყორ იასაულისათვის . . . . 89
რჟ. ყაფიჩებისათვის . . . . . —
რჟა. ყორჩიბაშისათვის . . . . . —
რჟბ. ყალიონ ყორჩებისათვის . . . . 90
რჟგ. ყავაჩებისათვის . . . . . —
რჟდ. ყველისათვის . . . . . —
რჟე. ყაბების რიგისათვის . . . . —
რჟვ. ყაფნის რიგისათვის . . . . 91
რჟზ. ყასაბხანის იჯარისათვის . . . . 92
რჟჱ. ელის კაცისაგან ყარაიის ჯელგისა . . . —
რჟთ. ყარაიის კონისათვის . . . . —
ს. ყაიყულს რამდენი სოფელია აშენებული ან ნასოფლარი —
სა. ყაიყულის სამოურაოსი მეფის გიორგისაგან გარიგება 93
სბ. ყულარაღასის გარიგებისათვის . . . 94
სგ. შავარდნის ბაზიერისათვის . . . . 95
სდ. შათირებისათვის . . . . . —
სე. შანიშინის დევანხანის რიგისათვის . . —
სვ. შპეტის გარიგებისათვის . . . . 96
სზ. შაქრისათვის . . . . . . –
სჱ. შავარდნის ბუდეებისათვის . . . –
სთ. შულავრისა და თეთრ-სოფლის, გამოსაღებისა საკომლო 97
სი. ჩელიექის ბაჟის რიგისათვის . . . 100
სია. ჩარფა ნაზირისათვის . . . . 102
სიბ. ცხუ̂რის შემოსავლისა, საბალახე . . . —
სიგ. ციხის ბაღისათვის . . . . . —
სიდ. ძმრისათვის . . . . . . 103
სიე. ჭამის ღვინისათვის . . . . . 103
სივ. ჭალის მწვანვილისათვის . . . . —
სიზ. ხილისათვის . . . . . . 105
სიჱ. ხილის ბაჟისათვის . . . . . —
სით. ჴმელის თევზისათვის . . . . —
სკ. ხევის-თავების რიგისათვის . . . . —
სკა. ჯარჩებისათვის . . . . . 106
სკბ. ჴელმწიფის ტყვის ჴარჯისათვის . . . 107
სკგ. უნდა გამოიღონ ყეენის ტყვის ხარჯი . . 108

სადედოფლო დასტურლამალი

ა. სააღაპოდ მისაცემი მარიამ დედოფლისათვის . 109

ბ. წინამძღუ̂არისა და კარის მღუ̂დელთ ულუფისათვის —
გ. სუფრაჯის ულუფისათვის . . . . 110
დ. ეშიკაღას-ბაშისათვის . . . . —
ე. ყაფიჩისათვის . . . . . —
ვ. იასაულებისათვის . . . . . —
ზ. მოლარეთ-ხუცის რიგისათვის . . . 111
ჱ. მეღვინეთ-ხუცისათვის . . . . —
თ. მეგოდრეთ-ხუცისათვის . . . . 112
ი. თუშმლისა და სამზარეულოს ამალისათვის . —
ია. მეთეფშეთ რიგისათვის . . . . 113
იბ. ამბარდნისათვის . . . . . –
იგ. მხატვრებისათვის . . . . . –
იდ. ფარეშთხუცისა, ფარეშებისა და სხუ̂ათა მოჴელეთათვის —
იე. მეჯინიბეთხუცისა და სხვათა მოხელეთათვის . 114
ივ. მეკოდის პურეთა და სხუ̂ათა ეს გართა მოსაქმეთათვის 115
იზ. წინწყაროს გარიგებისათვის . . . . —
იჱ. შუაბოლნისის გარიგებისათვის . . . 116
ით. ოფრეთის გარიგებისათვის . . . . 117
კ. გომარეთის გარიგებისათვის . . . 118
კა. დიდ-ბადისათვის . . . . . 119
კბ. ურცევნის გარიგებისათვის . . . . 119
კგ. ნახიდურის გარიგებისათვის . . . —
კდ. ახალ-დაბის გარიგებისათვის . . . 120
კე. ოსიაურის გარიგებისათვის . . . . 121
კვ. ალის გარიგებისათვის . . . . —
კზ. ქრცხინვალის გარიგებისათვის . . . 122
კჱ. არადეთის გარიგებისათვის . . . 123
კთ. რუისის გარიგებისათვის . . . . —
ლ. ატენის ზვრებისათვის . . . . —
ლა. გორისათვის . . . . . . 124
ლბ. ქალაქის დებულებისათვის . . . . —
ლგ. ელისათვის . . . . . . —
ლდ. სამღებროსათვის . . . . . 125
ლე. თევზისათვის . . . . . —
ლვ. სამარხოსათვის . . . . . —
ლზ. დიღმისათვის . . . . . 126
ლჱ. მოხელეთ ულუფისათვის . . . . 127
ლთ. ძველად სადედოფლო აწ მეფის გიორგის დამტკიცება 128
მ. სადედოფლო სოფლებისათვის . . . 129
მა. ზემო ქართლს ძველადგან სადედოფლოსი . —
მბ. სადედოფლოდ მარხვაში უნდა მოიტანონ . 130

დამატებულებანი:
დამატებულებანი:

I. განსხვავებანი (ვარიანტები) სულხან მდივნის დედნიდამ. 131

II. განსხვავებანი სომხითის მელიქის-შვილების დედნიდამ. 157
III. დასტურლამალის ლექსიკონი . . . . 163
IV. რიცხვის და ფულის ანგარიშის ასოები . . . 193
V. ფულის განმარტება . . . . . . 194
VI. კოკისა და კოდის განმარტება . . . . —
VII. საძიებელი შინაარსის რიგით . . . . 195
VIII. შესასწორებელნი შეცთომანი . . . . 203