1.

ambrosia, Ambrosia _ Compositae, Ambrosia rTulyvavilovanTa (Compositae) ojaxs

ambrozia, artemisiafolia, ekuTvnis.
hamrosia L., A. Trifida, A.
Aptera D. C. mcenare Semotanilia amerikidan, izrdeba dasarevlianebul
adgilebze. CvenSi gvxvdeba dasavleT saqarTveloSi, afxazeTSi
mas aRniSnuli aqvs am gvaris sami saxeoba: Ambrosia artemisiafolia, L.,
A. Trifida, A. Aptera D. C.

Zvel qarTul samedicino werilobiT wyaroebSi am mcenares

vxvdebiT e.w. `cxroebis~ mkurnalobis dros.

Tanamedrove farmakopeaSi ambrozia ar aris Setanili.

2. anCxla, inCxla Trachystemon im. CinCxori; anCxla, inCxla _ Trachystemon orientale (L.) D. Don (=Nordmannia orientalis
orientale (L.) D. lCx. inCxle, Stev.) laSqarasebrTa (Borraginaceae) botanikur ojaxs ekuTvnis.
(=Nordmannia xoStara;
orientalis Stev.) anCxla 5_40 sm simaRlis balaxia, iviTarebs gagrZelebul
gur. inCxla,
miasari; aW. Sebusvil foTlebs. gvirgvini lurjia.
bulRo,
gvxvdeba mTis zeda sartylamde, mSral ferdobebze, nagvian
inCxli; Wn.
adgilebSi, tenianebze, rogorc plantaciebis sarevela _
mtkui buRi,
afxazeTSi, imereTSi, guriaSi, aWaraSi, qarTlSi.
anCxoli; mgr.
anCxili, anCxla moxseniebuli ar aris arc xalxur da arc mecnierul
TunTiSi medicinaSi.
kudeli.
anCxlas Zirebs iyeneben muwukebis (karbunkulebisa da
furunkulebis) mosamwifeblad, agreTve qavanas da saerTod kanis
daavadebis dros (lanCxuTis raioni).
3. ardajava Alkanna ardajava _ Alkanna orientalis, laSqarasebrTa (Borraginaceae) ojaxs
orientalis ekuTvnis.

20_40 sm simaRlis mravalwliani mcenarea. gvari . yvavis

april-maisSi.

gvxvdeba qvaRorRian ferdobebze mTaTa Sua sartyelSi,

gavrcelebulia samxreT kavkasiaSi, balkaneTis naxevarkunZulze,
mcire aziaSi, CrdiloeT iranSi, siriaSi, palestinasa da sinais
naxevarkunZulze.

qimiuri Sedgeniloba ar aris Seswavlili.

xalxur medicinaSi gamoiyeneba kanis daavadebebisa da Wrilobis

Sesaxorceblad.

4. afTimoni, Cuscuta afTimoni, abreSuma, gvelis-Robe _ Cuscuta europaea L.

abreSuma, europaea xvarTqlasebrTa (Convolvulaceae) ojaxs ekuTvnis
gvelis-Robe
erTwliani balaxovani parazituli mcenarea, saqarTveloSi metad
gavrcelebuli; saxldeba: ionjaze, samyuraze, WinWarze,
kartofilze, Tambaqoze, selze da sxva velur da kulturul
mcenareebze, riTac didi ziani moaqvs.

afTimonis nedli balaxi saqonelze mawyinarad moqmedeba, igive

balaxi, magram gamxmari, mavne Tvisebebs kargavs. abreSuma
uqlorofilo moyviTalo-mowiTalo mcenarea, mxviara, mawovrebis
mqone wvrili Rero aqvs. mawovrebis saSualebiT is mkvebav
mcenares exveva da emagreba. axasiaTebs wvrili qerqisebri
foTlebi, romelTa iRliebSi viTardeba gverdiTi totebi
Tavakisebri yvaviledebiT. yvaviledebSi Sekrebilia wvrili
movardisafro TeTri yvavilebi. jami xuTfoTolakiania da bevrad
 moklea gvirgvinze, xuTfurcliani gvirgvini zarisebria,
mtvrianebi _ ori-oTxi nayofis foTolisagan Semdgari naskvi,
nayofi _ kolofi.

es mcenare Zvel qarTul samedicino ZeglebSi gvxvdeba agreTve

iarsaCis saxelwodebiT.

afTimoni ixmareboda mTel rig nervul, fsiqikur da Sinagan

sneulebaTa dros.

es mcenare Zvelad melanqoliis dros ixmareboda.

afTimoni gvxvdeba agreTve Tmis cvenis, saxis Worflis

mkurnalobisaTvis daniSnuli wamlebis SemadgenlobaSi.

afTimoni Sedis preparat kuskutinas SemadgenlobaSi, romelic

safaRaraTo saSualebas warmoadgens.

 
1. ბაბუნა, Matricaria ერთწლოვანი ბალახოვანი მცენარე რთულყვავილოვანთა
სამკურნალო chamomilla L. (Asteraceae) ოჯახისა. იზრდება 20-40 სმ. ღერძი სწორი,
(სააფთიაქო) განტოტვილი. ყვავილები ფრთოვანი, ორგვარად
გვირილა, გაყოფილი. შეკრებილია ცალკეულ ყვავილედებად; სუნი
მატრიკარია სასიამოვნო-არომატული. ყვავილობს მაის-აგვისტოში.
თესლები მოხაზულობით მოგრძოა, ოთხ-ხუთ
წახნაგოვანი, ზურგის მხრიდან გლუვია, მუცლის მხრიდან
3-5 გრძივი წიბოებით, თესლის წვერი ირიბად,
ხუთკუთხედიანია, ფუძე ოდნავ შევიწროებულია,
წაკვეთილი, ბლაგვი. თესლების ნაწიბური განლაგებულია
თესლების ფუძის შუაში. ზედაპირი გარეთა მხრიდან
ოდნავ ამოზნექილია, გრძივად-ღარისებურია, შიგნითა
მხრიდან წიბოვანია. თესლების შეფერილობა მოყვითალო-
მონაცრისფროა, წიბოები და რკალი წვერში შეფერილია
უფრო ღიად.
ყვავილების კალათებში ნაპოვნია ეთერული ზეთი,
რომლის შემადგენლობაში შედის ამაზულენი,
ფლავონიდები, კადინენი, სალიცინის, იზოვალერიანის და
სხვ. მჟავები, კუმარინები, ქოლინი, ფიტოსტერინი,
კაროტინი, კამედი, შაქარი, გლიკოზიდი, აპიგენინი,
აპიინი, გერნიარინი, მატრიცინი. შეიცავს ფისებს,
ცხიმოვან ზეთს, სპირტს, სტერინებს, საპონინებს,
ვიტამინებს. ხალხურ მედიცინაში მისი ნაყენი გამოიყენება
გასტრიტის, კოლიტის, თირკმლების დაავადების,
ღვიძლის, შარდის ბუშტის, მალარიის სამკურნალოდ;
ანთების საწინააღმდეგოდ, უძილობისას; იყენებენ
გარეგანად ანთების ჩასაცხრომად, ცრემლსადენი აპკების
გასაწმენდად, ჭრილობების შესახორცებლად.
2. ბადიანი Illicium verum ნამდვილი ბადიანი, ვარსკვლავისებური ანისი. მცენარე
Hook. F. ილიციისებრთა (Illiciaceae) ოჯახიდან. ადრე
მიაკუთსნებდნენ მაგნოლიასებრთა ოჯახს. 10 მ-მდე
სიმაღლის ხე. მარადმწვანე, ტყავისებური ფოთლებით;
ხარობს ინდოჩინეთში და სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის
სხვა ადგილებში. ყვავილები ორსქესიანია; ნაყოფი შეიცავს
90%-მდე ანეთოლს. მისი ზეთი გამოიყენება მედიცინაში.
ბადიანის ერთი ჯიში, Illicium anisatum (I. religiosum),
რომელიც ჩინეთში ხარობს და არ განსხვავდება მისგან
გარეგნულად, შხამიანია. საერთოდ 42 ჯიშია ცნობილი და
მათგან, ძირითადად, ეთერზეთებს იღებენ.
3. ბადრიჯანი Solanum კხ. ქართული მრავალწლოვანი მცენარე ძაღლყურძენასებრთა
melongena L. ბადრიჯანი, გრძელი (Solanaceae) ოჯახისა. სითბოსა და ტენის მოყვარული
ბადრიჯანი, სოსანი კულტურაა. მისი სამშობლოა აღმოსავლეთი ინდოეთი.
ბადრიჯანი; გურ. ველურად იზრდება სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიაში
პატრიჟანი; ინგ. (ინდოეთი, მიანმარი და სხვა), ტროპიკულ სარტყელში
პატინჟან; ჭნ. კულტივირებულია მრავალწლოვან მცენარედ. ამიერკავ-
ფატიჯანი; მგრ. გინძე კასიის რესპუბლიკებში, რუსეთსა და უკრაინის სამხრე-
პატრიჟანი; საბა თით, მოლდავეთსა და შუა აზიაში მოჰყავთ ღია
ბადლიჯანი. გრუნტზე. ნაყოფი შეიცავს მშრალ ნივთიერებას, შაქარს,
ცილას, ცხიმს, აგრეთვე კალციუმის, ფოსფორის, რკინისა
და სხვა მარილებს, ასკორბინის მჟავას, პექტინებს,
ცხიმებს, ცილებს, კაროტინს, ვიტამინებს. ბადრიჯანს
იყენებენ საკონსერვო წარმოებასა და კულინარიაში.
სუბტროპიკულ და ზომიერი ჰავის ქვეყნებში ბადრიჯანი
მოჰყავთ როგორც ერთწლოვანი კულტურა ჩითილის
გამოყვანის მეთოდით. ივ. ჯავახიშვილის ცნობით,
საქართველოში ბადრიჯანი ცნობილი ყოფილა XII
საუკუნემდე. ბადრიჯანს იყენებენ სამკურნალო საკვებად
ათეროსკლეროზის პროფილაქტიკისათვის.გამოაქვს
ორგნიზმიდან ქოლესტერინი, სითხე, აუმჯობესებს
გულის მუშაობას. მის მიღებას ურჩევენ სისხლნაკლუ-
ლობისას, ნიკრისის ქარის, პოლიართრიტის, თირკმლისა
და ნაღველკენჭოვანი დაავადებისას.
4. ბაია Ranunculus L. ქრთ., მსხ., ჯვხ., ზმ. იმ. მცენარეთა გვარი ბაიასებრთა (Ranunculaceae) ოჯახისა.
ცხვირისატეხელა; მრავალწლოვანი, იშვიათად ერთწლოვანი ბალახია,
ქრთ., მხვ., ხვს., თშ., რომელსაც ფუნჯა ფესვები (ხშირად ფესურები) და
ქზყ., რჭ., იმ., აჭ. მორიგეობით განლაგებული თათისებრ დაყოფილი
წალიკა; მგრ. ბაიე, ფოთლები აქვს. ყვავილები ცალადია ან შეკრებილია
ბაია. მეჩხერ ყვავილედებად. ყვავილსაფარი ორმაგია,
ხუთწვერიანი. გვირგვინის ფურცელი ყვითელია,
იშვიათად თეთრი; თითოეული ფურცლის ძირში
სანექტრეებია. ნაყოფი კაკლუჭაა. ცნობილია 600-მდე
სახეობა, საქართველოში 50-მდე, რომელთაგანაც 11 -
საქართველოს ენდემია (Ranunculus helenae, Ranunculus
abchasicus და სხვა), 9 კი - კავკასიისა. ბაია
გავრცელებულია ყველა სარტყელში - დაბლობიდან
მაღალმთამდე. უყვარს ტენიანი ადგილები, თუმცა
ზოგიერთი სახეობა ველებსა და ხრიოკებზეც გვხვდება.
საქართველოში სახეობათა უმრავლესობა სუბალპურ და
ალპურ მდელოებზე იზრდება, მცირე რაოდენობით
გვხვდება ტყეებში, ბუჩქნარებსა და ველობებზე, თითო-
ოროლა სახეობა კი (Ranunculus oxyspermus, Ranunculus
meridionalis) ნახევრად უდაბნოებში და ველებზე. ბევრი
მათგანი შხამიანია (Ranunculus sceleratus და სხვა), შეიცავს
ანემონოლს, რომელიც იწვევს საქონლის მოწამვლას, თივა
კი უვნებელია. ბაიათა საკმაოდ დიდი ნაწილი სარეველაა
(ყანის ბაია - Ranunculus arvensis), ზოგი მეტნაკლებად
დეკორატიული. ბაიას ზოგი სახეობა სამკურნალოდაც
გამოიყენება. მაგალითად, მრავალყვავილა ბაია
(Ranunculus polyanthemus L.), რომლის წყალში ნაყენს აქვს
მატონიზირებელი, ტკივილგამაყუჩებელი, ჭრილობის
შემხორცებელი თვისებები. მას მცირე დოზებით იღებენ
თავისა და კუჭის ტკივილისას. გარგანად ნედლ ბალხს
იყენებენ თავისა და ნევრალგიური ტკივილებისას, სოკოს
წინააღმდეგ, რევმატიზმის სამკურნალოდ, გამონაყარებისა
და ჭრილობების მოსაშუშებლად. ბაია კლინიკურად
შემოწმებულია ტუბერკულოზის სამკურნალოდ. თუმცა
მისი გამოყენება მხლოდ ძალიან ფრთხილად შეიძლება.
ხალხურ მედიცინაში ბაიას ყვავილი მალარიის წინააღ-
მდეგაც გამოიყენება. მცოცავი ბაია შეიცავს პროტოანე-
მონინს. მისი ნახარშით ისუფთავებენ სხეულის აქავებულ
ადგილებს, ძირმაგარებს, მათი მომწიფების მიზნით,
ხოლო ნედლ ბალახს იდებენ რევმატიზმიან ადგილებზე
და თავზე, მისი ტკივილისას. ამასთან, მისი სხეულზე
დიდხანს გაჩერება არ შეიძლება.
5. ბალბა Malva ქრთ. ჩიტიპურა; მსხ., ერთ, ორ- ან მრავალწლოვან ბალახოვან მცენარეთა
ჯვხ. კორკოტინა; ხვს. გვარი ბალბისებრთა (Malvaceae) ოჯახისა. აქვს 10-100 სმ
აბაზა; მხვ. კორკოტაი; სიმაღლის სწორი, გართხმული ან წამოწეული ღერო,
ქვ. იმ. დონგის ფხალი; მომრგვალო-თირკმლისებრი, ოდნავ დანაკვთული, იშვია-
რჭ. მოლოქა ფხალი; თად თათისებრ განკვეთილი გრძელყუნწიანი ფოთლები
რჭ., ლჩხ., იმ., გურ. და მარტოული ან კონებად შეკრებილი თეთრი ან
მოლოქი, მოლოქა, მოვარდისფრო-იისფერი ყვავილები. ნაყოფი წარმოად-
მალოქი; სბ. გენს ზურგზემომრგვალებულ და გვერდებზე ჩაჭყლე-
კორკოტანა; მგრ. ტილ, გაუხსნელ სეგმენტისებურ თესლურას. ნაყოფის
ბოდორია, ბოდერია; გარსი თხელია, აპკიანი, ბორცვიან-დანაოჭებულია. გავრ-
სვნ. მოლექ, მოლოქ. ცელებულია ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ზომიერ, იშვია-
თად სუბრტოპიკულ სარტყლებში. საქართველოში, მთის
ქვედა და შუა სარტყლის ბუჩქნარებში, დანაგვიანებულ
ადგილებსა და გზის პირებზე, იზრდება 5 სახეობა. მათგან
Malva silvestris და Malva neglecta მთელ რესპუბლიკაშია
გავრცელებული, Malva erecta და Malva ambigua - მხოლოდ
დასავლეთ საქართველოში, Malva pusilla -აფხაზეთსა და
ბორჯომში. ხმარობენ მხლად. ბალბის ზოგიერთი სახეო-
ბის (Malva silvestris) ყვავილებსა და ფოთლებს იყენებენ
ხალხურ მედიცინაში, აგროვებენ ივნის – აგვისტოში.
ცალკე ბალახს და ცალკე ფოთლებსაც. მაგალითად
პნევმონიისა და ფილტვის ენფიზემის სამკურნალოდ.
ბალბას ძირითად შემადგენელს წარმოადგენს მცენარეუ-
ლი ლორწო. გამოიყენება დამარბილებელ და ამოსახვე-
ლებელ საშუალებად, ინჰალაციისათვის, გამოსავლებად.
ძირითადად ჩაის სახით. ხალხურ მედიცინაში მისი ჩაი
ძალიან პოპულარულია. თანაბრად იყენებენ ფოთოლს,
ყვავილს და ბალახს. პირველ რიგში იყენებენ გაციების
საწინააღმდეგოდ, ყელის ტკივილისას. ხალხური მედი-
ცინა ჩაის იყენებს ფაღარათისა და მუცლის ტკივილისას,
ჭრილობებზე კომპრესებად. უნდა აღინიშნოს, რომ
ხალხური მედიცინა არ არჩევს ბალბის სახეობებს და
თანაბრად იყენებს მათ.
6. ბალღოჯი Cerasus mahaleb ინგ. ბალღუნჯი. ბუჩქი ან ტანდაბალი ხე ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახისა.
(L.) Mill. აქვს ფართო, კვერცხისებრი ფოთლები, მტევნისებრ
ყვავილედად შეკრებილი თეთრი ან მოვარდისფრო
წვრილი ყვავილები. კურკიანი ნაყოფი კვერცხისებრია,
შავი, საჭმელად უვარგისი. ველურად იზრდება მცირე
აზიასა და დასავლეთ ევროპის სამხრეთ
ნაწილში, აღმოსავლეთ საქართველოში მშრალ, ქვიან
ფერდობებზე, ნათელ ტყეებში, ბუჩქნარებსა და ხევებში.
იყენებენ კულტურული ალუბლისა და ბლის საძირედ.
მასზე დამყნილი ალუბლისა და ბლის ჯიშები
გვალვაგამძლეა, ზომიერად ტენიანი ჰავისა და ნიადაგის
პირობებში კი - უხვმოსავლიანი. აშენებენ დეკორატიულ
მცენარედ. მერქანს იყენებენ სახარატო და სადურგლო
საქმეში. კულტურული ალუბლის ჯიშები ორ ჯგუფად
იყოფა: ამარელებად და მარელებად. ბალღოჯი მარელების
ჯგუფში შედის. ქიმიური შემადგენლობის გამო: შაქრები,
მჟავეები, მრთიმლავები, აზოტური ნივთიერებები. მისი
ნაყენი გამოიყენება მადის გასაუმჯობესებლად, სასუნთქი
გზების კატარის სამკურნალოდ.
7. ბამბაცა Gomphocarpus ბამბაცა 40-დან 150 სმ-მდე სიმაღლის ბუჩქია ასკლეპიადი-
fruticosus (L.) R. სებრთა (Asclepiadaceae) ოჯახიდან. აღმართული, მცირე-
Br. ტოტოვანი, ოდნავ დაშვებული ყლორტებით, ხშირფოთ-
ლიანი. ფოთლები ლანცეტურია, წვეტიანი, 7–10 სმ
სიგრძის; თეთრი ყვავილები ქოლგისებურადაა შეკრული;
ნაყოფი წაგრძელებული ორფურცელააა. ყვავილობს
ივნის-ივლისში; მწიფს სექტემბერ-ოქტომბერში; შხამიანია.
ხარობს აფრიკაში, შუა აზიასა და კავკასიაში. აგროვებენ
თესლსა და ყლორტებს. თესლი შეიცავს გლიკოზიდებს;
ფოთლები-გემოფოზიდს, აფროზიდს, გიმფოკარბინს. მისი
ნაყენი გამოიყენება გულსისხლძარღვთა უკმარისობისას.
8. ბამბის ბუჩქი Gossypium ჭნ. ფამბული; მგრ. მრავალწლოვანი მცენარის გვარი ბალბისებრთა
ბამბე. (Malvaceae) ოჯახისა. გაერთიანებულია 35, მათ შორის 5
კულტურული სახეობა: ინდოჩინური (Gossypium
arboreum), აფრიკულ-აზიური (Gossypium herbaceum),
მექსიკური (Gossypium hirsutum), პერუული (Gossypium
barbadense) და სამკბილა (Gossypium tricuspidatum).
კულტურული სახეობებიდან ფართოდაა გავრცელებული
მექსიკური ბამბა. ბამბა სინათლის მოყვარული მცენარეა.
0°C-ზე დაბალ ტემპერატურაზე იღუპება. ჩვეულებრივ
პირობებში ბამბის მცენარე ბუჩქია, რომელსაც სწორი
დატოტვილი ღერო და 1-1,4 მ-ზე მეტი სიმაღლე აქვს
(წმინდაბოჭკოიანი ჯიშები). ფოთოლი 3-7 ნაკვთიანია,
ყვავილი მსხვილი. ბამბა ძირითადად თვითდამმტვერა-
ვია, თუმცა გვხვდება ჯვარედინმტვერიებიც. ნაყოფი 3-5
ბუდიანი კოლოფია, რომელშიც ბოჭკოთი დაფარული 20-
40 თესლია მოთავსებული. მომწიფებული კოლოფის
საგდულების გადაღუნვის შემდეგ გამოჩნდება ბამბის
ბოჭკო, ე. ი. თესლკვირტის გარსის (ეპიდერმისის)
ცალკეული გრძელი (25-იდან 50 მმ-მდე) უჯრედები.
მოსავლის აღებისას ბოჭკოსა და თესლს ერთად იღებენ.
ჯიშთა უმეტესობას თესლი დაფარული აქვს მოკლე
ბეწვით – ღინღლით. ბამბა გავრცელებულია 50-ზე მეტ
ქვეყანაში.
სამკურნალოდ გამოიყენება ფესვის ქერქი, ფესვი და
თესლი. ფესვი შეიცავს გოსსიპოლს, K და C ვიტამინს,
ფილოქინინს, მთრიმლავ ნივთიერებებს, ეთერზეთებს.
მთლიანი მცენარე შეიცავს კაროტინოიდებს და კატეხინს.
ბამბას აქვს ანტიმიკრობული, ჰიპოტონური, იმუნური
(შხამსაწინააღმდეგო), სისხლის აღმდგენი თვისებები.
ზეთი გამოიყენება მალამოების დასამზადებლად. ფესვის
ქერქს იყენებენ მენსტრუალური ციკლის დარღვევისას,
ორსულობის ტოკსიკოზისას. ხალხურ მედიცინაში ფესვის
ნაყენს იყენებენ შინაგანი სისხლდენის დროს, როგორც
სისხლის აღმდგენ საშუალებას.
9. ბამბუკი bambu ჩუბ. ინდოეთის Bambus-ს გვარი. ხისებრი მარცვლოვნების (Poaceae)
ლერწამი. სახელწოდება. მისი სამშობლოა აზიის, აფრიკის და
ამერიკის ტროპიკები და სუბტროპიკები. საქართველოში
გავრცელდა XIX საუკუნის 70-იან წლებში ჩრდილოეთ
განედის ცნობილი სახეობები: ჩინური მადაკე, იაპონური
მადაკე, მოსო და სხვა. სულ 20 სახეობა. ზოგიერთი
სახეობის ღეროს სიმაღლე 20-30 მ აღწევს. იყენებენ ავეჯის,
კიბეების, სათხილამურო ჯოხების, წყალსადენი მილების,
საყრდენების, ქაღალდისა და სხვების დასამზადებლად.
საქართველოში ბამბუკს 1000 ჰა უჭირავს. უმთავრესად
იზრდება შავი ზღვის სანაპირო რაიონებში. ბამბუკს
იყენებენ ტრადიციულ აღმოსავლურ მედიცინაში,
განსაკუთრებით, დამამშვიდებელ საშუალებად.
10. ბარამბო Melissa officinalis ინგ. ბარანბო. მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე ტუჩოსანთა
L. (Lamiaceae) ოჯახისა. ღერო და ფოთოლი შებუსული აქვს.
თეთრი ან მოვარდისფრო ყვავილები ფოთლის იღლიაში
ყვავილედადაა შეკრებილი. კვერცხისებრი ფოთლის
ორივე მხარე დაფარულია ეთეროვანი ზეთის შემცველი
მბრწყინავი ჯირკვლებით, რომელიც მცენარეს ლიმონის
სუნს აძლევს. ველურად იზრდება ევროპის სამხრეთ
ნაწილში, ჩრდილოეთ აფრიკაში, დასავლეთ აზიასა და
ჩრდილოეთ ამერიკაში. გვხვდება აგრეთვე უკრაინაში,
კავკასიასა და შუა აზიაში, საქართველოში- მთის ქვედა
სარტყელში ტყის პირებსა და ბუჩქნარებში. ეთერზეთო-
ვანი და თაფლოვანი მცენარეა. კულტივირებულია
ძირითადად უკრაინაში. იყენებენ პარფიუმერიასა და
ხალხურ მედიცინაში. ბარამბო აუმჯობესებს ტვინის
მუშაობას, ხსნის ნერვულ სპაზმებს, ამცირებს თავბრუს-
ხვევას და ხმაურს ყურებში. დადებითად მოქმედებს გულ-
სისხლძარღვთა მუშაობაზე. ეთერზეთების წყალობით,
ბარამბოს ექსტრაქტს გააჩნია სპეციფიური სასიამოვნო
სუნი და გემო. ბარამბოს ეთერზეთები ხსნიან ტკივილსა
და კრუნჩხვებს. სწორედ ამ თვისების გამო, ბარამბო
ფართოდ გამოიყენება როგორც სპაზმოლიზური, ტკივილ-
გამაყუჩებელი საშუალება ჭვალის დროს. ბარამბოს
 ეთერზეთებს ასევე გააჩნიათ დამამშვიდებელი მოქმედება,
ხელს უწყობს მადის მომატებას.
11. ბარდა Pisum ქვ.აჭ. ცერცვი. ერთწლოვანი და მრავალწლოვანი მცენარის გვარი
პარკოსანთა (Fabaceae) ოჯახისა. ფართოდ არის
გავრცელებული ჩვეულებრივი ბარდა (Pisum sativum),
რომელიც ერთწლოვანი საგაზაფხულო ან საშემოდგომო
მცენარეა. აქვს 30-180 სმ-მდე სიმაღლის ღერო, ფოთოლი
წყვილფრთისებრია, ყვავილი თეთრი, თვითდამმტვერავი.
ნასკვიდან განაყოფიერების შემდეგ ვითარდება პარკი,
ყოველ პარკში 3-11 გლუვი ან ნაოჭიანი სხვადასხვა ფერის
თესლია. კარგად ხარობს საკმაო აერაციისა და სუსტი მჟავე
ან ნეიტრალური რეაქციის თიხნარ ნიადაგებზე. იყენებენ
 
კულინარიაში, ამზადებენ ბურღულს, ფქვილს, კონსერვსა
და სხვა. მისი საკვები ჯიშები ცხოველებისათვისაც
მოჰყავთ. ბარდის სამშობლოდ აღმოსავლეთი ავღანეთი და
ჩრდილო-დასავლეთი ინდოეთი ითვლება. საქართველო-
ში მოჰყავთ უმეტესად მაღალმთიან რაიონებში (ჯავახეთი,
მესხეთი, თრიალეთი, ქვემო იმერეთის ზოგ ადგილას და
სხვა). მისი თესლი შეიცავს სახამებელს, ცხიმებს,
ცილებს. მწვანე მარცვლებში ბევრია ვიტამინები (A, B1, B2,
C, PP), ფოსფორი, კალიუმი, კალციუმი, მაგნიუმი. ხალ-
ხურ მედიცინაში ბარდას თესლების ნახარში გამოიყენება
როგორც შარდმდენი საშუალება თირკმლის კენჭოვანი
დაავადების სამკურნალოდ, ამავე მიზნით იყენებენ
ბარდას ფოთლების ნახარშსაც. ბარდას მარცვლების
ფქვილისაგან მომზადებული ცხელი საფენები გამოიყენება
ფურუნკულის (ძირმაგარას) სამკურნალოდ.
12. ბარისპირა Betonica რჭ. ფოთოლა-ბალახი; მცენარეთა გვარი ტუჩოსანთა (Lamiaceae) ოჯახისა.
officinalis L. მხვ. ბარაჲ. მრავალწლოვანი, ჩვეულებრივ ფესურიანი ბალახია,
რომელსაც ჩხროსებრ შეკრებილი ყვავილები აქვს. მოიცავს
15 სახეობას, რომლებიც გავრცელებულია ევროპაში,
ხმელთაშუაზღვისპირეთსა და წინა აზიაში. საქართვე-
ლოში ბარიდან მაღალმთის სარტყლამდე გავრცელებუ-
ლია 6 სახეობა. ორი მათგანი ენდემურია: აფხაზეთის
ბარისპირა (Betonica abchasica), რომელიც იზრდება
სუბალპურსა და ალპურ სარტყელში კირქვიანებზე და
ოსეთის ბარისპირა (Betonica ossetica), ხარობს იმავე
სარტყელში ღორღიანებზე. საქართველოს სუბალპურ და
ალპურ მდელოებზე ჩვეულებრივია მთის ბარისპირა
(Betonica grandiflora). იგი საერთო ელფერის შემქმნელი
დეკორატიული ბალახია. ძირითადად გავრცელებულია
კავკასიაში, ნაწილობრივ მცირე აზიაში. ბარისპირას
თითქმის ყველა სახეობა დეკორატიულია. ზოგი
სამკურნალო მცენარეა - მაგ., სამკურნალო ბარისპირა
(Betonica officinalis), რომელიც ხშირად სარეველაა.
ხალხურ მედიცინაში ბარისპირა გამოიყენება სასუნთქი
გზების კატარის სამკურნალოდ და როგორც antarthriticum.
მას ხმარობენ დასარბილებლად და საღებინებლად.
ზოგიერთი სახეობა შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს,
ცხიმოვან ზეთებს, ფისებს და სხვა.
13. ბატის მარწყვა- Potentilla anserina დაბალი ბალახოვანი მცენარე ვარდისებრთა (Rosaceae)
ბალახი L. Silverweed ოჯახიდან, მიწაზე გაწოლილი გრძელი ღეროებით.
ფოთლები 10-12 სმ სიგრძისაა; ფოთლები დაფარულია
ძაფისებრი თეთრი წამონაზარდებით, რის გამოც მცენარე
ვერცხლისფრად გამოიყურება. ყვავილები იზრდება ცალ-
ცალკე ღეროებზე. ნაყოფი წარმოადგენს მშრალი
მარცვლების მტევანს. მას ჰყავს ტყუპისცალი Potentilla
egedii, რომლისგანაც მხოლოდ ძაფებით განსხვავდება.
მცენარე გვხვდება ქვიშიან და კლდოვან გრუნტებზე.
ხალხურ მედიცინაში მას იყენებენ ტუბერკულოზის,
სურავანდის, სისხლისღებინების, თიაქარის, საშვილოსნოს
დაწევის შემთხვევაში. არის ძლიერი შარდმდენი
 საშუალება. დევნის ქვიშას საშარდე ბუშტიდან. მის
ნახარშს სვამენ კუჭ-ნაწლავის უკმარისობისას. ღეროების
ნახარშს რძესთან ერთად იღებენ თირკმელკენჭოვანი
დაავადებისას. სამშობიარო ტკივილებისას იყენებენ მისი
თესლების ნახარშს. ისმევენ ჭრილობებზე; იყენებენ
თვალის, კბილების, ცხვირიდან სისხლდენის, ძარღვების
ტკივილის შემთხვევაში.
14. ბაღის ინა Balsamina ქზყ. ბოსტნის ინა; გურ. ერთწლიანი ბალახოვანი მცენარე ბალზამისებრთა
hortensis Desf. ინა-ინა, ხელსაღებავი; (Balsaminaceae) ოჯახისა. იზრდება 20-30 სმ სიმაღლისა.
ქრთ., ჭნ. ინა; ჭნ. კინა, ღერძი სწორი და თითქმის დაუტოტველია. ფოთლები
კეინა, კენია; მგრ. წვრილი, ლანცეტისებრი და წვეტიანი; ყვავილები -
ხერძაფე, ქერძაფე. მოზრდილი, თეთრი და ვარდისებრი - შეფარებულია
ფოთლების უბეებში. ნაყოფი კვერცხისებური და
დაშვებული კოლოფია. ყვავილობს ივლის-აგვისტოში.
მისი სამშობლოა ჩინეთი; ხარობს იაპონიაში, ინდოეთში,
შორეულ აღმოსავლეთში, შუა და წინა აზიაში, სამხრეთ
ევროპაში. შეიცავს საპონინებს, მცენარულ ზეთს,
სახამებელს; ფოთლებში არის მწარე იმპატიინიდი.
ყვავილებსა და ფოთლებს აგროვებენ ყვავილობის დროს,
თესლს- შემოდგომით. აქვს ჰიპოტენზიური ქმედება,
ზემოქმედებს გულის მუშაობაზე; ფოთლების მწარე
ნივთიერება იწვევს ღებინებას.
15. ბაღის მარწყვი Fragaria virginiana იმ. ხენდრო; რჭ. მცენარეთა გვარი ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახისა.
Duch. გოდორა მარწყვი; მრავალწლოვანი ბალახია. საქართველოში ველურად
ქვ.იმ. ღოდუა; ჭნ. იზრდება 3 სახეობა. ტყის მარწყვი (Fragaria vesca) ხარობს
შენაური კანდღუ. ტენიან და დაჩრდილულ ადგილებზე, ტყის პირებზე,
მდელოებსა და ველობებზე. მწვანე მარწყვი (Fragaria
viridis) ეტანება შედარებით მშრალ და ქვიან ადგილ-
სამყოფელს; მუშკის მარწყვი (Fragaria moschata) კი
მხოლოდ თბილ მიდამოებში იზრდება. მარწყვს ამრავლე-
ბენ ჩითილითა და თესლით. უმთავრესად მოჰყავთ ბაღის
მარწყვი (Fragaria ananassa), რომელიც ველურად არ
გვხვდება. ხალხურ მედიცინაში მარწყვს იყენებენ
ავიტამინოზის, სოკოს, ათეროსკლეროზის, ჰიპერტონიის
სამკურნალოდ. ბაღის მარწყვის სამკურნალო თვისებები
უფრო სუსტია, ვიდრე ტყის მარწყვისა. ბაღის მარწყვი
შეიცავს შაქარს, ორგანულ მჟავებს, პექტინურ ნივთიერე-
ბებს, მთრიმლავ ნივთიერებას, ვიტამინებსა და
მინერალებს; მის ფოთლებში მოიპოვება ეთერული ზეთი.
მარწყვის ნაყენი ეწინააღმდეგება ანთების განვითარებას,
სპობს მიკროორგანიზმებს ნაწლავებში. იყენებენ როგორც
ანტისეპტიკურ საშუალებას, ანგინისა და სტომატიტის
დროს. მის ნედლ ფოთლებს იყენებენ თირკმლებზე
დასადებად და, აგრეთვე, კბილის ტკივილის დროს.
16. ბაღის მიხაკი Dianthus საბა ყარამფილის ერთ და მრავალწლოვანი, ძალზე იშვიათად – ბუჩქბალა-
caryophyllus L. ყვავილი. ხოვან მცენარეთა გვარი მიხაკისებრთა (Cariophilaceae)
ოჯახისა. აქვს ხშირად სურნელოვანი, მარტოული ან
ყვავილედად შეკრებილი, მეწამული, ვარდისფერი ან
თეთრი ყვავილები. აერთიანებს 300-მდე სახეობას,
გავრცელებულია ევროპაში (ძირითადად ხმელთაშუა-
ზღვისპირეთში), აზიასა და აფრიკაში. საქართველოში 21
სახეობა გვხვდება. იზრდება ქვიან და ღორღიან
ფერდობებზე, მშრალ მდელოებზე, ბუჩქნარებში, ველის,
ნახევარუდაბნოს, ტყის, სუბალპური და ალპური
სარტყლებში. დეკორატიული მიხაკის გარდა არის
სურნელოვანი მიხაკის ხე. მის ნაყოფს სანელებლად
იყენებენ კვების მრეწველობაში. ბაღის მიხაკი შეიცავს
 არომატულ ეთერზეთს, მღებავ პიგმენტს-ანტოციანს. აქვს
ოფლმდენი, დამამშვიდებელი და სისხლაღმდგენი
თვისებები. თვლიან, რომ მას გარკვეული ზეგავლენა აქვს
ცენტრალური ნერვული სისტემის ტროფიულ ფუნქციაზე,
ამარაგებს გულს სისხლით და აწესრიგებს მის მუშაობას.
17. ბაღის პიტნა Mentha piperita L. მგრ. პიტინე. მრავავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე ტუჩოსანთა
(Lamiaceae) ოჯახისა. მის სამშობლოდ ინგლისი ითვლება
და ფართოდაა გავრცელებული საქართველოშიც.
კულტურაში გხვხდება ბაღის პიტნის ორი სახეობა — შავი
და თეთრი. ბაღის პიტნის ფოთლები შეიცავს ეთერზეთს,
რომლის მთავარი შემადგენელი ნაწილი მენთოლი, მენ-
ტონი, B-პინენი, ლიმონენი, ფენოლი, დიპენტენი, პულან-
გონი, ფელანდენი და სხვა ტერპენები. ფოთლებსა და
ყვავილებში გვხვდება: B1, B2, PP, C ვიტამინები და კარო-
ტინი; სილიციუმის, კალიუმის, ფოსფორისა და მაგნიუმის
მარილები, ფლავონიდები, მთრიმლავი ნივთიერებები.
პიტნიდან და მენთოლიდან ფარმაცევტულ მრეწველობაში
მზადდება მრავალი ფიტოპრეპარატი და კომპლექსური
სამკურნალო საშუალება, რომლებიც აწესრიგებს კუჭ-
ნაწლავის ტრაქტის მოტორიკასა და სეკრეციას (განსაკუთ-
რებით კარგად მოქმედებს გაზების წარმოქმნაზე, გულის-
რევასა და ღებინებაზე); ხელს უწყობს სიმჟავის წარმო-
ქმნასა და გამოდევნას; ანელებს ნერვულ-ემოციურ დაძა-
ბულობას.
18. ბაღის რეზედა Reseda odorata L. ბაღის ერთწლოვანი ბალახოვანი მცენარე რეზედასებრთა
(Resedaceae) ოჯახისა; ცნობილია 50-ზე მეტი სახეობა.
იზრდება ველურად; აქვს სწორი და ბუსუსებიანი ღერო;
ფოთლები მთლიანი; ყვავილები სურნელოვანი, წვრილი,
ერთსქესიანი, სხვადასხვა ფერისა; ნაყოფი - სამკუთხა
კოლოფი; თესლი-წვრილი; რეზედა შეიცავს ყვითელ
სამღებრო ნივთიერებას; გამოიყენებოდა ლენტისებრი
ჭიების წინააღმდეგ.

19. ბაღის სალბი Salvia splendens L იგივე სალბი. ტუჩოსანთა (Lamiaceae) ოჯახის ერთ ან
ორწლიანი მცენარე. მას აქვს ძალიან გამოკვეთილი ფერი-
წვერო, ფოთლები, ჯამი. უფრო ხშირად ის მოწითალო-
ცეცხლისფერია, მაგრამ გვხვდება ძოწისფერი, თეთრი ან
ვარდისფერი. არსებობს მისი მრავალი სახეობა, რომლებიც
განსხვავდებიან ყვავილედის ზომებით და ყვავილობის
ხანგრძლიობით. ყვავილობას კი იწყებს ივნისში და
აგრძელებს პირველ ყინვებამდე.(იხ. სამკურნალო სალბი)
20. ბაღის სატაცური Asparagus შროშანისებრთა (Liliaceae) ოჯახის ოჯახის მრავალწლო-
officinalis L. ვანი ბალახი ძალიან განტოტვილი ღეროთი. იზრდება 1,5
მეტრომდე. აქვს მსხვილი ძირი, რომლისგანაც გამოდის
მრავალრიცხოვანი და ძალიან წვრილი ფოთლები, მათ
უბეებში კი იზრდება ძაფისებური ყლორტები. ყვავილები
მომწვანო – მოთეთრია, ან მომწვანო-მოყვითალო. ყვავი-
ლობს ივნისში. ნაყოფი წითელი კენკრაა, ბურთისებრი,
მწიფდება სექტემბერში. გვხვდება ევროპაში, ციმბირში,
კავკასიაში. მის ფესვებში აღმოჩენილია ასპარგანი,
სტეროიდული საპონინები, ეთერული ზეთი, ვიტამინი A,
კუმარინი. მისგან დამზადებული პრეპარატები გამოიყე-
ნება ნევროზების, ისტერიების, იმპოტენციის, ტაქიკარ-
დიის, ჰიპერტონული დაავადებისა და ათეროსკლეროზის
დროს. პოპულარულია ჩინურ მედიცინაში.

21. ბაღის ტუხტი Althaea rosea (L.) მგრ. კოპეშიაშ ვარდი. ლამაზად მოყვავილე დეკორატიული მცენარე ბალბი-
Cav. სებრთა (Malvaceae) ოჯახისა. იზრდება 2,5 მ-მდე. აქვს
მთლიანი ან თათისებრ დანაკვთული ფოთოლი, ყვავილი -
მარტივი ან ბუთხუზა. ყვავილობს უხვად და ნაირფერად
(თეთრი, ვარდისფერი, იისფერი ან მოშავო-მოწითალო).
იყენებენ ყვავილნარებსა და გაზონებში მასობრივ ნარგაო-
ბად, ყვავილწნულებში, სამკურნალოდ და სამღებრო
საქმეში. ღეროს ბოჭკოსაგან ამზადებენ თოკს, ხეზს,
ჯვალოს. მედიცინაში გამოიყენება მისი ყვავილები.
ძირითადად ხმარობენ როგორც დამარბილებელ და
ამოსახველებელ საშუალებას.
22. ბაღის ფამფარა Tragopogon ორწლიანი მცენარეა რთულყვავილოვანთა (Asteraceae)
porrifolius L. ოჯახიდან. პირველ წელს ქმნის როზეტს ხაზოვან-
ლანცეტური გრძელი ფოთლებისაგან და კონუსისებრ
ფესვ-ნაყოფს მორუხო- მოთეთრო ფერისა, რომელსაც,
თავის მხრივ, უამრავი წანაზარდი აქვს. მისი ყლორტები
ნახევარ მეტრომდე იზრდება. ყვავილები მოძოწისფრო-
მოიისფროა. გარდა კულინარიული დანიშნულებისა,
ფართოდ იყენებენ შაქრის დიაბეტის სამკურნალოდ,
რადგან მის შემადგენლობაში მინერალური მარილების,
ცხიმების, ვიტამინების გარდა, უხვად შედის ინსულინი.
ამ ნიშნით იგი არ ჩამოუვარდება სტახისს.
23. ბაყაყურა Silybum ქზყ. ბუერა ნარი, ორწლოვან ბალახოვან მცენარეთა გვარი რთულყვავი-
marianum (L.) კაკბელა ნარი; გრ. კხ. ლოვანთა (Asteraceae) ოჯახისა. ერთადერთი წარმომადგე-
Gaertn. ბაყაყის ნარი. ნელი - Silybum marianum - გვხვდება სამხრეთ ევროპაში,
ჩრდილოეთ აფრიკაში, მცირე, წინა და შუა აზიაში,
ყირიმსა და კავკასიაში. იზრდება საქართველოშიც.
თაფლოვანი მცენარეა. უყვარს მშრალი ადგილები.
ნათესების სარეველაა. ნაყოფი შეიცავს ცხიმს. იყენებენ
ხალხურ მედიცინაში. მისი თესლი გროვდება
შემოდგომით და შრება ჰაერზე. სილიმ-რინის კომპლექსის
არსებობა განაპირობებს მისი თესლის გამოყენებას
ღვიძლის წამლისთვის. ის ღვიძლს ალკოჰოლისა და
თამბაქოს მავნე ზემოქმედებისგან იცავს, ჰკურნავს მწვავე
ჰეპატიტს, რომელსაც ხშირად სიყვითლე ახლავს. მისგან
დამზადებული პრეპარატი Carduus marianus
განკუთვნილია დაავადებისათვის, რომელსაც ახლავს
მწვავე ტკივილები ნაღველსა და მუცელში. მას იყენებენ
შარდის ბუშტის სამკურნალოდ, რევმატიზმის,
წყლულებისა და ვენების გაგანიერების საწინააღმდეგოდ,
ღია ჭრილობების დასამუშავებლად.
24. ბაძგი, ჭყორი Ilex colchiaca ქრთ. ირმისაკვნეტელა; მცენარეთა გვარი ბაძგისებრთა (Aquifoliaceae) ოჯახისა.
Pojark. ლჩხ., ოკრ., აჭ., ჭნ. მარადმწვანე, ზოგჯერ ფოთოლმცვივანი, ხეები და
ბაძვარი, ქაძგარა; რჭ., ბუჩქებია. აქვს მარტივი, ტყავისებრ ხეშეში, კიდეეკლიანი
იმ. ჭყორი; ერწო-თიან. ფოთლები. ნაყოფი კურკიანაა, წითელი ან შავი, იშვიათად
ჩხერი, ვირის საკვნე- ყვითელი. მისი 400-ზე მეტი სახეობა გავრცელებულია
ტელა; ხვს., ფშ. სამხრეთ ამერიკისა და აზიის ტროპიკებსა და
ზამთარა, ზამთარ- სუბტროპიკებში. 3 სახეობა იზრდება კავკასიაში. ესენია:
ზაფხულა, ჭკემარა; წვრილნაყოფა ბაძგი (Ilex stenocarpa) ჩრდილო-დასავლეთ
მგრ. ბარცხელი, კავკასიაში, ჰირკანული ბაძგი (Ilex hyrcanica) - თალიშში
ბარცხინი; სვნ. და კოლხური ბაძგი (Ilex colchica) - საქართველოში.
ბçრცხილ. კოლხური ბაძგა 2,5 მ სიმაღლის მარადმწვანე ბუჩქია;
აღსანიშნავია პარაგვაული ბაძგი ანუ პარაგვაული ჩაი,
რომლის ფოთლებისაგან სამხრეთ და ჩრდილოეთ ამერი-
კასა და დასავლეთ ევროპაში ამზადებენ ჩაის - მატეს.
ბაძგის მარადმწვანე სახეობები დეკორატიულია, აშენებენ
ცოცხალ ღობეებად. მაგარსა და მძიმე მერქანს იყენებენ
სადურგლო-სახარატო საქმეში. ფოთოლი, ნაყოფი და
ქერქი იხმარება მედიცინასა და კულინარიაში. სახეობათა
უმრავლესობა შეიცავს მთრიმლავ, ცხიმოვან და საღებავ
ნივთიერებებს, ზოგი A, B2 და C ვიტამინებს. ბაძგს ჯერ
კიდევ რომაელები იყენებდნენ. ინდიელები მისგან
ამზადებდნენ ნაყენს (შავ ჩაის), რომელიც გამოიყენებოდა
ამოსახველებლად და საღებინებლად.
25. ბაჰარი Pimentha (ბაჰარი ერთ-ერთი სუნელია ). იგი წარმოადგენს მცენარე
officinalis Lindl. Pimenta dioica officinalis–ის უმწიფარ გამხმარ ნაყოფს.
ითვლება, რომ მისი მიღებით შეიძლება თავიდან ავიცი-
ლოთ რევმატიზმი და სასუნთქი ორგანოების პრობლე-
მები. შავი ბაჰარი ხელს უწყობს საკვების გადამუშავებას,
აძლიერებს მადას; თეთრი ბაჰარი ითვლება გახდომის
კარგ საშუალებად, ხელს უწყობს ცხიმების გადამუშავებას,
ტოქსინებისა და ქვიშის გამოდევნას; ხალხურ მედიცინაში
მას თვლიან ტაბლეტებისა და მიქსტურების
ალტერნატიულ საშუალებად. იყენებენ ანგინის, ხველის,
ბრონქიტის და მუცლის შებერილობის საწინააღმდეგოდ.
26. ბეგთენდრო Asperula albovii I. ხვს. ქვენდრო, ენდროს მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე ენდროსებრთა
Mand. მზევალი. (Rubiaceae) ოჯახისა. ღერო შიშველი აქვს, სწორი; იზრდება
15-30 სმ. ყვავილედი ქოლგისებური; ფესვი მცოცავი,
სუსტი, 25 სმ სიგრძისა; ნაყოფი წვრილი, შიშველი,
მწიფდება აგვისტო - სექტემბერში; იზრდება აზიასა და
ევროპაში; მიწისზედა ნაწილი შეიცავს მთრიმლავ ნივთიე-
რებებს, ალკალოიდებს, მწარე ნივთიერებებს, ფლავონურ
გლიკოზიდს; ფოთლები ვიტამინ С-ს. კუმარინების შემც-
ველობის გამო ყვავილობის დროს გამოყოფს ძლიერ სუნს.
გამოიყენება ხალხურ მედიცინაში. მისი ნაყენი (სხვა მცე-
ნარეებთან ერთად) აწესრიგებს ნივთიერებათა ცვლას, აქვს
პოთოგონური, დიურეტიული, შარდმდენი, ნაღველმდენი,
ანტისეპტიკური ქმედებები. იყენებენ მის ფესვებსაც.
27. ბეგიაური Galium aparine L. მხვ. ბაყაყისფეხა. ერთწლოვანი ბალახოვანი მცენარე ენდროსებრთა
(Rubiaceae) ოჯახისა. აქვს ოთხწახნაგოვანი, სუსტი, 30-100
სმ სიგრძის ღერო; ჩხროებად შეკრებილი ხაზურლანცეტა
ფოთლები და ნაყოფი შემოსილია ეკლისებრი ბეწვით.
გავრცელებულია დასავლეთ ევროპაში, წინა აზიაში,
ჩრდილოეთ ამერიკაში და საქართველოშიც. აბეზარა
სარეველად იზრდება მინდვრის ნათესებში, ბოსტნებში,
ბუჩქნარში, სათიბ-საძოვრებზე, დანაგვიანებულ
ადგილებში და სხვა. მსუბუქ კირიან და გაპატივებულ
ნიადაგზე ძლიერ იტოტება და ივითარებს გართხმულ
ყლორტებს. ბეგიაურის გამხმარი ბალახი გამოიყენება
ნაყენებში და ნახარშებში ფარისებრი ჯირყვლის
სამკურნალოდ.
28. ბეგქონდარა Thymus L. მთ., მხვ. ქონდარა; მსხ. მცენარეთა გვარი ტუჩოსანთა (Lamiaceae) ოჯახისა. 5-50 სმ
ბუქნა; თშ. ველთქონ- სიმაღლის ბუჩქბალახებია, იშვიათად - ბუჩქები. აქვს
დარა; ჩუბ. ონჭო. გართხმული ღერო და სწორმდგომი საყვავილე
ყლორტები. თეთრი ან ვარდისფერი ყვავილები
შეკრებილია თავაკისებრ ან თავთავისებრ ყვავილედად.
საქართველოში 17 სახეობაა გავრცელებული, მათგან 14
კავკასიური ენდემია, 2 კი - საქართველოსი (Thymus
ladjanuricus, Thymus tiflisiensis); გვხვდება უპირატესად
სუბალპურსა და ალპურ, აგრეთვე მთის ქვედა და შუა
სარტყელში. იზრდება მშრალ ადგილებში, ღორღიან
ფერდობებზე და მინდვრებში, ტყეში დეკას ბუჩქების
ახლოს, სილიან, კირიან და კაბჟანიან ნიადაგებზე.
ბეგქონდარას მთიან ადგილებში ნიადაგდაცვითი
მნიშვნელობა აქვს - იგი პირველი სახლდება გადარეცხილ
ნიადაგსა და მოშიშვლებულ გრუნტზე. სურნელოვანი
მცენარეა, შეიცავს ეთეროვან ზეთებს, რომლებსაც იყენებენ
პარფიუმერიაში, კვების მრეწველობასა და მედიცინაში.
სახეობათა უმრავლესობა დეკორატიულია. ბექგონდარას
ბალახი შეიცავს ეთერზეთს, მთრიმლავ ნივთიერებებს,
ციმოლს და თიმოლს, რომლებიც გამოყოფენ სურნელოვან
არომატს. ბექონდარას იყენებენ როგორც ამოსახველებელ
და ხველის დამამშვიდებელ საშუალებას მწვავე და
ქრონიკული ბრონქიტისას, განსაკუთრებით თუ ხველამ
მიიღო სპაზმოლიტური ხასიათი. ბეგქონდარა ავლენს
კარგ დამამშვიდებელ მადეზინფიცირებელ მოქმედებას
ჩირქოვანი ბრონქიტისა და ბრონქების გაფართოების
დროს, გამოიყენება აგრეთვე ღვინის, საფენების, კომპრესე-
ბის არომატიზირებისათვის. მცენარე ფართოდ გამოიყე-
ნება ხალხურ მედიცინაში, ხშირად სხვა სამკურნალო
ბალახებთან ერთად.
29. ბელადონა Atropa belladonna მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარეა ძაღლყურძენა-
L. სებრთა (Solanaceae) ოჯახიდან, ფესურითა და მრავალ-
რიცხოვანი მსხვილი დატოტვილი ფესვით. ღეროები
სქელია და წვნიანი, წებოვან-ბუსუსოვანი, იზრდებიან
თითო-თითოდ ან რამდენიმე ერთად, სიმაღლით 1-2 მ
მცენარის ზედა ნაწილში ტოტები კვლავ იტოტებიან.
ფოთლები ხშირია, მუქი მწვანე. ისინი მორიგეობითია და
დაწყვილებული. წყვილში შემავალი ერთი ფოთოლი სი-
დიდით ყოველთვის მნიშვნელოვნად აღემატება მეორეს.
დიდი ფოთლები ელიფსურია, მისი წყვილი პატარა კი -
კვერცხისებური ფორმის, წამახვილებული. ყვავილი მარ-
ტოულია, თავდახრილი. ვითარდება ფოთლის უბიდან.
ჯამი ხუთკბილაა, გვირგვინი სწორია, მილისებრი. ყვავი-
ლობს ივნის-ივლისში. ნაყოფი - ორბუდიანი, მბრწყინავი,
შავი, წვნიანი, მრავალთესლიანი კენკრაა, ზომით ალუბ-
ლის ნაყოფის ოდენა, მუქი მელნისფერი წვენით. თესლი
მომრგვალოა დიამეტრით 2 მმ-მდე, შავი, უსწორმასწორო
ზედაპირით. კენკრას აქვს მოტკბო-მომჟავო გემო. მთელი
მცენარე შხამიანია. მცენარის სახელწოდება წარმოქმნი-
ლია იტალიური სიტყვებისაგან - bella – "ლამაზი" და
donna – "ქალი". ქალები მცენარის წვენს იწვეთებდნენ
თვალში, რის შედეგადაც თვალის გუგა ფართოვდებოდა
და თვალი იღებდა განსაკუთრებულ ბრწყინვალებას,
ხოლო წითელი ნაყოფით ლოყებს იზელდნენ. ნედლეუ-
ლად იყენებენ ფოთოლსა და ფესვს. ბელადონას ყოველი
ნაწილაკი შეიცავს ალკალოიდებს. ფოთლები შეიცავენ
0,15-დან 1,2%-მდე ალკალოიდებს, ხოლო ფესვები - 0,05-
1,3%-ს. ბელადონას ძირითადი ალკალოიდია – ატროპინი.
ბელადონას პრეპარატებს იყენებენ როგორც სპაზმოლი-
ტურ, ტკივილგამაყუჩებელ საშუალებას კუჭ-ნაწლავის
დაავადებისა და კუნთების სპაზმების დროს. იგი იხმარება
მორფინითა და სოკოებით მოწამლვის შემთხვევაშიც.
ბელადონას ფესვზე დამზადებულ პრეპარატს "კორბელა"-
ს იყენებენ პარკინსონის დაავადების წინააღმდეგ.
ბელადონა შედის აგრეთვე აბებში "ბელოიდი", სანთელში -
 "ანუზოლი" და სხვა.
30. ბელადონა Atropa caucasica ქრთ. დევსურა; ჩ. დევ- იგივე შმაგა.
კავკასიური Kreyer სურა ვანდა, დევცე- მცენარე ძაღლყურძენასებრთა (Solanaceae) ოჯახისა. Atropa
ცხლა; ფშ. გიჟანა; belladona-ს მონათესავეა, მაგრამ, მისგან განსვავებით,
ერწო საგიჟებელა; კხ., შეუბუსავი, ლეგა ნაფიფქით დაფარული ღერო და უფრო
ფშ. ცოფის ბალახი; დიდი მოიისფრო-მოწითალო ყვავილები აქვს. გავრცელე-
რჭ., ლემა; ზმ. რჭ. შავ- ბულია კავკასიაში, აგრეთვე თურქეთისა და ირანის
ბალახა; სვნ. მატატა მომიჯნავე რაიონებში. საქართველოში — კოლხეთში,
ქართლსა და შიგა კახეთში. იზრდება მთის შუა
სარტყლამდე ტყეში. სამკურნალო თვისებებით ბელადო-
ნას მსგავსია და სავსებით ცვლის მას (ალკოლოიდები
კავკასიურ ბელადონში კიდევ უფრო მეტია). ფოთოლს
აგროვებენ მაისის დამლევიდან ივლისამდე (ჩვეულებრივ
ყვავილობს დაწყებისას). ფესურების შეგროვება სასურვე-
ლია მაისში ან შემოდგომაზე. მოჰყავთ ღრმა, ფხვიერ,
ტენიან და ნოყიერ ნიადაგზე (სასურველია კირიანი).
ამრავლებენ თესლით, ფესურის ნაწილებით და კალმით.
ნაყოფი შხამიანია.
31. ბერულა Gnaphalium იმ. ბაბუა. მრავალწლიანი ბალახი რთულყვავილოვანთა (Asteraceae)
uligonosum L. ოჯახიდან. იზრდება 20-30 სმ. მთავარი ღერო სწორია,
მარტივი, ბუსუსებით დაფარული. ძირისეული ფოთლები
ლანცეტურია, თითქმის სწორხაზოვანი. პატარა
ცილინდრული კალათები სათითოოდ სხედან ზედა
ფოთლების უბეებში; აქვს მოყვითალო-მოთეთრო
ყვავილები. ყვავილობს ივლისიდან სექტემბრამდე.
თესლები (თესლურა) მოხაზულობით წვრილია, მოგრძო,
თითისტარისებური, ოდნავ ჩაჭყლეტილი, წვერისკენ
ოდნავ შევიწროებული. თესლის წვერს გააჩნია ადვილად
ცვენადი ქოჩორი, ერთგვაროვანი ბუსუსებით. თესლების
ზედაპირი გლუვია, თითქმის გაშიშვლებული. თესლების
შეფერილობა მომწვანო-ნაცრისფერია, ღია ყავისფერი.
თესლების ზომა 0,5-0,8მმ სიგრძეში, 0,2მმ სიგანესა და
სისქეში.ხარობს ნესტიან ნიადაგებში. ყვავილობს
ზაფხულში. შეიცავს სათრიმლავ ნივთიერებას, ფისებს,
ეთერზეთებს, კაროტინს, ალკალოიდებს, ფიტოსტერინებს,
მარილებს, B, C, K ვიტამინებს. გააჩნია სისხლძარღვების
გამაფართოებელი, ჰიპოტენიზმისა და ანთების საწინააღმ-
დეგო, ჭრილობის შემახორცებელი, ტკივილგამაყუჩებელი
დამარბილებელი, ნაღველმდენი თვისებები; იყენებენ
მეტეორიზმის, ათეროსკლეროზის, შაქრიანი დიაბეტისა
და ალერგიის საწინააღმდეგოდ. ხალხურ მედიცინაში
გამოყენებულია კუჭ-ნაწლავების დაავადების, გულისცე-
მის მოსაწერიგებელ, სისხლდენის, ტუბერკულოზისა და
სხვა დაავადებების სამკურნალოდ. ამზადებენ ფხვნილებს,
მალამოებს, საფენებს.
32. ბერყენა Pyrus salicifolia ქრთ., გრ. კხ. ოლე; ქზყ. Pyrus-ის გვარის ველური მსხლების რამდენიმე სახეობა
Pall დათვის პანტა, დათვის ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახიდან. ეკლიანი ბუჩქები ან
ხილი; ჩუბ. პანტაფშა- ხეებია. აქვთ შეკრული ან მეჩხერი ვარჯი, შიშველი ან
ტა; საბა ბრყენა (შდრ. ვერცხლისფრად შებუსული ფოთლები. ნაყოფი
სვნ. ბარყენ); ინგ. მსხლისებრია, ზოგჯერ სფეროსებრი, ყავისფერი ან
ჭირსხალი. ყვითელი. გავრცელებულია ევროპაში, დასავლეთ და შუა
აზიაში, ირანში, ყირიმსა და კავკასიაში. საქართველოში
გვხვდება ბერყენას 9 სახეობა, რომელთაგან 4 საქარ-
თველოს ენდემია (Pyrus demetrii, Pyrus ketzkhovelii, Pyrus
fedorovii, Pyrus sachokiana). ბერყენა იზრდება მხოლოდ
აღმოსავლეთ და სამხრეთ საქართველოს ველებზე,
ნახევრად უდაბნოებში, ნათელ ტყეებსა და ტყის პირებზე
ხრიოკ და ქვაღორღიან ადგილებში, ზღვის დონიდან 900
მ-მდე. ნაყოფი მდიდარია ვიტამინებით, იჭმევა. მერქანი
იხმარება სადურგლო და სახარატო საქმეში. ყინვაგამლეა,
ადვილად იტანს ხანგრძლივ გვალვასა და ძლიერ ქარებს.
კარგი საძირეა მსხლის კულტურული ჯიშების
გამოსაყვანად; იყენებენ ტყე-პარკების გასაშენებლად
გვალვიან და ურწყავ ადგილებში. მრავლდება თესლით და
ფესვის ამონაყარით. მცენარე შეიცავს ვიტამინებს,
მთრიმლავ ნივთიერებას, ეთერზეთს, ფისებს, ალკალოი-
დებს, კაროტინს, ასკორბინის მჟავასა და ფიტოსტერინებს.
მის პრეპარატებს აქვთ ჰიპერტენზიული თვისებები;
აფარათოებენ პერიფერიულ ძარღვებს, ანელებენ
გულისცემას; ასუსტებენ ქსოვილების დაზიანებას
დამწვრობისა და წყლულების შემთხვევაში. გამოიყენება
ძნელადშეხორცებადი ჭრილობების შესახორცებლად.,
33. ბზა Buxus colchica ქრთ. უფლის ხე; აჭ. ორლებნიან მცენარეთა გვარი ბზისებრთა (Buxaceae)
Pojark. შიმშირი; ჭნ. ჩიმჩირი; ოჯახისა. მარადმწვანე დაბალი ხეები ან ბუჩქებია. აქვს
მგრ. ბზაკალი; სვნ. მოპირისპირე სქელი ფოთლები და ერთსქესიანი ყვავი-
ბაია. ბზაკალ, ზაკალ. ლები. შეიცავს 70-მდე სახეობას, რომლებიც გავრცელებუ-
ლია ტროპიკულ და სუბტროპიკულ, ნაწილობრივ
ზომიერი ჰავის ზონაში ფილიპინების, კალიმანტანის,
მცირე ზონდის, მადაგასკარისა და სოკოტრას კუნძუ-
ლებზე, აფრიკაში, ჩრდილოეთ და ცენტრალურ ამერიკაში,
ვესტ-ინდოეთში, სამხრეთ ევროპასა და მცირე აზიაში.
კავკასიაში ბუნებრივად გვხვდება 2 რელიქტური სახეობა:
კოლხური ბზა (Buxus colchica) და ჰირკანული ბზა (Buxus
hyrcana). საქართველოში მოშენებულია ბზის 4 უცხოური
სახეობა: ჩვეულებრივი ანუ მარადმწვანე ბზა (Buxus
sempervirens); წვრილფოთოლა ბზა (Buxus microphylla);
იაპონური ბზა (Buxus japonica) და ბალეარული ბზა (Buxus
balearica).
ბზა ზოგჯერ ივითარებს ფესვისა და ძირკვის ამონაყარს.
ნაყოფმსხმოიარობას იწყებს 40-60 წლის ასაკში, ეულად
მდგომი - 15 წლის ასაკიდან. ცოცხლობს 500-600 წელს,
იზრდება ნელა. მისი მაგარი და მძიმე მერქანი
გარეგნულად სპილოს ძვალს წააგავს. კარგად პრიალდება.
იყენებენ (ძირითადად კოჟრებს) სხვადასხვა ნაკეთობი-
სათვის; კავკასიური ბზის მერქანი ცნობილია "კავკასიური
პალმის" ან "პალმის ხის" სახელწოდებით. ბზის ფოთლე-
ბისა და ტოტებისაგან ამზადებენ ყავისფერ საღებავს;
ქერქისა და ფოთლების ნაყენს იყენებენ მედიცინაში.
შეიცავს (განსაკუთრებით ფოთლები) ალკალოიდ ბუქსინს.
თესლში 37%-მდე ზეთია. თაფლოვანი მცენარეებია.
აფრიკასა და ზოგიერთ ტროპიკულ და სუბტროპიკულ
ქვეყანაში ნამდვილ ბზას ცვლის აფრიკული ბზა ანუ
"კამასი" (Gonioma kamassi), რომელიც სხვა გვარსა და
ოჯახს განეკუთვნება. მისი მერქანი ემსგავსება ბზისას.
34. ბობოწვერა Usnea barbata საბა ხის მუშაკი; სვნ. ბობოწვერა ხეზე მცხოვრები მცენარეა; წვერისებრი;
Hoffm. ხაზივ. ჩამოკიდებულია ტოტებზე ან მიმაგრებულია ფესვებზე;
აქვს წვრილი, გრძელი (25-30 სმ) სიგრძის რტოები; ღია
მწვანე ან ”ჭუჭყიანი მწვანე”. ის ძირითადად გამოიყენება
კუჭ-ნაწლავთა სისტემის მოსაწესრიგებლად; მადის მოსა-
მატებლად; არის ბუნებრივი ანტიბიოტიკი, ანადგურებს
ტუბერკულიოზის ჩხირებს, პნევმოკოკს და სხვა მიკრო-
ბებს. კურნავს საშვილოსნოს შეუხორცებელ წყლულებს და
აძლიერებს იმუნურ სისტემას. გამოიყენება წყლულების,
ჭრილობების, ფურუნკულების სამკურნალოდ.

35. ბოლოკი Raphanus sativus, ქზყ. წყლის ბოლოკი; ორწლოვანი ბოსტნეული ძირხვენა მცენარე ჯვაროსანთა
var. major ხვს. ბოსტანი; ჭნ. მგრ. (Brassicaceae) ოჯახისა. ყვავილედი - მტევანი, ნაყოფი -
ბულეკი; სვნ. ბოლოკ, უხსნადი ჭოტი. დამტვერვა ჯვარედინი. ძირხვენა მსხვი-
ბოლეკ, ბულეკ. ლია, იწონის 200 გ-იდან 4-5 კგ-მდე, ფორმით მომრგვალო
- მოგრძო-კონუსისებრი; კანი თეთრი, შავი, რუხი, ყვი-
თელი, იისფერი ან ღია წითელია. გავრცელებულია მთელ
მსოფლიოში. აქვს მრავალი კულტურული სახესხვაობა.
საჭმელად იყენებენ ნედლად. ძირხვენა შეიცავს ნახშირ-
წყლებს, ცილებს, ცხიმებს, უჯრედისს, ნაცარს, C ვიტა-
მინსა და ფერმენტებს. ხელს უწყობს ნივთიერებათა ცვლას
და აუმჯობესებს საჭმლის მონელებას. რეკომენდებულია
ათეროსკლეროზის პროფილაქტიკისთვის; არის შარდ-
მდენი, ნაღველმდენი, ანთების საწინააღმდეგო, ანტი-
მიკრობული, სპაზმოლიტური, მეტეორიზმის საწინააღმ-
დეგო. დევნის ქოლესტერინს; მის საფენებს იყენებენ
ანთებისას, რევმატული ან ნიკრისის ქარის დროს.
36. ბოსტნის ია Veronica persica ფშ. ბოსტანთ ია; ზმ. ერთ ან ორწლიანი ბალახოვანი მცენარე 10-დან 70 სმ
Poir. იმ. მარგალიტა, ძიმა; სიმაღლისა შავწამალასებრთა (Scrophulariaceae) ოჯახისა;
ოკრ. ჟუჟუნა; ქვ. იმ. ღეროები ცალკეული და სუსტი; ფოთლები- მოგრძო;
დედაბოსტანა, ყვავილები ცალკეული, სხედან ფოთლების უბეებში. ღია
ჭუჭუნა; გურ. ლურჯი ან ცისფერი; მომწვანო ძაფებით; თესლები 3-15
დედალოპერა, მიწის ცალკეულ ბუდეში; კოლოფი სიგრძით ორჯერ მეტია
ლოპერა; აჭ. ლოპერა; სიგანეზე; ყვავილობს მარტიდან ოქტომბრამდე.
მგრ. ძუძურიკა. გავრცელებულია ევროპასა და აზიაში; სამკურნალოდ
გამოიყენება ბალახი, რომელსიც აღმოჩენილია
ირიდოიდები და ფლავონიდები; ყვავილები შეიცავს
გლუკოზას, ფენოლკარბონულ მჟავას. ბალახის ნაყენი
გამოიყენება კუჭნაწლავის დააადებებისათვის.
37. ბოსტნის წალიკა Polygonum გურ. ქრისტეს ნეკი, ერთწლოვანი მცენარე მატიტელასებრთა (Polygonaceae)
persicaria L. ქრისტეს ცერი, ოჯახისა. სწორი ან განტოტვილი წითელი ღეროთი; 25-30
ქრისტეს ცერის სმ სიმაღლისა; ფოთლები მორიგეობითი, ლანცეტისებრი,
დანაბიჯი. ზემოდან მუქი ლაქებით ან მათ გარეშე. ყვავილები
ვარდისფერი ან თეთრი; ყვავილობს აგვისტო-
სექტემბერში; გავრცელებულია ევროპაში, აზიაში,
აფრიკის ჩრდილოეთ ნაწილსა და ჩრდილოეთ ამერიკაში.
გვხვდება აგრეთვე საქართველოშიც. იზრდება
მდინარეებისა და ტბების ნაპირებზე, მდელოებზე.
იყენებენ ხალხურ მედიცინაში. სამკურნალო ნედლეული
ბალახია, რომელსაც ყვავილობის დროს აგროვებენ;
აშრობენ; ბალახი შეიცავს ტანინს, ვაშლისა და ძმრის
მჟავებს, ეთერულ ზეთს, მთრიმლავ ნივთიერებას, შაქარს,
ფლობაფენს, პექტინს, ფლავონოიდებს, ჰიპეროზიდს,
ავიკულიარინს, კვერცეტრინს, ვიტამინებს... გამოიყენება
ბუასილის სამკურნალოდ, შარდმდენად, საშვილოსნოდან
სისხლდენის შესაჩერებლად. ხალხურ მედიცინაში
იყენებენ ვენერიული დაავადებების სამკურნალოდ
ჭრილობების მოსაშუშებლად.
38. ბროწეული Punica granatum ქზყ., აჭ. ბროწოლი; ბუჩქი ან ტანდაბალი ხე (სიმაღლით 5 მ-მდეა)
L. ზმ.იმ. ბრაწოული; იმ. ბროწეულისებრთა (Punicaceae) ოჯახისა. ფოთოლმცვივანი
ბერწოული, ბრეწოუ- ეკლიანი მცენარე.აქვს კიდემთლიანი ტყავისებრი
ლი; ლჩხ., რჭ. ბრო- ფოთლები, ნორმალურად განვითარებული ნასკვი, ბუტკო
წოული; ინგ. ბროწოლ; და სამტვრე; იძლევა ნაყოფს; ზოგი კი განუვითარებელი,
ჭნ. ბერწეული, ბრეწე- მოკლებუტკოიანია და ცვივა. ყვავილობს მაის-აგვისტოში.
ული; მგრ. ბერწული, დამტვერვა ჯვარედინია. დარგვიდან მესამე-მეოთხე წელს
ბრეწეული. ისხამს ნაყოფს, სრულ მოსავალს მეშვიდე-მერვე წელს
იძლევა. ნაყოფი კენკრასებრია, აქვს ყვითელი ან წითელი
ნაყოფისაფარი, სფეროსებრნი მრავალი წვნიანი თესლი,
რომელიც მწიფდება სექტემბერ-ნოემბერში. კარგი მოვ-
ლისას ერთი ხის მოსავალი 50-60 კგ აღწევს. ყინვაგამძლეა.
კულტივირებულია სუბტროპიკულ ზონაში. ბროწეულის
ნაყოფს ნედლად იყენებენ. წვენისაგან, რომელიც შაქარს,
ლიმონის მჟავას, ტანინსა და C ვიტამინს შეიცავს,
ამზადებენ სიროფს, სასმელებს, სანელებელს.
ბროწეულის ღეროს, ტოტებსა და ფესვების ალკალოიდე-
ბით მდიდარ გამხმარი ქერქის ნახარშსა და ექსტრატს
სამკურნალოდ იყენებენ. ნაყოფის კანით მკურნალობენ
კოლიტს, იყენებენ ანთების საწინააღმდეგო, ნაღველმდენ,
შემკვრელ საშუალებად, ვიტამინების წყაროდ. ყვავილი
გამოიყენება შემკვრელ და ანტისეპტიკურ საშუალებად.
ფოთოლი, ფესვისა და ღეროს ქერქი, ნაყოფის კანი დიდი
რაოდენობით შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს, შაქრებს,
ლიმონისა და ვაშლის მჟავას, აზოტურ ნივთიერებებს,
ვიტამინებს, კაროტინს, ტანინებს, ფიტოციდებს. მათ
ხმარობენ ლენტისებური ჭიის საწინააღმდეგოდ.
39. ბურბუშელა, Taraxacum ქზყ. ყურძანა; თშ. მრავალწლოვან ბალახოვან მცენარეთა გვარი რთულ-
ბაბუაწვერა მღვდელისწვერა, ყვავილოვანთა (Asteraceae) ოჯახისა. აქვს ფესვის ყელთან
საღვიძლა, ღვიძლა; შეკრებილი ფრთისებრ დანაკვთული ფოთლები.
ჯვხ. კაბა-კუბა, საყვავილე ღერო უფოთლოა, ღრუიანი და ბოლოვდება
ქაქაბუა, კაკაბუა; მხვ. მარტოული კალათა ყვავილებით. ყვავილები ყვითელი ან
ვარდკაჭაჭა, ვარდისფერია, იშვიათად მეწამული, ნაყოფი - თესლურა.
სადღობელაი; ერწო ცნობილია ბაბუაწვერას 100 სახეობა. საქართველოში
ზაზილაყა, ზაყზაზია; გვხვდება 9, მათგან 4 კავკასიის ენდემია. ფართოდაა
იმ. ბაბუაწვერა; ლჩხ. გავრცელებული Taraxacum officinale, რომლის ფესვსა და
ქარაფშუტა; გურ. ფუ, მიწისზედა ნაწილს იყენებენ მედიცინაში. თაფლოვანი
ფუბაბუა, ფუსფუსა, მცენარეა. ბაბუაწვერას ზოგი სახეობის (ქოქ-საღიზი)
ყურისავსებელა; ჭნ. ფესვები მაღალი ხარისხის კაუჩუკს შეიცავს. მცენარის
ხოჯი მოზაი, ხოჯი ფოთლებსა და ფესვებში აღმოჩენილია ინსულინი,
კოკაი; მგრ. პაპაში მთრიმლავი ნივთიერებები, ასკორბინის მჟავა, კაუჩუკი,
ღვინო; სვნ. ქორგილ. ცვილი, რკინა, კალციუმი, ფოსფორი, ფისები და სხვა.
ბაბუაწვერა ფართოდ გამოიყენება ხალხურ მედიცინაში
ღვიძლის, ნაღვლის ბუშტის კენჭოვანი დაავადებების,
სიყვითლისა და გასტრიტების დროს. ნედლი ფოთლე-
ბისაგან მომზადებულ სალათას ხმარობენ როგორც შარდ-
მდენ, ამოსახველებელ, სისხლის გამწმენდ, ნაღველმდენ
და საფაღარათო საშუალებას. ბაბუაწვერის წვენს სვამენ
ღვიძლის, შარდის ბუშტის დაავადებებისა და სიყვითლის
დროს. ნედლი ფოთლები და წვენი გამოიყენება
ათეროსკლეროზის, ანემიის და კანის დაავადებებისას.
40. ბუერა Petasites ქრთ., კხ. ბორხვენა; ფშ. მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარეების გვარი რთულ-
ბუერას დედა; ხვს. ყვავილოვანთა (Asteraceae) ოჯახისა. ცნობილია 5-6
ბუარა; ზმ. იმ. სახეობა, რომელიც გავრცელებულია ჩრდილოეთ ნახევარ-
ფურღველა, სფეროს ზომიერ სარტყელში. იზრდება მდინარეებისა და
ბურღველა; გურ. ტბების ქვიშიან ნაპირებზე. აქვს მხოხავი ფესურები და
ბურღავაი, ბულღავაი, ფესვთანური ფოთლები. ნორჩი ფოთლის ქვედა მხარე
ლეშხი; ქვ. იმ., ლჩხ., მოფენილია მოთეთრო ბეწვებით. ჩვენში იზრდება 4
რჭ. დილმა, დიმელა, სახეობა, რომელთაგან ერთი საქართველოს ენდემია
ყარდიმელა, (Petasites fomini) და ერთიც კავკასიისა (Petasites georgicus).
მელაკუდა, აჭ. სამკურნალოდ გამოიყენება ყუნწებიანი ფოთლები და
ბულღო, ბარამბო; ფესვები. შეიცავს ალკალოიდებს, საპონინებს, გლუკოზი-
მეგრ. ბუღი, ბურღი; დებს, ფისებს, მთრიმლავ ნივთიერებებს, ორგანულ
სვნ. ბირღვ, ბუურღუ, მჟავეებს, მანგანუმის მარილებს, ინულინს. მედიცინაში
მუკურთხი. გამოიყენება როგორც შარდმდენი, ჭრილობაშემახორ-
ცებელი, ასთმის საწინააღმდეგო, ჭიის დამდენი საშუა-
ლება. ხალხურ მედიცინაში იყენებენ შარდმდენ, ამოსახვე-
ლებელ, დამარბილებელ, სპაზმოლიტურ, ბრონქეალურ,
სისხლძარღვგამაფართოებელ, ტკივილგამაყუჩებელ,
ოფლმდენ საშუალებად. ფესვების ნახარშით იზელენ
თმის ძირებს.
41. ბუჩქისძირა Corydalis კხ. მამლის ია. მრავალწლოვან მცენარეთა გვარი ყაყაჩოსებრთა
(Papaveraceae) ოჯახისა. აქვს გორგლისებრ გამსხვილე-
ბული ფესვები და კენწრულ მტევნებად შეკრებილი
თეთრი, ყვითელი, მოწითალო ან იისფერი ყვავილები.
ნაყოფი მოგრძო კოლოფია. თესლი შავი, წვრილი,
მბრწყინავი. მწიფდება ივნისში; ყავილობს მარტ-აპრილში.
ცნობილია 100-მდე სახეობა. გავრცელებულია ევროპაში,
აზიაში, აფრიკასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში. აგრეთვე
გვხვდება ციმბირსა და შუა აზიის მთებში. საქართველოს
ტყეებში და ალპურ მდელოებზე იზრდება 9 სახეობა,
მათგან ერთი საქართველოს ენდემია (Corydalis vittae), ორი
კავკასიისა (Corydalis alexeenkoana, Corydalis emanueli).
ბუჩქისძირა თაფლოვანი მცენარეა. მრავალი სახეობა
დეკორატიულია. ბუჩქისძირას ფესვები შეიცავენ რიგ
ალკალოიდს და სახამებელს. ფოთლები შეიცავენ ვიტამინ
 C-ს; მცენარის ალკალოიდები ავლენენ სპეციფიურ
ფიზიოლოგიურ აქტიობას; განსაკუთრებით მნიშვნელო-
ვანია ბულბოკარპინი, რომელიც ძლიერი დამამშვიდებე-
ლია; ალკალოიდი სანგვინარინი ანტიმიკრობულია; მას
იყენებენ დიდი ხნის შეუხორცებელი დაჩირქებებისა და
ტროფიული წყლულების სამკურნალოდ;
42. გუგულის კაბა Orchis maculata L. ორქიდიისებრთა ოჯახის მრვალწლოვანი ბალახოვანი
მცენარე 20-დან 60-ს სმ-მდე სიმარლისა. ივითარებს
მიწისქვეშა ფესურებიან ბოლქვებს, რომლებიც შეიცავენ
სათადარიგო საკვებ ნივთიერებებს; ყოველი ფესვ-ბოლქვი
ცოცხლობს ორი წელი. შემდეგ მათ ცვლის ერთი
ახალგაზრდა. ღეროები ერთეულია,სწორმდგომი.
ფოთლები უკუკვერცხისებურია, ბლაგვი, ზევიდან მუქი–
მწვანე, ქვევიდან ღია–მწვანე. ღეროები მთავრდება ხშირი
თავთავებით. ყვავილები მოვარდისფრი–მოლურჯოა.
ნაყოფი კოლოფია მრავალრიცხოვანი წვრილი თესლებით.
ყვავილობს ივლის–აგვისტოში. შეიცავს ლორწოს,
სახამებელს,დეკსტირინს, პენტოზანებს, საქაროზას,
გლიკოზიდებს, მწარე ნივთიერებებს, ეთერულ ზეთებს,
კაროტინს, კ ვერციტინს, პექტინებს.
მედიცინაში მცენარე გამოიყენება ნაწლავური
დაავადებებისას ბავშვების შხამით მოწამვლის დროს.
მისი გამაუვნებელი ხასიათი განპირობებულია მისი
შემცველობით. მას უნიშნავენ ოყნებში.
1. გარგარი Armeniaca სბ. დარანდო ხეხილოვანი ხეებისა და ბუჩქების გვარი ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახისა.
vulgaris Lam. ხის სიმაღლე 15 მ აღწევს. ფოთოლი ელიფსური ან განიერკვერცხისებრია;
ყვავილი თეთრი ან ვარდისფერი, ფოთოლზე ადრე იშლება. ნაყოფი კურ-
კიანია, ხორცოვანი ან მშრალი; აქვს ხავერდოვანი, იშვიათად – გლუვი კანი.
გარგარი სინათლისა და სითბოს მოყვარული, გვალვაამტანი მცენარეა.
მოსავალს იძლევა მყნობიდან მესამე-მეოთხე წელს. ხარობს ჩრდი-
ლოეთ ინდოეთში, ირანში, ჩინეთში, ჩრდილოეთ და სამხრეთ აფრიკაში,
ჩრდილოეთ ამერიკასა და ავსტრალიაში, შუა აზიაში, ამიერკავკასიაში.
გარგარის ნაყოფი შეიცავს შაქრებს, ვაშლის, ლიმონისა და სხვა მჟავებს;
პექტინურ ნივთიერებებს, კაროტინს; თესლი - ცხიმს. იყენებენ ნედლად,
ჩირად და დაკონსერვებულს (კომპოტი, წვენი და სხვა).
საქართველოში გარგარი გავრცელებულია უმთავრესად კახეთსა და
ქართლში. სამკურნალოდ გამოიყენება ნაყოფი და თესლი. გარგლის
რბილობი (მშრალი სახით) მაღალკალორიულია. აქვს გამამაგრებელი,
სუსტი შარდმდენი, ათეროსკლეროზის საწინააღმდეგო თვისებები.
აუმჯობესებს ნივთიერებათა ცვლას. იყენებენ ვიტამინების ნაკლებობისას
და გულის სისხლძარღვების სისტემის დაავადებისას.
2. გერანი, ზეთის Pelargonium [ბერძ.geranos დეკორატიული მცენარე; ნემსიწვერასებრთა (Geraniaceae) ოჯახიდან,
ნემსიწვერა roseum Ait. წერო] აშენებენ ოთახებსა და ბაღებში; მრავალწლოვანი, ძლიერ დატოტვილი ბუჩქ-
ბალახა ეთერზეთოვანი მცენარე ნემსიწვერასებრთა ოჯახისა. აქვს 5-7
ნაკვთად დაყოფილი, გულისებრი და ღეროზე მოგირეობით განლაგებული
ფოთოლი. გერანის სამშობლოა სამხრეთ აფრიკა. გავრცელებულია
საქართველოში, სომხეთსა და ტაჯიკეთში. მოჰყავთ როგორც ერთწლოვანი
კულტურა, რადგან 3-იდან 5°C ტემპერატურაზე იღუპება. გერანის
შებუსული ღეროსა და ფოთლებისაგან ღებულობენ ვარდის სურნელის
მქონე, გამჭირვალე, მომწვანო, ზოგჯერ კი მოყვითალო ეთეროვან ზეთს,
რომელიც შეიცავს ციტრონელოლის სპირტს; გერანიოლს, ლინალოოლსა და
მენთოლს. გერანის ზეთს იყენებენ პარფიუმერიაში, საპნის წარმოებაში,
კოსმეტიკასა და კვების მრეწველობაში. გერანს იყენებენ მედიცინაშიც. იგი
სასარგებლოა ნევრასთენიით, უძილობით, ჰიპერტონიით, გულისა და კუჭ-
ნაწლავით დაავადებულთათვის; განსაკუთრებით კარგად მოქმედებს
ქრონიკულ გასტრიტზე, სიმჟავეზე; ნაღველზე, ნაღვლის ბუშტზე. არის
კარგი დამამშვიდებელი. მის ნაყენს იყენებენ ფაღარათის, დიზენტერიის,
თირკმლების დაავადების, ნიკრისის ქარის დროს; არის კარგი
 სისხლაღმდგენი.

3. გველთავა Dracocephalum ერთწლოვანი ბალახოვანი მცენარე ტუჩოსანთა (Lamiaceae) ოჯახისა,

moldavicum L სიმაღლით 20-25 სმ; ღერო ოთხწახნაგაა; ფოთლები გულისებრი; ყვავილები-
მოლურჯო-მოლილისფრო; ყვავილობს ივნის-ივლისში. იზრდება ველებზე,
ტყისპირებში, შერეულ ტყეებში. შეიცავს ეთერზეთებს.
ხალხურ მედიცინაში გამოიყენება მისი წყალში ნაყენი; იღებენ მუცლის
ტკივილის, ყელის ტკივილის, განსაკუთრებით, სპაზმების შემთხვევაში;
ასუფთავებენ გამონაყარებს. მკურნალობენ რევმატიზმს.

4. გველისკოვზა Cynanchum ლჩხ. გესლის 40-70 სმ სიმაღლის ასკლერიასებრთა (Asclepiadaceae) ოჯახისა მცენარეა.
funebre Kusn. წამალი; სვნ. ფოთლები თითქმის მჯდომარეა, 7 სმ-მდე სიგრძისა, გულის ფორმისა;
მàწერილ. ყვავილები მუქი-წითელი, თითქმის შავი. გავრცელებულია კავკასიაში.
იზრდება ფერდობებზე. გველისკოვზას ყველა სახეობა შხამიანია, შეიცავს
გლუკოზიდს, დინცეტოქსინს. ახასიათებს ხანგრძლივი ვეგეტაცია. ამიტომ,
როცა სხვა ბალახები ხმება, ცხოველები მას ეტანებიან და, შედეგად,
იწამლებიან. გველისკოვზას მოქმედ ნივთიერებად ითვლება ვინცეკოქსინი,
რომელიც მოქმედებს გულზე. მიუთითებენ საპონინების არსებობაზეც.
მისგან გამოიყოფა ალკალოიდი ანტოფინი და ორი დაუხასიათებელი ფუძე.
მისი დალევა იწვევს ღებინებას, გულისრევას, ფაღარათს, საერთო
აღგზნებას, გულის გაჩერებას.
5. გველის სურო Vinca Waldst ex კხ. მიწაფარ- მრავალწლოვანი მიწაზე გართხმული ბალახია სუროსებრთა (Apocynaceae)
Kit. თხა; ზ. იმ., აჭ. ოჯახისა. აქვს მოპირისპირე, ხშირად ტყავისებრი მოზამთრე ფოთლები.
სუროვანდა, ფოთლები ელიფსურია, წვეტიანი წვეროთი (იშვიათად ბლაგვი), პრიალა,
სუროვარდი; ზევიდან მწვანე, ქვევიდან - მონაცრისფრო-მწვანე, ნაყოფი მოგრძოა. აქვს
იმ. მიწის თეთრი, ცისფერი ან მოლურჯო-იისფერი ერთეული ყვავილები. ყვავილები
სურო; ლჩხ., არ არის მრავალრიცხოვანი, მოთავსებულნი არიან ფოთლების უბეებში,
ოკრ. სურო- გრძელ ყუნწებზე. გვირგვინი მილისებრ-ძაბრისებრია, მუქი-ლურჯი ფერის,
წვრილა; მგრ. ხუთად დაყოფილი. წვრილი ჰორიზონტალური ფესურა, სიგრძით 50-70 სმ,
გვერიში რომელიც მუხლებში გამოიღებს ვერტიკალურ ფესვებს. ვეგეტატიური
ცურუ, ღეროები მიწაზეა გართხმული. სიგრძით 100-150 სმ, ნიადაგში
მურხვანტალა. ფესვგადგმული, გენერაციული ღეროები სწორმდგომია, სიმაღლით 30-35 სმ.
ცილინდრული ფორმის. ყვავილობს აპრილ-მაისში. გველის
სურო გავრცელებულია ბუჩქნარებში, ტყის პირებში და სტეპებში. ევროპასა
და დასავლეთ აზიაში გავრცელებულია 7 სახეობა, საქართველოში - 2
სახეობაა. დეკორატიულია, აშენებენ აგრეთვე როგორც სამკურნალო
მცენარეს. სამკურნალოდ გამოიყენება გველის სუროს ფოთლები.
სუროს სამკურნალოდ უძველესი დროიდან იყენებენ როგორც შემკვრელ,
სისხლდენის შემაჩერებელ, ჭრილობის შემახორცებელ და სისხლის
გასასუფთავებელ საშუალებას. გველის სუროს შემადგენლობაში შედის
ალკალოიდები - ვინკამინი, იზოვინკამინი, რეზერპინი, ჰერბადეინი,
პუბესცინი და სხვა. აღმოჩენილია გლიკოზიდი ვინკოზიდი, სათრიმლავი
ნივთიერებები, ფლავონოიდები (რობინინი), ტრიტერპენი. გველის სუროს
ალკალოიდებს, რომელთა ბაზაზეა მიღებული პრეპარატები - ვინკაპანი,
დევინკანი და სხვა. იყენებენ I და II სტადიის ჰიპერტონული დაავადებების,
თავის ტვინის ათეროსკლეროზის დროს, აგრეთვე იმ დაავადებების
შემთხვევაშიც, რომლებსაც თან ახლავს თავის ტვინის სპაზმები; კარგი
თერაპიული ეფექტი აქვს ტაქიკარდიის დროს. მასში შემავალი ალკალოიდი
ვინინი ამცირებს სისხლის წნევას. გველის სუროს იყენებდნენ აგრეთვე
ცხვირიდან, ფილტვებიდან, საშვილოსნოდან სისხლის დენის,
ფაღარათების, ციების, მალარიის, ხველის დროს და ა.შ. მის ნახარშს
კომპრესებად ხმარობენ ეგზემებისა და გამონაყარების დროს. გველის
სუროს ნახარშს ივლებენ პირის ღრუს ლორწოვანი გარსის დაავადებებისას
და კბილის ტკივილის დროს.
6. გვერდელა Pimpinella ერთწლოვანი ბალახოვანი მცენარე ქოლგოსანთა (Apiaceae) ოჯახისა.
saxifraga L. იზრდება 30-70 სმ. აქვს თითისტარისებური ძირი და სწორი ღერო. ზედა
ნაწილი თითქმის განუტოტველია. ღეროსთან ფოთლები წყვილფრთოვანია,
დაკბილული ან მთლიანი. თეთრი ყვავილები ქოლგებადაა შეკრული;
ნაყოფი ოვალური ტყუპთესლაა. ყვავილობს ზაფხულში. გავრცელებულია
მდელოებსა და მინდვრებზე, მეჩხერ ტყეებში, ბუჩქნარებში. სამკურნალოდ
გამოიყენება ფესვები, რომლებიც შეიცავს ფისებს, საპონინებს, ეთერზეთებს,
მარილებს, ორგანულ მჟავეებს, სახამებელს, მთრიმლავ ნივთიერებებს.
იყენებენ როგორც ამოსახველებელ, შარდმდენ, ოფლმდენ, ანტიმიკრობულ
და ტკივილგამაყუჩებელ საშუალებას. მის ნაყენს იყენებენ ბრონქების
ანთების საწინააღმდეგოდ; საშარდე ბუშტისა და თირკმლების დაავადების,
კუჭის კატარისა და ავთვისებიანი სიმსივნის დროს. ხელს უწყობს სისხლის
მიმოქცევას.

7. გვიმრა Athyrium filix კხ.ჩადუნა; თშ. გვიმრა მდედრობითი, მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარეა
femina ჩადა; ჭან. ათირიუმისებრთა (Athyriaceae) ოჯახისა. გავრცელებულია ჩრდილოეთ
ბილონცა; მგრ. ნახევარსფეროს ტყის ზონაში ტენიან დაჩრდილულ ადგილებში.
გვიმარა; სვნ. საქართველოში ერთ-ერთი ყველაზე ფართოდ გავრცელებული ტყის
გვიმორ, გვიმრაა. კოლხეთში გვხვდება ტყის ყველა სარტყელში. აღმოსავლეთ
გვრიმა. საქართველოში, ძირითადად, ტყის ზედა სარტყელშია, ნაწილობრივ
შუაშიც. კარგად ხარობს ტენიან ფართოფოთლოვან და წიწოვან ტყეებში,
სადაც იგი ხშირად ბალახოვანი საფარის დომინანტია. იზრდება
საქართველოს ყველა რაიონში ჯავახეთის, ქიზიყისა და გარდაბნის გარდა.
მდედრობითი გვიმრა სამკურნალო (ჭიების გამომდენი საშუალება) და
დეკორატიული მცენარეა.
გვიმრა ეწერისა (Pteridium tauricum), მრავალწლოვანი სპოროვანი, ფესუ-
რიანი მცენარეა გვიმრისებრთა ოჯახისა. მისი სიმაღლე 2 მ-ს აღემატება.
ფოთოლი ფრთისებრ დანაკვთული აქვს, მრავლდება ფესურითა და სპო-
რებით. გავრცელებულია უმეტესად დასავლეთ საქართველოს ტყის ზონაში.
ჭარბტენიან ადგილებს ვერ ეგუება. ძნელად მოსასპობი სარეველაა,
ასარევლიანებს პლანტაციებსა და ნათესებს.
8. გვირილა Matricaria ზ.იმ. ირაგა; გვირილა რთულყვავილოვანთა (Asteraceae) ოჯახის რამდენიმე გვარის
ქვ.იმ. ანაგრუ- მცენარეთა კრებითი სახელწოდება. უფრო მეტად ამ სახელწოდებით
ლა; ლჩხ. ცნობილია Pyrethrum-ის გვარი, რომლის 100-მდე სახეობა გავრცელებულია
ნაგვირალა, ევრაზიის ზომიერ ზონაში და ნაწილობრივ ჩრდილოეთ ამერიკაში,
გურ. ქამენია, უმრავლესობა კი კავკასიაში, ხმელთაშუაზღვისპირეთსა და წინა აზიის
კამანია; მგრ. ქვეყნებში. საქართველოში 24 სახეობაა, მათგან 10 სახეობა კავკასიის
ქამენია, ენდემია, 3 - საქართველოსი. იზრდება მთის ქვემო სარტყლიდან
ქამანია; ჯვხ., მოკიდებული ალპურ სარტყლამდე მდელოებსა და მაღალბალახეულში,
მსხ. ყვითელ- ტყისპირებსა და ბუჩქნარებში, ტენიან და დაჭაობებულ ადგილებში, ქვიან
გულა; მთ.რჭ. და კლდოვან კალთებზე, ჩამონაზვავებზე და სხვა. ზოგი სახეობა სათიბ-
კაკული. საძოვრების სარეველაა, ზოგი სამკურნალოა (ბალზამური გვირილა -
Pyrethrum balsamita): ინსექტიციდურ და ჰერბიციდულ ნივთიერებებს
(პირეტრინსა და ცინერონს) შეიცავს დალმაციური გვირილა (Pyrethrum
cinerarifolium) და წითელი ანუ კავკასიური გვირილა (Pyrethrum roseum).
Pyrethrum parthenium-ს დეკორატიულ მებაღეობაში იყენებენ, ხოლო ე. წ.
კალუფერი ანუ კანუფერი – ლიქიორების არომატიზაციისათვის. Doronicum-
ის გვარიდან გვირილის სახელით ცნობილია ყვითელი გვირილა (Doronicum
orientale), რომელიც უმთავრესად გავრცელებულია კოლხეთში, ნაწილობრივ
კი ქართლში მთის შუა და ზემო სარტყლის ტყეებსა და ბუჩქნარებში,
Leucanthemum-ის გვარიდან - მინდვრის გვირილა.
9. გვირილა Matricaria სამკურნალო ანუ სააფთიაქო გვირილა მიეკუთვნება რთულყვავილოვანთა
სამკურნალო. chamomilla L. (Asteraceae) ოჯახს. მისი კალათები შეიცავს ეთერზეთებს, რომლის
ბაბუნა. შედგენილობაში შედის ხამაზულენი, კადირენი, ფლავონოიდები,
მატრიკარია ნიკოტინის, ასკორბინის. კაპრილის, იზოვალერიანის მჟავები; კუმარინები,
ქოლინი, აპიგენინი, ფიტოსტერინი, შაქარი, ცხიმები, სპაზმოლიტური
ქმედების გლიკოზიდი, რომელიც ადუნებს კუნთებს, ანელებს ყელის
ტკივილს. მას ხმარობენ როგორც ტკივილგამაყუჩებელ საშუალებას ნაწლა-
ვების სპაზმების დროს. ეთერზეთის ყველაზე მნიშვნელოვან ნაწილებს
წარმოადგენენ ქამაზულენი და პროქამაზულენი. მედიცინაში გვირილას
ყვავილების ნაყენს იყენებენ ანთების საწინააღმდეგო, ანტისეპტიკურ და
ტკივილგამაყუჩებელ საშუალებად პირის ღრუს დაავადებების (სტომატი-
ტები და სხვა), ტონზოლიტებისა და ანგინის დროს. გვირილას უნიშნავენ
მწვავე და ქრონიკული გასტრიტების, კუჭისა და თორმეტგოჯა ნაწლავის
წყლულის, კოლიტების, ენტეროკოლიტების საწინააღმდეგოდ, ღვიძლისა
და ნაღვლის სადინარი გზების დაავადების დროს. გვირილას პრეპარატები
 ამცირებენ ნაღვლის სადინარების სპაზმებს, აძლიერებენ ნაღვლის
გამოყოფას, ამცირებენ ანთებით პროცესებს. ნაწლავების სპაზმებისა და
მეტეორიზმისას იყენებენ გვირილის დამამშვიდებელ ჩაის. კუჭ-ნაწლავის
ტრაქტის ანთებითი პროცესების, მეტეორიზმის, ფაღარათის, ნაღვლის
სადინარების დაავადების დროს. ნიკრისის ქარისა და რევმატიული
ტკივილების საწინააღმდეგოდ იკეთებენ გვირილის ყვავილების აბაზანებს.
ბუასილის დროს გვირილას ხმარობენ გარეგან საშუალებად.
10. გლედიჩია Gleditschia კახ.ხეეკალა, ფოთოლმცვივანი ხეების გვარი ცეზალპინიასებრთა (Chesalpiniaceae)
tracanthos L. ხელურსმანა, ოჯახისა. ღეროსა და ტორებზე აქვთ მარტივი ან დატოტვილი ეკლები:
ლურსმანა, ფოთლები ფრთართულია, პატარა მომწვანო ყვავილები მტევნებად არის
ჭოტი ხე; შეკრებილი. ნაყოფი ბრტყელი პარკია. გლედიჩიას 12 სახეობა
ქიზიყ. გავრცელებულია ჩრდილოეთ და სამხრეთ ამერიკაში, ზომიერსა და
დიდეკალა; სუბტროპიკულ აზიაში, ტროპიკულ აფრიკაში. თალიშში (აზერბაიჯანი)
იმერ. ველურად იზრდება მხოლოდ ერთი სახეობა - კასპიური გლედიჩია (Gleditsia
ქაჯეკალა, caspia), რომელიც კავკასიაში შემორჩენილი მესამეული პერიოდის ფლორის
ღობის ეკალი, რელიქტია. კულტივირებულია 7 სახეობა. მათგან ძვირფასმექნიანი
რუსული ჩრდილოამერიკული ჩვეულებრივი გლედიჩია (Gleditsia triacanthos)
ეკალი, ქაცვი- ძველთაგანვეა მოშენებული ყირიმის, კავკასიის (კერძოდ, საქართველოს) და
ეკალი, დიდი შუა აზიის ბაღებსა და პარკებში. გლედიჩია სინათლისა და სითბოს
ეკალი, მოყვარული, გვალვაგამძლე მცენარეა; იტანს ნიადაგის სუსტ დამლაშებას.
საწოვარა; დ.ჩ. იყენებენ ცოცხალ ღობედ, მინდორსაცავი ტყის ზოლების გასაშენებლად და
ქრისტეს სხვა. მერქნისაგან ამზადებენ სხვადასხვა ნაკეთობებს, ნაყოფისაგან - ყავის
გვირგვინა; სუროგატს. თაფლოვანია. სამკურნალოდ იყენებენ მწიფე ნაყოფს, ნორჩ
მეგრ. რუსულ ფოთლებს, თესლის პარკებს. ნაყოფი შეიცავს ტრიტერპენულ საპონინებს,
აკაცი, ქარო ალკალოიდებს, ფლავონოიდებს, ლორწოს, მღებავ ნივთიერებებს, K, B და C
აკაცია (ქარო ვიტამინებს. პარკები- მთრიმლავ ნივთიერებებს, გლიკოზიდებს; ფოთლები-
აკაციას), ალკალოიდებს, C ვიტამინს. გამოიყენება მცენარის ყველა ნაწილი.
რუსული აფართოებს სისხლძარღვებს, აღაგზნებს სასუნთქ ორგანოებს, დაბლა წევს
აკაციში სისხლის წნევას; მოქმედებს კუჭ-ნაწლავის დაავადებებზე, ბრონქიალურ
ძიგირი. ასთმაზე. ხალხურ მედიცინაში ნახარშებით მკურნალობენ ნაღვლის ბუშტს,
კოლიტს, კუჭაშლილობას, ქრონიკულ გასტრიტს.
11. გობისცხვირა Prunella კხ. გარეული მცენარის გვარი ტუჩოსანთა (Lamiaceae) ოჯახისა. მრავალწლოვანი დაბალი
vulgaris L. რეჰანი; ფშ. ბალახებია. აქვთ საპირისპიროდ განლაგებული ფოთლები, კენწრულ
შავბალახა; თავთავისებრ ყვავილედად შეკრებილი იისფერი, თეთრი ან მოყვითალო
ხევს. შავთავა; ყვავილები. ევროპაში ველურად იზრდება გობისცხვირას 15 სახეობა.
ზ.იმ. ბუჩუჩა; ყირიმსა და კავკასიაში — 3 სახეობაა; საქართველოშიც ფართოდაა
გურ. ღორის გავრცელებული. თაფლოვანი მცენარეებია. Prunella laciniata-ს იყენებენ
ჩაი; აჭ. შავი ხალხურ მედიცინაში. საწამლო ნედლეულად გამოიყენება ბალახი,
აიშე, პერანგა. რომელსაც ყვავილობის დაწყებისთანავე აგროვებენ. იგი შეიცავს
საპონინებს, ეთერულ ზეთს, მთრიმლავ ნივთიერებას, კაროტინს, C და K
ვიტამინებს. ბალახის ნაყენი მიიღება ჰიპერტონიის, პოლიართრიტის,
სასუნთქი გზების, ეპილეფსიის, დიათეზის, ფაღარათის, ანთებითი
გინეკოლოგიური დაავადებების დროს. ჰომეოპათიაში გამოიყენება ყელის
ანთებითი დაავადებებისას. გარეგანად ნაყენი ან ნახარში გამოიყენება
კომპრესებისათვის, გამოსარეცხად, გამოსავლებად, ქერტლის
საწინააღმდეგოდ, სტომატიტის სამკურნალოდ.

12. გოგრა Cucurbita ინგ. გუგრა; ერთწლოვანი და მრავალწლოვანი მხოხავი მცენარის გვარი გოგრისებრთა
იმ., რჭ. ლჩხ. (Cucurbitaceae) ოჯახისა. აქვს დატოტვილი და მიწაზე გართხმული ან
კვახი; გურ. საყრდენზე ასული ღერო, გრძელყუნწიანი და ბუსუსიანი ფართო ფოთოლი,
აჭარ. ხაპი; დიდი ყვითელი, ზარისებური ყვავილი. ისხამს საკმაოდ დიდ სხვადასხვა
აყირო; ჭნ. ფორმისა და შეფერილობის ნაყოფს. თესლი მსხვილი, ოვალური, თეთრი ან
კაიში, ყოყორე, მოყვითალოა. გოგრის სამშობლოა ამერიკა. მისი 13 სახეობიდან ფართოდაა
фელი; მგრ. კულტივირებული ერთწლოვანი 3 სახეობა: მსხვილნაყოფა ანუ გიგანტური
კოპეშია; სვნ. გოგრა, რომლისგანაც გამოყვანილია სუფრის, საკვები და დეკორატიული
კვახნეს, კოპე- ჯიშები - თეთრი თაფლა, მსხვილნაყოფა და სხვა; მაგარკანიანი ანუ
შია, აყირო. ჩვეულებრივი გოგრა (ხოკერა, საქართველოში ძველთაგანვეა
დ.ჩ. aq’iro. გავრცელებული). არის სუფრისა და დეკორატიული ჯიშები. ამ სახეობას
კვახი (ბალ.) ეკუთვნის ყაბაყი და პატისონი. მუსკატური ანუ ჯავზის გოგრა
ნახე გოგრა (საქართველოში ცნობილია თაფლა გოგრის, ხურჯინას, ბორჩალური გოგრის
(იობ. 4,9), სახელით, გავრცელებულია ქვემო ქართლის დაბლობ ზონაში). გოგრა
тыква. აყიყი. სითბოს მოყვარული გვალვაგამძლე მცენარეა. არსებობს გოგრის ბევრი
aq’iq’i. აღატი, მსხვილნაყოფა საკვები ჯიში. გოგრას იყენებენ საჭმელად, ცხოველთა
აქატი, ახატი, საკვებად. გოგრის თესლისაგან ხდიან საჭმელ ზეთს. სამკურნალოდ
 გამოიყენება რბილობი და თესლი. რბილობი შეიცავს პექტინებს, ცილებს,
ცხიმებს, ნახშირწყლებს, უჯრედისს, ორგანულ მჟავებს, კაროტინს;
კალიუმის, მაგნიუმის, რკინის მარილებს, შაქრებს, ფიტოსტერინებს,
ვიტამინებს. თესლში არის ფიტოსტერინები, ორგანული მჟავები, ფისები,
ვიტამინები.
გოგრის რბილობს გააჩნია ნაღველმდენი, დამარბილებელი, ანთების
საწინააღმდეგო და შარდმდენი თვისებები; აუმჯობესებს კუჭ-ნაწლავის
მოქმედებას, არეგულირებს ნივთიერებათა ცვლას. თესლი გამოყენება ჭიის
დასადენად. გოგრას იყენებენ ანემიის, ტუბერკულოზის, სიყვითლის,
ჰიპოტონიის, ნევროზის, ნიკრისის ქარის, ქოლეცისტიტის სამკურნალოდ.
იგი მდიდარია დასუსტებული თვალებისთვის აუცილებელი კერატინით.
ხალხურ მედიცინაში გოგრისგან გამოხდილ წვენს იყენებენ თირკმლებისა
და ღვიძლის დაავადების დროს.
13. გონგოლა Sisymbrium ქრთ., ჯვხ., მსხ. ერთ ან ორწლოვანი ბალახი ჯვაროსანთა (Brassicaceae) ოჯახისა. იზრდება
(Sisymbrium ბარბარუკა; 25-50 სმ სიმაღლისა. სწორღეროიანი, განტოტვილი; ზედა ფოთლები
irio L., მხვ. სამახაი, წვრილი და ლანცეტურია, ქვედა ფოთლები სხედან ფესურაზე, დაკბილუ-
Sisymbrium საცოცხაი; მსხ. ლია; წვრილი, ყვითელი ყვავილები ქმნიან ფუნჯებს; ნაყოფი ლანცეტური
loeselii L.) ცოცხა. ძაფებია, რომლებიც დაშვებულია 10–15 სმ სიგრძეზე; თესლები მოწითალო-
მოყავისფრო, დაკუთხულები და შხამიანი. ყვავილობს მაისიდან
ნოემბრამდე; ნაყოფს იძლევა აგვისტოში. მის წყალში ნაყენს იყენებენ
სასუნთქი გზების, ფილტვების ტუბერკულოზის, სურავანდის, შარდის
შეკავების, წყლისას სამკურნალოდ.
14. გონგოლა Sisymbrium ერთ ან ორწლოვანი ბალახი ჯვაროსანთა (Brassicaceae) ოჯახისა. იზრდება
სამკურნალო officinale (L.) 25-50 სმ სიმაღლისა. სწორღეროიანი, განტოტვილი; ზედა ფოთლები წრილი
Scop. და ლანცეტურია, ქვედა ფოთლები სხედან ფესურაზე, დაკბილულია;
(Erysimum წვრილი, ყვითელი ყვავილები ქმნიან ფუჯებს; ნაყოფი ლანცეტური ძაფებია,
officinale L.) რომლებიც დაშვებულია 10-15 სმ სიგრძეზე; თესლები მოწითალო-
მოყავისფრო, დაკუთხულები და შხამიანი. ყვავილობს მაისიდან
ნოემბრამდე; ნაყოფს იძლევა აგვისტოში. მის პრეპარატებს აქვს შარდმდენი,
ანთებისსწინააღმდეგო, ანტისეპტიკური, ჭრილობის შემახორცებელი და
მადის მოსამატებელი თვისებები. ხალხურ მედიცინაში იყენებენ მწვავე
რესპირაციული დაავადებების, გაციების, ბრონქიტის, ბრონქიალური
ასთმის, ლარინგიტის, ფილტვების ანთების, თირკმლების ანთების, შარდის
ბუშტის ანთების, ქრონიკული გასტრიტის, ქრონიკული კოლიტის...
შემთხვევაში. იყენებენ სტომატიტის, ანგინის, ჭრილობებისა და წყლულების
სამკურნალოდ.
15. გრაკლა Spiraea ფშ. ბრაწი; 50-80 სმ სიმაღლის ბუჩქია, ყავისფერი, დაშვებული ტოტებით,
თუშ. მაკატი, ნაცარქათამასებრთა (Chenopodiaceae) ოჯახისა. ფოთლები მოგრძო-
მახატი; ხვს. ელიფსური; ყვავილები თეთრი, 5-8 სმ დიამეტრით; შეკრებილია
მაქაცი; მთ. ყვავილედად. ყვავილობს ივნისში. აგროვებენ ივნის-აგვისტოში.
ჩინჩხი; მგრ. ბალახი შეიცავს ეთერულ სალიცინის ალდეგიდომს, ჰელიოტროპინს,
ჩიბარი,
სალიცილის მჟავს, ცხიმს, მთრიმლავ ნივთიერებას, სპირენს, ბევრ ვიტამინს.
ჩიბაბარი. ფოთლებში არის ეთერული ზეთი, გლიკოზიდისპირენი, ყვითელი საღებავი
ნივთიერება.
გრაკლით მკურნალობენ გაციებას, გამოიყენება თავისა და მუცლის
ტკივილისას, უძილობისა და სულის ხუთვისას, ანთებითი პროცესებისას,
აჩერებს სისხლდენას, ახორცებს დამწვრობებსა და ჭრილობებს. აშუშებს
მწერებისა და ქვეწარმავლები ნაკბენს. ხმარობენ ართრიტის, მასტიტის,
ცხიმგროვების, უშვილობის, კიბოსა და სხვა დაავადებების სამკურნალოდ.
იგი ხელს უწყობს ათეროსკლეროზის და თრომბოწარმონაქმნების რეგრესს.
იყენებენ დიაბეტის წინააღმდეგ. ნაყენი გამოიყენება ფურუნკულების,
ძირმაგარების, კანის სხვადასხვა დაავადების სამკურნალოდ. აჩერებს
თმისცვენას.
16. გრეიპფრუტი Citrus paradisi ინგლ.grape- ხეხილოვანი მცენარე ციტრუსოვანთა გვარისა, ენდროსებრთა (Rubiaceae)
Macf. fruit] ოჯახისა. სიმაღლე 15 მ აღწევს. აქვს დიდი, ოვალური, ტყავისებრი
ფოთოლი, თეთრი ყვავილი, მსხვილი და მომრგვალო ნაყოფი, სქელი, ღია
ყვითელი, ბზინვარე კანი, ყვითელი, იშვიათად — ვარდისფერი, ძლიერ
წვნიანი და არომატული რბილობი. ნაყოფი შეიცავს წყალს; შაქარს, მჟავებს;
კანი — პექტინოვან ნივთიერებას. 100 გ წვენში დაახლოებით 45 მგ C
ვიტამინია. გრეიპფრუტის ნაყოფი დიეტური და სამკურნალოა, ხელს
უწყობს საჭმლის მონელებას, მადის აღმძვრელია. იყენებენ ნედლად,
კომპოტის, მურაბისა და წვენის დასამზადებლად.
17. გუგულის-კაბა Orchis mascula ხვს. გუგუტაის ჯადვარისებრთა (Orchidaceae) ოჯახის ორწლიანი, ფესვ-ბოლქვიანი
L პერანგი ბალახოვანი მცენარე. საყრდენი ღერო მკვრივი, ერთეული, სწორი; აქვს
ლანცეტისებრი, 6-15 სმ სიგრძის 4-8 ფოთოლი, ზემოდან მუქი-მწვანე,
იისფერი წერტილებით, ქვემოდან ღია მწვანე; ყვავილები ღია მომწვანო;
ნაყოფი კოლოფია მრავალრიცხოვანი წვრილი თესლით. ყვავილობს
მაისიდან ივლისამდე, მწიფს ივლის-აგვისტოში. ხარობს კავკასიაში.
გამოიყენება ნორჩი ფესვ-ბოლქვები, რომელთაც ყვავილობის შემდეგ
აგროვებენ. იყენებენ პირდაპირ ბოლქვებს ან ამზადებენ ფხვნილს. ფესვ-
ბოლქვები შეცავს ლორწოს, სახამებელს, პენტოზანებს, მეთილპენტოზანებს,
პოლისაქარიდს, კაროტინებსა და მწარე ნივთიერებას. ბალახი შეიცავს
გლიკოზიდ ლოროგლოსინს, ფოთლები კუმარინებსა და მის გლიკოზიდებს.
მედიცინაში გამოიყენება ნაწლავების კატარისა და შხამით მოწამვლის
დროს. მის ფხვნილს იღებენ ოყნებით.
18. გუგულის Coronaria მრავაწლოვანი ბალახოვანი მცენარე. მიხაკისებრთა (Cariophilaceae) ოჯახისა,
ყვავილი (Moench) ევრაზიაში გავრცელებულია 5 ჯიში. აქვს ვარდისფერი, იშვიათად თეთრი
Schischk. ფოთლები; ხარობს დასახლებების განაპირებში. მშრალ ადგილებშიც და
ჭაობების გვერდითაც. ამ სახელით ცნობილია აგრეთვე სხვა ყაყაჩოსებრნი,
მედიცინაში უწოდებენ ადონისს. მისი ნაყენი ეფექტურია გაჭიანურებული
ბრონქიტისას და გამოყოფს ორგანიზმიდან სისველეს. ხსნის ტკივილებს
თირკმლებში, აჩერებს სისხლდენას საშვილოსნოდან; ნაყენს იყენებენ
ღვიძლის ტკივილისას, კანის გამონაყრებზე წასასმელად.

19. გულყვითელა, Calendula ქართლ., კახ. მრავალწლოვანი ან ერთწლოვანი ბალახოვანი, იშვიათად ბუჩქ-ბალახა
ნარგიზელა ნარგიზი, მცენარეების გვარი რთულყვავილოვანთა ოჯახისა. აქვთ ჯირკვლოვანი
კვირისტავა, ბუსუსებით შემოსილი 5-60 სმ სიმაღლის ღერო, მოგრძო, ლანცეტა
ტასოყვავილი, ფოთლები, დიდი ზომის კალათა ყვავილედებად შეკრებილი მოყვითალო-
ხლაკნია. ნარინჯისფერი ყვავილები. ევროპასა და აზიაში გვხვდება გულყვითელას
20-ზე მეტი სახეობა. ძველთაგანვე ცნობილია დეკორატიული სახეობა
Calendula officinalis, რომელსაც სამკურნალოდაც იყენებენ. საქართველოში
იზრდება გულყვითელას 2 სახეობა: Calendula arvensis და Calendula gracilis.
გულყვითელას კალათა ყვავილედი შეიცავს კაროტინს, ლიკოპინს, ვიოლა-
კსატინს, ციტროკსანტინს, სიტოსტერინს, ფისებს, ვაშლის, სალიცილის,
ასკორბინის მჟავებს. გულყვითელას ხალხურ მედიცინაში იყენებენ როგორც
ანტისეპტიკურ, ანთების საწინააღმდეგო და ჭრილობის შემახორცებელ
საშუალებას. გულყვითელას ნაყენის ხშირი გამოვლება პირის ღრუში
ეფექტური საშუალებაა ღრძილების ანთების საწინააღმდეგოდ, ამცირებს ან
სრულიად წყვეტს ღრძილებიდან სისხლის დენას, ამაგრებს ღრძილების
ქსოვილს. მის ნაყენს ივლებენ აგრეთვე ტონზილიტისა და ანგინის დროს.
გულყვითელას ნაყენის დალევა აუმჯობესებს გულის მუშაობას, ამცირებს
შეშუპებას. იგი ასევე კარგად მოქმედებს გასტრიტების, კუჭისა და
თორმეტგოჯა ნაწლავის წყლულის, კოლიტებისა და ენტეროკოლიტების
დროს. განსაკუთრებით ეფექტურია გულყვითელას გამოყენება სააფთიაქო
გვირილასა და ფარსმანდუკთან ერთად.
გულყვითელას და სააფთიაქო გვირილის ნაკრები გამოიყენება როგორც
ანტიბაქტერიული, სპაზმოლიტური, ანთების საწინააღმდეგო საშუალება,
აგრეთვე ნაღვლის სადინარების სამკურნალოდ. აქვს მატონიზირებელი
ქმედება.
1. დათვიმარწყვა Psoralea acaulis ოკრ. გველიმარწყვა; მრავალწლიანი სამკურნალო მცენარეა პარკოსანთა
Stev. ლჩხ. ორჟამო; გურ. (Fabaceae) ოჯახისა, სწორმდგომი, კარგად დატოტვილი,
ჯიგლიგა; სვნ. ოდნავ ხისებრი ღერძით. იზრდება 70-130 სმ. ფოთლები
ცხეკიშ პირპილ. მომრგვალო - ოვალური. ყვავილები შეკრულია
ფუნჯებად, მოთეთრო-ლილისფერია. ნაყოფი
კაკალისმაგვარი პარკია, ერთთესლა. მისი ფესვები და
ნაყოფი შეიცავს ორ ფუროკუმარინს -პსორალენსა და
იზოპსორალენს. მათგან მიღებული არომატული
ფხვნილი, რომელიც სხვადასხვა დოზით იხსნება
წყალში, სპირტში და ქლოროფორმში, ენიშნება
მოზრდილ ადამიანებს. იყენებენ დეპიგმენტირებული ან
დაცვენილი თმების ადგილას.
2. დათვისთხილა Corylus iberica ქრთ. დათვისთხილა; ქართული თხილი, ტანმაღალი ხე თხილისებრთა
Wittm. et ინგ. ტყიურა თხილ; (Corylaceae) ოჯახისა. აქვს მუქი რუხი კორპიანი ქერქი,
Kem.–Nath. მგრ. ტყარ თხირი. გრძელყუნწიანი ფოთლები. გავრცელებულია ირანში,
ბალკანეთის ნახევარკუნძულსა და მცირე აზიაში.
საქართველოში უფრო ხშირად მთის შუა სარტყლის
ფართოფოთლოვან ტყეებში გვხვდება, ზღვის დონიდან
800-1600 მ-მდე. ჩრდილის ამტანი, სითბოს მოყვარული
და ქარგამძლეა. იზრდება ტყის ყომრალ ნიადაგზე. მის
წვრილშრიანსა და მოწითალო მერქანს ავეჯისა და
სახარატო ნაკეთობისათვის იყენებენ. ნაყოფის გული
გემრიელია, მაგრამ კერკეტია და ამის გამო ნაკლებად
იყენებენ. ნაყოფი შეიცავს ცხიმს, ცილებს, სახაროზას, В
და Е ჯგუფის ვიტამინებს, რკინის მარილებს. საკვებად
გამოიყენება უმი თხილი. მისი ტოტების გამოხარშვის
შედეგად მიღებულ სითხეს იყენებენ ეკზემისა და კანის
სხვა დაავადებების სამკურნალოდ. ტანინის შემცველო-
ბის გამო შეიძლება მისი სათრიმლავად გამოყენებაც.
3. დათვის კანაფი Datisca ქზყ. სისვი; იმ., რჭ., მრავალწლიანი ორსახლიანი Datiscaceae ოჯახის
cannabina L. ლჩხ. არდაკანაფი; მცენარე 60-250 სმ სიმაღლისა, კარგად განვითარებული
ინგ. სéს; აჭ. ფესვით, სწორი და შიშველი ღეროებით. აქვს
კანაფურა, მოზრდილი, მორიგეობითი ფოთლები. მუქი,
დათვაკანაფა, უგვირგვინო ყვავილები. ნაყოფი კოლოფია. ყვავილობს
საყვითლე ბალახი, ივნის-ივლისში. მიწისზედა ნაწილი შეიცავს
სიყვითლის წამალი; ტრიტერპენიდებს, ოლეინის მჟავას, სტეროიდებს,
სვნ. მàლàლქანოოლ, ფლავონოიდებს, ალკალოდებს, ორგანულ მჟავებს,
ქანçშ-ბიჭ. მთრიმლავ ნივთიერებებს. მცენარე ძირითადად
ხასიათდება ნაღველმდენი და ანთების საწინააღმდეგო
თვისებებით. მისგან მიღებული პრეპარატი ხასიათდება
სპაზმოლიტური თვისებებით, ჰკურნავს წყლულებს,
კუჭ-ნაწლავს, ნაღველმდენ გზებს, არეგულირებს
ნაღვლიანობას.

4. დათვის კენკრა Arctostaphylos დათვის კენკრა მანანასებრთა (Ericaeae) ოჯახის

uva-ursi Spreng. მრავალწლოვანი მარადმწვანე, მიწაზე გართხმული
მცირე ზომის ბუჩქია. ცენტრალური ღერო ძალზე
მოკლეა და დაფარულია ცვენადი ფოთლებითა და
ტოტებით. ამ ღეროდან ყველა მიმართულებითგამოდის
2 მ-მდე სიგრძის ღეროები, რომლებიც ჩაფესვიანებუ-
ლია. ჩაფესვიანებული ღეროდან ვითარდება სწორ-
მდგომი შეფოთლილი ყლორტები, რომელთა სიმაღლე
10-15სმ-ია.
ახალგაზრდა ღეროები მწვანე ან მომწვანო მურა
შეფერილობისაა. მრავალწლიანი ძველი ღეროები
დაფარულია მრავალშრიანი მუქი მურა ქერქით,
რომელიც იოლად ცილდება. ფოთლები მორიგეობითია,
კანიანი, გლუვი, კიდემთლიანი, უკუკვერცხისებური.
ფოთლის სიგრძე 1-2,2 სმ-ია, სიგანე 0,5-1,2 სმ. ყუნწთან
შევიწროებულია. ფოთოლი ზემოდან მუქი-მწვანეა,
ქვემოდან უფრო ღიაა, მბზინავი; ფოთლის ორივე
მხარეზე შესამჩნევია დაძარღვა. ახალგაზრდა ფოთლები
მკრთალია, უფრო ნაზია და თხელი, ვიდრე ძველი
ფოთლები; კიდეებთან შებუსულია. ყუნწი მოკლეა.
 ყვავილები ოვალურია, მკრთალი. ნაყოფი კენკრისე-
ბურია, წითელი. დათვის კენკრა წითელ მოცვს
ჩამოჰგავს. მცენარე შეიცავს გლიკოზიდ არბუტინს,
ფლავონოიდებს, მეთილარბუტინს, თავისუფალ ჰიდრო-
ქინონს, მთრიმლავ ნივთიერებებს, ჭიანჭველის და
ურსოლის მჟავებს, ელაგოტანინს, გალოტანინს, ასევე
მღებავ ნივთიერებებს, ეთერზეთს, უვაოლს, გიპერო-
ზიდს, კვერცეტინს, იზოკვერციტრინს, ასკორბინის
მჟავას. მისი სამკურნალო ქმედება დამყარებულია
მჟავისა და ფერმენტების მოქმედებით არბუტინის
დაშლაზე, რის შედეგაც მიიღება გლუკოზა და
ჰიდროქინონი. ისინი გამოიყოფა თირკმელებით და
ავლენს ანტისეპტიკურ და სადეზინფექციო მოქმედებას.
არბუტინი ავლენს სუსტ შარდმდენ მოქმედებას.
დათვისკენკრას ფოთლებს ახასიათებთ შარდმდენი,
შემკვრელი და ბაქტერიოციდული თვისებები. მას
იყენებენ თირკმლისა და საშარდე გზების დაავადებათა
სამკურნალოდ, ცისტიტების დროს. დათვისკენკრას ფო-
თოლი შედის შარდმდენი ნაკრებების შემადგენლობაში.
5. დათვის ყურძენი Actaea spicata L. საშუალო სიმაღლის (50–60 სმ) ბაიასებრთა
(Ranunculaceae) ოჯახის ბალახოვანი მცენარე, ორმაგი ან
სამმაგი მოზრდილი, კბილანა, თანამიმდევრული
ფოთლებით. აქვს წვრილი ყვავილები, წვნიანი მრგვალი
ნაყოფი. ხარობს მთიან რაიონებში. ქიმიური
შემადგენლობა უცნობია. მისი ფესვების ნაყენს იყენებენ
კბილის ტკივილისას, ასთმისას, რევმატიზმისა და
ისტერიის შემთხვევაში. ხმელი ფესვების მარცვლებს
ურევენ ვაზელინში და იყენებენ კანის დაავადებების
სამკურნალოდ.
6. დამასკური ვარდი Rosa damascena ერ. თვის ვარდი. ვარდი ეთერზეთოვანი, მცენარეთა ჯგუფი ვარდი-
Mill. სებრთა (Rosaceae) ოჯახისა. გავრცელებული
სახეობებია: დამასკური, ფრანგული — Rosa gallica და
ასფურცელა — Rosa centifolia. მრავალწლოვანი
ეთერზეთოვანი ვარდის ბუჩქის სიმაღლე 1,5 მ-ზე მეტია.
ღერო ეკლიანია, ფოთოლი რთული, კენტფრთისებრი,
5—7 ფოთოლაკიანი. ყვავილი ბუთხუზაა, ვარდისფერი,
თეთრი ან წითელი, შეკრებილია ქოლგისებრ ყვავი-
ლედად. სამშობლოდ ირანს მიიჩნევენ. გავრცელებულია
მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში. ყვავილისაგან იღებენ
ეთეროვან ზეთს, რომელსაც იყენებენ პარფიუმერიაში,
კოსმეტიკაში, კვების მრეწველობასა და მედიცინაში.
ზეთი ხასიათდება სპაზმოლიტური, ნაღველმდენი და
ბაქტერიოციდული ქმედებებით. არის ანთების
საწინააღმდეგო საშუალება აბსცესის დროს. იყენებენ
ღვიძლის, ნაღველმდენი გზების, შარდკენჭოვანი
დაავადებისა და ბრონქიალური ასთმის სამკურნალოდ.
7. დამასკური Nigella ერთწლოვანი ბალახოვანი მცენარე ბაიასებრთა
სოინჯი damascena L. (Ranunculaceae) ოჯახის 20-50 სმ სიმაღლისა, სწორი,
გრანულირებული და იისფერი ღეროთი. აქვს მაგარი,
დანაწევრებული ფოთლები, სამკუთხა თესლები.
გავრცელებულია ევროპასა და დასავლეთ საქართვე-
ლოში. სამკურნალოდ გამოიყენება თესლი, რომელიც
შეიცავს ალკალოიდებს, ეთერულ ზეთს, ნახშირბადს,
სტეროიდებს, მაკრო და მიკროელემენტებს. გამოიყენება
საჭმლისმომნელებელი ტრაქტის დარღვევებისას
როგორც შარდმდენი და მენსტრუაციის დროს, როგორც
მარეგულირებელი.
8. დანდური Portulaca ქზყ. კატკატო; ჯვხ., ბოსტნის დანდური დანდურისებრთა (Portulaceae)
oleracea L. მსხ., რჭ., ლჩხ., ზემ. ოჯახის ერთწლოვანი მცენარეა ხორციანი ღეროთი და
იმ. მსუქანა; ქვ. იმ. ფოთლებით. ღერო გართხმული ან წამოწეულია,
კერატა; გურ. დატოტვილი. ყვავილები კაშკაშა
უკვდავა; ჩ. ინგ. ყვითელია. განეკუთვნება სინათლისმოყვარულ
დანდრანუკა; მგრ. მცენარეებს. შეიცავს დიდი რაოდენობით ვიტამინ С-ს.
ვაღურია, უღურალე. ფოთლებსა და ღეროებს იყენებენ თვალების
სამკურნალოდ და ჭიის დამდენად. ხალხური მედიცინა
იყენებს თირკმლების, ღვიძლის, შარდის ბუშტის,
მეტეორიზმის და უძილობის სამკურნალოდ. ნაყენი
შარდმდენია. ჩინური მედიცინა იყენებს ვენერიული
დაავადებების, დიზენტერიის, არტრიტების, დამბლის,
შხამიანი ნაკბენების სამკურნალოდ.
9. დარიჩინის ხე Cinnamomum ჩ. კინამო ხე ან ბუჩქია. მიეკუთვნება დაფნისებრთა (Lauraceae)
zeylanicum ოჯახს. მარადმწვანე მცენარეა. ფოთლები ტყავისებრია.
Breyn. ყვავილები საგველა ყვავილედებშია შეკრებილი.
გავრცელებულია ტროპიკებში. სამკურნალოდ
გამოიყენება ქერქი. ხელს უწყობს სისხლის მიმოქცევას,
საჭმლის გადამუშავებას, სასუნთქი გზების მუშაობას,
შარდის გამოყოფას. არის სტიმულატორი, ამოსახველე-
ბელი, გამაყუჩებელი საშუალება. იხმარება გრიპის
შემთხვევაშიც.
10. დარფილფილი Piper longum L. ერ. დარუპილპილი. გრძელი წიწაკა. წიწაკის ამ სახეობას ფართოდ იყენებენ
აღმოსავლურ მედიცინაში. პიპერინისა და
პიპერლომგუმინინის შემცველობის გამო ის ძლიერი
ანტისეპტიკური საშუალებაა, რომელიც ებრძვის
ბაქტერიებისა და სოკოების მოქმედებას; აძლიერებს
კუჭ-ნაწლავის ტრაქტს, აუმჯობესებს მადას, აქრობს
ნაღვლის გემოს და ღებინების შეგრძნებას. ცნობილია,
როგორც ტვინისა და სასქესო ორგანოების
მასტიმულირებელი.

11. დასავლური ტუია Thuja 20 მეტრამდე სიმაღლის ხე გოგრისებრთა (Cucurnitaceae)

occidentalis L. ოჯახისა. აქვს ნაზი ქერქი, მწვანე ყლორტები, მუქი
მწვანე ხავსი, კვერცხისებური გირჩები. მისი, როგორც
სამკურნალო მცენარის, ძირითადი სამოქმედო სფეროა
შარდსასქესო ორგანოები, სწორი ნაწლავი, კანი. ის
იწვევს ჩირქოვანი შარდის გამოყოფას, სასქესო
ორგანოში ლორწოვანი გარსის წვას. მოქმედებს
ტუბერკულოზზე, წყლულებზე, სიმსივნეებზე. ფართოდ
იყენებენ ჰომეოპათიაში.
12. დასტამბო Cucumis ქზყ. დანტაბო, ერთწლოვანი ბალახოვანი მცენარის Cucumis-ის გვარი
cantalupensis დაჰტამბო; იმ. გოგრისებრთა (Cucurnitaceae) ოჯახისა. აქვს
პუმპულა; ინგ. მომრგვალო-დაკურთხული ღერო, გრძელყუნწიანი და
დესტამბუ; ერ. მსხვილი ფოთოლი, ცალსქესიანი, ზოგჯერ ორსქესიანი
ნესვპუმპულა. ყვავილი. ნაყოფი მრავალთესლიანი გოგრულაა,
რომელსაც სხვადასხვა ფორმა აქვს. ნესვის სამშობლოდ
ითვლება შუა და მცირე აზია. სითბოს მოყვარული
მცენარეა, უძლებს გვალვას. კარგად ხარობს 25-30°C
ტემპერატურაზე. ნაყოფი ძვირფასი საკვები და
დიეტური პროდუქტია. დიდი რაოდენობით შეიცავს
შაქარს, C ვიტამინს, კაროტინს, პექტინოვან ნივთიერებას
და მინერალურ მარილებს. იყენებენ ნედლად, აგრეთვე
შემჭკნარსა და გამხმარს. მისგან ამზადებენ ხილფაფას,
მურაბას, ცუკატს, მარმელადსა და სხვ.
დასტამბოს (ისე,როგორც ნესვის სხვა ჯიშებს) ნედლად
იყენებენ ბრონქიტის, ტუბერკულოზის, სასუნთქი
გზების, ნერვულ-ტროფიული პროცესების
სამკურნალოდ. იგი არეგულირებს კუჭ-ნაწლავის
მუშაობას, აწესრიგებს სისხლის რაოდენობას, კურნავს
სისხლ-ძარღვთა დაავადებებს, ღვიძლსა და თირკმლებს,
თუმცა აქვს უკუქმედება შაქრიან დიაბეტზე და
დისპერსიაზე.
13. დაფნა, Laurus nobilis L. საბა. დაფნი, მცენარეთა გვარი დაფნისებრთა (Lauraceae) ოჯახისა.
კეთილშობილი რაფინდი; ჭნ. დეфნე; მარადმწვანე ხეშეშ-ფოთლოვანი ორსახლიანი ხეები ან
დაფნა მგრ. დაფი. ბუჩქებია. აქვს ქოლგისებრ ყვავილედად შეკრებილი
მომწვანო-ყვითელი ყვავილები, მოლურჯო-შავი
კურკიანი ნაყოფი. შეიცავს 2 სახეობას, რომლებიც
გავრცელებულია ხმელთაშუაზღვისპირეთში:
კეთილშობილი (ჩვეულებრივი) დაფნა ტანდაბალი, 2-12
(ზოგჯერ 20 მ-მდე სიმაღლის ხე ან ბუჩქია. ველურად
იზრდება (ან გაველურებულია) კოლხეთსა და სამხრეთ
ყირიმში, ზღვის დონიდან მ-მდე სიმაღლეზე,
სუბტროპიკული ტენიანი და მშრალი ჰავის პირობებში,
ჩვეულებრივ კირქვიან ნიადაგზე. ზოგჯერ ქმნის წმინდა
კორომს. კულტივირებულია სამხრეთ ევროპაში,
ჩრდილოეთ ამერიკაში, საქართველოში (ძირითადად
კოლხეთში, სადაც გაშენებულია დაფნის პლანტაციები)
და სამხრეთ ყირიმში. გვალვაგამძლეა. კარგად ხარობს
ნეშომპალაკარბონატულ დაწრეტილ ნიადაგზე და ვერ
იტანს მის დამლაშებას. სინათლის. უძლებს - 16-17°-მდე
ყინვას. მრავლდება თესლით, კალმით (სათბურში) და
გადაწვენით (ზაფხულში). ხმარობენ სუნელ-
სანელებლად. საკონდიტრო და საკონსერვო
მრეწველობასა და კულინარიაში. მისი ნაყოფის ზეთი
სამკურნალოა და იყენებენ მალამოებში რევმატიზმის,
დამბლის, გაციებითი დაავადების, სიმსივნეების
სამკურნალოდ, ნერვული სისტემის გასამაგრებლად.
დაფნის პრეპარატები გამოიყენება ანთების
საწინააღმდეგოდ, ამოსახველებლად, შარდმდენად.
14. დაჯირა Salvia ქრთ. შავბალახი; კხ. 20-დან 100 სმ-მდე სიმაღლის მრავალწლოვანი
verticillata L. დაჯორა; მხვ. ბალახოვანი მცენარე ტუჩოსანთა (Lamiaceae) ოჯახისა.
ნეხვაბალახა; მსხ., აქვს ძლიერი ფესვი, მარტივი ან განტოტვილი ღერო.
ჯვხ. შავტრაკა; რჭ. ფოთლები გულისებურია. ყვავილები ლილისფერი ან
ყვანჩალა; ლჩხ. ვარდისფერი, წვრილი. ყვავილობს ივლისში. კარგი
პურშო, პურშუე; სვნ. თაფლოვანაა. გამოიყენება კოსმეტიკასა და მედიცინაში.
პიშვ. იგი ამცირებს შარდის გამოყოფას, არის შემკვრელი
საშუალება, ხასიათდება ანთების საწინააღმდეგო და
მადეზინფიცირებელი თვისებებით. მისი ფოთლების
წყალთან ნაყენი გამოიყენება გაციებისა და ფაღარათის
სამკურნალოდ; მას სვამენ მომეტებული ოფლიანობისას;
აგრეთვე, ბავშვების ძუძუსგან მოსაშორებლად. იყენებენ
სავლებად ანგინისა და პირის ღრუს დაავადებებისას,
კომპრესებისა და ჭრილობების მოსაშუშებლად.

15. დედაფუტკარა Stachys მცენარეთა გვარი ტუჩოსანთა (Lamiaceae) ოჯახისა.

ერთწლოვანი და მრავალწლოვანი ბალახებია. აქვთ
მორიგეობით განლაგებული ფოთლები, რთული,
თავთავისებრ ყვავილებად შეკრებილი ყვავილები.
ცნობილია 200-მდე სახეობა, რომელიც გავრცელებულია
მთელ მსოფლიოში. საქართველოში 16 სახეობაა, მ. შ.
ფართოდაა გავრცელებული Stachys sylvytica
(თაფლოვანი და საღებავი მცენარე), Stachys germanica
(თაფლოვანი და ეთერზეთოვანი მცენარე), Stachys annya
(ნათესების სარეველა) და სხვა. Stachys fruticulosa
კავკასიის ენდემია; საქართველოში იზრდება ქართლისა
და კახეთის მშრალ თიხნარ, ხშირად ოდნავ
დამლაშებულ ფერდობებზე. შეიცავს ეთერზეთებს,
ალკალოიდებს, ვიტამინებს, ფენოლკარბონის მჟავას,
ფისებს, ქოლინს, მარილებსა და ნახშირწყლებს.
ხმარობენ გინეკოლოგიაში, საშვილოსნოდან სისხლ-
დენის, სისხლის ამოხველების დროს. მისი სპირტიანი
ნაყენები დამამშვიდებლად მოქმედებს ნერვულ სისტე-
მაზე. აქვს კრუნჩხვების საწინააღმდეგო მოქმედება.
16. დედოფლისთითა Veronica ქვ. იმ. ზორტა; გურ. მრავალწლიანი მხოხავფესვურიანი ბალახია შავწამალა-
officinalis L. ონჯახუა; აჭ. სებრთა (Scrophulariaceae) ოჯახისა. ღერო მწოლარეა ან
ნაღრძობის ბალახი. ოდნავ წამოწეული. მიწასთან შეხების ადგილებში
დამატებით ფესვებს ივითარებს. სიგრძით 15-30 სმ-ს
აღწევს. მოკლეყუნწიანი ფოთლები ნაპირებში
დაკბილულია და მოპირდაპირედაა განლაგებული.
კენწრულ მტევნებად შეკრებილი მკრთალი ცისფერი
ყვავილები ამოსულია კენწეროსთან ახლომყოფი
ფოთლების იღლიებიდან. ყვავილობს მაისიდან,
სექტემბრამდე. ნაყოფი სამკუთხა უკუკვერცხისებრი
ფორმისაა, წაკვეთილი თავით. გვხვდება უმეტესად
წიწვოვან ტყეებში. ხალხურ მედიცინაში იყენებენ
ჭრილობების შეხორცების დასაჩქარებლად, საშარდე
ბუშტის ტკივილის, სისხლდენისა და გაციების დროს;
აადვილებს ნახველის ამოღებას; იყენებენ ასთმისა და
ანგინის დროს; გამონაყარისა და ფურუნკულების
სამკურნალოდ, შარდდამდენ საშუალებად თირკმლე-
ბისა და საშარდე ბუშტის კენჭოვანი დაავადების დროს.
სპირტიან ნაყენს ხალხური მედიცინა ეგზემისა და
ქერტლის სამკურნალოდ იყენებს. გამონაყრების,
ეგზემისა და სიყვითლის სამკურნალოდ იხმარება
ნახარში, რომლის შემადგენლობაში შედის
დედოფლისთითა, სამფერა ია და ორკბილა, გარეგანად
გამოიყენება დედოფლისთითას სპირტიანი ნაყენი.
17. დედოფლის Tropaeolum 25-100 სმ სიმაღლის Tropaeloaceae ოჯახის ბალახოვანი
ყვავილი majus L. მცენარე გრძელჯამიანი, მომრგვალო ფოთლებით და
არათანაბარი ყვავილებით. ყვავილები მსხვილია,
ნარინჯისფერი ან ცეცხლოვანი წითელი. ნაყოფი
სამთესლიანია. ყვავილობს შემოდგომით. შეიცავს
ვიტამინ С-ს და კაროტინს. ახასიათებს შარდმდენი და
სისხლგამწმენდი თვისებები, აძლიერებს გულის
შევიწროვებას, სისხლდენას ძარღვებში, აუმჯობესებს
სტენოკარდიით დაავადებულთა მდგომარეობას. იღებენ
ნახარშს, თაფლში გაზავებულს, რომელსაც იყენებენ
პირში სავლებად. ნაყენს ხმარობენ ბრონქიტის, ჰიპერ-
ტონიის, სურავანდის, სისხლნაკლებობის, ნაღველკენ-
ჭოვანი დაავადებების სამკურნალოდ. წვენს იყენებენ
თმის შესაზელად.
18. დევისპირა Linaria vulgaris ქრთ. ძაღლისპირა; 30-50 სმ სიმაღლის შავწამალასებრთა (Scrophulariaceae)
Miil კხ. ლომის ყბა, ოჯახის მრავალწლოვანი მცენარე. აქვს სწორი ღერო
Antirrhinum შაშვისპირა, შაშვის ნარინჯისფერი ყვავილებით, სუპროტული, ხაზოვანი,
ყბა; მგრ. ჯოღორიში ლანცეტური ფოთლებით. ასდის თავისებური სურნელი.
maius L.
დუდი. ყვავილობს სექტემბრის ბოლოს. შეიცავს ლიმონის,
ჭიანჭველას, ვაშლისა და ძმრის მჟავებს, გლიკოზიდებს -
ლინარინს, საპონინს, ლინარიზინს, კაროტინს, ვიტამინ
C-ს, პექტინურ, მთრიმლავ და სხვა ნივთიერებებს,
ალკალოიდებს.
სამკურნალოდ მხოლოდ ხალხური მედიცინა იყენებს.
მის წყალში ნაყენს ხმარობენ თვალის ანთების დროს.
სვამენ ღვიძლისა და სწორი ნაწლავის, თირკმლების,
სიყვითლის, სუნთქვის გახშირების, წყლისას და თავის
ტკივილის სამკურნალოდ. გარეგანად იყენებენ კანის
დაავადებების მოსარჩენად.
19. დეზურა Delphinium მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე ბაიასებრთა
dictyocarpum (Ranunculaceae) ოჯახისა სწორმდგომი ღეროთი.
იზრდება 100 სმ-მდე. აქვს თირკმლისებური ფოთლები;
ზიგომორფული ყვითელი ყვავილები. ყვავილობს
ზაფხულში. სამკურნალოდ აგროვებენ ღეროების ზედა
ნაწილს. კვირტობის პერიოდში მცენარე შეიცავს
ალკალოიდებს, კონდელფინს. ალკალოიდებს იყენებენ
ანთების საწინააღმდეგოდ, ნაღველმდენად, გასაყუჩებ-
ლად, მიკრობების საწინააღმდეგოდ. ხმარობენ
კუნთების ტონუსის დასაწევად, კბილის ტკივილის
გასაყუჩებლად, სახსარკუნთოვანი სისტემის
სამკურნალოდ. საერთოდ, მცენარე შხამიანია.
20. დეკა Rhododendron იმ., გურ. შქერი, მანანასებრთა (Ericaeae) ოჯახის მარადმწავნე ბუჩქია.
caucasicum Pall. შკერი: მგრ. ხვამცა.
ყვავილის შეფერილობით განარჩევენ რამდენიმე სახესხვ
ხვანცა; სვნ. აობას. სიმაღლით 1-1,5 მეტრს აღწევს. ფოთლები
ზიშაორა.
მოგრძო ფორმისაა, ტყავისებრი. ქვედა მხარეს მოკლე
ბუსუსები აქვს. ყვავილები ზარის ფორმისაა, ფერად
ყვითელი ან თეთრი, ზოგჯერ მოვარდისფრო. ნაყოფი
ხუთბუდიანი კოლოფია. გავრცელებულია სუბალპურ
და ალპურ ზონებში. გვხვდება ხშირ დეკიანებად ქვეყნის
სახით.
ფოთოლი შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს. საერთოდ,
როდოდენდრონები შხამიანი მცენარეებია, მათი
ფოთლების ნაყენი სამკურნალო თვისებებისაა, ოღონდ
მათი მიღება მხოლოდ მცირე დოზებით შეიძლება. დეკა
შარდმდენია და წნევის დაწევისათვის გამოიყენება.
21. დვალურა Polygonum აჭ. დვალური. მსხ. დვალურა მრავაწლოვანი ბალახოვანი მცენარეა მატიტე-
bistorta L. უზუნჩიჩაგ: სვნ. ლასებრთა (Polygonaceae) ოჯახისა. აქვს მსხვილი,
ქუჩუჩილ; საბა. გველისებურად დაკლაკნილი ფესურა. ფესურიდან
ანჯუბარი. გამოდის მრავალი წვრილი ფესვი. ღერო რამდენიმეა,
სწორმდგომი, შიშველი, დაუტოტავი. ღეროს სიმაღლე
30-80სმ-ია. ფოთლები მოგრძო-კვერცხისებურია ან
ფართო-ლანცეტისებური, ფუძესთან მომრგვალებულია
ან ნისკარტისებური. ღეროს ფოთლები უფრო წვრილია,
მორიგეობითი. ფოთლები ზემოდან მუქი-მწვანეა,
ქვემოდან უფრო ღიაა, ნაცრისფერ-მწვანე. ყვავილები
წვრილია, ხშირად ვარდისფერი; შეკრებილია ყლორტის
ბოლოებზე ოვალურ ან ცილინდრულ თავთავისებურ
ყვავილედად. ნაყოფი სამკუთხა მუქი-მურა კაკლუჭაა.
ყვავილობს მაის-ივლისში. ნაყოფი მწიფდება ივნის-
ივლისში. ფესურა შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს,
ასკორბინის, გალის და ელაგის მჟავებს, კატეხინს,
ოქსიმეთილანტრაქინებს, სახამებელს. ხალხური
მედიცინა დვალურას ფესურას იყენებს შინაგანად კუჭის
წყლულოვანი დაავადებების, ფაღარათის, ნაღვლ-
კენჭოვანი დაავადებების დროს. გამოიყენებენ გარეგანა-
დაც, სისხლდენის დროს, სავლებად ხმარობენ კბილის
ტკივილის დროს. მისი აბაზანები ეფექტურია
ჭრილობებისა და წყლულების მოსაბანად.
დვალურას ფესურას მონახარში გამოიყენება როგორც შე
მკვრელი საშუალება კუჭ-ნაწლავის მწვავე და ქრონიკუ-
ლი დაავადებების, პირის ღრუს ლორწოვანი გარსის
ანთების დროს.
22. დიდბაია, ჭყანტა Caltha მხვ. ბაყაყის მცენარეთა გვარი ბაიასებრთა (Ranunculaceae) ოჯახისა.
polypetala ყვავილი. მრავალწლოვანი ბალახებია. აქვს დიდი, კაშკაშა
Hochst. ყვითელი ყვავილები, ფოთლურა ნაყოფი. მისი 20-მდე
სახეობა გავრცელებულია ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს
ზომიერ და ცივ სარტყელში. საქართველოში გვხვდება 2
სახეობა: Caltha palustris და Caltha polypetala, რომლებიც
იზრდებიან დაჭაობებულ ან ტენიან სარტყელში,
იშვიათად — უფრო დაბლაც. Caltha polypetala-ს არეალი
კავკასია-წინა აზიით შემოიფარგლება, ხოლო Caltha
palustris — უფრო ფართოდაა გავრცელებული — მთელ
პოლარქტიკულ სამყაროს მოიცავს. აგროვებენ მცენარის
ზედა ნაწილს. მას ჭრიან ყვავილობის დროს. შეიცავს
ანემონინს, პროტეანემონინს, ქოლინს, კაროტინს,
კვერცეტინს, ვიტამინ С-ს, ალკალოიდებს, გლიკოზი-
დებს, ეთერულ ზეთს. არეგულირებს ნივთიერებთა
ცვლას, აქვს ციებ-ცხელებისა და სურავანდის საწი-
ნააღმდეგო თვისებები. ხმარობენ დიათეზის, სისხლ-
ნაკლულობის, გაციების შემთხვევაში. იყენებენ ნაყენის
ან ნახარშის სახით.
23. დიდგულა Samburus nigra ქრთ., კხ., აჭ. დიდგულა ცხრატყავასებრთა (Caprifoliaceae) ოჯახის
L. დუდგულა; ზმ. იმ. მსხვილი ბუჩქია კენტფრთიანი ფოთლებით, წვრილი,
ხეკრო, გულყრუ. სურნელოვანი, მოყვითალო-მოთეთრო ყვავილებით.
გულყურო; ქვ. იმ. ცალკეული ყვავილები მჯდომარეა ან სხედან მოკლე
ანწლი; ლჩხ. ყუნწებზე. ჯამი ხუთკბილიანია, ნაყოფი შავია,
ხეღრუე; რჭ., ლჩხ. კურკიანი. დიდგულა გვხვდება ფოთლოვანი ტყეების
ხეყრუა; ოკრ., ქვ. რჭ. ქვეტყეებში, ბუჩქნარის ბარდებში, ხშირად ნახავთ
ხრეკოლა, ხრიკოლა; ბაღებსა და პარკებში. ნედლეულად ძირითადად
გურ. ხელთოფა, იყენებენ ყვავილებს. აგროვებენ მთელ ყვავილედს მათი
თხიფსელა; აჭ. სრული გაშლის შემდეგ. აშრობენ ჩრდილში, შემდეგ კი,
სართოფელა; ერ. ხეხავენ ცხრილზე ყვავილის ყუნწის მოსაცილებლად.
ყრუა ხე; ჩ. თოფჩი; ნედლეულის შეგროვებისას შესაძლებელია შეყვეს
ჭნ. კამპაა, კამპარა; მყრალი დიდგულა, რომლის მტვრიანები წითელი
მგრ. თახვანტია, ფერისაა, აგრეთვე წითელი დიდგულა. წითელი
თახვანტიაშ ჯა, დიდგულას ყვავილები უფრო პატარა ზომისაა,
ხინთობალაში ჯა, მომწვანო; ბუსუსიანი ყვავილის ყუნწით. ცნობილია,
 ინჭირაია, ჩვაჩვაბე, რომ ყვავილი შეიცავს ოფლმდენ გლიკოზიდს,
ჩიჩვაბი, გეყრუაი, ფლავონურ გლიკოზიდ რუტინს, ეთერზეთის კვალს.
თვეფილა, თოფრა; გლიკოზიდი სამბუცინიგრინი აღმოჩენილია მხოლოდ
სვნ. გეყრუი, ახალ ყვავილში, გაშრობის შემდეგ ის ორთქლდება.
თვეფილა, თოფრა; დიდგულას პრეპარატებს იყენებენ როგორც ოფლმდენ
წუწუნავა გოგნარი საშუალებას გაცივების, ქრონიკული ბრონქიტის,
ბრონქოსტაზების დროს. ასევე იყენებენ გრიპისა და
ანგინის საწინააღმდეგოდაც. მისი პრეპარატები
გამოიყენება აგრეთვე ღვიძლის ზოგიერთი დაავადების,
ხოლო როგორც შარდმდენი საშუალება - თირკმლის
დაავადების დროს, თუ თან ახლავს შეშუპება. ხალხურ
მედიცინაში დიდგულას ყვავილს იყენებენ როგორც
ოფლმდენ საშუალებას. ყვავილი შედის აგრეთვე
ოფლმდენი ჩაის შემადგენლობაში. ყვავილის ნახარშს
ივლებენ პირის ღრუსა და ცხვირ-ხახაში ანთებითი
პროცესების, რინიტისა და ანგინის დროს. იყენებენ
საფენების სახით დამწვრობის, ჭრილობებისა და
ძირმაგარების დროს, მიოზიტების, ნევრალგიისა და
სახსრების ტკივილებისას. ბუასილის დროს რეკომენდე-
ბულია ყვავილის ნაყენის ან ნახარშის აბაზანის მიღება.
დიდგულას ნაყოფს ხალხურ მედიცინაში იყენებენ
როგორც სუსტ საფაღარათო, ხოლო ქერქის ნახარშს -
როგორც ოფლმდენ და შარდმდენ საშუალებას.
24. დიდი კამა Foeniculum კხ. ვირგლა-კამა; საქართველოში ფართოდ კულტივირებული ერთ ან
vulgare Mill. ქზყ. ცერეცო; დსვლ. ორწლიანი მცენარეა. მიეკუთვნება ქოლგოსანთა
კამა. (Apiaceae) ოჯახს. უფრო გავრცელებულია Anethum
graveolens . ფოთლები ღრმადაა დანაკვეთილი. სურნელი
მკვეთრი. ყვავილედი რთული ქოლგაა. დიდი კამას
ნაყოფები გამოიყენება არომატული წყლის, არომატული
სპირტის, სიროფების და სამკურნალო ჩაის
დასამზადებლად.
25. დიდი ხვართქლა, Calistegia ქრთ. დედოფლის გრძელღეროებიანი ხვართქლასებრთა (Convulvelaceae)
დედოფლის კაბა infflata კაბა; ერწო ფათალა; ოჯახის ხვიარა მცენარე. ფოთლები მოგრძო-
მთ. ზარავანდი; კხ., კვერცხისებურია ან სამკუთხა. აქვს მოზრდილი,
იმ., გურ. გრამაფონა; წითელი ან ვარდისფერი ყვავილები. ყვავილობს
იმ. ხვიარა; ჭნ. მაისიდან სექტემბრამდე. შეიცავს ფისებს და მთრიმლავ
მშარდი; მგრ. ნივთიერებებს. ხალხურ მედიცინაში იყენებენ
გუგული, კუკუ; სვნ. დამარბილებელ საშუალებად მუცლის ტკივილისა და
ნახàრწელ, მეტეორიზმის დროს, ჭრილობების შესახორცებლად,
ნაწàერხელ.

26. დიდყვავილა Magnolia მარადმწვანე, მაგნოლიასებრთა (Magnoliaceae) ოჯახის

მაგნოლია grandiflora L. ხშირფოთლიანი, პირამიდისებური ხე. აქვს
ტყავისებური ფოთლები, დიდი, თეთრი და არომატული
ყვავილები. ნაყოფი ელიპსური მრავალფოთოლაა.
თესლები შავი და მსხვილია. ყვავილობს მაისიდან
სექტემბრამდე. თესლები მწიფდება ნოემბერში.
სამკურნალოდ იყენებენ ფოთლებს, რომლებიც შეიცავს
ეთერულ ზეთს, ეთერს, ფენოლს, კარბონულ ნართებს,
ცინეოლს, ციტრალს, ტერპენებს. თესლებში არის
ეთერული ზეთი. მისი ფოთლების ნაყენი ავლენს
ჰოპოტენზიურ თვისებებს და იყენებენ ჰიპერტონიული
დაავადებების ადრეულ სტადიაზე.

27. დიდჯამა Primula ქრთ. ნიფხვისტოტა, მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე ფურისულა-

ფურისულა macmocalyx ფანდურიკი; ქვ. ქრთ. სებრთა (Primulaceae) ოჯახისა მსხვილი ფესვით და 10
Bge. გოგრის ყვავილი; ან მეტი ყვავილედით. ფოთლები სიგრძეში აღწევს 40 სმ-
სმხ. ფურისელა; მდე. ყვავილები ღია ყვითელია. ნაყოფი კოლოფია.
 წალკა ამაღლების მცენარე გამოიყენება ხალხურ მედიცინაში. ფოთლების
ყვავილი; თშ. ნაყენი და ნახარში იხმარება ნევრალგიაში, ნიკრისის
გუგუტას მუხლა; ფშ. ქარების, რევმატიზმის, უძილობის, ხველის,
ლუსუმა; მსხ. ავიტამინოზების სამკურნალოდ.
უზუნდარა.
28. დილხამი Campanula მთ. დილხამა; აჭ. 15-80 სმ-მდე სიმაღლის მრავალწლოვანი ბალახოვანი
glomerata L. ჭარბადელი; საბა. მცენარე Callitrichaceae-ის ოჯახისა. აქვს მოწითალო
ჭარბატელა. ღერო. ღერო და ფოთლები თითქმის შიშველია, თუცა
აქვთ ოდნავ შესამჩნევი რბილი ბეწვი. ფოთოლი
მოგრძო-კვერცხისებურია. ყვავილები მჭიდროდაა
შეკრული. წვერო იისფერია. ყვავის ივნის-სექტემბერში.
ნაყოფი კოლოფია. აქვს ანთების საწინააღმდეგო,
გამაყუჩებელი და დამამშვიდებელი თვისებები.
იყენებენ ციებ-ცხელების, თავის ტკივილების დროს.
გარეგანად იყენებენ სავლებად პირის ღრუში, ყელში -
ხმის ჩახლეჩისას. ბავშვების საბანაოდ იხმარება ნახარში.
იყენებენ ცოფიანი ცხოველების ნაკბენის სამკურნალოდ.
29. დიყი Heracleum L. ქრთ. ხელახაში; ქვ. მცენარეთა გვარი ქოლგოსანთა (Apiaceae) ოჯახისა.
ქრთ. დიყინა; ჯვხ., მაღალი ორ- და მრავალწლოვანი ბალახებია. აქვს დიდი
მსხ., სმხ. თელა- ზომის დანაკვთული და მთლიანი ფოთლები, თეთრი,
ხარში; გურ., აჭ. მომწვანო-ყვითელი ან ვარდისფერი რთულ ქოლგა
თილახარჩილა; ყვავილედებად შეკრებილი ყვავილები. 70-ზე მეტი
ჩილახარჩილა; იმ. სახეობა გავრცელებულია ძირითადად აღმოსაველთი
დიყა; რჭ. მდიყი; აჭ. ნახევარსფეროს ზომიერ სარტყელში; მხოლოდ 1 სახეობა
დილყა; ლჩხ. ჩრდილოეთ ამერიკაში. კავკასიაში 25 სახეობაა;
ქოლგანა, ჩინჩვლა; საქართველოში — 21, რომელთაგან 6 საქართველოს
ინგ. დéყ, დიყვი; ჭნ. ენდემია, 8 — კავკასიისა. იზრდება უმეტესად ტყისა და
მთუთი ბული; მგრ. სუბალპურ სარტყელში. საქართველოს სუბალპურ
დი‡ე, ფალახარჯი, მაღალბალახეულში ფართოდაა გავრცელებული
ღოღე, ღოღელია; სოსნოვსკის დიყი (Heracleum sosnowskyi) და მანტეგაცის
სვნ. ლახვçშ ჩიჩვლა, დიყი (Heracleum mantegazzianum). დიყი სასილოსე და
ჩიჩვლა. დეკორატიული მცენარეა. მის ნორჩ ყლორტებს მთის
მოსახლეობა საჭმელად იყენებს. ფოთლები და ნაყოფი
მდიდარია ეთერზეთებით. ზოგიერთი სახეობა
 შეხებისას კანს აღიზიანებს და წყლულს აჩენს. დიყი
ავლენს შემკვრელ, ნაღველმდენ, დამარბილებელ,
სპაზმოლიტურ, ანთების საწინააღმდეგო, ტკივილგამა-
ყუჩებელ, ანტიმიკრობულ, ამოსახველებელ, ანტისეპტი-
კურ თვისებებს. ხალხურ მედიცინაში იყენებენ
დამამშვიდებლად. მადის აღმძვრელად, კრუნჩხვების
საწინააღმდეგო საშუალებად; კანის დაავადებისას –
წყლულების მოსაბანად.

30. დრიადი, კაკბის Dryas caucasica კაკბის ბალახი. მარადმწვანე გართხმული ბუჩქოვანი
ბალახი Juz. მცენარეების გვარი ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახისა.
10-ზე მეტი სახეობა გავრცელებულია არქტიკულ და
სუბარქტიკულ რაიონებში, ჩრდილო ზომიერი
სარტყლის მაღალმთიანეთში ევრაზიასა და ჩრდილოეთ
ამერიკაში. საქართველოში ერთადერთი სახეობაა —
კავკასიის ენდემი Dryas caucasica. კაკბის ბალახს
იყენებენ „ალპური გორაკების“ მოსაწყობად.

31. დროზერა, ცვრიანა Drosera L. ცვრიანა, მრავალწლოვანი (იშვიათად ერთწლოვანი)

მწერიჭამია მცენარეების გვარი დროზერასებრთა
(Proseraleae) ოჯახისა. მისი ფესვთანა, როზეტად
შეკრებილი ფოთლები მოფენილია ჯირკვლოვანი
ბუსუსებით, მაგრამ გამოყოფილი წებოვანი წვენის
საშუალებით მცენარე იჭერს და ინელებს მწერს.
დროზერას 90-მდე სახეობა, არქტიკის გარდა, ყველგანაა
გავრცელებული; სახეობათა უმრავლესობა ავსტრალიასა
და ახალ ზელანდიაშია. საქართველოშიც გვხვდება 4
სახეობა. დროზერა იზრდება ტორფიან ჭაობებში.
ცვრიანა უძველესი სამკურნალო საშუალებაა. იყენებენ
მის მიწისზედა ნაწილს, რომელიც შეიცავს ბევრ
ფიზიოლოგიურად აქტიურ ნივთიერებას: პლიუმბაგინს,
დროზერონს, ფლავონოიდებს, ასკორბინის, ბენზონის,
 ლიმონის, ვაშლის და სხვა მჟავებს. ცვრიანას პეპარატებს
აქვთ მკვეთრად გამოხატული ამოსახველებელი,
ბაქტეროციდული და სპაზმოლიტური თვისებები.
იყენებენ სასუნთქი ორგანოების, ხველის, გაციებების,
ფარინგიტის ტუბერკულოზის, ბრონქიტების
შემთხვევაში; ჰომეოპატიაში.
32. დუგუმი Ranunculus ლჩხ. ქარწამალი. მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე ბაიასებრთა
muricatus ლბ (Ranunculaceae) ოჯახისა იზრდება 20—50 სმ. ქვედა
ფოთლები გრძელია 5—10 სმ, თითისებური; ზედა
ფოთლები-მჯდომი, სამნაწილა, ხაზოვანი, კბილანა;
ყვავილები ნათელი ყვითელი; მაყოფი კაკალი.
თაფლოვანია. გამოიყენება დამწვრობების, ჭრილობების,
ფურუნკულების, თავის ტკივილების, ტუბერკულოზის
სამკურნალოდ. ხალხური მედიცინა, როგორც
ლეჩხუმური სახელწოდება გვიჩვენებს, იყენებს ქარების
სამკურნალოდ.

33. დურიო Durio დიდი ზომის (45 მ-მდე სიმაღლის) მარადმწვანე

zibethinus ხე ბომბაქსისებრთა (ბაობაბისებრთა) ოჯახისა. მისი
Murr. ორსქესიანი ყვავილები შეკრებილია ფარისებრ
ყვავილედად. ნაყოფი 3 კგ-მდე იწონის და დაფარულია
მსხვილი, მაგარი ქაცვებით. ველურად იზრდება
კალმანტანისა და სუმატრის ტყეებში, მალაკის ნახევარ-
კუნძულზე. აშენებენ სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიასა
და ინდოეთის სამხრეთ ნაწილში. ნაყოფის რბილობს
ნივრის სუნი აქვს, ხმარობენ საჭმელად.
34. დურღენი Anabasis aphylla 20-80 სმ სიმაღლის ნახევრადბუჩქია ნაცარქათამასებრთა
L. (Chenopodiaceae) ოჯახისა. აქვს მსხვილი და მძლავრი
ფესვი, შიშველი ტოტები, ფოთლები არა აქვს. სამაგიე-
როდ აქვს ბუსუსები. ყვავილები წვრილია. ნაყოფი
წვნიანია. ყვავილობს ივლის-აგვისტოში. ძირითადად
იყენებენ ალკალოიდების მისაღებად. მთავარი პროდუქ-
ტია ალკალოიდი ანაბაზინი, რომელიც კარგად იხსნება
წყალში. გარდა ამისა შეიცავს აფილინს, აფილიდინს,
ლუპინინს, ოქსიაფილინს, ოქსიაფილინდინს, ორგანულ
მჟავებს, კალიუმს, ნატრიუმს, იშვიათ ნივთიერებებს.
გარკვეული დოზებით იგი აღიზიანებს ცენტრალურ
ნერვულ სისტემას, აძლიერებს სუნთქვას, ამაღლებს
არტერიულ წნევას. მისგან იღებენ ნიკოტინის მჟავას.
1. ეგვიპტური Pheliponche ერთწლიანი ბალახოვანი მცენარე 15-50 სმ სიმაღლისა;
კელაპტარა aegyptiaca Pers. Orobanchaceae-ს ოჯახის – მოკლე, შიშველი, განტოტვილი
ღეროთი. ყვავილედი ცილინდრული, იისფერი; ყვავილობს
ივნის-აგვისტოში. გავრცელებულია ხმელთაშუა-
ზღვისპირეთში, ყირიმში, კავკასიაში, შუა აზიაში. მავნე-
ბელია მცენარეებისა. სამკურნალოდ გამოიყენება ბალახი.
მის ნახარშს იღებენ ტკივილგამაყუჩებლად სიფილისით
დაავადებისას. ეწევიან მის ფხვნილსაც (ამავე მიზნით).
ნაყენი გამოიყენება შემკვრელად.

2. ეგვიპტური Nymphaea lotus წყლისა და ხმელეთის მრავალწლოვან ბალახოვან

ლოტოსი L. მცენარეთა გვარი ლოტოსისებრთა ოჯახისა (რომელსაც
ზოგჯერ დუმფარასებრთა ოჯახთან აერთიანებდნენ). აქვს
გრძელყუნწიანი, წყალზე მოტივტივე და წყლის ზემოთ
ამოშვერილი დიდი, ფარისებრი ფოთლები და ეული
ყვითელი ან ვარდისფერი ყვავილები. ლოტოსის 2 სახეობა
გავრცელებულია ორივე ნახევარსფეროს ზომიერ
სარტყელსა და ტროპიკებში. ვარდისფერყვავილებიანი
ინდური ლოტოსი (Nelumbo nucifera) გავრცელებულია
ავსტარლიის ჩრდილოეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში, მალაის
არქიპელაგზე, ფილიპინების კუნძულებზე, იაპონიის სამხ-
რეთში, შრი-ლანკის კუნძულებზე, ინდოჩინეთისა და
ინდოსტანის ნახევარკუნძულებზე, ჩინეთსა და
ჩრდილოეთ ირანში, ამიერკავკასიასა (მტკვრის ქვედა
დინებაში), ვოლგის დელტაში, ინდოეთსა და ჩინეთში
ლოტოსი ძველთაგანვე საღვთო მცენარედ არის
მიჩნეული. ყვითელი ლოტოსი (Nelumbo lutea) იზრდება
ჩრდილოეთ და ცენტრალურ ამერიკის ატლანტიკურ
სანაპიროებსა და ჰავაის კუნძულებზე. ლოტოსის ყველა
 ნაწილში C ვიტამინი და კაუჩუკია, ყუნწებსა და და
ღივებში — შხამიანი ნივთიერება ნელუმბინი. თესლსა და
ფესურებს საჭმელად და საქონლის საკვებად იყენებენ. ე. წ.
ეგვიპტური ლოტოსი Nymphaea lotos დუმფარას გვარს
განეკუთვნება. საკრალური დანიშნულების გარდა
ლოტოსი გამოიყენება მედიცინაშიც. ცნობილია, რომ
ტიბეტელები მას იყენებენ ლიმფური სისტემის სამკურნა-
ლოდ. მისი აქტიური ნივთიერებებია ალკალოიდი
აპორფინი, ბიოფლავონოიდები, ფილოსტერები და
რთული ეთერული ზეთი. ტრადიციულად მის გამომშრალ
ფოთლებს ჭამენ ან იღებენ ნაყენის სახით. ხშირად ეწევიან.
3. ევგენოლის Ocimum ერთწლოვანი ნახევრადბუჩქი. ტუჩოსანთა (Lamiaceae)
რეჰანი gratissimum L. ოჯახიდან. აქვს სწორი ღერო, ხისებრი ფესვი, მოკლეჯა-
მიანი ფოთლები, ლანცეტური, კბილანა ყვავილები
შეკრულია ტოტების ბოლოებში; ნაყოფი მუქი ყავისფერი
კაკალია. შეიცავს ეთერულ ზეთს, ფენოლს, ევანგელის
ეთერებს, მირცენს, მრავალციკლურ სესკვიტერპენებს.
გამოიყენება სტომატოლოგიაში. ხალხური მედიცინა
იყენებს ანთების საწინააღმდეგოდ, ღებინების საწინააღმ-
დეგოდ, ეპილეფსიისას, მენსტრუაციიის დაგვიანებისას.
გარეგანად ხმარობენ აბაზანებში, რევმატიზმის დროს.
ფხვნილს ყნოსავენ თავის ტკივილის შესაჩერებლად.

4. ევკალიპტი Eucalyptus L. მცენარის გვარი მირტისებრთა (Mirtaceae) ოჯახისა.

აერთიანებს 600-ზე მეტ სახეობას. სწრაფმზარდი ხე ან
ბუჩქია, მარადმწვანე, სინათლის მოყვარული, უხვად
ყვავილობს, ქმნის მეჩხერ კორომს. ღერო სწორი ან მრუდეა,
გლუვი ან დაღარული. ფოთოლი უმეტესად მარტივია,
ხეშეში; ზოგიერთი სახეობისა დაფარულია ცვილისებრი
ფიფქით; ყვავილი ორსქესიანია, თეთრი, იშვიათად
ყვითელი ან მუქი წითელი. ნაყოფი კოლოფია, თესლი
მრავალწახნაგოვანი და წვრილი, ვარჯი პირამიდული,
კვერცხისებრი, სფეროსებრი ან მტირალა ფორმისაა.
კარგად ხარობს სხვადასხვა ტიპის ნიადაგზე, ვერ ეგუება
 დამლაშებულ ნიადაგსა და მშრალ ქვიშას. მრავლდება
თესლით და ამონაყარით. ბუნებრივ პირობებში ევკალიპტი
გავრცელებულია ავსტრალიაში, ტასმანიასა და ახალი
გვინეის კუნძულებზე. გავრცელებულია შავი
ზღვის სანაპიროს სუბტრიპიკულ ზონაში. XIX საუკუნის
80-იანი წლებიდან საქართველოში ევკალიპტის, როგორც
დეკორატიული მცენარის, ასამდე სახეობაა
კულტივირებული. ევკალიპტის ფოთლიდან მიღებულ
ეთერზეთს იყენებენ მედიცინაში. ევკალიპტის ფოთოლს
და მისგან მიღებული ევკალიპტის ზეთს გააჩნია ანთების
საწინააღმდეგო მოქმედება. განსაკუთრებით ეფექტურია
მისი გამოყენება სასუნთქი გზების ანთებითი
დაავადებების დროს, გაცივებისას. კარგ შედეგს იძლევა
სხვა ეთერზეთოვან სამკურნალო მცენარეებთან
კომბინაციაში. ხმარობენ ნაყენს, ნახარშს, ეთერზეთს.
5. ევკომია, Eucommia მცენარის გვარი ევკომიასებრთა (Eucomiaceae) ოჯახისა.
გუდაპერჩის ხე ulmoides Oliv. ერთადერთი სახეობაა თელისფოთოლა ევკომია (Eucommia
ulmoides). 15-20 მ სიმაღლის ორსახლიანი ხეა. მოგრძო
ელიფსური ფოთლები ტოტებზე მორიგეობითაა
განლაგებული. ყვავილი წვრილია, ნაყოფი ერთბუდიანი.
ევკომია ველურად იზრდება დასავლეთ და ცენტრალურ
ჩინეთის მთიან რაიონებში. იგი სწრაფმზარდი, სინათლისა
და სითბოს მოყვარული, შედარებით ყინვაგამძლე
მცენარეა. ევკომიის ნარგაობა არის საქართველოში,
აზერბაიჯანში, ტაჯიკეთსა და კრასნოდარის მხარეში.
მცენარის ყველა ნაწილი შეიცავს გუტას (საიდანაც
გუტაპერჩს ღებულობენ); იყენებენ მედიცინაში. ევკომიის
ბუჩქის ქერქიდან ამზადებენ წამლებს ჰიპერტონიული
დაავადების, ტყირბის, ნიკრისის ქარის, თირკმლებისა და
ღვიძლის სამკურნალოდ.
6. ევროპული Cuscuta europaea აბრეშუმა ერთწლოვანი სარეველა მცენარეების გვარი
აბრეშუმა L. აბრეშუმისებრთა ოჯახისა. ფესვი და ნამდვილი ფოთოლი
აბრეშუმას არა აქვს. მცენარეს ეკვრის ხვიარა ღეროზე
განლაგებული მისაწოვრებით და იკვებება მის ხარჯზე.
ყვავილი წვრილი, ვარდისფერი ან თეთრი აქვს. თესლი
გაღვივების უნარს ინარჩუნებს 3-10 წლამდე. აბრეშუმა
გავრცელებულია თითქმის მთელ დედამიწაზე.
აღსანიშნავია საქართველოში ფართოდ გავრცელებული
ევროპული აბრეშუმა (Cuscuta europaea), ამერიკული
აბრეშუმა (Cuscuta arvensis), სამყურას აბრეშუმა (Cuscuta
epithymum), წიწაკის აბრეშუმა (Cuscuta obtusiflora). მავნე და
საკარანტინო მცენარეა. აზიანებს სამყურას, იონჯას, სელს,
წიწაკას, თამბაქოს, კარტოფილს, ჭარხალს, ცერცველას,
ხახვს და სხვა. გვხვდება სარეველა მცენარეებზეც.
აბრეშუმას ზოგიერთი სახეობა შხამიანია და საკვებში
მოხვედრისას შეიძლება მოწამლოს ცხოველი. ევროპული
აბრეშუმას (Cuscuta europaea) ქიმიური შედგენილობა
კარგად არ არის შესწავლილი. ცნობილია, რომ ის შეიცავს
უცნობ გლიკოზიდს. მას აქვს შარდმდენი, გამაყუჩებელი
და დამარბილებელი თვისებები. იყენებენ გაციების, კუჭის,
ღვიძლის დაავადებების, თავის ტკივილის, კბილის
ტკივილის საწინააღმდეგოდ, კანზე გამონაყარის
სამკურნალოდ.
7. ევროპული Malus sylvestris 3-12 მ სიმაღლის ხე. მიეკუთვნება ვარდისებრთა (Rosaceae)
მაჟალო Mill. ოჯახს. აქვს მიმდევრობითი ძარღვიანი ფოთლები. 4-5 სმ
დიამეტრის ყვავილები; ისხამს მომწვანო-მოყვითალო
ვაშლს. შეიცავს ფრუქტოზას, გლუკოზას, საქაროზას,
ორგანულ მჟავებს, უჯრედისს, პექტინებს, მთრიმლავ
ნივთიერებებს, ეთერულ ზეთს, ვიტამინებს, კაროტინს,
ნატრიუმს, კალიუმს, კალციუმს, ფიტონციდებს. პექტინებს
ორგანიზმიდან გამოჰყავს შხამიანი ნივთიერებები. იგი
ითვლება კუჭაშლილობის ერთ-ერთ საუკეთესო
საშუალებად. ხელს უშლის ორგანიზმში შარდმჟავას
დაგროვებას, ეწინააღმდეგება აციდოზის განვითარებას,
კარგი საშუალებაა ნიკრისის ქარისა და კენჭოვანი
 დაავადების სამკურნალოდ. კარგად მოქმედებს
ენტეროკოლიტით დაავადებულებზე. რეკომენდებულია
ათეროსკლეროზითა და ცხიმოვნობით
დაავადებულთათვის, გასტრიტის, წყლულების, კოლიტე-
ბის, ანემიის და რიგი სხვა დაავადებების სამკურნალოდ.
მის ძმარს იყენებენ ჭრილობების დასამუშავებლადაც.
8. ევროპული პანტა Pyrus communis მსხლის (Pyrus) გვარის, ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახის
L. ველური სახეობა, რომელიც, ჩვეულებრივ, იზრდება
მეზოფილურ ტყეში, მთის შუა, იშვიათად ზემო
სარტყლამდე. აქვს მომრგვალო ან კვერცხისებრი
ფოთოლი, რომლის სიგრძე ოდნავ აღემატება სიგანეს.
კავკასიაში 4 სახეობაა გავრცელებული, საქართველოში
გვხვდება 2 სახეობა: კავკასიური პანტა (Pyrus caucasica)
კავკასიის ფლორის ენდემია, მაგრამ ჩვენში ფართოდ არის
გავრცელებული; სწრაფმზარდი ეკლიანი ხეა, მრგვალი ან
შებრტყელებულსფეროსებრი ნაყოფი აქვს; იჭმება, ხდიან
არაყს, ამზადებენ ძმარს. მერქანი მაღალი ღირსებისაა,
იყენებენ მსხლის კულტურის ჯიშების საძირედ. ბალანსას
პანტა (Pyrus balansae) უეკლოა, დამახასიათებელია
კოლხეთისათვის. ევროპული პანტა 30 მეტრამდე
სიმაღლის ხე, იშვიათად ბუჩქი. დაფარულია ხშირი
ხავსით. აქვს მაგარი მერქანი, დიდი ყვავილები, ნაყოფი
წვრილი მსხალი, სხვადასხვა ფორმისა. ნაყოფი შეიცავს
შაქრებს, ორგანულ მაჟავებს, პექტინურ და მთრიმლავ
ნივთიერებებს, უჯრედისს, ცილებს, ფიტონციდებს,
ფლავონოიდებს, ვიტამინებს, ცხიმოვან ზეთს...
სამკურნალო ნედლეულს წარმოადგენს ნაყოფი, მშრალი ან
ნედლი. ახასიათებს შარდმდენი, სიცხისდამწევი,
გამაყუჩებელი, ანტისეპტიკური ქმედებები. ხალხურ
მედიცინაში მშრალ მსხალს ან ნახარშს იყენებენ ხველის
შესანელებლად ტუბერკულოზის დროს; სასუნთქი გზების
სამკურნალოდ; კენჭოვანი დაავადებების სამკურნალოდ.
მსხალი აშუშებს ჭრილობებს, თრიმლავს კუჭის კედლებს,
ამშვიდებს ნაღველს, კურნავს სოკოსაგან მოწამვლას.
9. ევროპული Cyclamen ევროპული ყოჩივარდა მრავალწლოვანი ბალახოვანი
ყოჩივარდა europaeum L. მცენარეა ფურისულასებრთა (Primulaceae) ოჯახიდან.
მსხვილი ყავისფერი გორგლებით. გრძელყუნწიანი
ფოთლები პირდაპირ ძირებიდან ამოდის. ყვავილები
ერთეულია, ღია იისფერ-ძოწისფერი. ხარობს მთიან
ქვარნალ ადგილებში. სამკურნალოდ გამოიყენება ძირები.
ისინი შეიცავს შხამიან საპონინს- ციკლამინს, რომელიც
იშლება შაქრად, ამორფულ საპონეტინად და
ციკლამირეტინად. მის ნაყენს იყენებენ ქალური
დაავადებების, ნევრალგიების, თავის ტკივილის, ღვიძლის,
მეტეორიზმის, ნაწლავების წყლულების, გაციების,
ფრონტიტების, ჰაიმორიტის, რევმატიზმისა და ნიკრისის
ქარის სამკურნალოდ.
10. ეკალღიჭა Smilax excelsa L. ქრთ. პრუწუნა; კხ. ლიანაა. აქვს გრძელი და ეკლიანი ღერო. Smilacaceae-ს
კანკრა; ქრთ., კხ. ოჯახიდან. ღეროზე გამოსულია კვერცხისებური
ღიჭი; ფშ. ღიჭა; იმ., ფოთლები. ყოველი ფოთლის ძირას კარგად ჩანს ორი
რჭ., ლჩხ. ეკალა, ულვაში. ამ ულვაშების საშუალებით ის ეჭიდება ქვებსა და
ბურწუმელა, ხეებს. მისი ერთ-ერთი სახეობაა Smilax officinalis , რომელიც
კურწუმელა, შეიცავს საპონინებს, ფიტოსტეროიდებს, გლიკოზიდებსა
ყურწუმელა, და სხვ. მისი მოქმედება განისაზღვრება
კინკარუჟა, დეტოქსიკურობაში და შარდმდენობაში. გამოიყენება
შაშვიპურა; გურ. ფსორიაზის, არტრიტების, ართროზების, რევმატიზმის,
ძიგურა, ნიკრისის ქარის, მეტეორიზმის სამკურნალოდ.
კურკანტელა; საბა.
ბრწამლი,
ბურწუმელი; ჭნ.
დაძი,
პურწუმოლი; მგრ.
ძàგირი, კალია,
კალიე, კალიეში
ძàგირი, კაკილარი,
კორჩხელი.
11. ეკალცოცხი Centaurea ერთ ან ორწლოვანი ბალახოვანი მცენარე, რთულ-
solstitialis L. ყვავილოვანთა (Asteraceae)  ოჯახიდან. აქვს სწორი ღერო,
დამუხლული, განტოტვილი. ყვავილები ყვითელია,
შეკრულია ცოცხებად. თესლი 2-2,5 მმ სიგრძისაა.
გავრცელებულია უკრაინაში, ყირიმში, მოლდოვასა და
კავკასიაში. სამკურნალოდ გამოიყენება ძირები და
ყვავილები. შეიცავს არაბინოზას, საქაროზას, კაუცუკს,
მთრიმლავ ნივთიერებას, სპირტს, ეთერულ ზეთს, სეკვი-
ტერპენოიდებს, ალკალოიდებს, ვიტამინებს, ფენოკარბო-
ნულ მჟავებს, ფლავონოიდებს. დადგენილია, რომ იგი
დადებითად მოქმედებს სუნთქვაზე და სისხლის
მიმოქცევაზე. აქვს ანტიბაქტერიული ქმედება. ნაყენს
სვამენ ციების დროს.
12. ეკლის ხე, Robinia ქრთ., კხ. აკაცია; ფოთოლმცვივანი ხე პარკოსანთა (Fabaceae) ოჯახისა. 25–30
ცრუაკაცია pseudoacacia L. რჭ., ლჩხ. მ სიმაღლის გაშლილვარჯიანი მცენარეა. ბუნებრივად
ლობიოეკალა, გავრცელებულია ჩრდილოეთ ამერიკაში. საქართველოში
ლობიოს ხე; ინგ. იზრდება მთის ქვედა სარტყელში. დასავლეთ საქართვე-
ქათამი ეკალ; მგრ. ლოში გაველურებულია. ცრუაკაცია სწრაფმზარდი ხეა.
აკაცი, ლაკაცი. ყვავილობს მაის-ივნისში. მაგარი და გამძლე მერქანი აქვს.
ქერქი შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს, თესლი — ზეთს
და ყავის სუროგატად იხმარება. სამკურნალოდ აგროვებენ
ფოთლებს, ყვავილებს, ქერქს. ყვავილებში აღმოჩენილია
გლიკოზიდი რობლენინი და ეთერული ზეთი; ფოთლებში-
ფლავონოიდები და გლიკოზიდები; ქერქში – შხამიანი
რობინინი, ტანინი, ცხიმოვანი ზეთი, ფიტოსტრინი,
სტიგმასტერინი. აკაციის პრეპარატები გამოიყენება
როგორც სპაზმოლიტური, შარდმდენი, სიცხის დამწევი,
ჰიპერტონული საშუალებები. თანამედროვე მედიცინა
იყენებს ნაღველმდენად და ამოსახველებელ საშუალებად.
აკაციის ყვავილები იხმარება შარდის ბუშტის, თირკმელ-
კენჭოვანი, შარდკენჭოვანი. კუჭნაწლავის დაავადებების
სამკურნალოდ. ხმარობენ ოსტეოქონდროზის, თრომბო-
ფლებიტის, რადიკულიტის, მიოზიტის, რევმატიზმის,
ნევრალგიების შემთხვევაში.
13. ელიმუსი Elymus მრავალწლოვანი მეჩხერბუჩქოვანი მარცვლოვანი (Poaceae)
caucasicus (C. მცენარეა კარგად შეფოთლილი ღეროებით, სიმაღლე 1მ-
Koch) Tzvel. მდე. ყვავილედი - ფხვიერი თავთავია. კარგად განვითარე-
ბული ფესვთა სისტემა აქვს, რომელიც ნიადაგში 1მ და მეტ
სიღრმეში ჩადის. ღეროები ერთეულია, სწორმდგომი.
ფოთლები მორიგეობითია, ბრტყელი. ნაყოფი თესლია.
იგი გვალვაგამძლე და ზამთარგამძლეა, ფართოდაა
გავრცელებული ჭალის მდელოებზე, მთის ფართობებზე,
ქვიშიან და თიხნარ ნიადაგებზე. სამკურნალოდ იყენებენ
ფესვებს, რომლების შეიცავს ფენოლურ ნაერთს ავენინს,
ცხიმოვან ზეთს, ვაშლის მჟავას, ფრუქტოზას, ლორწოს,
ვიტამინ С-ს, კაროტინს, ასკორბინის მჟავას, ალანინს.
იყენებენ წყლისას, საშარდე გზების ანთებითი დაავადებე-
ბის, ცისტიტის, ნეფრიტის შარდკენჭოვანი დაავადებების
სამკურნალოდ. ხმარობენ ტკივიგამაყუჩებლად რევმატიზ-
მის, არტრიტის, შარდკენჭოვანი და ნაღველკენჭოვანი
დაავადებების დროს. არის ანთების საწინააღმდეგო,
დამარბილებელი და ამოსახველებელი საშუალება.
ხალხური მედიცინა იყენებს ოფლმდენ, მხედველობის
გამაუმჯობესებელ საშუალებად ჰიპერტონიული
დაავადებების, ავთვისებიანი სიმსივნისა და შაქრიანი
დიაბეტის შეთხვევაში.
14. ელუსამელა Carex pendula მრავალწლოვანი მაღალი მცენარე ისლისებრთა (Cypera-
Huds. ceae)  ოჯახიდან. აქვს გადატკეცილი ფოთლები, 3-5 მმ
სიფართისა. ყვავილედი შედგება ორი-სამი თავთავისაგან.
ნაყოფი კაკალია. ფოთლები და ფესვები შეიცავს
ალკალოიდებს. მისი პრეპარატები აძლიერებენ სუნთქვას,
აგდებენ ატრერიულ წნევას, ხსნიან სპაზმებს, აქვს
ჰიპოტენზიური თვისებები, აფართოებენ სისხლძარღვებს.
ელუსამელა ნატურალური სახით არ გამოიყენება.
15. ენდრო Rubia iberica ხვს. ხევსურის ენდრო მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარეა
Fisch. et C. Koch. ლილა. ენდროსებრთა (Rutaceae) ოჯახიდან. სუსტი, წვრილი,
ბღაუჭა, მცოცავი ღეროებით, რომელთა სიგრძე რამდენიმე
მეტრს აღწევს. მთავარი ფესვი საკმაოდ ძლიერი აქვს,
სიღრმეში დატოტვილი, ფესვის ზედა ნაწილიდან
იზრდება მხოხავი, მერქნისებრი მრავალთავა ფესურა,
რომელზეც კვირტებია განლაგებული. ფოთლები ვიწრო
კვერცხისებრია, წაწვეტებული, ზომით ერთმანეთისაგან
მეტად განსხვავებულ ფოთოლზე თითო ძარღვია,
რომელზეც, ისევე როგორც ფოთლის ფირფიტის კიდეებზე,
ხრტილისებრი ბღაუჭა კბილებია. ღეროები და ფოთლები
შებუსულია, განსაკუთრებით ქვედა მხრიდან.
ყვავილედი – გაშლილი, რთული საგველაა, გრძელი
ღეროებით. ყვავილები წვრილია, ყვითელი გვირგვინით,
მწიფე ნაყოფი შავია, წვნიანი, კენკროვანი. მისი წვენი მუქ-
ღვინისფერ ლაქებს ტოვებს. ენდრო ყვავილობს ივნისიდან
– სექტემბრამდე, ნაყოფი მწიფდება ოქტომბერ-ნოემბერში.
ენდრო გავრცელებულია როგორც ზღვისპირეთში, ასევე
მთის ფერდობებზე. თითქმის ყველა სახის ნიადაგზე
იზრდება. ხშირად გვხვდება ღობის ძირებში, ვენახებში,
ბაღებში.
ნედლეულად ამზადებენ ენდროს ფესურასა და ფესვებს
გაზაფხულზე, მარტსა და აპრილში, ან ვეგეტაციის ბოლოს,
სექტემბრიდან – ყინვების დაწყებამდე. ენდროს ფესვები
შეიცავს საღებავ ნივთიერებებს (ოქსიმეთილსა და
ოქსიანტრაქინონებს). მათ შორის, რუბერიტრინის მჟავას,
რუბიადინს და სხვა. გარდა ამისა, ნედლეული შეიცავს
ორგანულ მჟავებს, პექტინებს, შაქარსა და სხვა. ჯერ კიდევ
შუა საუკუნეებში ენდროს ფესვებს იყენებდნენ
ქსოვილების შესაღებად. მათი გამოყენებით იღებდნენ
წითელი ფერის სხვადასხვა ტონებს.
ენდროსშემცველი პრეპარატები შლიან ფოსფატურ და
ოქსალატურ ქვებს თირკმელებსა და შარდის ბუშტში. აქვთ
შარდმდენი და სპაზმოლიტური მოქმედება. აძლიერებენ
 შარდსადენების მუსკულატურის პერისტალტიკას, რითაც
ხელს უწყობენ ქვების გამოდევნას. ენდროს ფესვებისა და
ფესურის ნაყენი შედის პრეპარატ ცისტენალის
შემადგენლობაში, რომელსაც უნიშნავენ ავადმყოფებს
კენჭოვანი დაავადების დროს. ასეთი ნაყენების გამოყენება
არ შეიძლება კუჭის წყლულოვანი დაავადებისა და
თირკმელების უკმარისობის დროს.
16. ენდრონიკა Galium ერთ- ან მრავალწლოვანი ბალახების, ზოგჯერ
ბუჩქბალახების გვარი ენდროსებრთა (Rutaceae) ოჯახისა.
თეთრი, ყვითელი ან ვარდისფერი პატარა ყვავილები
შეკრებილია საგველა ყვავილედებად. ნაყოფი
ორთესლიანი კაკლუჭაა. ენდრონიკა ევრაზიული გვარია.
აერთიანებს 400-მდე სახეობას, რომელთაგან
საქართველოში გვხვდება 28. იზრდება მდელოებზე,
ველობებზე, ტყეებში, წყალსატევების ნაპირებზე,
ზოგიერთი – (Galium grusinum) მთებშიც. ბევრი სახეობა
თაფლოვანია და სამკურნალო თვისებები აქვს, ზოგი
საღებავ ნივთიერებებს შეიცავს. იყენებენ როგორც
ჰომეოპატიურ საშუალებს - იმუნიტეტის აქტივაციისათვის,
დეზინტოკსაციისათვის, ინფქციური პათოლოგიის მძიმე
ფორმების შემთხვევაში, ფერმენტების ცვლის
დარღვევისას, ბრონქიტის, ბრონქეალური ასთმის, ეკზემის,
ჰიპერტონიის, თირკმლების, კოლიტების, პარკინსონის
დაავადების, დაფანტული სკლეროზის და სხვა
დაავადებების სამკურნალოდ.
17. ენოთერა Oenothera ერთ ან ორწლიანი ბალახი 60— 90 სმ სიმაღლისა. აქვს
biennis L. სწორი ღერო და უკუკვერცხისებრი ფოთლები; მოზრდილი
და სურნელოვანი ყვავილები. ნაყოფი გრძელი კოლოფია.
ყვავილობს ზაფხულში. ყვავილები იხსნება საღამოობით.
აგროვებენ მთლიანად ბალახს. მის ნაყენს წვეთებად
იყენებენ ფაღარათის დროს.

18. ესპანური Cynara Scolymus ველური, სითბოს მოყვარული ერთწლოვანი მცენარეა.

არტიშოკი (L.) რთულყვავილოვანთა (Asteraceae)  ოჯახიდან. იგი
წარმოადგენს კოფეინური მჟავების, ფლავონოიდების,
გლიკოზიდების, გლიკოლის და გლიცერინის მჟავების,
შაქრების, ეთერზეთის, ცინარინის წყაროს; აქვს შარდმდენი
თვისება, ამცირებს სისხლში ლიპიდების (ქოლესტერინის
და ტრიგლიცერიდების) შემადგენლობას.

19. ესპანური Onobrychis ბალახოვანი და ეკალბუჩქოვანი მცენარის გვარი პარკო-

ესპარცეტი, სულა Hedysarum სანთა (Fabaceae) ოჯახისა. აერთიანებს 80-მდე სახეობას.
coronarium L. გავრცელებულია ევროპაში, ჩრდილოეთ აფრიკასა და
დასავლეთ აზიაში. ფესვი მთავარღერძიანია, ღერო
სწორმდგომი ან გართხმული, 40-80 სმ სიმაღლისა.
ფოთოლი რთული კენტფრთისებრია. მოწითალო-ვარდის-
ფერი ყვავილები შეკრებილია მტევნებად. ნაყოფი
ერთთესლიანი პარკია, ნაპირებზე დაკბილული ან სადა,
პარკი არ იხსნება. ესპარცეტს თესავენ შემოდგომაზე ან
ადრე გაზაფხულზე უსაფროდ ან ხორბლისა და ქერის
საფარქვეშ. მწვანე მასა შეიცავს პროტეინს, ცხიმს,
უჯრედისს; მრავალი სახეობის ესპარცეტი თაფლოვანი
მცენარეა. იგი სამკურნალო მცენარეთა პლანტაციებში
 შეიძლება სიდერატად იქნეს გამოყენებული.

20. ესპარცეტი Onobrychis Hill. მსხ. ყორანგალი, ბალახოვანი და ეკალბუჩქოვანი მცენარის გვარი
ოლანგარი; რჭ. პარკოსანთა (Fabaceae) ოჯახისა. აერთიანებს 80-მდე
საბეგველა. სახეობას. გავრცელებულია ევროპაში, ჩრდილოეთ
აფრიკასა და დასავლეთ აზიაში. ფესვი მთავარღერძიანია,
ღერო სწორმდგომი ან გართხმული, 40-80 სმ სიმაღლისა.
ფოთოლი რთული კენტფრთისებრია. მოწითალო-
ვარდისფერი ყვავილები შეკრებილია მტევნებად. ნაყოფი
ერთთესლიანი პარკია, ნაპირებზე დაკბილული ან სადა,
პარკი არ იხსნება. ესპარცეტს თესავენ შემოდგომაზე ან
ადრე გაზაფხულზე უსაფროდ ან ხორბლისა და ქერის
საფარქვეშ. ფართოდ იყენებენ ხელოვნური ბალახთესვი-
სათვის, როგორც წმინდა, ისევე სხვა მრავალწლოვან
ბალახებიანი ნარევის სახით, განსაკუთრებით ტენით
ნაკლებად უზრუნველყოფილ ადგილებში. იყენებენ
პირუტყვის საკვებად. მწვანე მასა შეიცავს პროტეინს,
ცხიმს, 20 უჯრედისს; მრავალი სახეობის ესპარცეტი
თაფლოვანი მცენარეა. სამკურნალოდ გამოიყენება
Onobrychis arenaria (Kit.) Ser., რომლის წყალში ნაყენს
იყენებენ მშობიარობის სისხლდენის შესაჩერებლად და
სქესობრივი პოტენციის ასამაღლებლად.
21. ეფედრა, Ephedra L. ქრთ. ჯორისკუდა; ბუჩქოვანი მცენარე დანაწევრებული ყლორტებით
ცხენისმუხლა ჯვხ., მსხ. ცხენის- ეფედრასებრთა (Ephedracea)  ოჯახიდან. ყვავილი
ძუა; ყ. ჯორისძუა. ცალსქესაა. ალკალოიდების – ეფედრინისა და ფსევდო-
ეფედრინის მაღალი შემცველობის გამო ფართოდ
გამოიყენება ტრადიციულ მედიცინაში ასთმის, ციებ-
ცხელების, გაციების სამკურნალოდ.
22. ეშმაკის ქოში Aconitum თშ. საყურბალახი. მრავალწლოვანი მაღალი ბალახოვანი მცენარე ბაიასებრთა
nasutum Fisch. (Ranunculaceae)  ოჯახიდან. თითისებური ფოთლებით,
ლურჯი ყვავილებით. იზრდება სუბალპურ ადგილებში.
მცენარის ყველა ნაწილი შხამიანია. შეიცავს ალკალოიდებს.
ამის გამო იშვიათად გამოიყენება სამედიცინო პრაქტიკაში,
თუმცა ნევრალგიური ტკივილებისა, ნიკრისის ქარის
შემოტევისას, რევმატიზმისა და კბილის ტკივილისას მაინც
მიიღება შინაგანად. მალამო გამოიყენება სახსრების
ტკივილისას.

23. ეწრის გვიმრა Pteridium აჭ., გურ. ეწერი; მრავალწლოვანი სპოროვანი, ფესურიანი მცენარე
tauricum (Presl). იმ., რჭ., ლჩხ., გურ. გვიმრისებრთა (Polypodiaceae) ოჯახისა. მისი სიმაღლე 2 მ–
V. Krecz. გუმბარა; ჭნ. ს აღემატება. ფოთოლი ფრთისებრ დანაკვთული აქვს,
ლიმხონა; მგრ. მრავლდება ფესურითა და სპორებით. გავრცელებულია
გვიმარა, გუმარა; უმეტესად დასავლეთ საქართველოს ტყის ზონაში, ზღვის
სვნ. ჩაჟვემ გვიმორ, დონიდან 1800 მ-მდე. ჭარბტენიან ადგილებს ვერ ეგუება.
ხოლა გვიმორ. ძნელად მოსასპობი სარეველაა, ასარევლიანებს
პლანტაციებსა და ნათესებს. მის წინააღმდეგ ბრძოლის
საუკეთესო საშუალებაა ნიადაგის ღრმად დამუშავება და
ფესურების ამოკრეფა. იყენებენ ქიმიურ მეთოდსაც. ეწრის
გვიმრის ფესვი – ჩირქოვანი მუწუკებისა და ეგზემური
წყლულების სამკურნალოდ გამოიყენება.
 
1. ვაზი Vitis L. დსვლ. ვენახი; ჭნ. მცენარის გვარი ვაზისებრთა (Vitaceae) ოჯახისა. აერთიანებს
მგრ. ბინეხი, ბენეხი; 70-მდე სახეობას, რომლებიც უმთავრესად დედამიწის თბილი
სვნ. ვააზ, ღვçზ. და ზომიერი ჰავის ქვეყნებშია გავრცელებული. ბუნებრივად
მოზარდი ვაზი მხვიარაა, საყრდენს ულვაშებით ანუ პწკლით
ემაგრება, აქვს ყავისფერი ქერქი, რომელიც ზოლ-ზოლად
სცილდება. ვაზის ფესვი წიპწით (თესლით) გამრავლებისას
მთავარღერძიანია, მთავარი ფესვი შემდეგ ივითარებს
დამატებით ფესვებს. რქით გამრავლებისას მუხლის არეში
მრავალი ფესვი წარმოიქმნება. ვაზი შეიძლება იყოს
ბუჩქისებრი ანუ უშტამბო და შტამბიანი. შტამბზე
განლაგებულია მრავალწლიანი ტოტები ანუ მხრები და
ერთწლიანი რქები და ყლორტები. ვაზის რქაზე, ფოთლის
ყუნწის იღლიაში, მოთავსებულია რთული აგებულების
კვირტი, რომელიც ძირითადი და შემცვლელი კვირტებისაგან
შედგება. მრავალწლიან ღეროზე ვითარდება მძინარე კვირტი.
ყლორტზე წარმოიქმნება დამატებითი ყლორტი ანუ ნამხარი,
რომელიც შედარებით სუსტად იზრდება. პწკალი ვაზის
დასამაგრებელი საშუალებაა. იგი ყლორტზე, ფოთლის
მოპირდაპირე მხარეს ვითარდება. ვაზის ფოთოლი
მომრგვალო, ოვალური, გულისმაგვარი ან კვერცხისებრია;
დაუნაკვთავია ან ნაკვთიანი, იშვიათად მრავალნაკვთიანია,
ფოთლის ფირფიტისა და ყუნწის ამონაკვთები ღია ან
დახურულია და მრავალი გარდამავალი ფორმა აქვს.
ფირფიტის ნაპირებზე სხვადასხვა ზომისა და მოყვანილობის
კბილებია. ჯიშის მიხედვით შეიძლება ფოთოლი იყოს
ბრტყელი, ღარისებრი, ძაბრისებრი, ქვემოთ ან ზემოთ
ნაპირებშეკეცილი და სხვა. ფირფიტა შეუბუსავი ან
შებუსულია, ხშირად სქელი, ქეჩისებრი ბუსუსით, ფერად ღია
ან მუქი მწვანეა, მოწითალო ან მოყვითალო ელფერი და
ლაქები აქვს. ყვავილი წვრილია შეკრებილი საგველა
ყვავილედად, ორსქესიანი ან ფუნქციურად ცალსქესიანი.
ვაზის ნაყოფი ორბუდიანი, წვნიანი, სხვადასხვა ფერის
მარცვალია. წიპწა მარცვლის შუაშია (1–4 ცალი). ვაზი ყვავი-
ლობს მაის-ივნისში; ნაყოფი აგვისტო-ოქტომბერში მწიფდება.
ცნობილია ვაზის ჯიშები ერთმანეთისაგან განსხვავდებიან
 ბოტანიკური, აგრონომიული და სამეურნეო ნიშან-თვისებე-
ბით. სამკურნალოდ გამოიყენება მცენარის ყველა ნაწილი.
ყურძენი შეიცავს დიდი რაოდენობით მიკროელემენტებსა და
მინერალურ მარილებს – თუთიას, კალციუმს, რკინას, სპი-
ლენძს, მანგანუმს, მაგნიუმს, კალიუმს. ყურძენი სასარგებლოა
ისეთი დაავადებებისას, როგორიცაა სხეულის გამოფიტვა,
ანემია, ფილტვების ტუბერკულოზი, ბრონქიალური ასთმა,
კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის ანთებითი პროცესები, ღვიძლისა და
თირკმლების დაავადება. ყურძენი აუმჯობესებს ნივთიერე-
ბათა ცვლას, იწევს ოფლისა და შარდის გამოყოფას, არეგუ-
ლირებს არტერიულ წნევას. ყურძენი ამრავლებს ერითროცი-
ტების რაოდენობას, არეგულირებს ურთიერთობას სისხლის
უჯრედებს შორის და სისხლის მოძრაობას ძვლის ტვინში.
2. ვაზისტანა Campsis radicans ორლებნიან მცენარეთა Bignoniaceae ოჯახი. ახლოსაა შავწამა-
(L.) Seem. ლასებრთა ოჯახთან. ხეები, ბუჩქები და ლიანებია, იშვიათად
ბალახი. ორსქესიანი ყვავილები საგველასებრ ან ქოლგისებრ
ყვავილედებად არის შეკრებილი. ნაყოფი კოლოფია. შეიცავს
დაახლოებით 120 გვარსა და 800 სახეობას, რომელიც
ძირითადად გავრცელებულია სამხრეთ ამერიკის ტროპიკებსა
და სუბტროპიკებში. საქართველოში ველური ფორმები არ
გვხვდება. კულტივირებულია დიდი ზომის ხე კატალპა
(Catalpa bignonioides), ხვიარა ბუჩქი ვაზისტანა (Campsis
radicans), ზოგიერთი სახეობა იძლევა ძვირფას მერქანს — ე. წ.
პალისანდრის ხეს. მდიდარია საკვები ნივთიერებებით.
3. ვანილი Vanilla planifolia ეპიფიტურ მცენარეთა გვარი ჯადვარისებრთა (Orchideaceae)
Andr. ოჯახისა. მცოცავი ლიანებია. აქვთ საჰაერო მისაკიდი ფესვები.
ცნობილია 100-მდე სახეობა, რომლებიც გავრცელებულია
ორივე ნახევარსფეროს ტროპიკებში. ზოგი სახეობის ნაყოფი
შეიცავს სურნელოვან ნივთიერებებს (მაგ., ვანილინს) და
იყენებენ პარფიუმერიასა და კვების მრეწველობაში. საკონ-
დიტრო წარმოებაში ვანილის სახელწოდებით უფრო მეტად
ცნობილია Vanilla planifolia-ს ნაყოფი. ამ მცენარეს ხორცოვანი
ფოთლები და მომწვანო-მოთეთრო ყვავილები აქვს. მისი
სამშობლოა მექსიკა. მოჰყავთ მრავალ ტროპიკულ ქვეყნებში.
 ვანილის მოუმწიფებელი და შემჭკნარი ნაყოფი ძვირფასი
სუნელ-სანელებელია. იყენებენ წამალთა
არომატიზაციისათვის.
4. ვარდი Rosa L. მცენარის გვარი ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახისა. ცნობილია
დაახლოებით 400 ველური სახეობა (ასკილი), რომლებიც
გავრცელებულია ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში. საქართვე-
ლოში 25-მდე სახეობაა. ვარდი მარადმწვანე ან ფოთოლმცვენი
ბუჩქია, რომლის სიმაღლე 15 სმ-დან 20 მ-მდე აღწევს.
ზოგიერთ სახეობას გრძელი (10–12 მ-მდე) ხვიარა ტოტები
აქვს, ღერო დაფარულია ეკლებით. ფოთოლი კენტფრთი-
სებრია, ღეროზე მორიგეობით განლაგებული. ყვავილი
მარტივია ან ბუთხუზა (2–15 სმ დიამეტრის), არომატული ან
უსუნო; ფერად ვარდისფერი, წითელი, თეთრი, ყვითლი,
ნარინჯისფერი ან იასამნისფერი. შეკრებილია ქოლგისებრ-
საგველა ყვავილედებად ან ერთეულია. ნაყოფი ერთთესლიანი
(ზოგჯერ რამდენიმეთესლიანი) კაკლუჭაა, რომელიც ხორცო-
ვან ცრუნაყოფშია. ვარდის გვარი იყოფა 4 ქვეგვარად,
რომელთაგან ყველაზე დიდია Rosa. იგი მოიცავს 192 სახეობას.
აქედან განვითარდა შემდგომში ბაღის ვარდები. ბაღის
ვარდების ბევრი ჯიში წარმოიშვა კვირტოვანი მუტაციისა და
მათგან შერჩეული ძვირფასი სამეურნეო ფორმებისაგან.
ვარდის ბევრი სახეობა ბუნებრივ პირობებში ადვილად
უჯვარდება ერთმანეთს და წარმოქმნის სახეობათაშორის
ჰიბრიდებს. ვარდების დიდი მრავალფეროვნებით
გამოირჩევა ჩინეთი, შუა აზია, ამიერკავკაკასია, უფრო
ნაკლებია ევროპასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში. ცნობილია
ვარდის 25 ათასი ჯიში და ფორმა, რომლებიც იყოფა 3
ჯგუფად, ესენია: მარადმწვანე ბუჩქები, ფოთოლმცვენია
ბუჩქები და ლიანები. ვარდს იყენებენ დეკორატიულ
მებაღეობაში და ჰიბრიდიზაციისათვის. ზოგიერთი სახეობა
(კაზანლიკური ვარდი) გამოიყენება ეთეროვანი ზეთების
მისაღებად.
5. ვარდკანაფა Eupatorium ქვ. იმ. თითა; გურ. მრავალწლიანი ბალახი. რთულყვავილოვანთა (Asteraceae)
cannabinum L. კანაფურა; იმ. ოჯახის, იზრდება 75—175 სმ. აქვს სწორი ღერო. ლურჯ-
თავქუჩეჩა; მგრ. წითელი ფოთლები, ვარდისფერი და მილისებრი ყვავილები,
ჭითაქარიში წამალი. ცილიმდრული თესლი. ყვავილობს ივნის-აგვისტოში.
აგროვებენ ბალახსა და ფესვებს. ახასიათებს დამარბილებლი,
შარდმდენი, ოფლმდენი, ჭიის საწინააღმდეგო თვისებები.
წყალთან ნაყენი გამოიყენება ფაღარათის, კუჭის ქმედების
გასაძლიერებლად, სიყვითლის, წყლისას, მალარიის,
ელენთისა და ღვიძლის სამკურნალოდ. ხალხური მედიცინა
იყენებს გრიპის, ქარების, ციების, სასუნთქი გზების, სურდოსა
და ხველის სამკურნალოდ.
6. ვარდკაჭაჭა Cichorium intibus ქრთ., კხ. ულეწელა; ბალახოვან მცენარეთა გვარი რთულყვავილოვანთა
L. ერწო ღორთკაჭაჭა; (Asteraceae) ოჯახისა. აერთიანებს 8-10 სახეობას, რომლებიც
რჭ., ლჩხ. ულეწავა; ველურად იზრდება ყოფილ სსრკ-ის სამხრეთ და შუა ზოლში,
ინგ. არდ; მგრ. ტატა- თითქმის მთელ დასავლეთ ევროპაში, წინა აზიაში, ჩრდი-
ლი, მწვანე სვიტი; ლოეთ აფრიკაში. შეტანილია ამერიკაში, სამხრეთ აფრიკაში,
სვნ. ულეწუაÉ, ავსტრალიაში.
წუწუნავა არდი
საქართველოში ველურად გვხვდება ვარდკაჭაჭას მხოლოდ
ერთი სახეობა - Cichorium intybus. მრავალწლოვანი მცენარეა.
იზრდება მთის შუა სარტყლამდე ტყისპირებსა და ნათესებში.
აქვს ცისფერი ან თეთრი ყვავილები, მთავარღერძიანი, გრძელი
ფესვი, რომელიც კულტურის ფორმებში ძირხვენად არის
სახეცვლილი. ფესვებს იყენებენ ყავის სუროგატად, აგრეთვე
სპირტისა და შაქრის (ფრუქტოზის) მისაღებად.
ძირხვენა შეიცავს დაშაქრებულ ნახშირწყლებს , ძირითადად
ინულინს, აგრეთვე გლიკოზიდ ინტიბინს. Cichorium endivia
ერთ- ან ორწლოვანია. ცნობილია მხოლოდ კულტურაში.
დასავლეთ ევროპაში მოჰყავთ სასალათედ. თაფლოვანია.
გამოიყენება ღვიძლის დაავადებისას, სიყვითლისას, როგორც
შარდმდენი საშუალება, ელენთის გადიდებისას და ნაღვლის
ბუშტში ქვების დაგროვებისას, თირკმლების დაავადებისას.
ვარდკაჭაჭა ითვლება კარგ სისხლგამწმენდ და ნივთიერებათა
ცვლის გამაუმჯობესებელ საშუალებად. ყველაზე უფრო
 ვარდკაჭაჭა გამოიყენება როგორც მწარე გემოს მისაღები
აპეტიტის გამოწვევისა და კუჭისა და ნაწლავების მოქმედების
გაუმჯობესებისათვის, გასტრიტების და კოლიტების დროს.
7. ვარსკვლავა Astrantia maxima გრ., აჭ. ინგირი, მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარეა ქოლგოსანთა (Apiaceae)
Pall. ეგირი; ლჩხ., რჭ. ოჯახისა დამახასიათებელი სწორი ღეროთი. წვრილი, ღია
მთის ეგირი. ვარდისფერი ყვავილები გაშლილია ქოლგებად და გარშემოვ-
ლებულია ვარდისფერი ფოთლებით. ნაყოფი წყვილთესლაა.
საკურნალოდ იყენებენ მცენარის ბალახსა და ძირებს. მისი
ნაყენი კარგი დამარბილებელი საშუალებაა. იყენებენ
შეკრულობის დროს.

8. ვაშლანა Cotoneaster ქრთ. ჩიტავაშლა. ჩიტაკომშა. მცენარის გვარი ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახისა.
multiflora Bge. 1–3 მ-მდე სიმაღლის ბუჩქებია. 100-ზე მეტი სახეობა
გავრცელებულია ევროპაში, აზიასა და ჩრდილოეთ აფრიკაში.
საქართველოში 8 სახეობა გვხვდება. მათგან აღმოსავლეთ
საქართველოში გავრცელებული ბუჩქია ჩიტაკომშა
(Cotoneaster racemiflora) 1 მ-მდე სიმაღლისაა. მისი ნორჩი
ტოტები ქეჩისებრ შებუსულია, დანარჩენი შიშველი და
ყავისფერი ან ალუბლისფერია. ნაყოფი კაშკაშა წითელია.
იზრდება ბუჩქნარებსა და ქვიან ფერდობებზე მთის შუა
სარტყლამდე. ვაშლანა გვალგამძლე მცენარეა, იყენებენ
ხრიოკი ფერდობების გასამწვანებლად. იგი დიდი
რაოდენობით შეიცავს შაქრებს და საუკეთესო თაფლოვანაა.
9. ვაშლატამა Persica laevis D.G. მეგრ. უშქურატამა. შეუბუსავი ატმების ჯგუფი. ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახისა.
ცნობილია აგრეთვე ნექტარინების სახელით. საქართველოში
არა აქვს სამრეწველო მნიშვნელობა. გვხვდება საკარმიდამო
ნაკვეთებზე და საკოლექციო ნარგაობებში. ჯგუფი მოიცავს
მრავალ ჯიშს, ნაყოფი ლამაზია, გლუვკანიანი, რბილობი —
თეთრი ან ყვითელი, აქვს შეზრდილი ან თავისუფალი კურკა.
კარგი წყაროა ფრუქტოზის, უჯრედისის, A და C ვიტამინისა,
მინერალებისა და ფლავონოიდებისა. უზრუნველყოფს
ორგანიზმს „სწრაფი“ ენერგიით. მისი უჯრედისი ამცირებს
ქოლესტერინის რაოდენობას სისხლში და აუმჯობესებს გულ-
სისხლძარღვთა სისტემის მუშაობას. აწესრიგებს სწორი
 ნაწლავის ფუნქციას და ხელს უშლის საჭმლის მომნელებელი
სისტემის დაავადებათა (მათ შორის, კიბოს) განვითარებას.
ვიტამინი С მონაწილეობს ორგანიზმის გაცლით პროცესებში
და ორგანიზმს იცავს ანთებებისაგან. იღებენ ნატურალური
სახით.
10. ვაშლი Malus ჭნ. უშქირი; მგრ. ხე და ბუჩქოვან მცენარეთა გვარი ვარდისებრთა (Rosaceae)
უშქური; სვნ. ვისგ, ოჯახისა. მოიცავს 33 ველურ სახეობას, რომლებიც მსოფლიოს
ვისკვ, უსკვ. სხვადასხვა ქვეყანაშია გავრცელებული. მცირე აზიასა და
კავკასიაში ფართოდაა კულტივირებული აღმოსავლური
ვაშლი (მაჟალო) (Malus Orientalis). ყველა ვაშლის ყვავილს
საუცხოო ნექტარი აქვს. კულტურული ვაშლი 14 მ-მდე
სიმაღლის ხეა. სხვადასხვა ჯიშის ნაყოფის ზომა, ფორმა და
შეფერილობა სხვადასხვაგვარია. წვრილნაყოფიანი ჯიშების
ნაყოფი შეიძლება 25 გ-ზე ნაკლები იყოს, მსხვილნაყოფიანები-
სა 600 გ-მდე. ფორმის მიხედვით ნაყოფი მომრგვალო,
ბრტყელი, ცილინდრული, კვერცხისებრი, წაგრძელებული ან
ზარისებრია. ნაყოფის ზედაპირი გლუვია, წიბოიანი, ზოგჯერ
ბორცვიანი კანის ძირითადი შეფერვა ცვალებადობს
მომწვანოდან ყვითელსა და თეთრამდე. გარდა ძირითადი
ფერისა, ნაყოფს აქვს მფარავი ფერი, რომელიც წარმოიქმნება
მზის სხივების პირდაპირი ზემოქმედებით. მფარავი ფერი
შეიძლება იყოს ზოლებიანი ან მთლიანი, ის იცვლება
ვარდისფერიდან ღია-წითელ ან მუქ-წითელ ფერამდე. ვაშლის
რბილობი თეთრი, მომწვანო, ყვითელი ან ვარდისფერია.
ვაშლი სინათლის მოყვარული, ტენისა და საკვები
ნივთიერებების მომთხოვნი მცენარეა. ხეხილის ნარგაობათა
შორის, ფართობისა და პროდუქციის მხრივ, ვაშლს პირველი
ადგილი უჭირავს დედამიწის ზომიერი სარტყლის ფარგლებ-
ში. ნაყოფი გამოირჩევა მაღალი საგემოვნო თვისებებით,
ტრანსპორტაბელობით, შენახვის კარგი უნარით და სხვა.
საქართველოში ვაშლის ყველაზე უფრო გავრცელებული
ჯიშები წარმოშობილია მაჟალოს უშუალო მონაწილეობით.
ვაშლის კულტურული ჯიშების ნაყოფი შეიცავს შაქარს
(ფრუქტოზა, გლუკოზა, საქაროზა), მჟავებს (ვაშლის,
ლიმონის), პექტინს, ცილოვან ნივთიერებებს, უჯრედისს,
 ვიტამინებს (A, B, C), წყალს და სხვა. კულტურული და
ველური ვაშლის ნაყოფს იყენებენ ნედლად, ჩირისა და
კონსერვის სახით, მისგან ამზადებენ აგრეთვე ჯემს, ტყლაპს,
მარმელადს, მურაბას, კომპოტს და სხვადასხვა სასმელს
(წვენები, ხილის ღვინოები და სხვა).
11. ველის Paeonia tenuifolia მრავალწლოვანი  ბალახოვანი  მცენარე იორდასალამისებრთა
იორდასალამი, L. (Paeoniaceae) ოჯახისა მოგრძო  ფესვებით.  ფოთლები 
ლალა დანაწევრებული. ყვავილები ღია‐წითელი ან მოყვითალო. აქვს 
მრავალთესლიანი  ფურცლები  ჩამოგრძელებული  ძაფებით. 
შხამიანია.  სამკურნალოდ  გამოიყენება  ფესვები  და  ბალახი. 
ქიმიური  შედგენილობა  თითქმის  შეუსწავლელია.  აქვს 
ბაქტეროციდული,  სპაზმოლიტური,  გამაყუჩებელი, 
ამოსაღებინებელი  და  ამოსახველებელი  თვისებები.  ხალხური 
მედიცინა  მის  წყალთან  ნაყენს  გულის,  ტუბერკულოზის, 
ანემიის, ხველის და სიფილისის სამკურნალოდ იყენებს. 
12. ველის სოსანი Consolida ყვავილოვანი  ბუჩქია ბაიასებრთა (Ranunculaceae) ოჯახისა
divaricata (Ldb.) ლანცეტური  ფოთლებით.  აქვს  თეთრი  ან  მოყვითალო 
Schröding სურნელოვანი  ყვავილები,  რომლების  ქმნიან  ეჟვნისებრ 
თაიგულს.  შეიცავს  ალკალოიდებს,  ფისებს,  ეთერულ  ზეთს, 
მთრიმლავ  ნივთიერებებს.    ძალიან  იშვიათად  გამოიყენება 
ყივანახველას სამკურნალოდ.   

13. ველური Cannabis ruderalis ჩვეულებრივი კანაფი კანაფისებრთა (Cannabaceae) ოჯახისა

კანაფი Janisch. ორსახლიანია (მამრობითი და მდედრობითი კანაფი),
ღეროსწორია 0,5-4 მ სიმაღლის. ფესვი მთავარღერძიანია,
ფოთოლი — დანაკვთული, მწვანე. მამრობითი კანაფის ყვავი-
ლები საგველა ყვავილედია, მდედრობითი კანაფისა —
თავაკისებრი. ნაყოფი ერთთესლიანი კაკლუჭაა. კანაფი
იზრდება ჭარბტენიან ნიადაგზე, მოჰყავთ ბოჭკოსათვის.
მამრობითი კანაფისგან და ტექნიკური სიმწიფის პერიოდის
მდედრობითი კანაფისგან ღებულობენ ბოჭკოს (ქერელს),
რომლისგანაც ამზადებენ ქსოვილს. კანაფის სამშობლოა
ცენტრალური აზია, მოჰყავთ მრავალ ქვეყანაში; ჯერ კიდევ
5000 წლის წინ კანაფს სამკურნალოდ იყენებდნენ ჩინეთში
 მალარიის, რევმატული ტკივილების, სამშობიარო ტკივილე-
ბის სამკურანალოდ. მის ძირითად აქტიურ ნივთიერებას
წარმოადგენს კანაფინოიდები, რომლებსაც აქვთ ფსიქოაქტიუ-
რი თვისებები. ხასიათდება ძლიერი თერაპიული ქმედებით.
14. ვენერას თმა Adiantum ჩ. კლდისქოჩორა. 20-30 სმ სიგრძის Adiantaceae ოჯახის ყლორტებიანი გვიმრა,
Capillus-Veneris ორ ან სამჯერ დანაწევრებული თითისებური, ნაზი, მოკლე
L. ჯამიანი ფოთლებით. შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს,
სიმწარებს, შაქარს, ცოტა ეთერულ ზეთს. ძველად იყებენებ-
დნენ ხველის საწინააღმდეგოდ.

15. ვერბენა Verbena officinalis მრავალწლოვანი ცოცხანასებრი (Verbenaceae) ოჯახის

L. ბალახოვანი მცენარე 30-50 სმ სიმაღლის ღეროებით.
წვეროებში აქვს ვარდისფერი ან ცისფერი წვრილი ყვავილები.
ფოთლები სამ ნაწილადაა დაყოფილი. გვერდები
დაკბილული. ყვავილობს ივნისიდან სექტემბრამდე.
მთრიმლავი ნივთიერებების წყალობით ვერბენას იყენებენ
კუჭის მსუბუქი დაავადების, ფაღარათის სამკურნალოდ და
მადის მოსაყვანად. გაციებისას იღებენ მის ჩაის. ივლებენ
ყელში. ნაყენს იყენებენ ჰომეოპათიაში. ხმარობენ უძილობის,
ნერვული აშლილობის, ეპილეფსიის, თირკმელკენჭოვანი
დაავადებების სამკურნალოდ. ხალხური მედიცინა მას
იყენებს ჭრილობების მოსაშუშებლად.
16. ვერცხლა Tilia argentea; ცაცხვისებრთა (Tiliaceae) ოჯახს ეკუთვნის. სხვა ცაცხვებისაგან
ცაცხვი Desf. განსხვავდება ხშირი და ჩამოშვებული წამონაზარდებით,
მრგვალი, მაგარქერქიანი ნაყოფით. ძირითადად გავრცელებუ-
ლია მოლდოვაში. თაფლოვანია. იყენებენ როგორც ოფლმდენ,
პირის ღრუში სავლებ ბაქტეროციდულ საშუალებას,
გაციებისას.
17. ვერხვი Populus tremula L. ინგ. დარანღი; მგრ. დიდი ზომის ფოთოლმცვივანი ორსახლიანი ხეების გვარი
ფრიალე; სვნ. ტირიფისებრთა (Salicaceae) ოჯახისა. ყვავის ადრე გაზაფხულ-
ვერხვლა, ჲერხვლა, ზე, ფოთლების გაშლამდე, ზოგიერთი - ფოთლების გამოტა-
ერხ. ნასთან ერთად. ერთსა და იმავე ხეს სხვადასხვა ტოტზე
სხვადასხვა ფორმის ფოთოლი ასხია. ნაყოფი კოლოფია.
ვერხვი მრავლდება თესლით, ძირკვის ამონაყარით, ზოგჯერ
ფესვის ნაბარტყით. იზრდება მთისა და მდინარისპირა
ტყეებში. აქვს თეთრი, მსუბუქი და რბილი მერქანი. ცნობილია
100-ზე მეტი სახეობა, მათგან ბევრი კულტივირებულია.
ჩვენში მთისა და ჭალის ტყეებში ვერხვის 8 სახეობა იზრდება,
მ. შ. ოფი, თეთრი ხვალო და მთრთოლავი ვერხვი
კულტივირებულიცაა. სამკურნალოდ გამოიყენება ქერქი და
კვირტები. ქერქი შეიცავს მთრიმლავ და საღებავ
ნივთიერებებს, ზოგი სახეობის სურნელოვანი კვირტები -
ძვირფას ეთეროვან ზეთებს, მწარე გლიკოზიდებს, ბენზონის
მჟავას, კაროტინს, ვიტამინ C-ს. კვირტების სპირტიან ნაყენს
აქვს ბაქტეროციდული ქმედება. ხალხურ მედიცინაში ქერქის
ნაყენით მკურნალობენ კუჭაშლილობას, ხველას, ციებ-
ცხელებას, საფენებს იდებენ შხამიან ნაკბენზე, დამწვრობასა
და წყლულებზე.
18. ვეტივერია Vetiveria მრავალწლოვან მცენარეთა მარცვლოვანთა (Poaceae) ოჯახის
zizanoides (L.) გვარი. დაახლოებით 10 სახეობაა. გვხვდება აღმოსავლეთ
Nach. ნახევარსფეროს ცხელ ქვეყნებში. პრაქტიკული მნიშვნელობა
აქვს Vetiveria zizaniodes-ს, რომელიც ველურად იზრდება
ინდოეთში, ცეილონზე. აფხაზეთსა და აჭარაში მოჰყავთ
ერთწლოვან კულტურად. ვეტივერიას ფესვი შეიცავს
სურნელოვან ეთეროვან ზეთს, რომელსაც იყენებენ
საპარფიუმერიო მრეწველობაში. გამოირჩევა ეთეროვანი
ზეთის მაღალი შემცველობით და კარგი საპარფიუმერიო
თვისებებით. ითვლება კანის მოვლის ერთ-ერთ საუკეთესო
საშუალებად. იყენებენ ძარღვის გაჭიმულობისა და
რევმატიზმის სამკურნალოდ. იგი დადებითად მოქმედებს
ცენტრალურ ნერვულ სისტემაზე, ეხმარება დეპრესიიდან
გამოსვლაში, უძილობის განკურნებაში, ამცირებს ნერვულ
 დაძაბულობას.

19. ვირგინიული Diospyros ორსახლიანი, ზოგჯერ ერთსახლიანი აბანოზისებრთა

ხურმა virginiana L. (Ebenaceae) ოჯახის მცენარე. აქვს კვერცხისებური ფოთოლი.
ყვავილობს ივნისში. აქვს მრგვალი ნაყოფი. შეიცავს შაქარს,
ცილებს, ვაშლმჟავას. ცნობილია როგორც დიეტური
საშუალება (ექიმ მილერის ჩაი).

20. ვირისტერფა Tussilago farfara ქრთ. ჯორისქუსლა, მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარის გვარი რთულ-
L. პირბამბა, ხავერდა ყვავილოვანთა (Asteraceae) ოჯახისა. შეიცავს მხოლოდ 1
(ს. ქვიშხეთი); მხვ., სახეობას - Tussilago farfara. მხოხავფესურიანი ბალახია. აქვს
მთ. თეთრი ბუარა; ქეჩისებრ შებუსვილი ღერო (5-25 სმ), რომელიც მოწითალო-
ფშ. ვირის ბუარა, მურა ქერქლისებრი ფოთლებითაა დაფარული. ყვავილობს
ტერფაბუერა, ადრე გაზაფხულზე (ყვავილები ყვითელია), დაყვავილების
თავყვითელა; ხვს. შემდეგ მწვანე ფესვთანური ფოთლები გამოაქვს.
ცხენისტერფა; თშ. გავრცელებულია ევრაზიის ზომიერ სარტყელში, ჩრდილოეთ
დათვთბუერა; გურ. აფრიკასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში. იზრდება
კხ. ტირიფი; ერწო საქართველოშიც. სახლდება მდინარის პირზე, ხრამების
დათვისტერფა; სმხ. გაშიშვლებულ ნაპირებზე, ტენიან თიხნარ ჩამონაზვავებზე,
კრუხის პალო; აჭ. ზოგჯერ ასარევლიანებს ნათესებს. ვირისტერფას, როგორც
გულბამბა, პირბამბა; სამკურნალო მცენარეს, ჯერ კიდევ ძველ რომში იცნობდნენ.
ოკრ. ბამბა-ბალახი, მისი ფოთლებისა და ფესვებისაგან ამზადებდნენ ნაყენს,
ჯორისფეხა; რჭ. ოფა; რომელიც „გულმკერდის სხვადასხვა დაავადების“, ხველის,
ზმ. იმ. ბამბიპირა; იმ სურდოს, გაციების, ცხელების, ხვრინვის, მოხრჩობის
ბამბა-ბალახი; ლჩხ. საუკეთესო წამალი იყო. ძველი დროის მკურნალთა
ჯორტოფა, ჯორტო- დაკვირვებით, ვირისტერფას ნახარში ათხევადებს სქელ
ფილა; გურ., კხ., ზმ. ნახველს, ხელს უწყობს ორგანიზმს სითბოს შენარჩუნებაში,
რჭ. ჯორისტერფა; ახორცებს გარეგან და შინაგან ჭრილობებს. ნახარშის დალევა
მგრ. ხოსქარი; სვნ. სასარგებლოა სასქესო ორგანოებიდან ჩირქდენის, აგრეთვე -
მàჭშდვçრილ, თირკმელების ძლიერი ტკივილისა და სხვადასხვა სახის
ჯორტერფაჲი. დაზიანების დროს. ფოთოლი შეიცავს გლიკოზიდ
ტუსილაგინს, ინულინს, ლორწოს, ორგანულ მჟავებს,
მთრიმლავ ნივთიერებებს, საპონინებს, კაროტინებს,
 ფლავონოიდებს, ეთერზეთებს, ფიტოსტერინს. ნაყენს
ხმარობენ მედიცინაში ამოსახველებელ, შარდმდენად,
ოფლმდენად, ანთების საწინაარმდეგოდ, ბრონქოლიტურ,
ათეროსკლეროზის საწინააღმდეგო, ანტიმიკრობულ
საშუალებად. თაფლოვანია. გარეგანად გამოიყენება საფენების
სახით. მისი ფოთლების ჭინჭართან ნახარში გამოიყენება თმის
ცვენის საწინააღმდეგოდ.
21. ვნების Passiflora coerulea მცენარეთა გვარი პასიფლორასებრთა ოჯახისა. მცოცავი
ყვავილი, L. ბუჩქები და ბალახებია. პასიფლორას 400-ზე მეტი სახეობა
პასიფლორა გავრცელებულია ამერიკის, აზიისა და ავსტრალიის
ტროპიკებსა და სუბტროპიკებში. ზოგიერთი სახეობის
(Passiflora edulis) ნაყოფი იჭმება. სამხრეთამერიკული ცისფერი
პასიფლორა (Passiflora coerulea) დეკორატიულ მცენარედ
კულტივირებულია ყირიმსა და კავკასიის შავი ზღვის
სანაპიროზე.
 
1. ზამბახი Iris iberika Hoffm. მცენარეთა გვარი ზამბახისებრთა (Iridaceae) ოჯახისა.
მრავალწლოვანი ფესურიანი ბალახია. აქვს ხმლისებრი,
იშვიათად ხაზური ფოთლები და დიდი, თეთრი, კაშკაშა
იისფერი, ლურჯი ან ყვითელი ყვავილები, ნაყოფი
სამწახნაგოვანი მრავალთესლიანი კოლოფია. ცნობილია
200-მდე სახეობა. ძირითადად გავრცელებულია
ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში. საქართველოში 11 სახეობა
გვხვდება. იზრდება მდელოზე, ველსა და ნახევრად
  უდაბნოში, ზოგი – ჭაობსა და ტენიან ადგილას. ფართოდ
გავრცელებული დეკორატიული მცენარეა. ჩვენში განსა-
კუთრებით გამოირჩევა ქართული ზამბახი, რომელიც
ქართლსა და აზერბაიჯანის ნახევრად უდაბნოებში
იზრდება. ზამბახის ზოგი სახეობის ფესურას იის სუნი
აქვს და მედიცინასა და პარფიუმერიაში იყენებენ.
სამკურნალოდ გამოიყენება ფესურა, რომელიც შეიცავს
ეთერზეთს, ორგანულ მჟავეებს, ალდეგიდს, გლიკოზიდს,
სახამებელს, ცხიმოვან ზეთს, მთრიმლავ ნივთიერებას,
ფოთოლოკი ასკორბინმჟავას. ხალხურ მედიცინაში
ზამბახის ნაყენს იყენებენ წყალმანკის, კბილის ტკივილისა
და პირში გამოსავლებად.
2. ზაფრანა Crocus sativus L. სბ. კროკო კროკო. მრავალწლოვან ბალახოვან მცენარეთა გვარი
ზამბახისებრთა (Iridaceae) ოჯახისა. გორგლ-ბოლქვიანი
მცენარეა. მიწისზედა ღერო არა აქვს და ყვავილი
პირდაპირ გორგლისებრი ბოლქვიდან ამოდის. 80-მდე
სახეობა გავრცელებულია ევროპასა და სამხრეთ-
დასავლეთ აზიაში. საქართველოში — 5 სახეობაა. ისინი
ძირითადად ალპური მდელოს კომპონენტებია. მხოლოდ 2
სახეობა – Crocus adamii და შემოდგომაზე მოყვავილე
Crocus speciosus გვხვდება შუა სარტყელში. Crocus autranii
ვიწრო ენდემური სახეობაა და მარტო აფხაზეთში
იზრდება. Crocus scharojani კი — კავკასიის ენდემია.
ზაფრანის ყველა სახეობა ლამაზყვავილიანია, ამიტომ
აშენებენ დეკორატიულ მებაღეობაში. Crocus sativus
მხოლოდ კულტურაშია ცნობილი და იყენებენ სუნელ-
სანელებლად; მისი წითელი დინგები შეიცავს ძვირფას
 საღებავს - კროცინს.
ფარმაცევტულ მრეწველობაში ზაფრანას იყენებენ სხვადა-
სხვა სამკურნალო პრეპარატების – ნაყენების,
ექსტრაქტების, თვალის წვეთების დასამზადებლად.
ითვლება, რომ ზაფრანას შუძლია ადამიანებს მიანიჭოს
ძალა და მხნეობა. ის წმენდს სისხლს, აწესრიგებს
მენსტრუალურ ციკლს. გამოიყენება გაციებისას, ხველისას,
ასთმის სამკურნალოდ; ეხმარება დიარიის, ანემიის
დაავადებისას; მკურნალობენ უშვილობას, პოტენციის
ამაღლებას. იგი დადებითად მოქმედებს ღვიძლზე,
ნერვულ და გულსისხლძაღვთა დაავადებებზე, რევმა-
ტიზმზე. მის გამოყენებას ურჩევენ შაკიკისა და გამონა-
ყარების შემთხვევაში. აწესრიგებს ნივთიერებათა ცვლას.
3. ზეთისხილი, Olea europaea L. ჭნ. მეითინი მცენარის გვარი ზეთისხილისებრთა (Oleaceae) ოჯახისა.
ზეთის ხე ცნობილია 60-მდე სახეობა. სამეურნეო მნიშვნელობა აქვს
მხოლოდ ზეთისხილს (Olea europea). მარადმწვანე,
სუბტროპიკული ხეხილოვანი მცენარეა, 4–12 მ
სიმაღლისა. ფოთლები წვრილი, ლანცეტისებური აქვს,
ზემოდან მუქი მწვანე, ქვემოდან – მოვერცხლისფრო-
 
ნაცრისფერი. ნაყოფი კურკიანია, მოგრძო-ოვალური ან
მომრგვალო ფორმისა, იწონის 15 გ. თესლიდან
გამოზრდილი მცენარე მსხმოიარობას იწყებს 10-12, ხოლო
კალმიდან გამოზრდილი – 4–5 წლის შემდეგ. ცოცხლობს
300–400 წელზე მეტს. ერთი ხიდან 20–40 კგ მოსავალი
მოდის. ნაყოფს იყენებენ დასამზადებლად,
დასაკონსერვებლად, ზეთის გამოსახდელად (ნაყოფის
ნედლი რბილობი შეიცავს 25-იდან 80%-მდე ზეთს, ე. წ.
ზეითუნის ზეთს), მედიცინაში, კოპტონს - ცხოველთა
საკვებად, მერქანს - სადურგლო და სახარატო საქმეში.
საქართველოში ზეთისხილი გავრცელებულია აფხაზეთში,
აგრეთვე კახეთის მშრალ სუბტროპიკულ ზონაში.
სამკურნალოდ გამოიყენება ნაყოფი და ფოთოლი;
ფოთოლს აგროვებენ ყვავილობის დროს, ნაყოფს –
სიმწიფეში. ნაყოფი შეიცავს ცხიმიან ზეთს, რომელშიც
 არის მჟავები, ვიტამინები, სტერინები, კაროტინოიდები,
პექტინური ნივთიერებები, ნახშირწყლები, კატეხინები,
ტრიტერპენული საპონინები. ფოთოლო შეიცავს ალკალო-
იდებს, გლიკოზიდებს, ოლეანის მჟავას, ფიტოსტერინებს,
ფლავონოიდებს, მწარე და მთრიმლავ ნივთიერებებს,
ორგანულ მჟავეებს, ეთერზეთებს. პროვანსული ზეთი
ავლენს ტკივილგამაყუჩებელ, ნაღველმდენ, სასაქმებელ,
სპაზმოლიტურ, დამამშვიდებელ და შარდმდენ
თვისებებს; გამოიყენება მალამოებისა და ემულსიების
დასამზადებლად. ფოთოლი ავლენს ჰიპოტენურ ეფექტს.
4. ზიზილა Bellis perennis L. მრ. ჟუჟუნა; გურ. მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარეების გვარი რთულ-
ბორჩხება. ყვავილოვანთა (Asteraceae) ოჯახისა. აქვთ ფესვთანურ
როზეტად შეკრებილი ნიჩბისებრი ან უკუკვერცხისებრი
ფოთლები და ერთკალათიანი საყვავილე ღერძი;
კალათაში განაპირა ყვავილები ენისებრია, მხოლოდ
ბუტკოიანი და თეთრი, ვარდისფერი ან იშვიათად
წითელი, შიგნითა — მილისებრი, ორსქესიანი და ყვითე-
ლი. მრავლდება თესლით და ვეგეტატიურად —
დაყოფით. 10 სახეობა ველურად გავრცელებულია
ევროპაში, მცირე აზიასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში.
საქართველოში იზრდება მხოლოდ ერთი სახეობა — Bellis
perennis, რომლის ბუთხუზაყვავილებიან ფორმებს
იყენებენ კლუმბებისა და ბორდიურების გასაფორმებლად.
ხარობს ნესტიან მდელოებზე. ადვილად ველურდება.
სამკურნალოდ გამოიყენება მიწისზედა ნაწილი. შეიცავს:
ეთერზეთებს, ინულინს, C ვიტამინს, ცხიმოვან ზეთებს,
მთრიმლავ ნივთიერებებს, ლორწოს, მარილებს, ორგანულ
მჟავებს. ზიზილას პრეპარატებს იყენებენ ანთების
საწინააღმდეგოდ, ამოსახველებლად, შარდმდენად,
დამარბილებელ, ტკივილგამაყუჩებელ, სასაქმებელ, ანტი-
სეპტიკურ და ციებ-ცხელების საწინააღმდეგო საშუა-
ლებად. იგი აუმჯობესებს ნივთიერებათა ცვლას. ხალხურ
მედიცინაში ნაყენებს იყენებენ ფილტვებისა და ძვლის
ტუბერკულიოზის, შარდსადინარი გზების დაავადების,
ინფექციური სიყვითლის, ღვიძლის დაავადების,
 ბრონქიალური ასთმის და გინეკოლოგიური
დაავადებისას.
5. ზღვის ხახვი Urginea maritima მრავალწლიანი ბალახი შროშანისებრთა (Liliaceae)
L. Backer ოჯახიდან მსხვილი ბოლქვით. ბოლქვიდან გაზაფხულზე
წამოიზრდება გრძელი (1,5 მ) საყვავილე ღერო, რომლის
ბოლოსაც ვითარდება ყვავილედი; მოქმედი ნივთიე-
რებებია სცილარენი და გლიკოზიდები. პრეპარატის
სააფთიაქო დასახელებაა Scillae bulbus (ძველად: Bulbus
Scillae). ის ახდენს ზემოქმედებას გულზე. ნიშნავენ
სისხლის მიმოქცევის მოსაწესრიგებლად.
 
6. ზღმარტლი Mespilus ქვ. ქრთ. ჟღმარტლი; ფოთოლმცვივანი მცენარეების გვარი ვარდისებრთა
germanica L. ქზყ. ზიმარტლი; ფშ., (Rosaceae) ოჯახისა. მისი ერთადერთი სახეობა — ჩვეუ-
ხვს. ხუთყურა, ლებრივი ზღმარტლი (Mespilus germanica) ტანდაბალი (3-6
ხუთგულა; თშ. მმდე სიმაღლის) ეკლიანი ხე ან ბუჩქია. აქვს ლანცეტა ან
სიმარტლი; რჭ., გურ., კვერცხისები მოკლეყუნწიანი ფოთლები და დიდი,
იმ., ლჩხ. სხმარტლი; თეთრი მარტოული ყვავილები; ნაყოფი მომრგვალო
ინგ. სიმარტლ; ჭნ. კენკრაა; რბილობი მაგარი, უკვე გადამწიფებული რბილი
ცქირმუტური; მგრ.   და ტკბილია, იჭმევა. ველურად გვხვდება ირანში, მცირე
ბაცუ, ცქუმუნტური, აზიაში, ბალკანეთის ნახევარკუნძულზე, კავკასიაში,
ცხუმუნტური; სვნ. ყირიმსა და თურქმენეთში. საქართველოში იზრდება
ზუნტი, ზუნქი, ქვეტყედ მთის ქვედა და შუა სარტყელში, განსაკუთრებით
ჟუუნტუ. მუხნარებში. მრავლდება თესლით, ძირკვისა და ფესვის
ამონაყარით, ამრავლებენ მყნობით. ნაყოფი შეიცავს
შაქრებსა და C ვიტამინს, ლიმონისა და ვაშლის მჟავას,
მთრიმლავ და არომატულ ნივთიერებებს, პექტინებს,
ლორწოს, ფიტოცინდებს...; ქერქი, ფოთლები და მკვახე
ნაყოფი შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს. ხალხურ
მედიცინაში ფოთოლი, ნაყოფი და თესლის ნახარში
გამოიყენება კუჭ-ნაწლავის ანთების და საშარდე ბუშტის
კენჭოვანი დაავადებისას.
1. თაგვისარა Ruscus ponticus G. მგრ. ბარცხვინია, მცენარეთა გვარი თაგვისარასებრთა (Ruscuceae) ოჯახისა.
Wor. ბარცხი, ბარწკვინია, ორსახლიანი, მარადმწვანე მხოხავფესურიანი ბუჩქბალახებია.
ქოცხოცხო, ყლორტები ფილოკლადიუმებად აქვთ გარდაქმნილი, თვითონ
მაწკვინტია. ფოთოლი კი ძალიან წვრილი და ქერქლისებრია, ზის
ფილოკლადიუმის ძირში. 5-6 სახეობა გავრცელებულია
აზორის, კანარისა და მადეირის კუნძულებზე, აგრეთვე
  დასავლეთ ევროპაში, ყირიმსა და კავკასიაში.
საქართველოში გვხვდება 2 სახეობა. იზრდება მთის ტყეებში,
ბუჩქნარებში, ქვიან და კლდოვან ფერდობებზე. ზოგჯერ ქმნის
რაყას. ყველა სახეობას დეკორატიულ მცენარედ
იყენებენ. კოლხური თაგვისარას (Ruscus colchicus) ნაყოფი
იჭმება. თაგვისარა შეიცავს ისეთ ნივთიერებებს, რომლებიც
ამაგრებს სისხლძარღვთა სისტემას და ხელს უწყობს მის
შენარჩუნებას. ეფექტურად გამოიყენება პროქტოლოგიაში,
განსაკუთრებით, ბუასილის მკურნალობისას. იხმარება
ვენების ანთებისას. განსკუთრებით მნიშვნელოვანია მისი
გამოყენება სისხლძაღღვების დასაცავად დიაბეტით
დაავადებისას.
2. თაგვის Vicia cracca L. 50 სმ-მდე სიმაღლის მრავალწლოვანი პარკოსანთა (Fabaceae)
ცერცველა ოჯახის მცენარე ჩამოშვებული ძაფებით და მცოცავი ფესვით.
სუსტად განტოტვილი. ფოთლები თანამიმდევრული, მოგრძო,
ულვაშით დაბოლოებული. თანაფოთლები წვრილი,
ლანცეტური. ყვავილები ორსქესიანი, მოკლეყუნწიანი,
შეკრული. ჯამი ეჟვანისებური, ხუთი კბილით. ქოჩორი
მოლურჯო. ყვავილობს ივნისიდან აგვისტომდე; ნაყოფი
  პარკია. გავრცელებულია ევრაზიაში. შესწავლილი არ არის,
თუმცა ცნობილია, რომ შეიცავს ცხიმებს. ხალხურ მედიცინაში
გამოიყენება დამარბილებლად, ჭრილობების შესახორცებლად,
სისხლდენის შესაჩერებლად. ნორჩ და დაქუცმაცებულ ბალახს
იდებენ ჩირქოვან წყლულებზე. ევროპაში კულინარიაშიც
გამოიყენება. ინგლისში მის ნაყენს აძლევენ ძუძუთა
ბავშვებსაც.
3. თაგვიყანა Hordeum სმხ. ჩიტის ენა ერთ-ერთი უძველესი მარცვლოვანთა (Poaceae) ოჯახიდან.
leporinum Link. დღეს ფართოდ გამოიყენება ლუდისა და საკვები ფხვილების
დასამზადებლად. შეიცავს დიდი რაოდენობით ცხიმებს,
კალციუმს, ფოსფორს, იოდს, სილიციუმის მჟავას,
პროვიტამინს, გლუკოზას პოლისაქარიდებსა და სახამებელს,
რის გამოც აქვს ქოლესტერინთან ბრძოლის კარგი თვისებები.
  ხალხურ მედიცინაში გამოიყენება კუჭ-ნაწვაბის ანთების,
ხველის წინააღმდეგ და ოპრაციის შემდგომ საერთო
მოსაძლიერებელ საშუალებად.
4. თავკომბალა Echinops ქრთ. კოწიწბურთა; კხ. მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარეა რთულყვავილოვანთა
colchicus Sosn. ზღარბა-ნარი; ფშ. (Asteraceae) ოჯახიდან. ღერო მარტივი ან ზემოთა ნაწილში
თავბურთა; მსხ. დატოტვილია, სიმაღლით 80 სმ-მდე. ფოთლები მორიგეობით
გოლგოთინა, განლაგებული, ზემოდან შიშველი, ქვემოდან – მოთეთრო-
კოსტარდილა; მსხ., ნაბდისებური, წაგრძელებულია. ყვავილები მილისებრი,
ჯვხ. გორგოშა-ბალახი, ცისფერია, შეკრებილია 3-4 სმ დიამეტრის მსხვილ
გოლგოთო, აბოს სფეროსებურ თავთავში. გვხვდება დაბლობიდან საშუალო
კვერცხი; ლჩხ. სიმაღლის მთიან სარტყელამდე. სამკურნალო ნედლეულია.
ვირიბალახი თავკომბალას ნაყოფები და ყვავილები შეიცავს
ალკალოიდებს, უმთავრესად ექინოპსინს. მედიცინაში
ექინოპსინის ნიტრატს იყენებენ პერიფერული და
ცენტრალური მამოძრავებელი ნერვის დაზიანებისას, სახის
ნერვის პერიფერიული დამბლის, პოლიომიელიტის
შედეგების სამკურნალოდ. თავკომბალას ყვავილების ნაყენს
და გამონახარშს აძლევენ როგორც გამაგრილებელ საშუალებას
საჯდომი ნერვის დაავადების შემდგომ პერიოდში,
გაფანტული სკლეროზისა და შაკიკის დროს.
5. თავსისხლა Sanguisorba მცენარეთა გვარი ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახისა. მრავალ-
officinalis L. წლოვანი ბალახები, იშვიათად ბუჩქბალახები და ბუჩქებია.
აქვთ ფრთისებრი ფოთლები, თავაკისებრ ან თავთავისებრ
ყვავილედებად შეკრებილი წვრილი ყვავილები. 30-მდე
სახეობა გავრცელებულია ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს
ზომიერ სარტყელში. საქართველოში 1 სახეობაა (Sanguisorba
officinalis). ფართოდ გავრცელებული მცენარეა. მაღალი ღერო
და მუქი წითელი ყვავილედი აქვს. იზრდება მდელოებზე,
 ბუჩქებსა და ტყის პირებზე. ფესურები და ფესვები შეიცავს
მთრიმლავ და სხვა ნივთიერებებს, მათ ნახარშსა და
ექსტრაქტს ხმარობენ შემკვრელ და სისხლის შემაჩერებელ
საშუალებად. იყენებენ ტუბერკულოზის მკურნალობისას.
არის ანთების საწინააღმდეგო საშუალება.
6. თავყვითელა Senecio vulgaris L. მცენარეთა გვარი რთულყვავილოვანთა (Asteraceae) ოჯახისა.
ერთ-, ორ- ან მრავალწლოვანი ბალახები, ბუჩქები ან ხისებრი
მცენარეებია. 1500-ზე მეტი (სხვა მონაცემებით 3000-მდე)
სახეობა გავრცელებულია უმთავრესად სამხრეთ აფრიკასა და
ხმელთაშუაზღვისპირეთის ქვეყნებში, აზიისა და ამერიკის
ზომიერ სარტყელში. — 25 სახეობაა, მ. შ. 10 კავკასიის და 3
საქართველოს ენდემია . იზრდება მთის შუა და ზედა
სარტყელში. სუბალპურ და ალპურ მდელოებზე. ზოგი
სარეველაა (Senecio vulgaris), ზოგი — სამკურნალო. შეიცავს
ალკალოიდებს - სენეცინს და სენეციონს, ასკორბინის მჟავას,
უაზოტო ნივთიერებას, რომელსაც აქვს ძლიერი შარდმდენი
მოქმედება. ხალხურ მედიცინაში გამოიყენება ანთების საწი-
ნააღმდეგოდ, ტკივილგამაყუჩებლად, კრუნჩხვების საწინააღმ-
დეგოდ, დამარბილებლად და მენსტრუაციის მოსაწესრიგებ-
ლად. მის წყალში ნაყენს იყენებენ კუჭ-ნაწლავის ჭვალების,
ამენორეის, დისმენორეის, ისტერიული ცახცახის სამკურნა-
ლოდ. წვენს ხმარობენ გაციების საწინააღმდეგოდ, ზეთში გას-
რესილ ფოთლებს ისვამენ ძირმაგარებზე და გამონაყარებზე.
7. თავშავა Origanum vulgare ქრთ. შავბალახა; მხვ. მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე ტუჩოსანთა (Lamiaceae)
L. ოსური ჩაი; ლჩხ. ოჯახისა. წვრილი მოვარდისფრო-მეწამული ყვავილი შეკრე-
თავყვითელა; მსხ. ბილია ფარისებრ. 20-ზე მეტი სახეობა ევროპაში (უმთავრესად
ლეილაღა, მარნიჭი, ხმელთაშუაზღვისპირეთის ქვეყნებში) და დასავლეთ აზიაშია
მარმიჭი; ზმ. რჭ. ჩაის გავრცელებული. ფართოდ არის გავრცელებული Origanum
პიტნა; აჭ. ისხანი, vulgare. იზრდება მშრალ მდელოებზე, ველებზე, ნათელ
ჩაიოთი. ტყეებში, ბუჩქნარებში. შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებსა და
ასკორბინის მჟავას. გამხმარი ყვავილების ნახარშს ხმარობენ
  ნაწლავების ატონიის დროს, ამოსახველებელ საშუალებად.
ფოთლებს იყენებენ კულინარიაში, ლიქიორისა და არყის
წარმოებაში. თავშავა გავრცელებულია თითქმის ყველგან. ის
 იზრდება ველობებში, ტყის პირებში, მშრალ, ღია ადგილებში,
ბორცვებზე, ბუჩქნარებში. ფესვის გარდა, ნედლეულად იყენე-
ბენ მთელ მცენარეს; ნედლეულს აგროვებენ ყვავილობის
პერიოდში. თავშავას მიწისზედა ნაწილი შეიცავს ეთერზეთს,
სეკვიტერპენებს, ასკორბინის მჟავას, მთრიმლავ ნივთიერე-
ბებს. თესლში ნაპოვნია გამშრალი, ცხიმოვანი ზეთები.
თავშავას ეთერზეთს სასიამოვნო სუნი აქვს და შეიცავს მცირე
რაოდენობით ანტისეპტიკურ საშუალებას – თიმოლს.
მისი ნაყენი გამოიყენება გაცივების, ბრონქიტის, ყივანახვე-
ლის, ხუთვის, ფილტვის ტუბერკულოზის, გასტრიტების,
ნაწლავების ატონიის, ქალური დაავადებების, მტკივნეული
მენსტრუაციის, რაქიტის, ღვიძლის, ნაღვლის ბუშტისა და
მაღალი სექსუალური აღგზების დროს. მას იყენებენ აგრეთვე
ყელში გამოსავლებად და აბაზანების მისაღებად. თავშავას
ზეთს ან სპირტიან ნაყენს იწვეთებენ კბილის ღრუში
ტკივილის დროს, ნაღველმდენი გზებისა და ნაღვლის ბუშტის
დაავადების დროს. თავშავას ძირითადად იყენებენ სხვა
მცენარეებთან ერთად, ნაკრებების სახით.
8. თავცეცხლა Herba Galeopsis, ხვს. მკბენარა; ფშ. ერთწლიანი მცენარე 10-30 სმ სიმაღლისა ტუჩოსანთა
Galeopsis herba. მჭკემარა; მგრ. (Lamiaceae) ოჯახიდან. აქვს გამოკვეთილად ოთხწახნაგოვანი
მაჭვერია; სვნ. ღერო. ყლორტებდაშვებული. ძირს ხშირად წითელი ფერი
მელქანილ. აქვს. ფოთლები წაგრძელებულია და დაკბილული. დიდ,
მოყვითალო-მოთეთრო ყვავილებს აქვთ ყვითელი ლაქები.
ყვავილობს ივნისში. მცენარეს იღებენ ყვავილობისას, ჭრიან
მიწასთან და აშრობენ. შეიცავს სალიცინის მჟავას, მთრიმლავ
ნივთიერებას, ცოტა საპონინებს და ეთერულ ზეთს. მისგან
დამზადებული სამკურნალო საშუალებები ძლიერმოქმედი არ
არის, თუმცა სწორად გამოყენების შემთხვევაში შეიძლება
დაეხმაროს ავადმყოფს ფილტვების ქრონიკული ანთებისას;
გამოიყენება ამოსახველებელ საშუალებად. ჰომოპათიაში
Galeopsis-ს იშვიათად, მაგრამ მაინც იყენებენ შარდის ბუშტისა
თირკმლების სამკურნალოდ. ხალხურ მედიცინაში მის ნაყენს
იღებენ ხველისა და ფილტვების დაავადებისას, სისხლის
გასაწმენდად, სისხლნაკლულობისას, თირკმლების სამკურნა-
ლოდ, გადამდები ინფექციური დაავადებებისას, იყენებენ
 ფურუნკულებისა და კანის სხვა ავადმყოფობისას. აღნიშნავენ
მის შარდმდენ თვისებას.
9. თავწითელა, Gomphrena კხ. თავმშრალა   30–50 სმ სიმაღლის ერთწლიანი ბალახოვანი მცენარეა.
გომფრენა globosa L. Amaranthaceae-ს ოჯახს ეკუთვნის. ყვავის ივლის-აგვისტოში.
კულტივირებულია შუა და აღმოსავლეთ აზიაში, სამხრეთ
ამერიკასა და დასავლეთ ევროპაში. საქართველოში არ
იზრდება.
ქიმიური შედგენილობა არ არის შესწავლილი. ხალხურ
მედიცინაში გამოიყენება როგორც ჰიპოტენზური საშუალება,
რაც დადასტურდა მისი ფარმაკოლოგიური შესწავლით.
10. თათაბო Atriplex hortensis მხვ. თათამაჲ; გრ. კხ. ერთწლოვანი ან მრავალწლოვანი ბალახები, ბუჩქბალახები ან
L. რუსული მხალი; რაჭ., ბუჩქები ნაცარქათამასებრთა (Chenopodiaceae) ოჯახიდან
ლჩხ. ქორაფი; მგრ. დაფარულია ფქვილოვანი ნაფიფქით. 200-მდე სახეობა
ქოროფე, ქეროფე; ს.წ. გავრცელებულია ზომიერ და სუბტროპიკულ
თათმი, თათამა. სარტყელში. საქართველოში იზრდება 8 სახეობა. ბიცობიანი
უდაბნოებისა და ნახევრად უდაბნოების მცენარეებია.
მინდვრებზე, ბაღებსა და ბოსტნებში გვხვდება სარეველადაც.
რამდენიმე სახეობის ნორჩ ფოთლებსა და ღეროს მხალად
ხმარობენ, ზოგი კარგი საკვები ბალახია აქლემის, ცხვრისა და
ძროხისათვის. მისი ძირითადი მოქმედი ნივთიერებაა
საპონინები. შეიცავს ასევე ალკალოიდს, მინერალურ
ნივთიერებებს და, სავარაუდოდ, უცნობ შხამიან ნივთიერებას.
რადგანაც მისი ზუსტი ქიმიური შედგენილობა ცნობილი არაა,
მეცნიერული მედიცინა არ რისკავს მის გამოყენებას. ხალხურ
მედიცინაში მას აქტიურად გამოიყენებენ. ჯერ კიდევ 1485
წელს გამოქვეყნებულ გერმანელი ავტორის (პეტერ შაფერი)
წიგნში ”ჯანმრთელობის ბაღი” აღნიშნულია, რომ ეს მცენარე
გამოიყენება გადაციების, ფრჩხილების ნუნების ანთებისას,
დასიებული ადგილების მოსაწესრიგებლად. მისი ნაყენი
გამოიყენება შარდის ბუშტის, ღვიძლის, თირკმლების
სამკურნალოდ. დღეისათვის თათაბოს ჩაის იყენებენ სისხლის
გასაწმენდად, ფილტვების, ღვიძლის, შარდის ბუშტის
სამკურნალოდ, კანის გასაწმენდად.
11. თათრული Rheum tataricum 70 სმ-მდე სიმაღლის ბალახოვანი მცენარე მატიტელასებრთა
რევანდი L. (Polygonaceae) ოჯახისა. აქვს ორი-სამი ღერო, რომლებიც
იტოტება შუამდე; ტოტები ყვავილობის შემდეგ იხრება
ქვევით. ყვავილები მოკლეყუნწიანია, ძირისეული - 35 სმ
სიგრძისა და 50 სმ-მდე სიფართისა; მომრგვალებულები,
  გულის მოყვანილობისა. ნაყოფი 10-12 მმ სიგრძისა, მოშავო,
პატარა და წვრილი ფრთებით. ყვავილობს გაზაფხულზე.
სამკურნალოდ გამოიყენება ძირები და ნაყოფი. ფესვებში
აღმოჩენილია გლუკოზა, ფრუქტოზა, სახაროზა; მჟავები,
ფენოლი, კატეხინები და ნახშირწყლები. ღეროებში არის
მთრიმლავი ნივთიერებები, ანტიციანები, ანტრაქონინები.
ნაყოფი შეიცავს ვიტამინ С-ს, ნახშირწყლებს, ფლავონიდებს.
თესლებში არის ნახშირწყლები, კატეხინები, ფლავონიდები.
ხალხურ მედიცინაში მისი ნახარში გამოიყენება როგორც
სისხლაღმდგენი, სისხლდენის შემჩერებელი, შემკვრელი.
ხმარობენ კოლიტების, ენტეროკოლიტების, ციებ-ცხელების
საწინააღმდეგოდ. ფესვების ნაცარს იყენებენ ჭრილობების
შესახორცებლად.
12. თალგამი Brassica rapa L. ორწლოვანი ბოსტნეული მცენარეა ჯვაროსანთა (Brassicaceae)
ოჯახისა. პირველ წელს ივითარებს როზეტსა და ძირხვენას,
მეორე წელს — საყვავილე ყლორტებს და იძლევა
თესლს. ფარისებრია, ყვითელხორციანი. ჯიშების გვირგვინის
ფურცლები მოყვითალო-ოქროსფერია, თეთრხორციანისა –
მოყვითალო-ლიმონისფერი. ნაყოფი თვითხსნადი გრძელი
ჭოტია. თესლი წვრილი და მრგვალია, ფერად ღია ან მუქი.
თალგამი ყინვაგამძლეა (უძლებს 4-50C ყინვას), ტენის
მოყვარულია, ამასთან საკმაოდ სიცხეგამძლეცაა. მოჰყავთ
ყველანაირ ნიადაგზე. ძირხვენა შეიცავს მშრალ ნივთიერებას
(მათგან ნახევარი შაქრებია). C, B1, B2 ვიტამინებს, კაროტინს,
მდოგვის ზეთს, რომელიც აძლევს თალგამს სუნსა და გემოს.
თალგამი იჭმევა ნედლი, მოხარშული და შემწვარი. არსებობს
თალგამის სუფრისა და პირუტყვის საკვები ჯიშები. მცენარეს
აქვს შარდმდენი, ანისეპტიკური და ანტიანთებითი
თვისებები, სვამენ გულისცემის მოსაწესრიგებლად. მისი
ნახარში მიიღება მწვავე ლარინგიტის, ხმის ჩახლეჩის, ასთმის
 შემთხვევაში. მოხარშულ და დასრესილ თალგამს იდებენ
მტკივნეულ ადგილებზე. იყენებენ აბაზანებში ბუასილის
დროს. მისი წვენი გახლავთ ორგანიზმის ერთ-ერთი ყველაზე
ძლიერი და ეფექტიანი გამწმენდი საშუალება. იგი
ასტიმულირებს კუჭის წვენის გამოყოფას, აუმჯობესებს
საკვების მონელების ხარისხს, აძლიერებს ნაწლავის მოტო-
რიკას და ხელს უწყობს დაგროვილი წიდის ორგანიზმიდან
გამოყოფას, ქვებისა და ქვიშისგან თირკმელების გაწმენდას.
შავი თალგამის წვენი შველის ხველებას. კბილის ტკივილისას
იყენებენ გამოსავლებად.
13. თალგამურა Brassica napus L. რჭ., ზმ. იმ. მიწაფხალა; ორწლიანი მცენარეა ჯვაროსანთა (Brassicaceae) ოჯახისა.
ქვ. იმ. ჭარხალი; აჭ. პირველ წელს უვითარდება ფოთლები და მსხვილი ძირი,
ძირა, მხალთალგამა; მეორე წელს ყვავილოვანი ღერო. თესლი შავი, მრგვალი და
მგრ. ჭარხალი, ჭახალი. წვრილია. ჯიშებისდა მიხედვით, ძირი ან მრგვალია, ან
მოგრძო, ან მოგრძო-მომრგვალო. ძირი ან თეთრია, ან
მოთეთრო-მოყვითალო. ვეგეტაციის პერიოდი მოიცავს 110-
120 დღეს. თალგამურა შეიცავს მშრალ ნივთიერებებს, შაქარს,
ცხიმებს, პექტინს, ვიტამინებს, ეთერულ ზეთს ასკორბინ-
მჟავას, ბევრ რკინას, თიამინს, რიბოფლავინს. ასკორბინის
მჟავა მასში დიდხანს ნარჩუნდება. სამკურნალოდ გამოიყენება
ძირხვენას წვენი. იყენებენ მიწისზედა ნაწილსაც. ხმარობენ
კუჭში შეკრულობის დროს, თუმცა უარყოფითად მოქმედებს
კუჭ-ნაწლავის ტრაქტზე. მისი წვენი არის კარგი ამოსახველე-
ბელი და შარდმდენი საშუალება. ივლებენ ყელში ანგინით
დაავადებისას. შეიცავს ადამიანისათვის საჭირო თითქმის
ყველა მინერალს.
14. თამარჰინდი Tamarindus indica ჩ. თაფლინდი. ინდური ფინიკი, ფარულთესლოვანი მცენარეა პარკოსანთა
L. (Fabaceae) ოჯახისა. ტროპიკული ხეა, წარმოშობით
აღმოსავლეთ აფრიკიდან. ხარობს ლათინურ ამერიკაში, აზიასა
და კარიბის კუნძულებზე. რბილობი, თესლი და ქერქი
გამოიყენება ხალხურ მედიცინაში. მის ჩაის იყენებენ ციებ-
ცხელებისა და მალარიის წინააღმდეგ, საჭმლისმომნელებელი
ტრაქტის სამკურნალოდ.
15. თაფლა-გოგრა Cucurbita კხ. თათრული გოგრა. ერთწლოვანი და მრავალწლოვანი მხოხავი მცენარის გვარი
moschata გოგრისებრთა (Cucurbitaceae) ოჯახისა. აქვს დატოტვილი და
Duchesne მიწაზე გართხმული ან საყრდენზე ასული ღერო. ყვავილები
გრძელყუნწიანი და ბუსუსიანი ფართო, დიდი ყვითელი,
ზარისებური. ისხამს საკმაოდ დიდ, სხვადასხვა ფორმისა და
შეფერილობის ნაყოფს. თესლი მსხვილი, ოვალური, თეთრი ან
მოყვითალოა. გოგრის სამშობლოა ამერიკა. მისი 13
სახეობიდან ფართოდაა კულტივირებული ერთწლოვანი 3
სახეობა: მსხვილნაყოფა ანუ გიგანტური გოგრა, რომლისგანაც
გამოყვანილია სუფრის, საკვები და დეკორატიული ჯიშები.
მაგარკანიანი ანუ ჩვეულებრივი გოგრა, საქართველოში
ძველთაგანვეა გავრცელებული. არის სუფრისა და
დეკორატიული ჯიშები. ამ სახეობას ეკუთვნის ყაბაყი და
პატისონი. მუსკატური ანუ ჯავზის გოგრა (საქართველოში
ცნობილია თაფლა გოგრის, ხურჯინას, ბორჩალური გოგრის
სახელით, გავრცელებულია ქვემო ქართლის დაბლობ ზონაში).
გოგრა სითბოს მოყვარული გვალვაგამძლე მცენარეა. არსებობს
გოგრის ბევრი მსხვილნაყოფა საკვები ჯიში. ამრავლებენ
როგორც ჩითილით, ასევე თესლით. გოგრას იყენებენ
საჭმელად, ცხოველთა საკვებად. გოგრის თესლისაგან ხდიან
საჭმელ ზეთს. იყენებენ მედიცინაში. ეგზემით დაზიანებულ
ადგილზე იდებენ გოგრის წვენში დასველებულ საფენს ან
რბილობს. იმავდროულად, ჭამენ შემწვარ გოგრას, ან სვამენ
ცოცხალ წვენს. გოგრა შეიცავს ბევრ კალიუმსა და ნატრიუმს
და ცოტა ნახშირწყლებს. არის ვიტამინების წყარო. იყენებენ
პარაზიტი ჭიების დასადენად.
16. თევზის წამალი Cocculus სამშობლო ინდოეთი, შრი-ლანკა. დიდი ლაიანაა. ღეროს
suberosus D.C. დიამეტრი აღწევს 15 სმ-ს; ფოთოლი მარადმწვანე, ძალიან
დიდი. ყვავილები შეკრულია ცოცხებად. ნაყოფი კურკიანია;
გემო მწარე, ძალიან უსიამოვნო; შხამიანობის გამო იყენებენ
თევზის დასახოცად (აქედან -სახელი). შეიცავს პიკროტოქსინს.
კარგად იხსნება წყალში. არის ნერვული სისტემის
სტიმულატორი. მიუხედავად შხამიანობისა, გამოიყენება
შხამებისა და მოწამვლების წინააღმდეგ. იწვევს სასუნთქი
ცენტრის აღგზნებას, წნევის აწევას, ანელებს პულსს. დოზის
აწევისას იწვევს კუნთების კანკალს და სპაზმებს.
17. თეთრეკალა Lycium barbarum ქრთ. სობისურა, ფოთოლმცვენი ან მარადმწვანე ეკლიანი ბუჩქების გვარი.
L. საბისურა, მათეს აქვთ ჯგუფ-ჯგუფად ან მორიგეობით განლაგებული მარტივი,
ეკალი, სობურა. მთლიანი, ორსქესიანი ყვავილები, წვნიანი კენკრა ნაყოფი.
სამხრეთამერიკული გვარია. აერთიანებს 100-მდე სახეობას,
რომლებიც გავრცელებულია ორივე ნახევარსფეროს ზომიერ
და სუბტროპიკულ სარტყელში. საქართველოში 1 სახეობა
გვხვდება (Lycium barbarum); საკმაოდ გავრცელებული
მცენარეა, იზრდება ხრიოკ ადგილებზე. დეკორატიულია,
იყენებენ ცოცხალ ღობედ. თეთრეკალას ბევრი სახეობა
გვალვაგამძლეა. მცენარე შხამიანია. გამოიყენება ღვიძლისა და
თირკმლების სამკურნალოდ. მისგან მიღებულ პრეპარატებს
ახასიათებთ ჰიპოტენზიური ქმედება. მოქმედებენ გულ-
სისხლძარღვთა და ნერვულ სისტემებზე, აძლიერებენ
ანტიდიაბეტურ საშუალებებს.
18. თეთრი არყი, Betula litwinowii ლიტვინოვის არყი არყისებრთა (Betulaceae) ოჯახის ყველაზე
ლიტვინოვის გავრცელებული სახეობაა, დიდი რაოდენობითაა კავკასიონის
არყი მთიანეთის კალთებზე. ქმნის წმინდა კორომებს ან შერეულია
სხვა მერქნიან მცენარეებთან. მერქანს იყენებენ საფანერო და
საავეჯო წარმოებაში, მანქანათმშენებლობაში ზოგიერთი
დეტალისათვის. არყის წვენი შეიცავს შაქარს და იყენებენ
ბურახისა და სიროფის დასამზადებლად. კვირტები და
ფოთლები იხმარება მედიცინაში.
არყის ფოთლები შეიცავს ეთერზეთს, საპონინებს, C-ვიტამინს.
კვირტები შეიცავს ეთეროვან ზეთებს, რომელიც წარმოადგენს
 ყვითელ სითხეს სასიამოვნო ბალზამური სუნით.
ნედლეულს გააჩნია ძლიერი ბაქტერიოციდური, ანტისეპტი-
კური, ნაღველმდენი და შარდმდენი მოქმედება. ხალხში არყის
ფოთლებს იყენებენ აბაზანებისათვის რადიკულიტისა და
რევმატიზმის დროს, თმის ზრდის დასაჩქარებლად ფოთლე-
ბის ნახარშით იბანენ თავს. დადგენილია არყის ახალი ფოთ-
ლების ანთების საწინააღმდეგო მოქმედება სიყვითლის და
თირკმლების კოლიკისას. ფოთლების გამონახარშს იყენებენ
გულსისხლძარღვთა დაავადებით გამოწვეული შეშუპებისას.
არყის მერქნის აქტივირებულ ნახშირს ხმარობენ როგორც
აბსორბენტ საშუალებას მუცლის შებერვისას და სხვადასხვა
მოწამვლებისას. არყის ხის წვენი საუკეთესო ვიტამინური
საშუალებაა. ადამიანები, რომლებიც მუდმივად მოიხმარენ
წვენს, არ უჩივიან მარილების დაგროვებასა. არყის ხის სოკოს
იყენებენ კუჭნაწლავის დაავადებების დროს ნაყენების და
ექსტრაქტების სახით, აგრეთვე ავთვისებიანი ახალწარმო-
ნაქმნებისას.
19. თეთრი დიყი Heracleum თშ. აპყი; ფშ., ხვს. მაღალი, ორ- და მრავალწლოვანი ბალახებია ქოლგოსანთა
villosum Fisch. ლაგი; მთ. რჭ. ლატი. (Apiaceae) ოჯახისა. აქვს დიდი ზომის დანაკვთული და
მთლიანი ფოთლები, თეთრი, მომწვანო-ყვითელი ან
ვარდისფერი რთულ ქოლგა ყვავილედებად შეკრებილი
ყვავილები. 70-ზე მეტი სახეობა გავრცელებულია ძირითადად
აღმოსავლეთ ნახევარსფეროს ზომიერ სარტყელში; მხოლოდ 1
სახეობაა ჩრდილოეთ ამერიკაში. კავკასიაში 25 სახეობაა;
  საქართველოში — 21, რომელთაგან 6 ენდემია. იზრდება
უმეტესად ტყისა და სუბალპურ სარტყელში. საქართველოს
სუბალპურ მაღალბალახეულში ფართოდაა გავრცელებული
სოსნოვსკის დიყი (Heracleum sosnowskyi) და მანტეგაცის
დიყი (Heracleum mantegazzianum). დიყი სასილოსე და
დეკორატიული მცენარეა. მის ნორჩ ყლორტებს მთის
მოსახლეობა საჭმელად იყენებს. ფოთლები და ნაყოფი
მდიდარია ეთერზეთებით. ზოგიერთი სახეობა შეხებისას კანს
აღიზიანებს და წყლულს აჩენს. თეთრი დიყის მთავარი
შემადგენელია ძმარმჟავა. ზეთის შედგენილობაში შედის
 ალკალოიდები, რომლებიც დამწიფების შემდეგ გარდაიქმნება
სპირტად. თესლების ნაყენი გამოიყენება დამამშვიდებლად.
ფესვების ნაყენი შლის ნაღვლის ბუშტის კენჭებს. ფესვები და
თესლი შედის რთული სამკურნალო ხსნარების
შემადგენლობაში, რომლებიც გამოიყენება თირკმლების,
ნაღვლის კენჭებისა და გინეკოლოგიური დაავადებების
სამკურნალოდ. ნაყოფი გამოიყენება კუჭ-ნაწლავის,
ციმბირული წყლულის, ძირმაგარების სამკურნალოდ. დიდმა
დოზებმა შეიძლება მოწამვლა გამოიწვიოს.
20. თეთრი Nymphaea alba L. გურ. ულუფარდი ერთ-ერთი ულამაზესი წარმომადგენელი ქოთნისებურთა
დუმფარა (შდრ. ჩ. ლილუფარა); (Nymphaceae) ოჯახისა. ცოცხლობს თბილ წყალსაცავებში და
ს. ნინოფი. პრაქტიკულად ყველგანაა გავრცელებული. იგი მცენარე-
ამფიბიაა. მისი ღერო ქცეულია ძლიერ ძირხვენად,
რომლიდანაც გამოდის ფესურებიც, ფოთლებიც და
ყვავილებიც. მისი თესლი შეიცავს სახამებელს, მთრიმლავ
ნივთიერებას, ცხიმოვან მჟავას და ხალხური მედიცინა იყენებს
მის ნახარშსა და ნაყენს. ძირის ნახარში და ნაყენი გამოიყენება
სისხლაღმდგენ, შემკვრელ და დამამშვიდებელ საშუალებად.
ალკალოიდი ნიმფეინი, რომელიც არის ამ მცენარეში, მოქმე-
დებს ცენტრალურ ნერვულ სისტემაზე, ხოლო გლოკოზიდი
ნიმფალინი საძილე, დამამშვიდებელი და ტკივილგამაყუჩე-
ბელი საშუალებაა. ფესურები და დანაწევრებული ფოთლები
გამოიყენება როგორც ანთებისსაწინააღმდეგო საშუალება. მათ
იდებენ ჭრილობებზე და გამონაყარზე. მცენარის სპირტზე
ნაყენს იყენებენ ტკივილგამაყუჩებლად.
21. თეთრი ნარგიზი Narcissus ბალახოვან მცენარეთა გვარი ამარილისებრთა (Amaryllidaceae)
pseudonarcissus L. ოჯახისა. აერთიანებს 60--მდე სახეობას, რომელიც იზრდება ,
ხმელთაშუაზღვისპირეთში, წინა და შუა აზიაში. ნარგიზი
ადრემოყვავილეა. ბოლქვი დაფარულია მოყავისფრო
ქერცლებით. უფოთლო საყვავილე ღეროზე ერთი ან
რამდენიმე თეთრი ან ყვითელი ყვავილი აქვს. რაოდენობის,
ყვავილისაფრის სიგრძისა და შეფერვის მიხედვით იყოფა
რამდენიმე საბაღო ჯიშად, იყენებენ ბაღ-პარკების
გასაფორმებლად და ასაჭრელ მასალად. ნარგიზის ზოგიერთი
სახეობის ყვავილი შეიცავს ეთეროვან ზეთს, ინულინს,
ფოთლები- სცილინს, ფიტოსტერინს, კვერცეტინს,
კაროტონოიდებს, ნარცისინს, ტანინს, მწარე ნივთიერებას; —
ალკალოიდებს, ნარციკლაზინს. იყენებენ ანტიმიკრობულ,
ამოსახველებელ და ხველის საწინააღმდეგო საშუალებად.
22. თეთრი ნარი Cirsium incanum თშ. ყანის ნარი; ზმ. იმ. მრავალწლოვანი ფესვნაყრიანი სარეველა მცენარე რთულყვა-
(S.G.Gmell.) Fisch. ანძლა; ოკრ. კახა; იმ. ვილოვანთა (Asteraceae) ოჯახისა. ფესვი 2-3 (ზოგჯერ 5-9) მ-
კახოურა; რჭ. მდე ეშვება ნიადაგში და ივითარებს დამატებით "კვირტებს",
გლიხორხა; ს. საიდანაც ამონაყრები ამოდის. ღერო მაღალია, ზედა ნაწილი
მგლისხორხა; მგრ. დატოტვილია. მჯდომარე, კიდეეკლიანი ფოთოლი დაკბი-
ვირსაკვარა; სვნ. ყერიშ ლული ან დანაკვთულია. მოიისფრო ყვავილები შეკრებილია
ცçგ; ინგ. ყანღალი. კალათა ყვავილედად. თესლი წვრილია, რუხი, აქვს საფრენები
და ამიტომ ქარს შორს მიაქვს. ყველგან გვხვდება. მისი ნახარში
და ნაყენი გამოიყენება სხვადასხვა ჭვალების სამკურნალოდ
  და ოფლმდენ საშუალებად.
23. თეთრი სამყურა Trifolium repens მხვ. ტაბაკაჲ. ერთწლოვან და მრავალწლოვან მცენარეთა გვარი პარკო-
L. სანთა (Fabaceae) ოჯახისა. ყველა სახეობა ბალახოვანია. სამ
ფოთოლაკიანია (აქედან მოდის მისი სახელიც). ყვავილები
თეთრია, შეკრებილი თავაკისებრ, იშვიათად, მტევნისებრ
ყვავილებად. ნაყოფი პატარა პარკია, 1-2, იშვიათად, 3-6 თეს-
ლით. მთავარღერძიანია. მათზე დიდი რაოდენობით ვითარ-
დება შემთვისებელი კოჟრები, რომლებიც მდიდარია აზოტო-
ვანი შენაერთებით. გავრცელებულია ევროპის, აზიის, აფრი-
კისა და ჩრდილოეთ ამერიკის ზომიერ და სუბტროპიკულ
ოლქებში. მცენარეს აქვს ზოგადგამაძლიერებელი, მატონიზი-
 რებელი, ტკივილგამაყუჩებელი, ჭრილობების შესახორცე-
ბელი, ანტიტოქსიკური თვისებები. ყვავილების ნაყენები და
ნახარშები გამოიყენება გაციების, ქალური დაავადებების,
ფილტვების ტუბერკულოზის, ქუშის სამკურნალოდ. ჩვენში
მას იყენებენ მშობიარობის წინ და შემდეგ.
24. თეთრი ძიძო Melilotus albus ორწლიანი მცენარე პარკოსანთა (Fabaceae) ოჯახისა, ღეროიანი
Desr. ფესვით, რომელიც აღწევს მიწაში 2 მეტრამდე. მცენარე
გამოსცემს კუმარინის სუსტ არომატს. ღერო ორი მეტრის
სიმაღლემდე იზრდება. ზედა ნაწილი ოდნავ დაშვებულია.
ფოთლები - თანამიმდევრული, სამყურა, უკუკვერცხისებური.
თეთრი ყვავილები შეკრულია ფუნჯებად; ნაყოფი კვერცხი-
სებური პარკი, მუქი. ყვავილობს ივნისსი. მწიფდება სექტემ-
ბერში. ევრაზიული სახეობაა. გვალვაგამძლეა. გამოიყენება
მხოლოდ ხალხურ მედიცინაში, თრომბოზების სამკურნალოდ,
ციებ-ცხელებისა და ასციტის შემთხვევაში. იყენებენ თავის
ტკივილის დროსაც. შეიძლება ახლდეს გვერდითი ეფექტებიც.
25. თეთრყვავილა Galanthus სმხ., ქრთ. თეთრი პატარა ზომის მრავალწლოვანი მცენარეა ამარილისებრთა
ყვავილი, ტყის ნიორი; (Amaryllidaceae) ოჯახისა. აქვს ორი, ხაზური ან მოგრძო
კხ. თეთრი ენძელა; თშ. ხაზური ფოთლები და რამდენადმე გრძელი საყვავილე ღერძი,
მთის ნიორი; ფშ. რომელზედაც მეტწილად ერთი თავჩაქინდრული თეთრი
ყვავთნიორა; რჭ. ყვავილია. 17-18 სახეობა გავრცელებულია მცირე აზიაში,
წვადინელა; გურ., იმ. ცენტრალურ და სამხრეთ ევროპაში. 11 სახეობა კავკასიაშია
ცხენისკბილა; ჭნ. გავრცელებული, საქართველოში - 9, რომელიც მთის ტყეებსა
მტკუი ლეი, მტკუი და მაღალმთის მდელოებზე იზრდება. ადრე გაზაფხულზე
ლერი; მგრ. ლამაზად მოყვავილე მცენარეებია. თეთრყვავილას ზოგიერთი
 
ჯამკვატარა. სახეობის ფოთლები და ბოლქვები შეიცავს ალკალოიდებს -
ლევოინს, ლევკოციტინს, გალანტამინს. ეს უკანასკნელი
მედიცინაში გამოიყენება ნერვული სისტემის დაავადებებისას.
თავყვითელას ნაყენით მკურნალობენ რადიკულიტს, და
ტრამვულ დაზიანებებს.
26. თეთრყვავილა Symphytum იმ., რჭ., ლჩხ., გურ. მრავალწლოვანი სამკურნალო მცენარეა ლაშქარასებრთა
ლაშქარა, grandiflorum D.C. შავქალა, ქალშავა, (Borraginaceae) ოჯახისა. გვხვდება ევროპისა და კავკასიის
მხალშავა შავბალახა; ზმ. იმ., აჭ. ნოტიო ნიადაგებზე. ყვავილობს მაისში. ყვავილები წითელი
შავფხალა; მგრ. უჩა ან ვარდისფერია. აქვს ძირხვენა. ჰომეოპათიაში გამოიყენება
ტყა, უჩა ბედნიერი, ტრამვების, მოტეხილობების დროს. ნახარში ხალხურ მედი-
ქარშავე, უჩა ოსური, ცინაში იხმარება, როგორც ამოსახველებელი, დამარბილებელი
ლულუძგური. საშუალება. იყენებენ კოლიტის, დიარიის, კუჭ-ნაწლავის
დაავადებების, ტუბერკულოზის, თირკმლების, ავთვისებიანი
სიმსივნეების, მუწუკების სამკურნალოდ. ნაყები გამოიყენება
ფაღარათის, დიზენტერიის, სასუნთქი გზების კატარის, ქრო-
ნიკული ბრონქიტის სამკურნალოდ; ამზადებენ მალამოებსაც,
რომლებიც გამოიყენება დამწვრობის, ბუასილის, კანის
დაავადებების და ა.შ. სამკურნალოდ.
27. თერო Lathyrus მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე პარკოსანთა (Fabaceae)
tuberosus L. ოჯახისა. აქვს 25-100 სმ-მდე სიმაღლის კარგად შეფოთლილი
ღერო, მეწამული ან წითელი სურნელოვანი ყვავილები.
გავრცელებულია ჩრდილოეთ და შუა ევროპაში, მცირე
აზიაში, ხმელთაშუაზღვისპირეთსა, შუა აზიაში, ციმბირსა და
კავკასიაში. იზრდება მდელოებზე, ბუჩქნარებში, მდინარეთა
  ტერასებზე, ნათესებში და რუდერალურ ადგილებზე
დაბლობიდან მთის შუა სარტყლამდე. საქონლის კარგი
საკვებია. ნორჩ ფოთლებს ზოგან სალათად იყენებენ. მისი
ძირების ნახარში გამოიყენება კუჭაშლილობის, დიზენტერიის,
კოლიტების სამკურნალოდ.
28. თვის ბოლოკი Raphanus sativus ბოსტნეული მცენარე ჯვაროსანთა (Brassicaceae) ოჯახისა.
L. განასხვავებენ ერთწლოვან თვის ბოლოკს (ევროპული
ჯიშები), რომელიც დათესვის წელსვე იკეთებს ძირხვენასა და
თესლს, და ორწლოვან თვის ბოლოკს (ე. წ. საშემოდგომო
ჯიშები), რომელიც ძირხვებას იმავე წელს იკეთებს, თესლს კი
- მეორე წელს. მოჰყავთ ყველგან, მაღალმთიან ზონაშიც.
როგორც საკვები პროდუქტი, იგი ფასეულია სპეციფიური
 
გემოსა და სიცხარის გამო. მასში მოიპოვება დიდი
რაოდეობით ცილები, ეთერული ზეთი, შაქარი, ცხიმი,
ვიტამინები, კალიუმის, მაგნიუმის, ფოსფორის, ნატრიუმის,
 რკინის მარილები. იგი სასარგებლოა ცხიმგროვების, გულისა
და სისხლძარღვების სამკურნალოდ. ხელს უწყობს საჭმლის
მონელებას. იყენებენ ათეროსკლეროზის პროფილაქტი-
კისათვის.
29. თრიმლი Cotinus coggygria ფშ., ხვს. თრემლი; ქზყ.   თუთუბოსებრთა (Anacardiaceae) ოჯახის პატარა ზომის
Scop. ნარინჯი ხე; ინგ. სარა- დატოტვილი ბუჩქია, იშვიათად 2–5 მ-მდე სიმაღლის ხე.
ღან; ქვ. რჭ. კაპარი ფოთლები მორიგეობით განლაგებული, მარტივი, მობლაგვო,
მოგრძო-კვერცხისებრი ან ფართო უკუკვერცხისებური, (3)5–10
სმ სიგრძის, 3–4(7) სმ სიგანის, კიდემთლიანი, იშვიათად
კიდედაკბილული, წვერზე ბლაგვი, მომრგვალებული ან
მცირეოდენ ამოკვეთილი, ძირთან მუქი მწვანე ან მოლეგო-
წითელი; ქვედა მხარეზე უფრო მკრთალია, ჩვეულებრივ,
ძარღვების გაყოლებით არახშირი მოკლე ბეწვებით. ფოთლის
ყუნწი 1–4(6) სმ სიგრძისაა, მეტწილად შებუსვილი. ყვავილები
პატარა ზომისაა 3 მმ დიამეტრის, მწვანე ან სოსანი ფერის,
ხშირად განუვითარებელი, შეკრებილია 15–30 სმ სიგრძის და
7–12 სმ სიგანის კენწრულ ფარჩხატ საგველა ყვავილედად.
განუვითარებელი (უნაყოფო) ყვავილების დაგრძელებული
ყუნწები მოწითალო, მომწვანო ან მოთეთრო გაფარჩხული
ბეწვებითაა მოფენილი. სანაყოფე ყვავილების კი –
ჩვეულებრივ, შიშველია, ზოგჯერ გაფარჩხული ბეწვებითაა
შედარებით ნაკლებ შებუსვილი. ჯამის ფოთლები და
გვირგვინის ფურცლები ხუთ-ხუთია, ყვავილედში ნაყოფები
მცირერიცხოვანია, მოყვანილობით ირიბი უკუკვერცხისებური
ან თირკმლისებრი, 3–5 მმ სიგრძის, 1–1,5 მმ სიგანის, მომწვანო,
მომწიფებისას მოშავო, ბადისებრ-ძარღვიანი და დანაოჭე-
ბული. ყვავილობს მაის-ივნისში, ნაყოფიანობს ივლის-
სექტემბერში.
თრიმლი სინათლის მოყვარული და სიმშრალის ამტანი
მცენარეა. იზრდება მშრალ ქვიან ფერდობებზე მთისწინა
ბუჩქნარებსა და ტყისპირებში მთის შუა სარტყლამდე,
თითქმის მთელ საქართველოში. გავრცელებულია იმიერ და
ამიერკავკასიაში, ყირიმში, შუა აზიაში, ხმელთაშუაზღვის
მხარეში. თრიმლი სამეურნეო და დეკორაციული მნიშვნე-
ლობის მცენარეცაა, ამიტომ ხშირად აშენებენ. ი. ქუთათელა-
ძის მონაცემებით საქართველოში ფოთლები შეიძლება დამ-
ზადდეს 500 ტ-მდე, მშრალ მასალაზე გადაანგარიშებით.
თრიმლის ფოთლებს აგროვებენ დასაწყისიდან ნაყოფების
სრულ სიმწიფემდე. კრეფენ მთლიან, მწერებით დაუზიანებელ
ფოთლებს. დამზადება ერთი და იგივე ნაზარდებიდან
დასაშვებია ყოველწლიურად. ნედლეულს აშრობენ ფარდუ-
ლებში, თუნუქის სახურავიან სხვენზე, კარგ ამინდში
შესაძლებელია მზეზე გაშრობაც. ხელოვნური შრობისას
ოპტიმალური ტემპერატურაა
ნედლეული მთლიანი ან დამტვრეული ფოთლებია, კარგად
გამოხატული ფრთისებრდაძარღვით, გრძელი ყუნწებით. სუნი
არომატული, გემო – ძელგი. სახ. სტანდარტით ტანინის
შემცველობა არანაკლებ 15%, ფლავონოიდების ჯამის –
არანაკლებ 1%.
ფოთლებში დადგენილია ჰიდროლიზებადი ჯგუფის მთრიმ-
ლავი ნივთიერებები 30%-მდე, მასში ტანინის შემცველობა 15%
და მეტია. გარდა ამისა, არის ნახშირწყლები (8%), ფენოლ-
კარბონის მჟავები და მათი ნაწარმები: გალის (6%), დიგალის
მჟავები და გალის მჟავას მეთილის ეთერები; ფლავონოიდები:
ქვერცეტინი, მირიცეტინის 3-α-L-რამნოფურანოზიდი, ქვერცე-
ტინის 3-β-D-გლუკოპირანოზიდი; ლეიკოანთოციანები:
ლეიკოანთოციანიდი, ლეიკოდელფინიდინი, დელფინიდინის
3-გალაქტოზიდი, პეტუნიდინის 3-გლუკოზიდი, ციანიდინის
3-გლუკოზიდო-7-რამნოზიდი და სხვ.; პიროკატექინი,
ციკლიტოლები, ცვილები, ეთეროვანი ზეთი.
თრიმლი და მასთან ერთად თუთუბო, როგორც სამედიცინო
ტანინის სამრეწველო ნედლეული, გამოავლინა და დანერგა
პრაქტიკაში ი. ქუთათელაძემ, მანვე ჩაუყარა საფუძველი
საქართველოში ტანინის წარმოებას სამამულო ნედლეულის
ბაზაზე.
ფოთლებიდან იღებდნენ ტანინს. მისი ხსნარი ლორწოვან
გარსთან ან ჭრილობების ზედაპირთან შეხებისას იწვევს
 ლორწოვანისა და ექსუდატის ცილების შეხვეჭას, ქმნის გარსს
და იცავს მგრძნობიარე ნერვულ დაბოლოებებს. თრიმლის
ტანინილან ამზადებენ პრეპარატებს „ტანალბინს“ და
„ტანსალს“ – შემკვრელ საშუალებებს, ხოლო ფლავონოიდების
აგლიკონების ჯამისაგან „ფლაკუმინს“, რომელიც ნაღვლის-
დამდენი და სპაზმების მომხსნელი საშუალებაა. თრიმლის
ფოთლების წვენი და ექსტრაქტი ამჟღავნებს ფუნგიციდურ
აქტივობას.
30. თუთა, თუთის Morus alba L. ქრთ. ფურცლითუთა; თუთის ხე, ბჟოლა თუთისებრთა (Melanthiaceae) ოჯახისა.
ხე ქრთ., კხ. მჭადა, ფოთოლმცვივანი ხეები და იშვიათად ბუჩქები. ორსახლიანი,
ფურცელი; კხ. მრეში; იშვიათად, ერთსახლიანი მცენარეა, ერთსქესიანი ყვავილები
ქზყ. ჯალღა; იმ., რჭ., შეკრებილია თავაკებად ან თავთავისებრ ყვავილედებად.
ლჩხ. ბჟოლა; ოკრ. ნაყოფი სხვადასხვა ფერის ცრუ რთული კურკიანაა. გვარი
ჯორაბჟოლა; გურ., აჭ., შეიცავს 24-მდე სახეობას, რომლებიც გავრცელებულია აღმო-
ჭნ., მგრ. ბჟოლი; აჭ. სავლეთ და სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიაში, სამხრეთ ევროპაში,
ჟოლი; ინგ. მამალ ჩრდილოეთ ამერიკის სამხრეთ ნაწილში, სამხრეთ ამერიკის
გაჰრაი, ჟალღა; ჭნ. ჩრდილოეთ-დასავლეთ ნაწილში, ნაწილობრივ აფრიკაში.
მჟოლი; მგრ. მჟოლი,
საქართველოში იზრდება თუთის 2 სახეობა თეთრი თუთა
ჯამპი, ჯაპი. (Morus alba) და ხართუთა (Morus nigra). თეთრი თუთა ჩვენში
უძველესი დროიდანაა მოშენებული. მის სამშობლოდ ჩინეთს
მიიჩნევენ. აშენებენ საქართველოს დაბლობ რაიონებში,
აგრეთვე იზრდება გაველურებულად მთელ რესპუბლიკაში,
განსაკუთრებით ჭალის ტყეებში. სინათლის მოყვარული და
საკმაოდ გვალვაგამძლეა, ეტანება ღრმა, ნოყიერ ნიადაგს.
ბუნებრივ პირობებში ცოცხლობს 200-300, იშვიათად 500
წელს. თუთის ნაყოფს, რომელიც შაქარს შეიცავს, იყენებენ
საკვებად (როგორც ნედლს, ასევე გამხმარს), აგრეთვე
სხვადასხვა საკვები პროდუქტისა და არყის დასამზადებლად.
მერქანს იყენებენ სადურგლო და სახარატო საქმეში. ხართუთა
მოშენებულია ძირითადად აღმოსავლეთ საქართველოში,
სადაც აგრეთვე გაველურებულად გვხვდება ჭალის ტყეებში.
ნაკლებ ყინვა- და გვალვაგამძლეა, ფოთოლი საკვებად
უვარგისია. მისი სამშობლოა წინა აზია. თუთის
შემადგენლობა: წყალი, გლუკოზა, თავისუფალი მჟავები,
 უმეტესად ლიმონისა და ვაშლისა, აზოტოვანი ნივთიერებანი,
პექტინი, ცხიმები, მარილები და ალოე, ნაცარი. შავი თუთის
წვენი შეიცავს 20-25 გრ ლიმონის მჟავას ერთ ლიტრზე. შავი
თუთა თეთრისგან იმით განსხვავდება, რომ შეიცავს ორჯერ
მეტ რკინას. ხალხურ მედიცინაში წითელ თუთას იყენებენ
ფაღარათის დროს, როგორც შარდსადენ საშუალებას. თუთის
ნაყოფის ნახარშს ხმარობენ გამოსავლებად ყელის დაჩირქების
დროს.
31. თუთუბო Rhus coriaria L. რჭ. თუნთუბო; აჭ. მარადმწვანე ხეებისა და ბუჩქების გვარი თუთუბოსებრთა
თრიმლი; ინგ. სუმახ. (Anacardiaceae) ოჯახისა. აქვს პატარა ერთ- ან ორსქესიანი
ყვავილი, წითელი კურკოვანი ნაყოფი. გვარის 150-მდე
სახეობა გავრცელებულია სუბტროპიკულ და, ნაწილობრივ,
ტროპიკული ჰავის ზონებში. საქართველოში ფართოდ არის
გავრცელებული თუთუბოს ერთი სახეობა Rhus coriaria,
რომელიც ველურად იზრდება. თუთუბო პატარა ხე ან ბუჩქია.
აქვს მორიგეობითი, მჯდომარე, მოგრძო ფოთლები.
ერთსქესიანი, წვრილი, მოთეთრო ყვავილები. სიმაღლე 1-3 მ.
ყვავილობს ივნის-ივლისში. მისი ფოთლები და ნორჩი
ყლორტი შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს, მეთილის მჟავას,
მირიციტრინს დ სხვა ფლავონოიდებს. ფოთლების, ღეროს
ქერქისა და ნაყოფისაგან მიიღება სხვადასხვა ფერის საღებავი.
ნაყოფს მომჟავო გემო აქვს და საჭმლის საკაზმად იხმარება.
ფოთლების ნაყენს აქვს შარდმდენი თვისება; არის შემკვრელი,
სისხლაღმდგენი, ანტისეპტიკური, ჭრილობებშემახორცებელი.
წყალთან ნაყენი გამოიყენება ფაღარათის, კოლიტის,
ბუასილის, რევმატიზმის, სისხლდენის სამკურნალოდ.
დანაწევრებულ ნორჩ ფოთლებს იდებენ დამწვრობაზე და
ჩირქიან ადგილებზე. წყალთან ნაყენს ხმარობენ სავლებადაც.
32. თხაწართხალა Chamaenerium აჭ. ყულაფი, მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე Onagraceae ოჯახისა,
angustifolium (L.) ხარიკუდა. მსხვილი ძირითა და მარტივი ღეროთი. სიმაღლე 60-150 სმ.
Scop. ფოთლები მორიგეობითი, ლანცეტური. მსხვილი, ლილისფერ-
მოწითალო ყვავილები შეკრულია ფუნჯებად წვეროში.
ნაყოფი მოგრძო კოლოფია. ხარობს მშრალ ადგილებში. მისი
ფოთლები შეიცავს ტანინებს, ლორწოს, ალკალოიდებს, შაქარს,
 პექტინს, კუმარინებს, მჟავებს. ითვლება კარგ ანთების საწინა-
აღმდეგო საშუალებად. მისი ყვავილებისაგან აწარმოეს ახალი
პრეპარატი ხანეროლი, რომელიც გაციების საწინააღმდეგოდ
გამოიყენება. კარგად მოქმედებს გულის მუშაობაზე. ხალხურ
მედიცინაში მისი საშუალებით მკურნალობენ თავის ტკივილს,
ნივთიერებათა ცვლის მოშლას, კუჭნაწლავის დაავადებებს.
ნაყენს იყენებენ დამამშვიდებლად, უძილობისას, სიცხის
დასაწევად, წყლულების მოსაშუშებლად...
33. თხილი Corylus მთ. რჭ. ფთხირი, ფოთოლმცვივანი ბუჩქების, იშვიათად ხეების გვარი
ფთხილი; ჭნ. მთხირი; არყისებრთა (Betulaceae) ოჯახისა. მტვრიანებიანი ყვავილები
მგრ. თხირი; სვნ. შდიხ, უყვავილსაფროა და მჭადა ყვავილედადაა შეკრებილი,
შდàხàნდ, შდიხàდ. ბუტკოიანი ყვავილები კვირტშია ჩამალული და გარეთ
მხოლოდ დინგები აქვს გამოყოფილი. თითოეული ყვავილის
ირგვლივ ვითარდება სამ-სამი ურთიერთშეზრდილი
თანაყვავილედი, რომელიც ნაყოფის მომწიფებისას დიდდება
და სხვადასხვა ფორმის ნაყოფსაფარს ქმნის. ნაყოფი
ერთთესლიანი კაკალია. გვარი შეიცავს 20-მდე სახეობას,
რომლებიც გავრცელებულია ევროპის, აზიისა და ჩრდილოეთ
ამერიკის ფოთლოვანი ტყეების ზონაში. საქართველოში
 
ტყეებში ზღვის დონიდან 1500-1800 მ-მდე ბუნებრივად
იზრდება თხილის 6 სახეობა: ჩვეულებრივი თხილი (Corylus
avellana) ბუჩქი ან 8-მდე სიმაღლის ხეა, გავრცელებულია
მთელ საქართველოში. იზრდება ქვეტყედ მუხნარებში,
ფართოფოთლოვან და წიწვოვან შერეულ ტყეებში,
სუბალპური მეჩხერში. ჩრდილის ამტანი და საკმაოდ
ყინვაგამძლეა. ყვავილობს თებერვალ-მარტში, ნაყოფი
მწიფდება სექტემბერში. პონტოური თხილი (Corylus pontica),
იმერული თხილი (Corylus imeretina), და კახური თხილი
(Corylus cachetica). სამკურნალოდ იყენებენ ნაყოფს, ყლორტს,
ფოთოლს, ფესვს და ზეთს. არის შემკვრელი, ანტიმიკრობული,
ანთების საწინააღმდეგო, სისხლაღმდგენი, შარდმდენი,
საერთო გამაგრილებელი თვისებების მქონე. ხალხურ
მედიცინაში იყენებენ დასუსტებული ავადმყოფებისათვის,
ფილტვებით დაავადებულთათვის, ციებ-ცხელების, ნაღველ-
 კენჭოვანი დაავადებისას, ნაწლავების მეტეორიზმის დროს.
34. თხმელა, Alnus barbata მხვ. მურყანაის ხე; იმ., ერთსახლიანი ზაფხულმწვანე ხეებია არყისებრთა (Betulaceae)
მურყანი C.A.M. რჭ., ლჩხ. თხმელა, ოჯახისა, იშვიათად ბუჩქები (საქართველოში მხოლოდ ხეები).
ჩვეულებრივი რთხმელა; გურ. 30-მდე სახეობა გავრცელებული. შავი მურყანის ანუ თხმელას
თხემლა; ჭნ. თხომბუ, (Alnus glutinosa (L.) Gaertn.) სიმაღლეა 30-38 მ. მუქი რუხი
თხომუ; მგრ. თხომ, დაშაშრული ქერქი, სუსტად შებუსული ან შიშველი ფოთლები
თხუმ, თხუმუ; სვნ. აქვს. გავრცელებულია ყველგან, გარდა ჯავახეთისა. იზრდება
ბელყაჩ, ბელყეჩ. დაბლობებში. სითბოს მოყვარულია. იზრდება სწრაფად.
რბილი, ღია მოწითალო, მყიფე მერქანი აქვს. იყენებენ
სადურგლო და სახარატო საქმეში; ნაცარა მურყნის (Alnus
incana) სიმაღლეა 15-18 მ. გლუვი ქერქი აქვს, ფოთლები ქვედა
მხრიდან რუხია, ხავერდისებრი. საქართველოში ყველგანაა
გავრცელებული. იზრდება წიფლნარში, შერეულფოთლოვან
ტყეში. ყინვაგამძლე და სინათლის მოყვარულია. ცოცხლობს
50-60 წელს (იშვიათად 100 წლამდე). შეიცავს მთრიმლავ
ნივთიერებებს, ალკალოიდებს, ფოთოლი - გლიკოზიდებს,
კვარცეტს, მჟავეებს, ვიტამინებს; ქერქი- ტრიტერპენოიდებს
და მთრიმლავ ნივთიერებებს. გირჩების ნაყენს კუჭ-ნაწლავის
დაავადებათა დროს და ნაწილობრივ სისხლის შემაჩერებელ
საშუალებად ხმარობენ. იყენებენ საფენებისათვის და პირში
გამოსავლებად. ადრე გაზაფხულზე შაქართან შერეულ
მურყნის მტვერს საკვებად იყენებენ.
 
1. ია Viola odorata L. dsvl. ia-ia   iisebrTa (Violaceae) ojaxs ekuTvnis. mravalwliani
balaxovani mcenarea, momrgvlo fesvTani, foTlebi
konebad aqvs ganlagebuli. axasiaTebs mxoxavi fesura,
romlidanac viTardeba miwiszeda da kiwisqveSa
ylortebi. sasiamovno sunis mqone lurji yvavilebi
grZel fexze erTeulad sxedan. yvavilebi
asimetriulia. saqarTveloSi farTod aris
gavrcelebuli. kulturaSi Semotanilia rogorc
dekoratiuli mcenare.
Zvel qarTul samedicino xelnawerebSi ia gvxvdeba
banavSas saxelwodebiTac.
samkurnalod ixmareboda iis foToli, Ziri, yvavili,
Tesli; amzadebdnen iis wvens, wyals, julabs, majuns,
SarbaTs, zeTs, sasmels, tles, yurss, maTbuxs. garda
amisa, iis cocxal yvavilebs xSirad avadmyofs
uyridnen loginze surnelebisaTvis, agreTve Tavis
tkivilis dros. Zalian xSirad gvxvdeba iis zeTiT
sxeulis saerTo an mtkivani adgilebis dazela. iis
SarbaTs xmarobdnen xvelis sawinaaRmdegod, agreTve
Sardis Sekavebis dros. iisa da lulufaris SarbaTi
ixmareboda xvelisa da safeTqlebis tkivilisaTvis. ia
ixmareboda yurisa da Tavis naxevari mxaris tkivilis
dros.
samkurnalod xmarobdnen banavSas yurss, romelsac
Semdegnair Tvisebebs awerdnen: `yursi banavSva argebs
zafrasa da Tavis tkivilsa da kacsa rome Tavis
cxeleba sWirdes, mutbayi, gulisa cxelebasa da kacsa
rome xeli da fexi, usustdebodes~ (u.k. 72).
ia amJamad eTerzeTovan mcenared iTvleba. misi
fesvebi Seicavs alkaloid violins, romelic
TvisebebiT uaxlovdeba alkaloid emetins. garda
amisa, iis foTlebi Seicaven vitaminebs (A, C), misi
eTerovani zeTi farTod ixmareba parfiumeriaSi.
medicinaSi iis preparatebi amosaxvelebel saSuale-
bad ixmareba. homeopaTiaSi iyeneben amosaxvelebel
saSualebad da revmatizmis winaaRmdeg.
Tanamedrove parmakopeaSi ia Setanili ar aris.
2. იალღუნი Tamarix L. ქრთ. ილღუნი, მერქნიან მცენარეთა გვარი, Tamaricaceae ოჯახისა.
ჭალური; კხ. ზაფხულმწვანე, იშვიათად მარადმწვანე ბუჩქები ან
ილღუნი, ულღუნი; ტანდაბალი ხეებია. სიმაღლე 3-12 მ-ს აღწევს. წვრილი გრძელი
ქზყ. ულღან, ყლორტები დაფარული აქვთ პატარ-პატარა მოცისფრო ან
ყამჩიტარა; მთ. რჭ. მონაცისფრო ქერქლისებრი ფოთლებით, რომლებიც მარილის
სამასრე ტირიფი. გამომყოფი ჯირკვლებით არის მოფენილი. საქართველოში 3
სახეობაა. გვხვდება როგორც ბარად, ისე მთაში. იზრდება
  ჭალის ტყეებში, ზღვისპირა ქვიშაზე, ტბების, მდინარეების და
სარწყავი არხების ნაპირებზე, რიყეზე. იალღუნი სინათლის
მოყვარული და სწრაფმზარდია. კარგად იტანს გვალვას.
თავისი ნაზი ფოთლებისა და უხვი ყვავილების გამო ძალზე
დეკორატიულია, განსაკუთრებით გამოსადეგია მლაშობების
გასამწვანებლად. თაფლოვანი მცენარეა. ზოგი სახეობა
სარწყავი კულტურების სარეველაა. მერქანს იყენებენ
სახარატო საქმეში. შეიცავს საღებავ და მთრიმლავ
ნივთიერებებს. ყვავილობს მაისიდან სექტემბრამდე, მწიფდება
სექტემბერში.
იალღუნს აქვს შემკვრელი, ოფლმდენი, შარდმდენი,
ტკივილგამაყუჩებელი და სისხლაღმდგენი თვისებები.
ფოთლების წყალში ნაყენს ან ნახარშს იყენებენ
კუჭაშლილობის და სისხლდენისას, რევმატიზმისას, ელენთის
ტკივილისას. ყვავილების ნაყენს იღებენ ნაღვლის
დაავადებისას. ჩერქეზეთში იყენებდნენ უშვილობისას და
სიფილისის სამკურნალოდ. ხმარობენ კომპრესებად და
აბაზანებში.
3. იაპონური Aucuba japonica ოქროს ხე. აუკუბასებრთა (Aucubaceae) ოჯახს ეკუთვნის.
აუკუბა Thnb. იაპონური აუკუბა (Aucuba japonica) მარადმწვანე ბუჩქია, აქვს
დიდი ფოთლები და პატარა, მუქი მურა ყვავილები, წითელი,
ყვითელი ან თეთრი ნაყოფი. ოთახისა და ორანჟერეის
დეკორატიული მცენარედ ითვლება. კულტივირებულია
კავკასიაში შავი ზღვის სანაპიროზე და ყირიმში.
საქართველოში შავი ზღვის სანაპირო ზოლის გარდა იზრდება
ბოტანიკურ ბაღებსა და ბაღ-პარკებშიც. ხალხურ მედიცინაში
იყენებენ ფოთლებსა და ნაყოფს. დანაწევრებულ ფოთოლს
 იდებენ დამწვრობაზე, შესიებაზე, ჭრილობებზე. საერთოდ
შხამიანი მცენარეა.
4. იაპონური Eriobotrya japonica გურ. ბაშმალა მუშმულა ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახის მარადმწვანე
ზღმარტლი, Lindl. სუბტროპიკული ხე ან ბუჩქია. მცენარე 6-8, იშვიათად 9 მ
ლოქვა სიმაღლემდე იზრდება. ნაყოფი მრგვალია, ოვალური ან
მსხლისებრი ფორმა აქვს, წვნიანია, მომჟავო-ტკბილი;
ნარინჯისფერი ან ყვითელია. მოჰყავთ შავი ზღვის სანაპი-
როსა და ყირიმის სამხრეთ რაიონებში, აგრეთვე შუა აზიის
ზოგ რაიონებში. მცენარე ყვავილობს ნოემბერ-დეკემბერში,
ნაყოფი მწიფდება მაის-ივნისში. იყენებენ ნედლად და
გადამუშავებულს (კომპოტი, მურაბა და სხვა), თესლისაგან
ამზადებენ ყავის სუროგატს. მუშმულა მრავლდება თესლითა
და მყნობით. იაპონური ზღმარტლის ფოთლები შეიცავს
ეთერულ ზეთს, შაქარს, მჟავებს, ვიტამინებს, ალკალოიდებს,
იგი კარგი ამოსახველებელი და ხველის საწინააღმდეგო
მცენარეა. ნაყენი ამაღლებს ფერმენტების აქტიობას და ხელს
უწყობს ნივთიერებათა ცვლას. მკურნალობს წყლულებსა და
მუცლის ტკივილს.
5. იაპონური Wasabia japonica პირშუშხას უძველესი დროიდან იყენებენ. ფესვებს
პირშუშხა Matsum. აგროვებენ შემოდგომაზე. იგი გამოიყენება საკმაზად და
ქრონიკული რევმატიზმის სამკურნალოდ, ბუასილის,
რადიკულიტისა და მიოტიზის დროს. იგი აწესრიგებს
ნაწლავების მუშაობას. ფესვების ნაყენს იყენებენ შარდმდენად.
ანტიმიკრობული საშუალებაა, ხელს უწყობს ჩირქოვანი
წყლულების შეხორცებას. მისი ნაყენი კარგი საშუალებაა
ჭყურტის (წყლისა) და მალარიის სამკურნალოდ. იყენებენ
ჭიების, დიზენტერიისა და ღვიძლის დაავადების
შემთხვევაში.
6. იაპონური Saphora japonica L. სოფორა 25 მ სიმაღლის ხეა პარკოსნების (Fabaceae) ოჯახის,
სოფორა მსხვილი, გაშლილი ფესვებით, აკაციისმაგვარი ტოტებით და
ოდნავ გადახრილი ღერძით. ფოთლები-წყვილი,
კვერცხისებური, ზემოდან – მუქი-მწვანე, ქვედა მხარე –
მორუხო-მოთეთრო. ყვავილები წვრილი, ყვითელი, ცოცხი-
სებრ შეკრული. ნაყოფი – პარკები. ყვავილებისაგან მიიღება
რუტინი. ნაყოფი და ყვავილები შეიცავენ სიფოროზიდს,
რუტინოზიდს, გენინსტეინს და სხვა ალკალოიდებს. რუტინი
ამაგრებს ძარღვების კედლებს. იგი გამოიყენება ჰიპო- და
ავიტამინოზის დროს, ძარღვების დაავადებებისას, დიათეზის
სამკურნალოდ, თვალის კაპილარის, ალერგიის, ტიფის და
სხვა დაავადებების სამკურნალოდ. მეცნიერულ მედიცინაში
გამოიყენება მისი ნაყენიც. განსაკუთრებით ფართო გამოყენება
აქვს ხალხურ მედიცინაში: შინაგანი სისხლდენები,
სტენოკარდია, ათეროსკლეროზი, შაქრიანი დიაბეტი,
ჰიპერტონია, რევმატიზმი, სეპსისი, ტრომბოფლებიტი, კუჭ-
ნაწლავის დაავადებანი და სხვა. იხმარება გარეგანადაც.
7. იაპონური Ophiopogon შროშანისებრთა (Liliaceae) ოჯახის მრავალწლოვანი მცენარე.
შროშანა japonicus Ker- სამშობლო - იაპონია, ჩინეთი. აქვს გრძელი და წვრილი,
Gawl. ხაზოვანი ფოთლები სიგრძით 30 სმ. ყვავილობს ზაფხულში.
ყვავილები თეთრი ან იისფერი. ნაყოფი კენკრაა. ძირითადად
ორანჟერიებში გამოიყენება. მის ყვავილებს სამკურნალოდაც
იყენებენ. ხმარობენ ქუშისა და გულისცემის გასაუმჯობე-
სებლად. ნახარშებით მკურნალობენ მუცლის ტკივილებს,
თვალის დაავადებებს, გაციებას. მისი მთავარი მოქმედი
ნივთიერებებია კონვალიარინი და კონვალიარიმინი,
რომლებიც დადებითად მოქმედებენ გულის მუშაობაზე.
8. იაპონური Diospyros kaki L. 12 მ-დე სიმაღლის ფოთოლმცვენი მცენარეა. აბანოზისებრთა
ხურმა, (Ebenaceae) ოჯახისა ფოთლები დიდია, მოხაზულობით
აღმოსავლური კვერცხისებრი ან მოგრძო ელიფსური, 7-16 სმ სიგრძის,
ხურმა კიდემთლიანი, ზემოდან მუქი-მწვანე, პრიალა, ქვემოდან
უფრო ლეგა მწვანე, ორსახლიანი მცენარეა. ორი-სამი ყვავილი
ჯგუფადაა განლაგებული ფოთლის იღლიაში, ყვავილები
მოყვითალო ფერისაა. მომრგვალო ნაყოფი სრულ სიმწიფემდე
 მოყვითალო-წითელია, მწიფე კი მოშავო-მუქი, ლეგა ლურჯი
ელფერით. მწიფე ნაყოფი მწკლარტეა, გადამწიფებული კი
ძალიან ტკბილი და გემრიელია.
ნაყოფი შეიცავს შაქრებს, პექტინოვან ნივთიერებებს, ცხიმს,
ვიტამინ C-ს, კაროტინს, მთრიმლავ ნივთიერებებს, ფოთლები
– დიდი რაოდენობით მთრიმლავ ნივთიერებებს და C
ვიტამინს.
ნაყოფებს ჭამენ უმად, ყინავენ, ახმობენ, იყენებენ საკონდიტრო
მრეწველობაში და მედიცინაში კუჭ-ნაწლავის დაავადებათა
მკურნალობისას. ფოთლებისაგან ამზადებენ ვიტამინურ ჩაის.
9. იაჟუჟუნა, Viola tricolor L. ორწლოვანი ბალახოვანი იისებრთა (Violaceae) ოჯახის
სამფერა ია მცენარის სახეობა. ზოგჯერ ნახევრად ბუჩქებია. აქვს
მორიგეობით განწყობილი ან ფესვთანურ როზეტად
შეკრებილი, იისფერი, ყვითელი და თეთრი მარტოული
ყვავილები. გვირგვინის ქვედა ფურცელი წარზიდულია
დეზად, რომელშიც სანექტრეა მოქცეული. ზოგიერთს
უვითარდება ყვავილები. ნაყოფი სამსაგდულიანი კოლოფია.
გავრცელებულია დეკორატიულ მებაღეობაში. ფართოდ
იყენებენ ისეთ ფორმებსა და ჯიშებს, რომლებსაც სხვადასხვა
შეფერილობის ყვავილები აქვთ. ველურ იაჟუჟუნას
მედიცინაში ამოსახველებელ საშუალებად იყენებენ. მისი
ექსტრატები, აქვთ რა ანტიბაქტერიული ქმედება,
მინერალური ნივთიერებების შემცველობის გამო, ხსნიან კანის
დაძაბულობასა და ანთებას.
10. იასამანი Syringa vulgaris L. მსხ. ლეილაღი. ფოთოლმცვივანი პატარა ხე ან ბუჩქია ზეთისხილისებრთა
(Oleaceae)  ოჯახისა. ცნობილია 30-მდე სახეობა.
გავრცელებულია აღმოსავლეთ და ცენტრალურ აზიაში,
აღმოსავლეთ ევროპაში. კულტურაში მნიშვნელოვანია
ჩვეულებრივი, სპარსული, უნგრული და ჩინური
იასამნები. ჩვეულებრივი იასამანი, 5-7 მ სიმაღლის ბუჩქი ან
ხეა. მისი სამშობლოა ბალკანეთის ნახევარკუნძული და მცირე
აზია. მუქი მწვანე წვეტიანი ფოთოლი აქვს. ფუძე გულისებრი,
სურნელოვანი, თეთრი, ლილისფერი ან იისფერი. ყვავილი
 მარტივია ან ბუთხუზა. იზრდება ნათელ ადგილებში,
ყვავილობს ადრე გაზაფხულზე, ყინვა- და გვალვაგამძლეა.
მრავლდება თესლით და ვეგეტატიურად. სპარსული
იასამანი 2 მ სიმაღლის ბუჩქია. აქვს ლანცეტისებრი ფოთოლი.
გვალვაგამძლეა, ცუდად იტანს ზამთარს. მრავლდება
უმთავრესად ვეგეტატიურად. უნგრული იასამანი სიმაღლით
3-4 მ-იანი ბუჩქია. აქვს ელიფსური ფოთოლი, წვრილი
ყვავილი ლილისფერია ან იისფერი. მრავლდება თესლითა და
კალმით. გვალვაგამძლეა, კარგად იტანს ზამთრის პირობებსაც.
ჩინური იასამანი ჩვეულებრივი და სპარსული იასამანის
ჰიბრიდია. მრავლდება ვეგეტატიურად. პარფიუმერიაში
იყენებენ იასამნის ყვავილის ექსტრატს, სადურგლო საქმეში -
მერქანს. იასამნის ნაყოფი თესლიანი კოლოფია. ყვავის მაის-
ივნისში. სამკურნალოდ გამოიყენება ყვავილი და ფოთოლი.
ყვავილი შეიცავს ეთერზეთებს, ფენელგლიკოზიდ
სირინგიდს, ალკალოიდებს; ფოტოლი- ალკალოიდებს,
მთრიმლავ ნივთიერებებს, სახამებელს, ამინომჟავებს,
ვიტამინებს, ფიტოცინდებს. გამოიყენება ანთების
საწინაღმდეგოდ, ანტიმიკრობულ, დამამშვიდებელ,
ტკივილგამაყუჩებელ, შარდმდენ, ნივთიერების ცვლის
მარეგულირებელ და ალერგიის სამკურნალო საშუალებად.
მცენარე შხამიანია.
11. ილი Elettaria საბა კაკულა, ჰილი. მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე. აქვს მხოხავი ფესურა
cardamomum და ღია, მწვანე ყვავილები, ნაყოფი სამბუდიანი კოლოფია.
Maton et White თესლს ხმარობენ კულინარიაში, შეიცავს ზეთს, რომელსაც
იყენებენ კვების და მრეწველობაში, აგრეთვე მედიცინაში.
იზრდება სამხრეთ ინდოეთისა და ინდოჩინეთის ნახე-
ვარკუნძულის ტენიან მთის ტყეებში; კულტივირებულია
ინდოეთში (ცეილონზე), ინდოეთის ნახევარკუნძულზე,
სამხრეთ ჩინეთში. უფრო ფასობს მალაბარისა და მაისურის
ილი.
12. იმერული Anthemis ქვ. რჭ. კაკია; გურ., ერთწლიანი, 35 სმ-მდე სიმაღლის ბალახოვანი მცენარეა,
ირაგა Woronowii D. Sosn. აჭ. კაკირიე; ოკრ. რთულყვავილოვანთა (Asteraceae)  ოჯახისა, ძლიერ დატოტ-
მიმასტარა; იმ. ვილი ღეროთი. ფოთლები მორიგეობითია. კალათები სხედან
ნინასტარა; ლჩხ. სათითაოდ ყვავილის გრძელ ყუნწზე, ტოტების კენწრულ
მინასტარე. ნაწილში და აქვთ თეთრი ენისებრი და ყვითელი მილისებრი
ყვავილები. ისინი თეთრი ფერისაა, სამკბილიანი,
ენისებრი გვირგვინით. ნაყოფი თესლურაა. მცენარე
სურნელოვანია, ყვავილობს თითქმის მთელი ზაფხული.
ყვავილედი შეიცავს ეთერზეთს, სპაზმოლიტური ქმედების
გლიკოზიდ-აპიგენონს, ამიტომ მას ხმარობენ როგორც
ტკივილგამაყუჩებელ საშუალებას ნაწლავების სპაზმების
დროს. ეთერზეთის ყველაზე მნიშვნელოვან ნაწილებს
წარმოადგენენ ქამაზულენი და პროქამაზულენი. მედიცინაში
ყვავილების ნაყენს იყენებენ ანთების საწინააღმდეგო,
ანტისეპტიკურ და ტკივილგამაყუჩებელ საშუალებად პირის
ღრუს დაავადებების (სტომატიტები და სხვა), ტონზოლი-
ტებისა და ანგინის დროს; მას უნიშნავენ მწვავე და
ქრონიკული გასტრიტების, კუჭისა და თორმეტგოჯა ნაწლავის
წყლულის, კოლიტების, ენტეროკოლიტების საწინააღმდეგოდ,
ღვიძლისა და ნაღვლის სადინარი გზების დაავადების
დროს. მისი პრეპარატები ამცირებენ ნაღვლის სადინარების
სპაზმებს, აძლიერებენ ნაღვლის გამოყოფას, ამცირებენ
ანთებით პროცესებს. ნაწლავების სპაზმებისა და
მეტეორიზმისას იყენებენ ირაგას დამამშვიდებელ ჩაის. კუჭ-
ნაწლავის ტრაქტის ანთებითი პროცესების, მეტეორიზმის,
ფაღარათის, ნაღვლის სადინარების დაავადების დროს.
ნიკრისის ქარისა და რევმატიული ტკივილების საწი-
ნააღმდეგოდ იკეთებენ გვირილის ყვავილების აბაზანებს,
ხოლო ბუასილის დროს იყენებენ გარეგან საშუალებად. ამ
ნაყენს ხმარობენ აგრეთვე თვალების მოსაბანად ანთებითი
პროცესების დროს.
13. ინდური კანაფი Cannabis indica ხალხური ნარკოტიკული ბალახი კანაფისებრთა (Cannabaceae) ოჯახისა.
Lam. დასახელებები: აღწევს ერთიდან ექვს მეტრამდე სიმაღლეს. ფოთლები -
ჰაშიში, ჰაშიშის რთული, თითისებური; ყვავილები მჭიდრო, დისკოსებური.
ბალახი, მარიხუანა, შეიცავს: კანაბინოიდებს, ტეტრაჰიდრო-კანაბინოიდებს,
მაკონა ეთერულ ზეთს, ფისებს, ხოლინს, ორგანულ მჟავებს... მისგან
იღებენ სუსტ ნარკოტიკებს. არის ტკივილგამაყუჩებელი
საშუალება. ჰომეოპათიაში იყენებენ თირკმლებისა და
შარდსასქესო გზების სამკურნალოდ.
14. ინდური Carum copticum ქოლგოსანთა (Apiaceae) ოჯახის მცენარეა. აფრიკასა და აზიაში
კვლიავი, (Link) Bent. et ცნობილია ოცამდე ჯიში. მეტნაკლები მნიშვნელობა აქვს
აიოვანი, აჟგონი Hook ერთწლოვან სურნელოვან აიოვანს - Trachyspermum ammi
(Carum ajowan), რომელსაც სწორმდგომი, განტოტვილი ღერო,
წვრილხაზოვანი, ფრთისებრი ფოთლები, პატარ-პატარა
ყვავილები, იისფერი ან თეთრი აქვს. ნაყოფი წვრილი და
სპეციფიკურსურნელიანია. თესლი შეიცავს ეთერულ ზეთს,
ცხიმოვან ზეთს, ცილებს. ეთერული ზეთი, თავის მხრივ,
შეცავს თიმოლს, რომელიც ძლიერი ანტისეპტიკური
საშუალებაა. ამავე დროს, აიოვანი გამოიყენება
წამლებისათვის სურნელის მისაცემად.
15. ინდური Nelumbium წყლისა და ხმელეთის მრავალწლოვან ბალახოვან მცენარეთა
ლოტოსი nuciferum Gaertn. გვარი. აქვს გრძელყუნწიანი, წყალზე მოტივტივე და წყლის
ზემოთ ამოშვერილი დიდი, ფარისებრი ფოთლები და ეული
ყვითელი ან ვარდისფერი ყვავილები. ლოტოსის 2 სახეობა
გავრცელებულია ორივე ნახევარსფეროს ზომიერ სარტყელსა
და ტროპიკებში. ვარდისფერყვავილებიანი (Nelumbo nucifera)
გავრცელებულია ინდოჩინეთისა და ინდოსტანის
ნახევარკუნძულებზე.
ინდოეთსა და ჩინეთში ლოტოსი ძველთაგანვე საღვთო
მცენარედ არის მიჩნეული. (Nelumbo lutea) იზრდება
ჩრდილოეთ და ცენტრალურ ამერიკის ატლანტიკურ
სანაპიროებსა და კუნძულებზე. ლოტოსის ყველა ნაწილში და
კაუჩუკია, ყუნწებსა და და ღივებში — შხამიანი ნივთიერება
ნელუმბინი. თესლსა და ფესურებს საჭმელად და საქონლის
საკვებად იყენებენ. ე. წ. ეგვიპტური ლოტოსი შეიცავს
 ბიოლოგიურად აქტიურ ნივთიერებებს, ალკალოიდებს და
ფლავონოიდებს.
როგორც სამკურნალო მცენარე, ლოტოსი უძველესი დროიდან
იყო ცნობილი აღმოსავლეთში. ჩინურ, ინდურ...მედიცინაში
მას იყენებდნენ მატონიზერებელ, კარდიოტონურ და
ზოგადმომაძლიერებელ საშუალებად.
16. ინდური Jasminum sambac სპ. იასემინ ორი სახის დეკორატიული მცენარე - ბაღისა და ნამდვილი.
ჟასმინი Ait ნიმფასებრთა (Nymphaceae)  ოჯახის, ფოთოლმცვენია. ბუჩქი
ან ლილიაა. ფოთლები საპირისპირო, კვერცხისებრი,
დაკბილული. ყვავილები ოთხნაწილიანი, თეთრი, ყვითელი
ან მოწითალო. ნაყოფი კოლოფია. საქართველოში იზრდება
სამკურნალო ჟასმინი Jasminum officinale, რომელიც აწესრიგებს
ქალის სასქესო სისტემას, გამოიყენება თერაპიული და კანის
დაავადებებისათვის. აძლიერებს სისხლის მიმოქცევას,
იყენებენ ინჰალაციისათვის, აბაზანებისათვის.
17. იორდასალამი Paeonia L. ქრთ., ქზყ. ტყის ამ სახეობის წარმომადგენელთა უმრავლესობა მრავალწლიანი
ყაყაჩო; კხ. გუგულის ბალახია იორდასალამისებრთა (Paconiaceae) ოჯახისა, მსხვი-
კაბა; ზმ. რჭ. ლი ძირებით, ზოგი წარმომადგენელი ნახევრად ბუჩქია.
გუგული; ქვ. რჭ. ფოთლები სამნაწილიანია, რთული.
ყაყაჩო; საბა
საკმაოდ მოზრდილი ყვავილები ჩნდებიან სათითაოდ. ისინი
იორდასალები; ნ.კ. ორსქესაა. ნაყოფი პარკუჭია, რომელშიც განთავსებულია
იორდანეს სალამი
თესლები. ხალხურ მედიცინაში იორდასალამის ნაყენი გამოი-
ყენება გულის, სისხლნაკლულობის, ხველის სამკურნალოდ.
აწესრიგებს საკვებგადამამუშავებელ სისტემას, აძლიერებს
მადას და მჟავიანობას; იყენებდნენ მთვრალების გამოსაფხიზ-
ლებლადაც. არის ძლიერი დამამშვიდებელი საშუალება.
ხალხური მედიცინა იყენებს ნიკრისის ქარის, რევმატიზმის,
ბრონქიტის, კუჭ-ნაწლავის დაავადების, კუჭაშლილობის
საწინააღმდეგოდ.
18. იპეკო Cephaelis ერ. ოქროს-ძირი. ველურად იზრდება ტენიან ტროპიკულ ტყეებში. კულტივი-
ipecacuanha Rich. რებულია ორივე ნახევარსფეროს ტროპიკებში. მისი სიმაღლეა
15–40 (60) სმ. აქვს წვრილი ყვავილები. ფესვები შეიცავს
ალკალოიდებს (ემეთინი, ცეფაელინი და სხვა). იყენებენ
ამოსახველებელ და სასაქმებელ საშუალებად.

19. ირმის-ენა Phyllitis ფშ. ლაოშა; ლჩხ. სახელი დაერქვა დიდი, მწვანე და ენის ფორმის ფოთლების
scolopendrium (L.) ისიდორეს ბალახი; გამო. ტენისმოყვარული მცენარეა. გამოიყენება ხალხურ
Newm. გურ., ქვ. იმ. მედიცინაში და ჰომეოპათიაში.
ძროხიენა, ტყის
ტაბელა, ფურიენა;
ჭნ. გელენა, გენოლა,
ფუჯიში ნენა; მგრ.
ფუჯიში ნინა.
20. ისპანახი Spinacia oleracea საბა სპანძელი. ბალახოვანი მცენარე ნაცარქათამასებრთა (Chenopodiaceae)
 ოჯახისა. შუა აზიაში, ირანსა და კავკასიაში ცნობილია 3
სახეობა. ყველაზე გავრცელებულია Spinacia oleracea. ისპა-
ნახის 25-50 სმ აღწევს, აქვს სამკუთხა-შუბისებური ან კვერ-
ცხისებრ წაგრძელებული სადა ან გოფრირებული ფოთოლი.
კარგად იტანს სიცივეს, სწრაფად იზრდება. აშენებენ ზომიერი
ჰავის ქვეყნებში. იყენებენ კულინარიაში. სამკურნალოდ
გამოიყენება ფოთლები და ყლორტები. შეიცავს ცილებს,
ცხიმებს, ვიტამინებს, კაროტინს, მინერალურ მარილებს,
საპონინებს, ფლავონოიდებს, ექსტრაქტულ ნივთიერებებს,
ორგანულ მჟავებს, ნახშირწყლებს, ამინომჟავებს, მინერალურ
მარილებს, იოდს. არის შარდმდენი, სასაქმებელი, მეტეო-
რიზმის საწინააღმდეგო საშუალება. სამკურნალო პროდუქ-
ტად იყენებენ სისხლნაკლულობისას, ჰიპერტონიის, შაქრიანი
დიაბეტის, ტუბერკულოზის, ნერვული სისტემის დაავადების,
გასტრიტის, ენტეროკოლიტის, კუჭაშლილობის, მეტეორიზ-
მის დროს.
21. იფნურა Dictamnus სმხ. მყრალა- მებაღეობაში ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული მცენარე
caucasicus (Fisch. et ყვავილი; ლჩხ. (Rutaceae)  ოჯახისა. აუცილებელი მისი გარეგნული ცოდნა,
Mey) Grossh. მოიფნიე, მეიფუნია; რადგან მასთან უბრალო შეხებაც კი იწვევს ძნელად
ზმ. იმ. ორსუნელა. შესახორცებელ დამწვრობას, შესუნთქვა კი ძლიერ აღიზიანებს
სასუნთქ სისტემას. იფნურა მაღალი, ლამაზი მცენარეა.
ფოთლები მორიგეობითი აქვს, ვარდისფერი, სხვადასხვა
ფორმისა. ნექტარის შემცველი ყვავილები შეკრულია
ფუნჯებად. აქვს ჩამოშვებული ძაფები. ყვავილობს მაის-
ივნისში. ნაყოფიც შხამიანია. მისი მიკარება არ შეიძლება.
იფნურას უჯრედები გამოყოფენ არა მარტო ეთერულ ზეთს,
არამედ იპრიტის მსგავს დამაჩირქებელ ნივთიერებას.
ბუშტუკები სხეულზე ჩნდება შეხებიდან რამდენიმე საათში
და შეხორცების შემდეგ აუცილებლად ტოვებენ იარებს.
მედიცინაში მისი გამოყენება ხდება მცირე დოზებით. ის
ოფიცილურ ფარმაკოპეაში შეტანილი არ არის, მაგრამ ხალხურ
მედიცინაში ხმარობენ ანტისპაზმოლიტურ და რევმატიზმების
საწინააღმდეგო საშუალებად. ევროპასა და კავკასიაში მისგან
ამზადებენ არომატულ წყალს, ხოლო საქართველოსა
(მრგვალი წამალი) და უკრაინაში კულინარიაშიც იყენებენ.
1. კავკასიური Hedera მცოცავი ბუჩქი სუროს გვარისა სუროსებრთა (Araliaceae)
სურო caucasigena ოჯახის. აქვს მომრგვალო ან მომრგვალო-კვერცხისებრი ფორმის
Pojark. ტყავისებრი ფოთლები და პატარა მომწვანო ყვავილები.
გავრცელებულია უფრო დასავლეთ საქართველოს ტყეებსა და
ჩრდილიან ადგილებში. საქართველოს გარდა იზრდება
თურქეთში (ლაზისტანი). კულტივირებულია ბაღებსა და
პარკებში. მისი ფოთლები შემოდგომის დამლევს და ზამთარში
სიცივისაგან ლამაზ მოწითალო იერს იღებს. ადვილად მრავლ-
დება კალმითა გადაწვენით. ნიადაგდაცვითი მნიშვნელობა აქვს.
სურო, როგორც სამკურნალო მცენარე, ძველთაგანვეა ცნობილი.
იგი მოიხსენება აზიურ და ევროპულ წყაროებში. მაგ. ავიცენა
მიუთითებდა, რომ მას აქვს გამწმენდი თვისებები, ხოლო მისი
რძე აცვენს თმებს. ღვინოში მოხარშული სურო იხმარებოდა
ჭრილობების მოსაშუშებლად. მის მალამოებს იყენებდნენ
დამწვრობისათვის. სუროს ნახარში ხალხურ მედიცინაში
გამოიყენება კუჭ-ნაწლავის, ქრონიკული სურდოს, ფილტვების
ტუბერკულოზის, რაქიტის სამკურნალოდ; გარეგანად იყენებენ
დაჩირქებების, კანის ანთების, ქეცის, ჭრილობების სამკურნა-
ლოდ. გერმანელები იყენებენ კიბოს წინააღმდეგ. ბულგარელები
– ხველის შესაჩერებლად. საქართველოში ხმარობენ მრავალი
დაავადების, მათ შორის, კუჭის წყლულისათვის, თორმეტგოჯა
ნაწლავისათვის. საპონინების შემცველობის გამო მას აქვს
მრავალმხრივი გამოყენება.
2. კავკასიური Tilia caucasica ცაცხვისებრთა (Tiliaceae) ოჯახის ფოთოლმცვენი 35-მდე
ცაცხვი Rupr. სიმაღლის ხეა. ხის ვარჯი დიამეტრით აღწევს 2 მ-მდე, თხელი,
მსკდომარე ქერქით. ფოთლები მორიგეობითია, გრძელყუნწიანი,
დაკბილული, ზედა მხრიდან მწვანე, შიშველი, ქვედა მხრიდან -
ნაცარა, Tilia caucasica ხშირად შებუსული, ყვავილები
მოყვითალო-თეთრია, არომატული, შეკრებილია ფარისებრ
ნახევარქოლგა ყვავილედში.
გავრცელებულია ყველგან წიწვოვანი ტყეების ზონამდე.
ქიმიური შემადგენლობა: ეთერზეთები, გლიკოზიდები,
მთრიმლავი ნივთიერებები და ლორწო. არომატის მატარებლად
ითვლება ფარნეზოლის სპირტი. გარდა ამისა ცაცხვის
 შემადგენლობაში შედის კაროტინი და C-ვიტამინი.
ცაცხვის ყვავილი გამოიყენება ოჯახურ ოფლმდენ საშუალებად
ცხელი სასმელის სახით, რომელიც მზადდება როგორც ჩაი,
ხმარობენ აგრეთვე ნაყენს პირში და ხახაში ამოსავლებად,
საფენებისათვის და სხვა მიზნით.
3. კავრა Salix arbuscula L. ტირიფისებრთა (Salicaceae) ოჯახის მოწითალო შეფერილობის
ბუჩქი. ფოთლები მკვეთრად ორფერი-ზევით ჩვეულებრივ მუქი-
მწვანე, ქვევით – ჭრელი, სხვადასხვა ფორმისა, მთლიან-
გვერდებიანი. აქვს ერთი სანექტრე, მოგრძო. იზრდება ერთ
მეტრამდე. იკეთებს მძივისებრ გამონაზარდებს.
ცხოვრობს ტუნდრებსა და ტყეტუნდრებში. კარგი თაფლოვანაა.
გამოიყენება ხალხურ მედიცინაში.
4. კაზანლიკური Rosa damascena კაზანლიკური ვარდი მრავალწლოვანი მცენარეა ვარდისებრთა
ვარდი Mill. (Rosaceae) ოჯახის. იზრდება ერთ მეტრომდე. აქვს ღია მწვანე
მორიგეობითი ფოთლები. ღია ვარდისფერი ყვავილები
რტოების ბოლოს უვითარდება. ყვავილობს მაის-ივნისში. აქვს
გრძელი ყუნწები, გამოიყენება ეთეროვანი ზეთების მისაღებად.
ვარდისგან ამზადებენ აგრეთვე მურაბას. სამკურნალოდ
გამოიყენება ვარდის კუკურები, რომლებსაც აგროვებენ ადრე
დილით. ვარდი შეიცავს დიდი რაოდენობით ვიტამინებს,
რომლებიც მატონიზებლად მოქმედებს ადამიანზე. მის ნაყენს
აქვს ანთების საწინააღმდეგო, ანტისეპტიკური, დამარბილე-
ბელი, ჭიისსაწინააღმდეგო, ჭრილობის შემხორცებელი, შემკვრე-
ლი თვისებები. ხალხურ მედიცინაში იყენებენ ჰიპერტონული
დაავადების, ათეროსკლეროზის, გულის ტკივილის, ნაღვლის,
გასტრიტის, ფაღარათის, კონიუნქტივიტის, სტომატიტის და ა.შ.
სამკურნალოდ.
5. კაკაო, Theobroma cacao ტანდაბალი (5—8 მ) მარადმწვანე ხე სტერკულიასებრთა
კაკაოს ხე, L. (Sterculaceae) ოჯახისა. აქვს მუქი მწვანე, პრიალა ფოთლები და
ყვითელი ან მოწითალო ყვავილები. ნაყოფი (კოლოფა)
შოკოლადის ხე ყვითელი, ნარინჯისფერი ან წითელია. ყოფა–ცხოვრებაში
„კაკაოს პარკს“ უწოდებენ. ველურად იზრდება ცენტრალურ და
სამხრეთ ამერიკის ტენიან ტროპიკულ ტყეებში. ძველთაგანვე
კულტივირებულია ორივე ნახევარსფეროს ტროპიკებში. ამრავ-
ლებენ უმთავრესად თესლით. კარგად ხარობს ორანჟერეებში.
თეობრომინისა და მთრიმლავი ნივთიერებების შემცველობის
გამო თესლს მწარე, მწკლარტე გემო აქვს. საგემოვნო თვისებების
გასაუმჯობესებლად რბილობმოცლილ თესლს 2—7 დღე-ღამის
განმავლობაში უტარებენ ფერმენტაციას, რის შედეგადაც იგი
სასიამოვნო გემოსა და არომატს იძენს. კაკაოს თესლის
შემადგენილობაში შედის წყალი, ცხიმი, კაკაოს ზეთი, სახამე-
ბელი, გლუკოზა, ფრუქტოზა, ცილა, თეობრომინი, კოფეინი,
მთრიმლავი ნივთიერებები, მჟავები, მინერალური ნივთიერე-
ბები. კაკაოს ნაყოფისაგან იღებენ ბურღულს, ბურღულის
წვრილად დაქუცმაცებით — „სრესილ კაკაოს“, რომლისგანაც
კაკაოს ზეთსა და შოკოლადს ამზადებენ. სრესილი კაკაოს
დაწნეხით ღებულობენ კაკაოს ზეთს, დარჩენილი კოპტონისაგან
კი — კაკაოს ფხვნილს. კაკაოს მედიცინაც იყენებს. მაგ. მისი
წასმა ცხვირზე აბრკოლებს გრიპის ვირუსს შეღწევას ორგანი-
ზმში. არის კარგი საშუალება ხველისა და ამოხველებისათვის,
ბრონქიტის პროფილაქტიკისათვის და ასთმისათვის. მისი
მიღება არეგულირებს არტერიულ წნევას ამცირებს მამაკაცების
სიკვდილიანობას გულ-სისხლძარღვთა დაავადებებით. თუმცა
არსებობს სხვა მოსაზრებაც.
6. კაკბის- Lithospermum კხ. ძმრიდედა, მრავალწლოვანი ბალახოვანი ლაშქარასებრთა (Borraginaceae)
საკენკელა officinale L. ჩიტიმძივა, მტრე- ოჯახისა მცენარეა 30-60 სმ სიმაღლისა. აქვს სწორმდგომი ღერო,
დისბრინჯა; ქრთ. მჯდომარე, ლანცეტური, წვეტიანი ფოთლები; წვრილი,
კაკბისაკვნეტელა; მოთეთრო-მომწვანო ყვავილები; ნაყოფი კაკლია, თეთრი,
ერწო ჩირაღდანი; მაგარი, კვერცხის ფორმისა. ყვავილობას ივნის-ივლისში.
რჭ. ჩიტიკაკალა; იზრდება ტყის პირებში. შეიცავს მჯავებს, სცილიტს,
ლჩხ. ჩიტის- კაროტონოიდებს, სტერინებს, წითელ პიგმენტს, ზეთს,
კაკალე; ზმ.იმ. სიკონინს, რომელიც ძლერ გავლენას ახდენს ჰიპოფიზის
ხოხბის საკენკელა, ჰორმონალურ ფუნქციებზე და საკვერცხეებზე. აქვს შარდმდენი,
ჩიტისაკენკელა, დამარბილებელი და გამაყუჩებელი თვისებები. მის დასრესილ
ჩიტის-საკენკარა; ფოთლებს იდებენ დაშავებულ ადგილებზე.
ჩუბ. ყანყაჭა; სვნ.
მàგიმბაშოოლ;
საბა კაკბის
საკენტალა
7. კაკლის ხე Juglans regia L. გურ., იმ., რჭ., ლჩხ. ნიგვზის ხე, ფოთოლმცვივანი ხე კაკლისებრთა (Juglandaceae)
ნიგოზი, ნიგვზის ოჯახისა. მისი სიმაღლე 20—30 მ აღწევს, დიამეტრი 1,5 მ-ს.
ხე; მგრ. ნეძი; სვნ. ეულად მდგომს ვარჯი ფართოდ აქვს გადაშლილი, კორომში კი
კაკრა, კაკ, გაკ. ვიწროდ არის აზიდული. აქვს ლეგა, დაშაშრული ქერქი,
ერთსქესიანი და ერთსახლიანი ყვავილები, კენტფრთართული,
პრიალა ფოთოლი, რომელიც ეთეროვან ზეთს შეიცავს. ნაყოფი
კურკიანაა (ე. წ. „კაკალი“). ბუნებრივად გავრცელებულია მცირე
აზიაში, ბალკანეთის ნახევარკუნძულზე, ირანში, ჩინეთში,
კავკასიასა და შუა აზიაში. ამიერკავკასიაში ველურად იზრდება
თითქმის ყველგან, ქმნის მცირე კორომებს, მეტწილად კი
ერთეული ხეებია. ყვავილობს ფოთლის გაშლასთან ერთად,
ნაყოფი მწიფდება აგვისტო-სექტემბერში. ნაყოფმსხმოიარეა 12
წლიდან 200 წლამდე. მოსავლიანი ხე — 100-200 კგ ნაყოფს
იძლევა. მძლავრი ფესვთა სისტემა აქვს. მისი მერქანი (მეტადრე
ნუჟრები) ძვირფასი საავეჯე მასალაა. კაკლის გული შეიცავს
ცხიმებს, ცილებს, B1 ვიტამინსა და A პროვიტამინს. მკვახე
ნაყოფი მდიდარია C ვიტამინით, მისგან მურაბას ამზადებენ
მწიფე კაკლის გულისაგან — ნიგვზისაგან — ხდიან ზეთს და
ხმარობენ საკონდიტრო წარმოებაში. წენგოსაგან ამზადებენ
ყავისფერ საღებავს. ფოთლები და წენგო იხმარება მედიცინაში.
 წამლობენ С ავიტამინოზს. არის შემკვრელი და სისხლის
გამწმენდი, ჭიის დამდენი. წენგო შეიცავს ასკორბინის მჟავას,
ვიტამინ В-ს, მთრიმლავ ნივთიერებს. კაკალი ზეთს, ვიტამინებს,
მჟავებს, უჯრედისს, რკინის მარილებს, კობალტს. დიდია
კაკლის როლი გულისა და ნაღვლის მკურნალობისას. აძლიე-
რებს ნაწლავების მუშაობას. მას იღებენ სისხლნაკლულობისას,
ასკარიდებისა და სხვა ჭიების გამოსადევნად, კუჭ-ნაწლავის
ანთებითი დაავადებისას, ანგინისას, იყენებენ, როგორც
ბაქტეროციდულ საშუალებას და სხვ.
8. კალია Climatoptera ნახევრადბუჩქი, ბალახი ან საშუალო სიმაღლის ბუჩქი (50-100სმ)
crassa lieb. ნაცარქათამასებრთა (Chenopodiaceae) ოჯახიდან. სიგრძის
მორუხო-მომწვანო ან მოყვითალო ტოტებით. ტოტები, განსა-
კუთრებით შემოდგომით, ჩამოშვებულია. ფოთლები წვრილი, 5
მმ-ის სიგრძისა. ცვივა ძალიან მალე. ხშირად ყვავილობისას
(ჩვეულებრივ, ივლის-აგვისტოში) მცენარე სრულიად განძარც-
ვულია. სხვათა შორის, ფოთლების ქონის შემთხვევაშიც ისინი
ძნელად შესამჩნევია. ფოთლები, საერთოდ, სხვადასხვანაირია.
ზოგი სწორხაზოვანი და ხორციანია, ბოლოში გაბრტყელებული,
ძირითადად კი ოდნავ გაგანიერებული. ფოთლების იღლიებში
იზრდება მოკლე გამონაზარდები. ფოთლები შეძლება იყოს
კვერცხისებურნი ან სამკუთხა, რომლებიც თანაყვავილედს
წარმოადგენენ, რადგანაც მათ იღლიებში განთავსებულია
პატარა ყვავილები. ყვავილი კი ბევრი აქვს. ისინი მჭიდროდაა
განლაგებული მრავალრიცხოვან ტოტებზე. ნაყოფი მწიფს
სექტემბერში. კალია ძირითადად შუა აზიასა და კავკასიაშია
გაცრცელებული. სამედიცინო მიზნებისათვის იყენებენ ნაყოფს.
ნედლეულისაგან იღებენ ორ ალკალოიოდს: სალსოლინს და
სალსოლიდინს. მათი ტაბლეტები აგდებენ წნევას, რის გამოც
მათ იყენებენ ჰიპერტონული დაავადებებებისა და ტვინის
სისხლძარღვების სპაზმების სამკურნალოდ. ძალიან მალე
აყუჩებს თავის ტკივილს, ტკივილს გულმკერდის არეში, არის
დამამშვიდებელი საშუალება.
9. კალანხოე Kalanchoe pintana მსუქნისებრთა (Crassulaceae) ოჯახის მრავალწლოვანი ტროპი-
(Lam) Pers. კული მცენარე. ფესვები მოკლეა, განტოტვილი. ღერო 1 მ-ს
 სიმაღლისა, განტოტვილი. ფოთლები ხორციანი, წვნიანი,
დაკბილული კიდით. ყვავილები საგველასებრია, მკრთალი
მწვანე. სამკურნალოდ გამოიყენება ფოთლებისა და ნორჩი
ღეროებისაგან მიღებული წვენი. შეიცავს: ფლავონოიდებს,
მთრიმლავ ნივთიერებებს, ვიტამინებს, ორგანულ მჟავებს,
პოლისაქარიდებს, ფერმენტებს, მინერალურ მარილებს, მიკრო
და მაკროელემენტებს. პრეპარატებს აქვს ანთების საწინააღმ-
დეგო, ანტიმიკრობული, დამამშვიდებელი თვისებები. ხელს
უწყობს ჭრილობების გასუფთავებას, აჩქარებს შეხორცებას.
ფართოდ გამოიყენება ქირურგიაში, სტომატოლოგიაში, ოტოლა-
რინგოლოგიაში, ოფთალმოლოგიაში. ხალხურ მედიცინაში
იყენებენ შინაგანად საჭმლისმომნელებელი სისტემის დაავადე-
ბისას, გარეგანად კი ტროფიული წყლულების, ნაწოლების,
სტომატიტის, მენინგიტის სამკურნალოდ.
10. კამა Anethum იმ., ქზყ. ცერეცო; მცენარის გვარი ქოლგოსანთა (Apiaceae) ოჯახისა. ერთწლოვანი,
graveolens L. გურ. კვლიავი, იშვიათად ორწლოვანია. ღრმად დანაკვეთილი ფოთლები აქვს.
კლიავი; ინგ. ტარა- ხმელთაშუა ზღვის აღმოსავლეთით გვხვდება 3 სახეობა. უფრო
ხუტ, ტორახუტ; გავრცელებული Anethum graveolens ერთწლოვანი მცენარეა;
მგრ. ცეროცო, მკვეთრი სურნელი აქვს, ყვავილედი რთული ქოლგაა; ხშირად
ცოროცო, ძერო. ველურდება და ამ სახით ყველგანაა გავრცელებული. იყენებენ
კერძებში, როგორც საკაზმ-სანელებელს და ეთერზეთოვან
მცენარეს. კამა შეიცავს A პროვიტამინს, B ჯგუფის ვიტამინებს, C
ვიტამინს და სხვა. კამას იყენებენ როგორც სამკურნალოდ, ასევე
დაავადებათა პროფილაქტიკისთვისაც, რადგან მას არაერთი
სასარგებლო თვისება აქვს: ბაქტერიციდული - აცხრობს
ჩირქოვან პროცესებს და ეხმარება ორგანიზმს სასარგებლო
მიკროფლორის გამრავლებაში; სპაზმოლიზური - ხსნის გლუვი
კუნთების სპაზმს; სისხლძარღვთა გამაფართოებელი -
აადვილებს სისხლის მიდენას ორგანიზმის პრაქტიკულად
ყველა ორგანოსკენ; ჰიპოტენზიური - აქვეითებს წნევას სისხლ-
ძარღვებში; შარდმდენი - ასტიმულირებს შარდის გამოყოფას;
ანთების საწინააღმდეგო - აცხრობს ყოველგვარ ანთებას;
კარდიოტონური - აქვს გულის მუშაობის მატონიზებელი
ეფექტი; სედაციური - აუმჯობესებს ძილს, ამშვიდებს;
ბრონქოლიზური - რეგულარულად გამოყენების შემთხვევაში
 ზრდის ბრონქიოლებისა და ალვეოლების ზომას, ამცირებს
მათში ჰაერის წინააღმდეგობას და, საზოგადოდ, შეგუბებით
პროცესებს სასუნთქ გზებში; ამოსახველებელი - ათხიერებს
სქელ, წებოვან ნახველს, ხელს უწყობს მის გამოძევებას;
ნაღველმდენი - აადვილებს ნაღვლის გამოყოფას; საფაღარათო -
აუმჯობესებს პერისტალტიკას, კარგია შეკრულობისას;
რეპარაციული - აჩქარებს წყლულების, პოსტოპერაციული
ჭრილობებისა და ძვლოვანი ქსოვილის შეხორცებას.
11. კამანია Anthemis cotula ქვ.იმ. კამა-კამა, უსუნო ანუ ძაღლისგვირილა. ერთწლიანი ბალახოვანი მცენარე
L. ანაგრულა; გურ. რთულყვავილოვანთა (Asteraceae) ოჯახიდან. იზრდება 25-60 სმ
ძაღლიქინძაჲ, სიმაღლისა. აქვს სწორი, ბოლოში განტოტვილი ღეროები.
ქამენია; მგრ. ყვავილედი ნახევარსფეროსებური. კიდური ყვავილები თეთრია,
ქამანია, ქამენია. ცრუ ენისებურნი, შუანი წვრილი და ყვითელი, მილისებურნი.
ყვავილობს მაისიდან ოქტომბრამდე. იზრდება ბაღებში,
საცხოვრებელი სახლების ახლოს. შეიცავს ცხიმებს, მცირე რაო-
დენობით ეთერზეთებს. გამოიყენება როგორც ტკივილგამაყუჩე-
ბელი, ანთებისა და სპაზმების საწინააღმდეგო საშუალება.

12. კანადური Menispermum მრავალწლოვანი ორსახლიანი ლიანა, 2-2,5 მეტრის სიგრძის

სურო canadense L. ღეროებით. ფოთლები ფარისებური, გრძელყუნწიანი,
განლაგებული არიან თანამიმდევრულად; ყვავილები
ერთსქესიანი, წვრილი, მომწვანო; ნაყოფი შავი, ერთი
ნამგლისებური თესლით.

13. კანადური Shepherdia ფშატისებრთა ოჯახის მცენარეა. იზრდება ტყეებში, მდინარეე-

ქაცვი canadensis (L.) ბისა და ტბების სანაპიროებზე. ბუჩქია, დაახლოებით 1,5 მეტრი
Hort. სიმაღლისა, უეკლო ყავისფერი გამონაზარდებით. ყვავილობს
აპრილიდან. ორსახლიანი მცენარეა. ყვავილები მომწვანოა,
სიგრძით 5 სმ, ქვემოთა მხრიდან მოვერცხლისფრო. ნაყოფი
მოყვითალო-მოწითლო, სიგრძით 6 სმ-მდე; გემო მომჟავო-
მოტკბო; შეიცავენ 250 მგ ვიტამინ С-ს, 20 % შაქარს, შაქრებს, 3 %
ორგანულ მჟავას, ბევრ კაროტინს...
14. კანაფი Cannabis, სბ. ექუსუნჯი; ინგ. ერთწლოვანი ბოჭკოვანი მცენარის გვარი კანაფისებრთა
Cannabis ruderalis ჰასრალ; ჭნ. კერфი, (Cannabiaceae) ოჯახისა. ცნობილია 3 სახეობა: ჩვეულებრიცი
კეფი; მგრ. კàფი, კანაფი (Cannabis sativa), ინდური კანაფი (Cannabis indica) და
კიფი; სვნ. გიმბçშ, ველური კანაფი ჩვეულებრივი კანაფი. ორსახლიანია (მამრო-
ქან, ჴერჴ, ხერხლა. ბითი და მდედრობითი კანაფი), ღეროსწორია – 0,5-4 მ
სიმაღლისა. ფესვი მთავარღერძიანია, ფოთოლი – დანაკვთული,
მწვანე. მამრობითი კანაფის ყვავილები საგველა ყვავილედია,
მდედრობითი კანაფისა – თავაკისებრი. ნაყოფი ერთთესლიანი
კაკლუჭაა. კანაფი იზრდება ჭარბტენიან ნიადაგზე, მოჰყავთ
ბოჭკოსათვის. მამრობითი კანაფისგან და ტექნიკური სიმწიფის
პერიოდის მდედრობითი კანაფისგან ღებულობენ ბოჭკოს
(ქერელს), რომლისგანაც ამზადებენ ქსოვილს. კანაფის
სამშობლოა ცენტრალური აზია, მოჰყავთ მრავალ ქვეყანაში;
კანაფი პრაქტიკულად არ გამოიყენება მედიცინაში, ხოლო
არასამედიცინო მიზნით მისი გამოყენება აკრძალულია.
15. კაპარი Capparis spinosa მცენარეთა გვარი კაპარისებრთა (Capparaceae) ოჯახისა. ხეები,
L. ბუჩქები, ბუჩქბალახები და მრავალწლოვანი ბალახებია. 300-მდე
სახეობა უმთავრესად გავრცელებულია ტროპიკებსა და
სუბტროპიკებში. ეკლიანი კაპარი (Capparis spinosa) ბუჩქბალახია.
აქვს გრძელი გართხმული ღეროები და თეთრი ან მოთეთღო-
ვარდისფერი გრძელყუნწა ყვავილები. გავრცელებულია
ხმელთაშუაზღვისპირეთში, წინა და ცენტრალურ აზიაში,
ინდოეთში, სამხრეთ ყირიმში, კავკასიასა და შუა აზიაში. ჩვენში
აღმოსავლეთ საქართველოში გვხვდება. კაპარი იზრდება ბარისა
და მთისწინეთის უდაბნოსა და ნახევრად უდაბნოში, თიხიან,
ხშირად ბიცობიან ნიადაგზე. კოკორს, მკვახე ნაყოფს და ნორჩ
ყლორტებს ამწნილებენ, მწიფე ნაყოფი იჭმება. თესლში 30%-მდე
ზეთია. შეიცავს ალკოლოიდ კაპარიდინს. იყენებენ ხალხურ
მედიცინაში (სასაქმებელ საშუალებად). თაფლოვანი მცენარეა.
16. კარტოფილი Solanum მთ.,ფშ. მრავალწლოვანი გორგლიანი სახეობები Solanum-ის გვარის
tuberosum L. კარტობილი; ხვს. (Tuberarium-ის სექციის) ძაღლყურძენასებრთა (Solanaceae)
კარტოხა; მხ. ოჯახისა. 200-მდე ველური და კულტურული სახეობაა.
კარტოხაჲ; მსხ. აჭ. კულტურაში დანერგილია უმთავრესად 2 მონათესავე სახეობა:
ყართოფი; ჭნ. დიხა ანდიური კარტოფილი (Solanum andigenum) და ჩილური
მარქვალი, კარტო- კარტოფილი (Solanum tuberosum). ფართოდაა გავრცელებული
фი; სვნ. გარდვიშ, ზომიერჰავიან ქვეყნებში. კარტოფილის ბუჩქის სიმაღლე 50-80
ქართოფილ, სმ აღწევს, შედგება 3-6 ღეროსაგან, გორგალი ღეროს მიწისქვეშა
ქართუბილ. სახეცვლილებაა. მის ზედაპირზე ჩაღრმავებებში 3-4 კვირტიანი
თვლები ზის. გორგალის ფორმა შეიძლება იყოს მომრგვალო,
წაგრძელებული, ოვალური და სხვა. გარეგანი შეფერილობა და
რბილობის ფერი — თეთრი, ყვითელი, ვარდისფერი, წითელი
და ლურჯი. კარტოფილის ფესვი ფუნჯაა, სუსტად
განვითარებული, ფოთოლი კენტფრთისებრგანკვეთილია, აქვს
ნაკვთები და ნაკვთულები, ფერად მომწვანო-მოყვითალო ან
მუქი მწვანეა. ყვავილი ხუთწვერიანია, თეთრი, მოწითალო-
იისფერი ან მოლურჯო-იისფერი. ნაყოფი სფეროსებრი ან
ოვალური კენკრაა, აქვს ძალიან წვრილი თესლები.
კარტოფილი მრავლდება ვეგეტატიურად — გორგლით,
რომელიც შეიცავს წყალს და მშრალ ნივთიერებას, სახამებელს,
შაქარს, ცილას, მინერალურ მარილებს, აგრეთვე C, B1, B2, B6, PP
და სხვა ვიტამინებს. ტუბერებიდან იღებენ წვენს, რომელსაც
აქვს ანთებისსაწინააღმდეგო, სპაზმოლიტური და
დამარბილებელი თვისებები. წვენი მოქმედებს გასტრიტზე და
შეკრულობაზე, ხელს უწყობს წყლულების შეხორცებას.
გახეხილი კარტოფილი გამოიყენება კანის დაავადებების დროს,
ხოლო მოხარშული კარტოფილის ორთქლის შესუნთქვით
მკურნალობენ სასუნთქი გზების კატარს. წვენი ხელს უწყობს
სისხლის წნევის შემცირებას.
17. კატაბალახა, Valeriana რჭ., იმ. კატაპარია; მრავალწლოვან ბალახოვან მცენარეთა გვარი კატაბალახასებრთა
ვალერიანა officinalis L. თშ. გულბანდი; ერ. (Valerianaceae) ოჯახისა. გვარში 200-ზე მეტი სახეობაა.
მიწის საკმელა. გავრცელებულია მთელ ევრაზიაში, სამხრეთ ამერიკის ანდებსა
და ჩრდილოეთ ამერიკის ზომიერ სარტყელში. საქართველოში
იზრდება 10 სახეობა (მათგან 2 კავკასიის ენდემია). სამკურნალო
კატაბალახა (Valeriana officinalis) ყველაზე ფართოდ
გავრცელებული სახეობაა. 1,5 მ-მდე სიმაღლის
ვარდისფერყვავილებიანი ბალახია. ბევრია საქართველოს
ტყისპირებსა და ბუჩქნარებში. ფესურა და ფესვები შეიცავს
ეთეროვან ზეთს, ვალერიანის მჟავას, ძმარმჟავას და
ჭიანჭველმჟავას, ალკალოიდებს, მთრიმლავ ნივთიერებებს,
შაქარს. საქართველოში იზრდება აგრეთვე კოლხური
კატაბალახა (Valeriana colchica), რომელიც ასევე დიდი
რაოდენობით შეიცავს ეთეროვან ზეთს და ვალერიანის მჟავას.
კატაბალახას პრეპარატებს (ექსტრაქტი, ნაყენი სპირტსა და
ეთერზე) იყენებენ ნერვული აგზნების, უძილობის,
გულსისხლძარღვთა სისტემის ნევროზის დროს და სხვა.
კავკასიაში, უკრაინასა და ზოგ სხვა რაიონში ველური
კატაბალახის ფესვებს და ფესურებს იყენებენ, სხვაგან კი
კატაბალახა კულტივირებულია.
18. კატაბარდა Clematis orientalis კხ., ფშ. უსურვაზი, მცენარეთა გვარი ბაიასებრთა (Ranunculaceae) ოჯახისა.
L. თეთრი უსურვაზი; მრავალწლოვანი ბალახები ან ხვიარა, მცოცავი და
ზმ. იმ. კატავენახა; სწორღეროიანი მერქნიანი მცენარეებია. მოიცავს 250-ზე მეტ
რჭ. ლჩხ. ციცაბარ- სახეობას. გავრცელებულია ზომიერ და თბილ რაიონებში.
და; გურ.ოსურადა, საქართველოში 5 სახეობა იზრდება. მათგან ჩვეულებრივი
ინგრეხაჲ; აჭ. გურ. კატაბარდა (Clematis vitalba) ყველაზე ფართოდ გავრცელებული
იბრიღა; ინგ. ხვიარა ბუჩქია. აქვს წიბოებოიანი ღერო და სურნელოვანი
თეთრვაზ, მარაზი; მოყვითალო ყვავილები. ხარობს ყირიმსა და კავკასიაში.
მგრ. შხურიში ჭუ, საქართველოში იზრდება კოლხეთის ტყეებსა და აღმოსავლეთ
წირღუ; სვნ. სვიჯ. საქართველოს ჭალისა და ვაკეთა ტენიან ტყეებში. ღერო და
ფოთოლი შეიცავს ალკალოიდ კლემანტინს. ნორჩი
ყლორტებისაგან ამზადებენ მხალს (გემოთი სატაცურს
მოგვაგონებს). კატაბარდას ბევრი სახეობა დეკორატიულია.
19. კატაპიტნა Nepeta cataria L. მრავალწლოვანი, იშვიათად ერთლოვანი ბალახების გვარი
ტუჩოსანთა (Lamiaceae) ოჯახისა. აერთიანებს 250-მდე სახეობას.
გავრცელებულია ევრაზიის არქტიკის გარე ოლქებში, აგრეთვე
აფრიკაში. კავკასიასა და შუა აზიაში - 80-ზე მეტი სახეობა
იზრდება, საქართველოში — 12, მათგან 2 საქართველოს
ენდემია, 4 — კავკასიისა. იზრდება მშრალ და ქვიან
ფერდობებზე. კატაპიტნა (Nepeta cataria) თაფლოვანი და
ეთერზეთოვანი მცენარეა, იყენებენ პარფიუმერიაში;
დიდყვავილა კატაპიტნა (Nepeta grandiflora) დეკორატიულია.
კატაპიტნის ნაყენი გამოიყენება სისხლნაკლებობის აღსადგენად,
კუჭის კატარისას, ქრონიკული ხველისათვის, სუნთქვის
გაძნელებისას, ღვიძლის სამკურნალოდ, ქალური დაავადებების
დროს, ისტერიების, თავის ტკივილისა და სპაზმების
შემთხვევაში. იყენებენ კანის სხვადასხვა დაავადების
სამკურნალოდ.
20. კაქტუსი Cactus ტროპიკული მცენარე, რომელსაც აქვს სქელი, ხორცოვანი
უფოთლებო, ეკლებიანი ღერო.

21. კედლისპირა Parietária diffúsa მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარე ჭინჭრისებრთა (Ulmaceae)

Mert. et Koch ოჯახიდან. სიმაღლე 30-50 სმ. ღეროები მრავალრიცხოვანი,
ფოთლები თანამიმდევრული, ლანცეტური ან წაგრძელებულნი,
მთლიანი გვერდებით, დაშვებულნი. ყვავილები ოთხკბილა,
წვრილი, მწვანე; ნაყოფი მწვანე მარცვალი. ყვავილობს მაისიდან
აგვისტომდე. იზრდება კლდეებზე. ხარობს კავკასიაში, ყირიმში,
ბალკანეთში, მცირე აზიაში. ამ რეგიონებში გვხვდება
სამკურნალო სახეობა – P. officinalis L. სამკურნალოდ გამოიყე-
ნება ბალახი, ძირები. შეიცავს ორგაბულ მჟავეებს, სიტოსტერინს,
ალკალოიდ კონინს, ფლავონოიდ-3-ს, გლუკომარამნოზიდს,
მთრიმლავ ნივთიერებებს, ანტოციანებს, ცხიმოვან მჟავებს.
 ფოთლებში არის ვიტამინები, კვერცეტინი, ლეიკოანტიციანები.
მცენარეს აქვს ანთების საწინააღმდეგო, სისხლაღმდგენი,
შარდმდენი, ანტიბაქტერიული თვისებები. ხალხურ მედიცინაში
ნახარში გამოიყენება ბრონქიალური ასთმის, კუჭის
დაავადებების, ცისტიტის, ნეფრიტის, პიელითის, გარეგანად-
დამწვრობის საწნააღმდეგოდ. ნაყენითა და ექსტრატით
მკურნალობენ ტუბერკულოზს, დიზინტერიას, შარდის ბუშტს.
22. კედლისპირა Parietaria judaica მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე ჭინჭრისებრთა
იუდეური L. (Ulmaceae) ოჯახიდან, სიმაღლით 50 სმ. აქვს მრავალრიცხოვანი,
შიშველი და დახრილი ტოტი. ფოთოლი ლანცეტური ან
კვერცხისებური. მარცვალი ზეთისხილისებური. ყვავილობს
აგვისტოში. გავრცელებულია კავკასიაში და შუა აზიაში.
იზრდება კლდეებთან და წყაროებთან. ფოთლები გამოიყენება
სამკურნალოდ. განსაკუთრებით ცნობილია ისეთი ჯიშები,
როგორიცაა Parietaria chersonensis, Parietaria erecta, Parietaria
micrantha და Parietaria officinalis.
23. კევის ხე, Pistacia L. ქრთ., კხ. საკმლის თუთუბოსებრთა (Anacardiaceae) ოჯახის პატარა ხე ტყავისებუ-
საღსალაჯი ხე, მარიამსაკმელა. რი ფოთლებით. გავრცელებულია ხმელთაშუა ზღვის სანაპირო-
ებზე. გამოიყენება მისი ნაყოფი, ფოთლები. მერქანი. განსაკუთ-
რებით ფასობს ტუნისური კევის ხე. ჩვენში გავრცელებულია
სოხუმთან ახლოს. მისგან იღებენ სამკურნალო კოპტონს.

24. კელაპტარა Orobanche L. თშ. სახარობელა; Orobanchaceae-ის ოჯახის პარაზიტი მცენარე, ითვლის 50-მდე
ჯვხ. დუმანა; მგრ, ძნელადგასარჩევ სახეობას. გავრცელებულია ევროპაში, აზიასა
ჩონჩხოია; ლჩხ. და აფრიკაში. რადგანაც მისი ქსოვილი შეიცავს ქლოროფილს,
ხბოტუჩა. მცენარეს აქვს თეთრ-რუხი, მოყვითალო, მოვარდისფრო ან
მოლურჯო შეფერილობა. ყვავილები არაერთგვარია. ყვავილედი
ფუნჯისებური ან თავთავისებრი. ნაყოფი ერთბუდიანი, მრავალ-
თესლიანი ყუთი. თესლები ძალიან წვრილი და განუვითარე-
ბელი. კელაპტარები ცხოვრობენ სხვადასხვა მცენარის, ძირითა-
დად, პარკოსნების ფესვებზე და ხშირად ზიანს აყენებენ მასპინ-
ძლებს. გამოიყენება მედიცინაში. მისი წყალში ნაყენი იხმარება
კუჭის წყლულისა და გაზების დაგროვების საწინააღმდეგოდ.
დანაწევრებულ მცენარეს იდებენ ჭრილობებზე.
25. კენკეშა Kampanula გდმყრ. კანკეშა; კენკეშა სხვადასხვა ჯიშითაა წარმოდგენილი. მისი სამშობლოა
lactiflora M.B. ხვს. კირზა; მთ. ალპები. მინიატურული მცენარე 15 სმ სიმაღლით და
მუკუდო; ლჩხ. მოზრდილი თეთრი ან ცისფერი ყვავილებით. ფოთლები -
ძოწია; რჭ. მუყუ- ნახევრად ოვალური. ქვედა ტოტები ქმნიან ბალიშს. ყვავის
დო; აჭ. დონდლო; ივნისში. სამკურნალოდ გამოიყენება ბალახი, რომელიც
მგრ. ჭურია; სვნ. მზადდება ყვავილობისას. აშრობენ და ანიავებენ. ნაყენს აქვს
ტკიც, კიც. სისხლაღმდგენი ფუნქცია.
26. კესანე, ცისანა Myosotis L. ქრთ. კონკიძველა; ერთ-, ორ ან მრავალწლოვან ბალახოვან მცენარეთა გვარი
ზმ. იმ. ციცინო; ქვ. ლაშქარასებრთა (Boraginaceae) ოჯახისა. აქვს პატარა ცისფერი
იმ. ციცუნია, ჭორი; (იშვიათად თეთრი) ყვავილები. გვარში 50-მდე (სხვა მონაცე-
რჭ. თიკნიყურა; მებით 80-მდე) სახეობაა. გავრცელებულია ევრაზიის ზომიერ
გურ. ხასიათა; ჩ. სარტყელში, აგრეთვე ტროპიკული აფრიკის მთებში, ავსტრა-
ბუსმიხაკა, ლიაში, ახალ ზელანდიაში, მცირე ნაწილი — ამერიკაში. საქარ-
თაგვისყურა. თველოში გვხვდება 15 სახეობა. იზრდება ჭაობებში, ტენიან და
დაჩრდილულ ადგილებში, ტყის პირებზე, ბუჩქნარებში, მდე-
ლოებზე. ზოგი სახეობა სარეველაა, ბევრი — დეკორატიული.
საქართველოს სუბალპურ და ალპურ მდელოებზე ფართოდ
არის გავრცელებული ალპური კესანე (Myosotis alpestris).
ხალხურ მედიცინაში გამოიყენება სისხლდენის შესაჩერებლად
და ანთებითი პროცესების საწინააღმდეგოდ.
27. კეწერა Empetrum მხვ. საწურავაჲ, მცენარეთა გვარი კეწერასებრთა (Empetraceae) ოჯახისა. მარად-
hermaphoroditum ფშლარტა; თუშ. მწვანე (ფოთოლს ინარჩუნებს 3-5 წელს) ქონდარა, გართხმული
(Large) Hager კეწარა; ხვს. მწყუ- ბუჩქებია. შეიცავს 16-მდე სახეობას, რომელიც გავრცელებულია
რიელა, სარცხა, ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში, სამხრეთ ანდებში, ატლანტის
სასარცხე; მგრ. ოკეანის სამხრეთ ნაწილში მდებარე კუნძულებსა და
ბჟაწური. ანტარქტიკაში. იზრდება ბარისა და მთის ტუნდრაში, ტყე-
ტუნდრაში, სფაგნუმიან ჭაობებში, წიწვოვან ტყეებში, ალპურ
სარტყელში და სხვა. სინათლის მოყვარული და მიკოტროფული
მცენარეებია. უფრო მეტად ცნობილია შავი კეწერა (Empetrum
nigrum). საქართველოში და მთელ კავკასიაში იზრდება კავკა-
სიური კეწერა (Empetrum caucasicum). აქვს წვრილი დაკლაკნილი
ტოტები და წვეროსკენ შევიწროვებული ჯირკვლოვან-ბუსუ-
სიანი მოყვითალო-მწვანე ფოთლები. იზრდება მეტწილად
ალპურ ხალებზე, სუბნივალური სარტყლის ღორღიან ადგი-
 ლებში, კლდეებზე და სხვა. კეწერას ნაყოფი შეიცავს C ვიტამინს,
მთრიმლავ ნივთიერებას და ანდრომედოქსინს. მისი ნაყენი
გამოიყენება გადაღლილობისას, თავის ტკივილისას, ნერვული
სისტემის დასამშვიდებლად. იყენებენ დამბლების სამკურნა-
ლოდაც.
28. კვიდო Ligustrum vulgare ქრთ. კანკრა,  
L. კენკრა; კხ., ქრთ.
თხიფსელა; თშ.
თხაფსელა; იმ.
კუდო; რჭ., ლჩხ.
კვიდოლა; ინგ.
ჭამჭამა; მგრ.
კვინდო; სბ.
მკვიდო.
29. კვლიავი Carum carvi L. ქრთ., ზმ. რჭ. ორი და მრავალწლოვან მცენარეთა გვარი ქოლგოსანთა
ზირა; მხვ., მთ. (Apiaceae) ოჯახისა. აერთიანებს 30-მდე სახეობას. უფრო
მკვლიავი; ფშ., ხვს. გავრცელებულია სახეობა Carum carvi — ორწლოვანი ეთერზე-
კვლია; სბ. ზირაკი; თოვანი მცენარე. იყენებენ საკონსერვო, საკონდიტრო და ფარმა-
სვნ. გიცრულ. კოლოგიურ წარმოებაში. კვლიავის ნაყოფები შეიცავენ ეთერზე-
თებს, რომლის ძირითადი კომპონენტებია კარვონი და ლიმო-
ნენი; შეიცავს ასევე ცხიმოვან ზეთს, რომელიც შეიცავს პეტრო-
სელინის მჟავას; აღმოჩენილია ცხიმოვანი ნივთიერებები.
კვლიავის ბალახი და ყვავილები შეიცავენ ფლავონოიდებს,
აგრეთვე აცეტილენულ ნაერთებს - პოლიინებს.
კვლიავის ნაყოფი გამოიყენება ნაწლავთა ატონიის, მეტეო-
რიზმის დროს, აგრეთვე საჭმლის მომნელებელი ჯირკვლების
სეკრეტორული აქტივობის, ნაწლავების ტონუსისა და პერი-
სტალტიკის გასაძლიერებლად. ნაყოფების ეთეროვანი ზეთი
გამოიყენება სამკურნალო პრეპარატების არომატიზაციისათვის.
კვლიავის ნაყოფებს გააჩნიათ სპაზმოლიზური აქტივობაც.
ემპირიული მონაცემებით კვლიავის ნაყოფები აძლიერებენ
დიურეზს და რძის სეკრეციას, ურეთრაზე მოქმედებს
სპაზმოლიზურად და საშვილოსნოს შეკუმშვას თრგუნავს, ხელს
 უწყობს ნახველის გამოყოფას. გააჩნია ნაღვლმდენი და
დამამშვიდებელი მოქმედება.
30. კვრინჩხი Prunus spinosa L. ქზყ. მურაკი; მსხ. ეკლიანი ბუჩქი ან პატარა ხე ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახის
ღოღნაშო, ჟღმარტ- ქლიავის გვარისა. მისი სიმაღლე 5 მ აღწევს. დაკბილული და
ლი; ზმ.რჭ. ღორ- წამახული ფოთლები აქვს. ლეგა ნაფიფქით დაფარული მუქი
ტყემალა; ინგ. ლურჯი ნაყოფი მწკლარტე და მომჟავო-მოტკბო. ყვავის აპრილ-
ზაღლი ტყიმალ, მაისში, ფოთლის გამოტანამდე. ნაყოფი მწიფდება აგვისტო-
მურაკ; საბა სექტემბერში. ველურად იზრდება დასავლეთ ევროპაში, მცირე
კვრინჩხი, კვიჩხი. აზიასა და ირანში. საქართველოში მხოლოდ აღმოსავლეთ
ნაწილში იზრდება. კვრინჩხი სინათლის მოყვარულია, სიცხესაც
უძლებს და სიცივესაც. კვრინჩხის ფესვს უხვი ნაბარტყი აქვს.
თაფლოვანია. ნაყოფს ახმობენ კერკად შეჭამანდისთვის.
მისგანვე ამზადებენ ღვინოს, მურაბას, მარმელადს, ძმარს, ხდიან
არაყს. იყენებენ ცოცხალ ღობედ, დეკორატიულ ბაღთმშენებლო-
ბაში. ნაყოფი შეიცავს შაქარს, უჯრედისს, პექტინს, ვიტამინებს,
მთრიმლავ, აზოტურ, არომატულ ნივთიერებებს, კაროტინს,
ციანიდურ ნაერთებს, ფლავონურ გლიკოზიდს. ნაყოფს აქვს
შემკვრელი, ანტისეპტიკური, შარდმდენი, მადის აღმდგენი
თვისებები. ყვავილები გამოიყენება შარდმდენად, დამარბილე-
ბელ, ოფლმდენ, ღებინების საწინააღმდეგო, ნივთიერებათა
ცვლის მომწესრიგებელ, დამამშვიდებელ საშუალებად. ძირების
ნაყენი სიცხისდასმწევია. მედიცინაში გამოიყენება არასპეციფი-
კური წყლულების, დიზენტერიის, მოწამლულობის, კანდიდო-
ზების სამკურნალოდ.
31. კიდობანა, Ewonymus ქრთ. ნაზუქა; სმხ. ჭანჭყატასებრთა (Cefastraceae) ოჯახის წითელ ან ძოწისფერ
ჩვეულებრივი europaea L. ჭყეტელა; ინგ., ნაყოფიანი ბუჩქია. აქვს მოგრძო-ლანცეტური ფოთლები.
ჭანჭყატა ლჩხ. თხიფსელა; ყვავილები წვრილი, მომწვანო-მოთეთრო; ნაყოფი კოლოფია.
სვნ. სეფსკერ. თესლი ნარინჯისფერი მარცვალი; იზრდება 1,5-3 მ. ყვავილობს
მაის-ივნისში. კარგად იტანს ტენს, ქალაქის პირობებს.
ცნობილია, რომ შეიცავს გუდაპერჩს, ეთერულ ზეთს და
გლუკოზიდ ევონიმინს. შხამიანია. ნაყოფის ნაყენი გამოიყენება
მალარიის, შეკრულობის და სქესობრივი უძლურობის
შემთხვევაში. ფოთლების ნაყენი და ფხვნილი იმარება ჭიების
დასადენად, ქეცის, მუნის სამკურნალოდ.
32. კიტრანა Ecballiuim ერთწლიანი მცენარეა გოგრისებრთა (Cucurbitaceae) ოჯახისა.
elaterium ღერო მხოხავია ან ამყოლო, 150 სმ სიმაღლისა. ფოთლები
კვერცხის ან გულისებრია. ყვავილი ყვითელია. ყვავის ივლის–
აგვისტოში. ნედლეული შეიცავს კუბრიცატინებს, კაროტონიო-
დებს, სტეროიდებს, ალკალოიდებს, ორგანულ მჟავებს, ალან-
ტოიდს, ვიტამინ С-ს, ცხიმოვან მჟავებს. მისგან მიღებული პრე-
პარატები ხასიათდება დამარბილებელი, მალარიის საწინააღმ-
დეგო, ანტიჰელმინური, ანტიბაქტერიული, სიმსივნის საწინააღ-
მდეგო თვისებებით. იყნებენ ნახარშებს, ნაყენებს, ფხვნილებს.
33. კიტრი Cucumis sativus L. იმ. კინტრი; ჭნ. შუ- ერთწლოვანი ბალახოვანი მცენარე გოგრისებრთა
კა; მგრ. კàნტàრი; (Cucurbitaceae) ოჯახისა. მისი სამშობლოა ინდოეთი. ფესვთა
სვნ. კàნტàრ, სისტემა შედგება მთავარი ღერძისა (1 მ-მდე სიგრძის) და
კინტრ, კინტერი. გვერდითი ფესვებისაგან. ესენი ძირითადად ნიადაგის სახნავ
(10-30 სმ) ფენაში ვრცელდება. ღერო მხოხავი ან ხვიარაა. სიგრძე
1,5—2 მ აღწევს. გვხვდება ნახევარბუჩქისებრი ფორმებიც.
ფოთოლი დიდყუნწიანია, ოდნავ ფრთისებრი, ხუთლუთხიანი.
ცალსქესიანი, ერთსახლიანი მცენარეა. გვხვდება ორსახლიანიც.
ნაყოფი 5-100 სმ-მდე სიდიდისაა. ცილინდრული ფორმა აქვს.
კიტრი სითბოს, სინათლისა და ტენის მოყვარული მცენარეა.
ნაყოფი შეიცავს წყალს, ნახშირწყლებს, ცილებს, ორგანულ
მჟავეებს, ვიტამინებს, უჯრედისს, მიკროელემენტებს. კიტრს
გააჩნია ანთების საწინააღმდეგო, ნაღვლმდენი, შარდმდენი,
მსუბუქი სასაქმებელი, გაუტკივარების თვისებები. აძლიერებს
მადას, აადვილებს ცხიმებისა და ცილების შეწოვას. აქვს
ნაღვლმდენი, შარდმდენი და სასაქმებელი ქმედება. ამიტომაც
იყენებენ ქრონიკული შეკრულობის დროს. უხდება წყალმანკს.
არის დამამშვიდებელი და ტკივილგამაყუჩებელი საშუალება.
34. კიტრისუნა Borrago officinalis ლაშქარასებრთა (Borraginaceae) ოჯახის ერთწლოვანი ბალახო-
L. ვანი მცენარე, ეძახიან კიტრის ბალახსაც. სახელი დაერქვა სუნის
გამო. არის არომატული და სამკურნალო. მისი ნედლი
ფოთლები შეიცავს ვიტამინების მნიშვნელოვან რაოდენობას,
ასკორბინის, ვაშლის, ლიმონის მჟავებს, კალიუმს, საპონინებს,
ტანინებს, კაროტინს, მინერალურ მარილებს, რუტინს. მცენარე
ძალიან სწრაფად იზრდება, ადვილად მრავლდება. შეიძლება
 მოედოს მთელ ფართობს. სიმაღლეში 20-60 სმ-ს აღწევს. ღერო
დატოტვილია, მსხვილი; ფოთლები ხორციანია, მთლიანი,
მორიგეობითი. ყვავილობს მაისიდან აგვისტომდე. მკუნალობენ
ნიკრისის ქარს, თირკმლების ანთებას, ნევროზს, კუნთებს,
შარდკენჭოვან და კანის დაავადებებს.
35. კიჭკიჭა Crepis L. რთულყვავილიანთა (Asteraceae) ოჯახის მრავალწლოვანი
ბალახი. აქვს მსხვილი ძირხვენა და ბეწვიანი ღერო. ფოთლები
დაწინწკლული, მოგრძო, მსხვილკბილა. ყვავილის კალათები
მოზრდილია, ყვავილები ყვითელია, ფარისებურად შეკრული.
ყვავილობს ივლის-აგვისტოში. თაფლოვანია. ბალახის ნაყენს
იყენებენ კუჭნაწლავის დაავადებებისათვის. დანაწევრებულ
ბალახს იდებენ ჭრილობებს და მუწუკებზე.

36. კლდის დუმა Sedum caucasicum გურ., იმ. ყურა, მსუქანასებრთა (Crassulaceae) ოჯახის მრავალწლიანი ბალახი.
(Grossh.) A. Bor. კაციყურა; გურ., იზრდება ზღვის დონიდან 2500 მეტრზე. კავკასიის ენდემია. აქვს
ხვს. კლდისვაშლა; მწვანე ან ძოწისფერი ღეროები, ხორციანი, განიერი, მოხრილი
აჭ. კილტავაშლა; მუქი მწვანე ფოთლები; ყვავილედი ფარისებრ-ცოცხისებრია;
რჭ. კლდისტკეჩა; ყვავილედი მომწვანო-მოთეთრო. სამკურნალოდ იყენებენ
იმ., ლჩხ. პიტკეცა, ბალახს (Herba Sedi acris). შეიცავს ნახშირწყლებს, გლუკოზას,
ქვიტკეცა, ფრუქტოზას, სახაროზას, საპონინებს, ალკალოიდებს, მჟავებს,
ქვატკეცია; მგრ. ვიტამინებს, ეთერზეთებს. ნახარშები და ნაყენი გამოიყენება
პასკერია, ფასქალი. არითმიის, ტაქიკარდიის, სახსრების ტკივილის, ძვლის
ტკივილის, უშვილობის, რევმატიზმის, ჭრილობების, კანის
დაავადებების, ნუჟრების, ბუასილის სამკურნალოდ. ხალხურ
მედიცინაში მკურნალობენ მალარიას, ბოტკინს, ეპილეფსიას.
იყენებენ შარდმდენად და ჭრილობების დასამუშავებლად.
37. კლდის Ribes biebersteinii მხ. ხუნწი, ფშ., მოცხარის გვარი მცენარეთა ხუნწისებრთა (Crossulariaceae)
მოცხარი Berl. ex DC. ხვს., თშ. ალუდა; ოჯახისა. 1-3 მ სიმაღლის ბუჩქებია. სხვადასხვა ფერის (წითელი,
მთ. მაცხარი; ყვითელი, ნარინჯისფერი, მოშავო) კენკრა ნაყოფი აქვთ. 150-მდე
ქვ.ქრთ. არახილი. სახეობა გავრცელებულია ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ზომიერ
სარტყელში. საქართველოში ბუნებრივად იზრდება 3 სახეობა:
კლდის მოცხარი (Ribes biebersteinii), აღმოსავლური მოცხარი
(Ribes orientale) და მთის მოცხარი (Ribes alpinum), რომელთაგან
პირველი კავკასია-ანატოლიის სახეობაა, მეორე გავრცელებუ-
 ლია კავკასიაში, ანატოლიასა და ირანში, მესამე კი —
ჩრდილოეთ და შუა ევროპაში, კავკასიასა და ანატოლიაში.
ჩვენში გავრცელებულია სახეობები უეკლო ბუჩქებია.
კულტურაში ცნობილია მოცხრის მრავალი ჯიში, მ. შ.
აღსანიშნავია წითელი და შავი მოცხარი. შავი მოცხრის კენკრა
საუკეთესო სამკურნალო და საკვებია, იყენებენ ნედლად,
გამხმარს, გაყინულს; ამზადებენ მურაბას, წვენს, ღვინოს და
სხვა. წითელი მოცხრის ნაყოფს ხმარობენ ნედლად და
გადამუშავებულს. ორივე მრავლდება კალმით და გადაწვენით.
ოქროსფერ მოცხარს იყენებენ როგორც დეკორატიულ ბუჩქს,
აგრეთვე ტყისსაცავ ზოლში და საძირედ ხურტკმელისა და
მოცხრის შტამბიანი ფორმის მისაღებად. სამკურნალოდ
იყენებენ ფოთლებსა და ნაყოფს. ფოთლებს, რომლების შეიცავს
ეთერულ ზეთს, კაროტინს, ენზიმს, მთრიმლავ ნივთიერებებს
და ფიტოციდებს, აყენებენ წყალზე და იყენებენ შარდის ბუშტის
კენჭოვანი დაავადებისა და შარდის შეკავებისას. არის
რევმატიზმისა და ნიკრისის ქარის, სისხლნაკლულობის, შარდ-
მდენი, ანთების საწინააღმდეგო, ანტისპაზმური საშუალება.
განსაკუთრებით გავრცელებულია მისი გამოყენება საყმაწვი-
ლოსა და დიათეზის დროს ბავშვებისათვის.
38. კნაპა, კნაპი Crataegus მსხ. კნაპი, კიკნაპი; კუნელის სახეობაა ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახისა. იზრდება
orientalis Pall. ex სმხ. დათვის 3-7 მ სიმაღლისა. აქვს მოყავისფრო შიშველი ფესვები და
Bieb. ყამბრო; საბა დაშვებული ტოტები. ეკლიანია. ფოთლები მოგრძო და
კირკატი. უკუკვერცხისებურია; ყვავილები თეთრი; ნაყოფი მრგვალი,
მოწითალო-მონარინჯისფრო. გავრცელებულია კავკასიაში და
სამხრეთ ევროპაში. უძლებს გვალვას.
მისი პრეპარატები გამოიყენება გულის მუშაობის მოშლილობის,
არტერიული ჰიპერტონიის, ანგიონევროზის, არითმიის,
ათეროსკლეროზის, ტაქიკარდიის, ნევროზის სამკურნალოდ.
39. კოთხუჯი, Acorus calamus L. საბა ეგირი; მგრ. მრავალწლოვან ბალახოვან მცენარეთა გვარი ნიუკასებრთა
კოთხოჯი ჯარკვატანა; (Aspleniaceae) ოჯახისა. ცნობილია 2 სახეობა. Acorus calamus
წუწუნავა ადხარი გავრცელებულია აზიაში, ევროპასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში.
იზრდება რუსეთის ევროპულ ნაწილში, ციმბირში, შორეულ
აღმოსავლეთში და ყაზახეთში. კარგად ხარობს მდინარისა და
ტბის სანაპიროებზე, ზოგჯერ შალდამებს ქმნის. გვხვდება
დასავლეთ საქართველოს (სამეგრელო, გურია, აჭარა) ლაქაშია-
ნებსა და ლელიანებში. შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს.
ფესურიდან (კოთხუჯის ფესვი) ხდიან ეთეროვან ზეთს,
რომელსაც პარფიუმერიასა და საკონდიტრო წარმოებაში
იყენებენ. ფესურიდან მიღებული პრეპარატები იხმარება მადის
აღმძვრელ და საჭმლის მონელების გასაუმჯობესებლად. ისინი
ავლენენ სპაზმოლიტურ, სისხლძარღვგამაფართოებელ, ანტი-
მიკრობულ, ანესთეზიურ, შემკვრელ, დამამშვიდებელ, სისხლ-
აღმდგენელ, შარდმდენ თვისებებს.
40. კოკა, კოკაინის Erythroxylon coca ტროპიკული მცენარე ერითროქსილონისებრთა
ხე Lam. (Erithroxilonaceae) ოჯახისა. 1-3, ზოგჯერ 5 მ-მდე სიმაღლის
ბუჩქია. აქვს ფართოელიფსური ან უკუკვერცხისებრი ფოთოლი.
წვრილი, მოყვითალო-თეთრი ყვავილები. სამშობლოდ პერუ და
ბოლივია ითვლება. ველურად თითქმის აღარ გვხვდება.
კულტივირებულია სამხრეთ ამერიკის, აფრიკისა და აზიის
ტროპიკებში. ფოთლები შეიცავს კოკაინს და სხვა
ალკალოიდებს. ერთი ბუჩქიდან წლის მანძილზე 5 კგ-მდე
მშრალი ფოთლის მიღება შეიძლება. სამკურნალოდ გამოიყენება
კოკაინის ფოთლები. ძირითადად იხმარება ადგილობრივი
ანესთეზიისათვის. სხვა საშუალებებთან ერთად გამოიყენება
კონიუნქტივიტის, სურდოს სამკურნალოდ.
41. კოკომჟავა Rumex გურ., აჭ. მჟაველა მრავალწლოვანი ორსახლიანი ბალახოვანი მცენარე მატიტელა-
acetoselloides Bal. სებრთა (Polygonaceae) ოჯახისა. გავრცელებულია ჩრდილოეთ
ნახევარსფეროს ტყისა და ველის ზონაში. თითქმის მთელ
საქართველოში გვხვდება სუბალპურ სარტყლამდე, უმთავრე-
სად, ნატყევარ მდელოებზე, ტყის პირებსა და ბუჩქნარებში.
სარეველად იზრდება ნათესებსა და ბოსტნებში. არჩევს მჟავე
ნიადაგს. ფოთლები შეიცავს მჟაუნმჟავა კალიუმს. ერთი მცენარე
 1000-მდე თესლს იძლევა, რომელიც 40 წლამდე ინარჩუნებს
აღმოცენების უნარს. მცენარე შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს,
მჟაველას მჟავას, ფისებს, ეთერულ ზეთს, ვიტამინებს. მისი
ნაყენი გამოიყენება ფაღარათის, შარდის შეკავების, ”ძვლებში
მტვრევის” დროს. არის სისხლაღმდგენი საშუალება.
42. კოლოქვინთი, Citrullus მრავალწლოვანი მხოხავი ან ხვიარაბალახოვანი მცენარე
კოლოცინთი colocynthis გოგრისებრთა (Cucurbitaceae) ოჯახიდან. აქვს ფრთისებრ
Schrad. დანაწევრებული ფოთლები 5-7 სეგმენტით. ყვავილები
ერთსქესიანია, ყვითელი. ნაყოფი მრგვალი, ყვითელი, მშრალი
და მწარე. მისი ნაყოფი შეიცავს გლიკოზიდ კოლოკვინტს,
რომელსაც აქვს ძლერი დამარბილებელი მოქმედება.

43. კომბოსტო Brassica მცენარის გვარი ჯვაროსანთა (Brassicaceae) ოჯახისა. ერთ-, ორ-
ან მრავალწლოვანი მცენარეა. აქვს თითისტარისებრი ფესვი,
სწორი ან ნახევრად წამოწეული დატოტვილი ღერო,
მორიგეობით განლაგებული ფოთლები, შიშველი ან შებუსული
ღერო და ფოთოლი, მტევნებად ან ფარებად შეკრებილი
ყვავილები. ყვითელი გვირგვინის ფურცლები; ნაყოფი - პარკი,
სფეროსებრი თესლი, ფერად მუქი მურა, მომიხაკისფრო,
მოწითალო-მურა ან ყვითელი. კომბოსტოს გვარში 100-ზე მეტი
სახეობაა. სამშობლოდ ითვლება ჩინეთი და
ხმელთაშუაზღვისპირეთი. ველური ფორმები გავრცელებულია
ევრაზიაში. კულტურული სახეობებია ბოსტნისა და საკვები
კომბოსტო, მიწამხალა, რაფსი, თალგამი, შალგი, მდოგვი და
სხვა. ბოსტნისა და საკვები კომბოსტოს ჯგუფში შედის ბოსტნის
კომბოსტო, ჩინური კომბოსტო, პეკინური კომბოსტო.
კომბოსტოს ყველა სახეობა, ყვავილოვანი და პელინური
კომბოსტოს გარდა, ორწლოვანი მცენარეა. კომბოსტოს იყენებენ
ნედლად, ხარშავენ, თუშავენ, ამწნილებენ, ამარილებენ, ახმობენ,
ყინავენ და სხვა. კომბოსტო შეიცავს ნახშირწყლებს, ცილებს,
მინერალურ მარილებს, ვიტამინებს (C, B ჯგუფის და სხვა),
შაქრებს, ცილებს, უჯრედისს, ცელულოზას, პროტოვიტამინს.
აქვს დიეტური და სამკურნალო თვისებები. სამკურნალო
თვისებები აქვს კომბოსტოს ფოთლებს. კომბოსტო ავლენს
 ანტიმიკრობულ, ნაღველმდენ, მსუბუქსასაქმებელ და დამამშვი-
დებელ თვისებებს, აუმჯობესებს ნაწლავის მოტორულ
ფუნქციას, სასარგებლოა ნაწლავის ჩხირის სიცოცხლისუნარია-
ნობისათვის, ხელს უწყობს ორგანიზმიდან ქოლესტერინის
გამოყოფას, ხელს უწყობს კუჭისა და თორმეტგოჯა ნაწლავის
წყლულის შეხორცებას. კომბოსტოში შემავალი ფიტონციდები
მოქმედებენ სტაფილოკოკზე, ტუბერკულოზის ჩხირზე და სხვ.
44. კომში Cydonia oblonga დსვლ. ბია; ინგ. მრავალწლოვანი მცენარისგვარი ვარდისებრთა (Rosaceae)
Mill. ბაიაჲ; ჭნ. ჰაივა. ოჯახისა. არსებობს 1 სახეობა — ჩვეულებრივი კომში (Cydonia
oblonda). კომში ტანდაბალი ხე ან ბუჩქია, რომლის სიმაღლე 1,5-
5 მ აღწევს. ნაყოფი ყვითელია, მსხლისებრი ან ვაშლისებრი
ფორმა აქვს, შებუსული ან შეუბუსავია. რბილობი მოთეთროა,
მოტკბო-მომჟავო ან მჟავე, არომატული. შეიცავს შაქარს,
ორგანულ მჟავებს, პექტინს და სხვა. ამზადებენ მურაბას,
კომპოტს, ხილფაფასა და სხვა. კომში ველურად იზრდება
კავკასიაში, შუა აზიასა და ირანში. კულტივირებულია თითქმის
ყველგან. ამრავლებენ თესლით ან ვეგეტატიურად.
საქართველო კომშის ერთ-ერთი სამშობლოა, აქ ადგილობრივი
წარმოშობის 75 ჯიში არსებობს. ნაყოფი შეიცავს შაქარს,
ორგანულ მჟავეებს, პექტინს და სხვ. კომშის ნაყოფს იყენებენ
კუჭ-ნაწლავის, გულ-სისხლძარღვთა სისტემის დაავადებების
სამკურნალოდ. თესლებისაგან ამზადებენ ნაყენსა და ნახარშს,
რომლებიც ეხმარება წყლულების შეხორცებას. იყენებენ
კოლიტის, შაქრიანი დიაბეტის, ხველის, ანგინის და
ჰიპერტონიის სამკურნალოდ.
45. კონიო Conium ფშ., ხვს. მათუთა; მცენარეთა გვარი ქოლგოსანთა (Apiaceae) ოჯახისა. ორწლოვანი
maculatum L. ხვს. მათოთა; თშ., ბალახებია. ცნობილია 4 სახეობა, რომელიც ველურად იზრდება
ქიზიყ. მათუთი; ევროპაში, აზიასა და აფრიკაში. საქართველოში გვხვდება 1 —
მხვ., მთ., ფშ. დაწინწკლული კონიო (Conium maculatum). მაღალი (60-180 სმ)
მათოთი; სვნ. ბალახია, ღეროს ქვედა ნაწილი მოწითალო-მურა ლაქებით აქვს
მათოთ. დაფარული. იზრდება დასარეველიანებულ ადგილებში. ტყის
პირებზე, მდინარეთა ნაპირებზე და სხვაგან. შხამიანია (შეიცავ
ალკალოიდ კონიინს). მისი წვენისაგან მზადდება ესენცია,
რომელიც გამოიყენება ზურგის ტვინის, თვალის ანთების,
 საშვილოსნოს ანთების, სასქესო ორგანოების, ადენომის
სამკურნალოდ.
46. კორდისკბილა Euphrasia stricta მთ. სათეთრებელა; მცენარეთა გვარი შავწამალასებრთა (Scrophulariaceae) ოჯახისა.
D. Wolff ex I.F. ქზყ. ერთწლოვანი, ზოგჯერ მრავალწლოვანი, ნახევრად პარაზიტი
Lehm. თორმეტთითა. ბალახებია. 200-მდე, უმეტესად პოლიმორფული სახეობა
გავრცელებულია ძირითადად ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში,
აგრეთვე მალაის არქიპელაგის მთებში, ავსტრალიასა და
სამხრეთ ამერიკის ზომიერ სარტყელში. საქართველოში 19
სახეობა იზრდება, მათ შორის 7 საქართველოს და 5 კავკა-
სიის ენდემია. Euphrasia stricta, ისევე როგორც კორდისკბილას
მრავალი სხვა სახეობა, ძირითადად მარცვლოვნების ფესვების
პარაზიტია და ზოგჯერ მნიშვნელოვნად ამცირებს მდელოს
მოსავლიანობას. საქართველოში ყველგან გვხვდება, უმეტესად
ალპურ სარტყელში. შეიცავს გლიკოზიდ რინატინს, მთრიმლავ
ნივთიერებებს, სიმწარეებს, ეთერულ ზეთს. სამკურნალოდ
იყენებენ ბალახს, რომელსაც აგროვებენ ყვავილობისას. აქვს
ანტიანთებითი, გამაყუჩებელი თვისებები. ძირითადად
გამოიყენება ოფთალმოლოგიაში.
47. კორობელა Hypericum მრავალწლიანი კრაზანისებრთა (Hypericaceae) ოჯახისა.
androsaemum L. ბალახოვანი მცენარე 1,5 მ სიმაღლისა. აქვს მომრგვალებული,
სწორი ღერო. ფოთლები მოგრძო და ოვალური, დაწინწკლული.
ყვავილები მოოქროსფრო-მომწვანო. ყვავილობს ივნის-
აგვისტოში. სამკურნალოდ გამოიყენება ყვავილობის დროს
გადაჭრილი მისი ზედა ნაწილი, რომელიც შეიცავს აკორბინის
მჟავას, ეთერულ ზეთს, კაროტინს, ფლავონოიდებს, მთრიმლავ
და ფისისებრ ნივთიერებებს. იგი გამოიყენება კუჭ-ნაწლავის
დაავადებების, ნაღვლის ბუშტის და თირკმლის კენჭოვანი
დაავადებების, დამწვრობების, ჭრილობების, სტომატიტის,
ტუბერკულოზის, პოლიართრიტის და საშვილოსნოს ყელის
სამკურნალოდ. მისი ნაყენი აფართოებს სისხლძარღვებს და
აუმჯობესებს სისხლის მიმოქცევას. იყენებენ შარდმდენად,
ანთებისსაწინააღმდეგო, შემახორცებელ საშუალებად.
48. კოტრანა Crambe maritima ერთწლოვან ან მრავალწლოვან ბალახოვან მცენარეთა გვარი
ჯვაროსანთა (Brassicaceae) ოჯახისა. ცნობილია 20-25 სახეობა.
გავრცელებულია ევრაზიასა და აფრიკაში. ბალტიისპირეთში,
კავკასიასა და შუა აზიაში 18-20 სახეობაა, კერძოდ,
საქართველოში — 3. კოტრანა იზრდება ველებსა და ნახევრად
უდაბნოებში, მშრალი მთის კალთებსა და ჩამონაზვავებზე,
კლდეებსა და ზღვისპირა ქვიშაზე. ზღვისპირული კოტრანა ანუ
ზღვის კომბოსტო (Crambe maritima) საკმაოდ გავრცელებული
სახეობაა. მისი ფოთლის ყუნწებს მხალად ხმარობენ, ზოგჯერ
მოჰყავთ კიდეც როგოც ბოსტნეული. აქვს მსხილი ფესვი, სწორი
ღერო, ხორციანი, წაგრძელებული ფოთლები. ყვავილობს
აპრილ-მაისში. მცენარე შეიცავს ვიტამინებს, კაროტინს, შაქრებს,
სახამებელს, ცხიმოვან ზეთს. მისი ნაყენი აღადგენს ნაწლავების
მუშაობას.
49. კოფრჩხილა Falcaria vulgaris ფშ. კონჩხელა; ჯვხ. მრავალ, ორ- ან ერთწლოვან ბალახოვან მცენარეთა გვარი
Bernh. ბატიფეხა, კაპარ- ქოლგოსანთა (Apiaceae) ოჯახისა. 4-5 სახეობა გავრცელებულია
ჩხელა; სმხ. კოფრ- ევრაზიის ზომიერ სარტყელში და ჩრდილოეთ აფრიკაში.
ჩხილო; მსხ., ქზყ. საქართველოში მხოლოდ 1 სახეობაა — ჩვეულებრივი
ყვავიფრჩხილა. კოფრჩხილა (Falcaria vulgaria). 20-60 სმსიმაღლის ორწლოვანი
ბალახია. გვხვდება მშრალ მდელოზე, ქვიან ფერდობზე, ტყის
პირზე, ველზე, გზის პირზე. ნათესების (ძირითადად
საგაზაფხულო კულტურების) სარეველაა. იზრდება ყოფილ სსრკ
მთელ ევროპულ ნაწილში, კავკასიასა (შუა სარტყლამდე) და შუა
აზიაში. ნორჩ ფოთლებს ხარშავენ და საკაზმად ან მხალად
იყენებენ, ამწნილებენ. სამკურნალოდ გამოიყენება ბალახი. იგი
შეცავს ალკალოიდებს, დიდი რაოდენობით კაროტინს,
პროტეინებს, ვიტამინ С-ს, ეთერულ ზეთს. მის ნაყენს იღებენ
კუჭის ტკივილისას, სიმჟავის ნაკლებობის დროს, იყენებენ
შარდმდენად. დანაკუწებულ ფოთლებს იდებენ ჭრილობებზე.
იგი შხამიანი მცენარეა და მისი შინაგანად გამოყენება დიდ
სიფრთხილეს საჭიროებს.
50. კოწახური Berberis vulgaris ფშ. ეკალძმარა; 3 მეტრამდე სიმაღლის ბუჩქი კოწახურისებრთა (Berberidaceae)
L. ხვს. ესკალძმარა; ოჯახისა. ძლიერი ფესვით და გამერქნებული ფესურით.
მთ. კოწმახური; ღეროები დაფარულია მონავისფრო ქერქით. ყლორტები
რჭ. კვაწახური; ჭნ. ეკლიანია; ფოთლები ელიფსური, დაკბილული და მკვრივი.
კაწახური; მგრ. ნაყოფი მოწითალო კენკრაა. ნაყოფი ზოგჯერ დაფარულია
კორწოხული; სვნ. მკრთალი ცვილისებური ნაფიფქით. თესლები მოგრძოა, მუქი-
გვაწხირ, გოწხირ. ყავისფერი, ოდნავ გაბრტყელებული.
კოწახურის მიწისქვეშა ნაწილი წარმოადგენს ღეროს მსხვილ
ფუძეს, საიდანაც გამოდის წვრილი ჰორიზონტალური
ფესურები; მძლავრად განვითარებული მთავარი ფესვი და
გვერდითი ფესვები. კოწახურის გვერდითი ფესვები აღწევს 10-
30 სმ-ს. ფესურაზე მრავალრიცხოვანი კვირტებია, რომლებიც
მცენარის ვეგეტატიური გამრავლებისათვის ძალზედ
ხელსაყრელია.
კოწახური ყვავის აპრილ-მაისში. ნაყოფი მწიფდება ივლისის
ბოლოდან სექტემბრის ბოლომდე. შეიცავს ალკალოიდებს.
ფესვების ქერქიდან და ფოთლებიდან გამოყოფილია
ალკალოიდები ბერბერინი, ბერბერუბინი, კოლუმბამინი, ასევე
პალმატინი, იატრორიზინი; ბერბამინს, იზოტეტრანდრინს და
ოქსიაკანთინს აქვთ ბისბენზილ-იზოქინოლინური სტრუქტურა;
მაგნოფლორინს გააჩნია აპორფინული სტრუქტურა; განსხვავე-
ბული სტრუქტურა გააჩნია ბერვულცინსა და ვულრაცინს.
კოწახური შეიცავს ასევე ორგანულ მჟავებს: ვაშლის, ღვინის და
ლიმონმჟავას, ასევე C ვიტამინს და კაროტინოიდებს.
სამკურნალოდ გამოიყენება გულის დაავადებების დროს,
ასევე C -ავიტამინოზის დროს. უძველეს ქართულ ხელნაწერებში
არის მინიშნება კოწახურის სამედიცინო პრაქტიკაში
გამოყენების შესახებ.
კოწახურისაგან ფარმაცევტული მრეწველობა უშვებს სხვადასხვა
პრეპარატებს, რომლებიც ნაჩვენებია ჰეპატიტის, ჰეპატოქოლე-
ცისტიტის, ნაღვლკენჭოვანი დაავადებების დროს. ბერბერინის
შემცველი პრეპარატები უპირატესად გამოიყენება ნაღვლისა და
სანაღვლე გზების დისკინეზიის ჰიპერტონული ფორმის დროს.
 კოწახურის ნაყენს იყენებენ სამეანო-გინეკოლოგიურ
პრაქტიკაში ატონიური სისხლდენის შემთხვევაში, რომელსაც
ადგილი აქვს მშობიარობის შემდგომ პერიოდში და
საშვილოსნოს სუბინვოლუციისა და ანთებითი პროცესებით
გამოწვეული სისხლდენის დროს.
51. კოჭა, Zingiber officinale საბა კოჭი; ლ. კ. ჯანჯაფილი, იგივე კოჭა, ერთ-ერთი სუნელია, იგი წარმოადგენს
ჯანჯაფილი Rosc. ზანჯაბილი. მცენარე Zingiber officinale-ის გამხმარ ფესვს.
ჯანჯაფილის სამშობლოა სამხრეთ აზია. მას სწორი ღერო აქვს.
მუქი-იისფერი ფოთლები – მორიგეობითი, მარტივი, ლანცეტუ-
რია. ყვავილები – მოკლე ყუნწებზეა განთავსებული. ნაყოფი-
კოლოფია. ფესვი განტოტვილია. იგი თავისებური ბოლქვია.
მცენარე შეიცავს ეთერულ ზეთს, რომლის მთავარი კომპონენტია
ზინგიბერენი, აგრეთვე კამფენი, ცინეოლი, ბისაბოლენი,
ბორნეოლი, ციტრალი, ლინალოლი, ვიტამინები - C, B1, B2, A და
ამინომჟავა. ჯანჯაფილის ნაყენი, ჩაი და ფხვნილი გამოიყენება
ღვიძლის წყლულის დროს, მადის მოსამატებლად, გაციებისსას,
გრიპისას, ნევრასტენიის, ღებინების, მუცლის ტკივილისას,
არბილებს ორგანიზმს.
52. კრაზანა Hypericum ქრთ. ტრაზანა; ფშ. მრავალწლოვანი, იშვიათად ერთწლოვანი ბალახებისა და
perforatum L. ჩაის ყვავილი; ხვს. ბუჩქბალახების გვარია კრაზანასებრთა (Hyperaceae) ოჯახისა.
უჟმურის ბალახი, იზრდება ერთ მეტრამდე. ფოთლები წაგრძელებული და
ჩაის ყვავილი; მხვ. კვერცხისებურია. ყვავილები – ოქროსფერი, ყვითელი.
კაკლის ჩაი; ფშ. შემოდგომაზე მთელი მცენარე წითელია. 300-ზე მეტი სახეობა
ჩაის ყვავილი; მთ. გავრცელებულია ზომიერ და სუბტროპიკულ ოლქებში,
უჟმურაჲ; მსხ., ძირითადად ხმელთაშუაზღვისპირეთში და აგრეთვე ტროპიკე-
ჯვხ. ნეგო; ლეჩხ., ბის მთებში. საქართველოში 19 სახეობაა. ჩვეულებრივი კრაზა-
იმ. თავცეცხლა; ქვ. ნა (Hypericum perforatum) ფართოდ გავრცელებული მცენარეა.
იმ. კერეჟანა; გურ., გვხვდება ბარიდან ალპურ სარტყლამდე. მის მიწისზედა ნაწი-
იმ. ცოცხობე; ჭნ., ლებს ახმობენ და ნაყენს ამზადებენ (შეიცავს მთრიმლავ ნივ-
მგრ. მჟუაში თიერებებს და ეთერზეთებს), რომელსაც იყენებენ მედიცინაში.
ოსური. კრაზანას ბალახს გააჩნია შემკვრელი და ანტისეპტიკური
თვისება. ამის გამო, მას იყენებენ პირის ღრუს ანთებითი
დაავადებების დროს, აგრეთვე კოლიტის დროს.
 ხალხურ მედიცინაში კრაზანას ბალახი გამოიყენება
რევმატიზმის, იშიაზის, პოდაგრის, ტუბერკულოზის, ღვიძლის
დაავადების, კოლიტის, კუჭაშლილობის, ნაღვლის ბუშტისა და
სხვადასხვა ანთების დროს. კრაზანისაგან ამზადებენ წყლიან
გამონაწვლილს და სპირტოვან ნაყენს, აგრეთვე პრეპერატ
ნოვოიმანინს, რომელიც გარეგანად იხმარება ჩირქოვანი
ჭრილობების, დამწვრობის, აბსცესის, ჰაიმორიტის დროს.
კრაზანას წყლიანი და სპირტიანი გამონაწვლილები გამოიყენება
სამკურნალო კოსმეტიკაში.
53. კულმუხო Inula helenium L. ფშ. ლუხუმა; კხ., მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე რთულყვავილოვანთა
ხვს., ლჩხ. (Asteraceae) ოჯახისა. იგი დიდი ზომის მრავალწლიანი
კურმუხო; აჭ. ბალახოვანი მცენარეა. ფესურა ხორციანია, მოკლე,
ანდუზა; ინგ. რომლისაგანაც ვითარდება მრავალრიცხოვანი, საკმაოდ გრძელი
ანდუზ; მგრ. მსხვილი ფესვი. გარედან ისინი მონაცრისფრო-მორუხოა,
კუმუხო, კუმუხა. შიგნიდან კი – მოყვითალო-თეთრი, რუხი წერტილებით (რაც
ეთერზეთის არსებობაზე მიუთითებს). ღერო ერთია ან
რამდენიმე, სიმაღლით 1-1,5 მ და მეტი, ზევით მცირედ
დატოტვილი. ფოთლები მორიგეობითია, მოგრძო-ოვალური,
ყუნწიანი, ძალიან მსხვილი, წვეროსკენ ზემოთ თანდათან
მცირდება, ზემოთა ფოთლები მჯდომარეა, მუქი მწვანე. ზედა
მხრიდან უხეშბოჭკოვანი, ქვედა მხრიდან კი – მონაცრისფრო-
მწვანე რბილი ბუსუსებით. კალათები დიდია, ოქროსფერ-
მოყვითალო და ქმნიან მტევანს. კალათის საფარველი
ნახევრადბურთისებრია, კრამიტისებრი, მრავალფოთლიანი,
ფოთოლაკები გადმოღუნული, კვერცხისებრი, შებუსული.
კიდურა ყვავილები ენისებრია, შუა – მილისებრი, ქოჩრით.
ყვავილსაჯდომი – შიშველი. ყვავილობს ივლისიდან-
სექტემბრამდე. თითქმის მთელ საქართველოში გვხვდება, სადაც
იზრდება ნესტიან ადგილებში, მდინარის ნაპირებზე,
ბუჩქნარებში დაბლობიდან მოკიდებული მთის შუა
სარტყლამდე. კულმუხოს ფესურა და ფესვი შეიცავენ
ეთერზეთს, საპონინებს, ფისებს, ლორწოვან და მწარე
ნივთიერებებს. ეთერზეთის ძირითადი შემადგენელი ნაწილია
ალანტოლაქტონი იზოალანტოლაქტონის მინარევით.
 კულმუხოს პრეპარატებს იყენებენ როგორც ამოსახველებელ
საშუალებას სასუნთქი გზების ქრონიკული დაავადებების:
ტრაქეიტებისა და ბრონქიტების მკურნალობისას, როდესაც თან
ახლავს დიდი რაოდენობით ლორწოს მკურნალობა. ისინი კარგი
საშუალებაა გასტროენტერიტებისა და არაინფექციური
წარმოშობის ფაღარათის, პირის ღრუს ლორწოვანი გარსისა და
ღრძილების ანთების, თავის ტკივილის, კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის
დაავადების, ქალის სასქესო ორგანოების, ღვიძლის დაავადებისა
და ბუასილის დროს.
54. კუნელი Crataegus L. ქრთ. სკუნელი; ეკლიანი ხეებისა და ბუჩქების გვარი ვარდისებრთა (Rosaceae)
ქზყ. კვინელი; მთ., ოჯახისა. მოიცავს 200--მდე სახეობას (სხვა მონაცემებით 1000-ზე
თშ., იმ., რჭ., ლჩხ. მეტ სახეობას), რომელიც გავრცელებულია ჩრდილოეთ
კუნელა; იმ. ნახევარსფეროს ზომიერსა და ნაწილობრივ სუბტროპიკული
კუმელა; გურ. ჰავის ზონაში (ძირითადად ჩრდილოეთ ამერიკაში). ყოფილ
კურკანტელა; მსხ., სსრკ-ში 50-მდე ველური და 75-მდე ეგზოტური სახეობაა.
გურ., აჭ. ლიცვი; კავკასიაში ბუნებრივად გავრცელებული 20-მდე სახეობიდან
ინგ. კნოლ; მგრ. საქართველოში იზრდება 9. მათგან კავკასიური კუნელი
ქუნცი, ხინჭკი, (Crataegus caucasica) და კოლხური კუნელი (Crataegus colchica)
ეშმაკიშ მართახი; ენდემებია, პირველი სამხრეთ-აღმოსავლეთ კავკასიისა, მეორე -
სვნ. ცაანცი, ცანცი. კოლხეთის. მოშენებულია ზოგიერთი ველური კუნელიც.
ინტროდუცირებულია 30-მდე სახეობა. ველური სახეობიდან
ჩვენში ყველაზე უფრო გავრცელებულია შავი ანუ
ხუთბუშტუკოვანი კუნელი (Crataegus pentagina) და
ირიბჯამფოთოლაკიანი კუნელი (Crataegus curvisepala).
კუნელი საქართველოში ყველგან იზრდება, ბარიდან
მოკიდებული მთის შუა სარტყლამდე, მშრალ და ღია
ფერდობებზე, გამეჩხერებულ ტყეებსა (ქვეტყედ) და ნაკაფებზე,
ზოგჯერ სუბალპურ სარტყელშიც აღწევს. გვხვდება უფრო
ბუჩქნარების — კუნელიანების სახით, რომელიც მეტწილად
ტყის მოჭრის შედეგად ჩნდება და ნიადაგდაცვითი
მნიშვნელობა აქვს. ნიადაგისადმი კუნელი საკმაოდ
განურჩეველია, თუმცა უფრო ხარობს ღრმა, საშუალოდ ტენიან
და დაწრეტილ ნიადაგზე. ყვავილობს აპრილ-ივლისში. ნაყოფი
მწიფდება სექტემბერ-ოქტომბერში. საკმაოდ ყინვაგამძლე და
 სინათლის მოყვარულია. მრავლდება თესლით და ძირკვის
ამონაყრით, ზოგჯერ ფესვის ნაბარტყითაც. ცოცხლობს 200-300
წელს. დეკორატიულია. გამოსადეგია ცოცხალ ღობედ. მშრალი
ფერდობების გასამწვანებლად, ვაშლის, მსხლის, კომშის,
ზღრმატლის ქონდარა საძირედ. აქვს მკვრივი და მაგარი ღია
ვარდისფერი ან მურა-მოწითალო მერქანი, რომელსაც იყენებენ
წვრილმანი ნივთების დასამზადებლად, ნუჟრებს —
სადურგლოდ. ზოგი სახეობის (ყამბრო — Crataegus pontica, კნაპა
— Crataegus orientalis და სხვა) ნაყოფი იჭმევა. ზოგან გამხმარ
ნაყოფს ფქვავენ და პურის ფქვილში ურევენ. ნორჩი
ფოთლებისაგან აყენებენ ჩაისმაგვარ სასმელს. კუნელი
თაფლოვანია. სამკურნალოდ იყენებენ კუნელის ყვავილსა და
ნაყოფს. კუნელის ნაყოფს ამზადებენ სრული მომწიფების დროს,
ხშირად სექტემბერ-ოქტომბერში. კრეფენ მთელ ფარს. შემდეგ
აცილებენ, როგორც ნაყოფის ყუნწს, ასევე დაუმწიფებელ და
გაფუჭებულ ნაყოფს. აშრობენ მზეზე, თბილ შენობებში,
ღუმელებში ან საშრობებში თხელ ფენად.
ყვავილს აგროვებენ ყვავილობის დაწყების დროს, როდესაც
ყვავილების ნაწილი ჯერ კიდევ არ არის გაშლილი. კუნელი
გამოიყენება გულის კუნთის ფუნქციონალური მოშლილობის
დროს, ჰიპერტონიული დაავადების, პაროქსიზმული
ტაქიკარდიის, საერთო ათეროსკლეროზისა და კლიმაქტერული
ნევროზის დროს.
55. კურდღლის Anthyllis L. მცენარეთა გვარი პარკოსანთა (Fabaceae) ოჯახისა. ბალახები,
ბალახი ბუჩქბალახები და ბუჩქებია. აერთიანებს 50-მდე სახეობას,
რომლებიც უმეტესად გავრცელებულია სამხრეთ ევროპაში,
ჩრდილოეთ აფრიკასა და დასავლეთ აზიაში. საქართველოში
იზრდება 3 სახეობა. მათგან Anthyllis polyphylla გვხვდება
მხოლოდ აფხაზეთში მთის შუა სარტყლამდე მდელოებსა და
ბუჩქნარებში. დანარჩენი 2 სახეობა (Anthyllis vatiegata და
Anthyllis lachnophora) მთელ საქართველოშია გავრცელებული
სუბალპურ და ალპურ მდელოებსა და ჩამონაზვავებზე, აგრეთვე
მთის შუა და ზედა სარტყელში. კურდღლის ბალახის ყველა
სახეობა კარგი საკვები მცენარეა. განსაკუთრებული
 მნიშვნელობა აქვს მაღალმთის საძოვრებისა და სათისებისათვის.
ბევრი სახეობა შეიცავს მთრიმლავ და საღებავ ნივთიერებებს.
ხალხურ მედიცინაში გამოიყენება პატარა ბავშვების
სამკურნალოდ კუჭ-ნაწლავების სისტემის მოშლილობისას. მის
ნაყენს იყენებენ ე. წ. ზაფხულის კუჭაშლილობისას. ხშირად
გამოიყენება ნიკრისის ქარისა და რევმატიზმის სამკურნალოდ.
ნახარში ცნობილია ჭრილობების მოსავლელად და ფეხების
ოფლიანობის სამკურნალოდ.
56. კურდღლის- Lotus ქზყ. ბიზიონი; მცენარეთა გვარი პარკოსანთა (Fabaceae) ოჯახისა. მრავალ-
ფრჩხილა გურ. ფართხა; წლოვანი, იშვიათად ორწლოვანი ან ერთწლოვანი ბალახები ან
ქვ.რჭ. საბეგველა; ბუჩქბალახებია. აერთიანებს 100-ზე მეტ სახეობას, რომელიც
რჭ. სამყური. გავრცელებულია ევრაზიაში, აფრიკასა და ავსტრალიაში.
საქართველოში გვხვდება 5 სახეობა. Lotus corniculatus კარგი
საძოვარი (ყვავილობამდე) და სათიბი ბალახია. ყვავილი
უმნიშვნელო რაოდენობით შეიცავს მწარე შხამიან გლიკოზიდს
(თივასა და სილოსში ეს შხამი იშლება). იგი საქართველოში
ყველგან იზრდება. ნიადაგის მიმართ ნაკლებმომთხოვნია.
კურდღლისფრჩხილა თაფლოვანია.

57. კურდღლის- Genista tinctoria L მრავალწლოვანი პარკოსანთა (Fabaceae) ოჯახის ნახევრადბუჩქი

ცოცხა — 100–150 სმ სიმაღლისა. აქვს უეკლო ღერო, დაბალი ხავსით
დაფარული. ფოთლები თანამიმდევრული, ლანცეტური.
ყვავილები ცოცხისებური, მოოქრსფრო-მოყვითალო,
ლურსმნისებური. ნაყოფი-პარკი. ყვავილობს მაის ივნისში.
იზრდება შუა ევროპაში. მედიცინაში გამოიყენება როგორც
შარდმდენი, სისხლძარღვთა შემავიწროებელი, დამასუსტებელი,
დამამშვიდებელი, სისხლგამწმენდი საშუალება. იხმარება
წყლისას, გულის სისუსტის, ელენთის, დაბალი წნევის და სხვ.
სამკურნალოდ. გამოიყენება ნაყენი და ნახარში.
58. კუტი ბალახი Teucrium L. მსხ. მატაური, ჭარელა, მცენარეთა გვარი ტუჩოსანთა (Lamiaceae) ოჯახისა.
ჩიტისაპონა; გრ. აერთიანებს 100-მდე სახეობას. მრავალწლოვანი ბალახი ან
კხ. ბარცმანდუკი, ბუჩქბალახია. აქვს წაგრძელებული ფოთლები. ყვავილობს
მოჭრილა; ჩუბ. მთელი ზაფხული. ნაყოფი კაკლუჭაა. ძირითადად გავრცელე-
დენგრა. ბულია ხმელთაშუაზღვისპირეთში. კავკასიაში 11 სახეობა
იზრდება, საქართველოში — 5. Teucrium polium, Teucrium
orientale და Teucrium nuchense საქართველოში უფრო ფართოდ
გავრცელებული სახეობებია. იზრდებიან მთის ქვედა და შუა
სარტყლის მშრალ ქვიან ფერდობებზე, ნაზვავებზე, კლდოვან
ადგილებსა და ბუჩქნარებში. ესენი მთის ქსეროფიტული
მცენარეულობის (ე. წ. ტომილარიების) ერთ-ერთი ძირითადი
კომპონენტებია. Teucrium polium იხმარება საკმაზად, Teucrium
orientale დეკორატიულია. სამედიცინო პრაქტიკაში მიწისზედა
ნაწილი გამოიყენება. ქიმიური შემადგენლობა კარგად არაა
შესწავლილი, თუმცა ნაპოვნია ეთერული ზეთი, მწარე და
მთრიმლავი ნივთიერებები. გამოიყენება მადის მოსამატებლად,
კუწ-ნაწლავის სისტემის გასაძლიერებლად, თირკმლებიდან
შარდმდენად, კომპრესებისა და აბაზანებისათვის.
1. ლავანდი Lavandula ჩ. ფრანგული რადი მცენარეთა გვარი ტუჩოსანთა (Lamiaceae) ოჯახისა.
officinalis Ch. ბალახები, ბუჩქბალახები და ბუჩქებია. 25-ზე მეტი სახეობაა.
ძირითადად გავრცელებულია ხმელთაშუაზღვისპირეთში.
ლავანდის ბევრი სახეობიდან (Lavandula latifolia, Lavandula
vera და სხვა) ძველთაგანვე ხდიდნენ ძვირფას ეთეროვან
ზეთებს. ლავანდის ზეთს უმთავრესად Lavandula spica-საგან
იღებენ და პარფიუმერიაში იყენებენ. ლავანდი
კულტივირებულია ბევრ ქვეყანაში. მისი ყვავილები და
ფოთლები დიდხანს ინარჩუნებს სურნელებას და ჩრჩილის
წინააღმდეგ იყენებენ. მისი ზოგი სახეობა
დეკორატიული და თაფლოვანია. მედიცინა იყენებს
სამკურნალო ლავანდს (Lavandula officinalis L.). იგი
მრავალწლოვანი, სასიამოვნო არომატის მცენარეა. იზრდება
50-60 სმ სიმაღლის ბუჩქად. ღეროები სწორი აქვს, ფოთლები
ხაზოვანი, მთელკიდეებიანი, ბოლოებში ოდნავ დაშვებული.
ყვავილობს ზაფხულში. გამოაქვს ლურჯი, ძალიან
სურნელოვანი ყვავილი. შეიცავს ეთერულ ზეთს, მთრიმლავ
ნივთიერებას, ფისებს, სიმწარეებს, ლინალილაცეტატს,
ვალერიანის ანჰიდრიდს, კუმარინს, ლიმონენს, მჟავებს.
ეთერული ზეთი ძირითადად აბაზანებისათვის გამოიყენება.
ყვავილების ნახარში დასამშვიდებელი საშუალებაა, აყუჩებს
ტკივილებს, აწესრიგებს მჟავიანობას. მის ზეთს ხმარობენ
რევმატიზმის, გრიპის, ძლიერი გულისცემის,
გაღიზიანებების და სხვ. სამკურნალოდ.
2. ლამაზა Silene მთ. რჭ. ჭკრიალი; ქვ. ერთ ან მრავალწლოვანი მიხაკისებრთა (Caryophyllaceae)
compacta რჭ. პირლამაზა. ოჯახის მცენარე 20-დან 70 სმ სიმაღლისა. ღერო სწორი აქვს,
Fisch, ex ბოლოში განტოტვილი. ქვედა ფოთლები ხელისგულისებუ-
Hornen რია, ზედა ლანცეტური. მოკლეყუნწიანი ყვავილები ქმნიან
ფარისებურ ყვავილედს. ჯამი ცილინდრულია. ბლაგვი
კბილებით. ნაყოფი კოლოფია გრძელი ყუნწით. ყვავილობს
ადრე ზაფხულში. გავრცელებულია შავიზღვისპირეთსა და
საერთოდ კავკასიაში. მიხაკების ერთ-ერთი ულამაზესი
წარმომადგენელია. სამკურნალოდ გამოიყენება ბალახი,
რომელსაც ყვავილობის დროს აგროვებენ. ფესვებში აღმო-
ჩენილია ტრიტერპინული საპონინები, ხოლო მიწისზედა
 ნაწილი შეიცავს საპონინებს, ფლავონოიდებს, ღეროები და
თესლები კი ალკალოიდებს. საქართველოში ლამაზას ნაყენს
იყენებენ ავთვისებიანი სიმსივნის წინააღმდეგ.
3. ლანცეტა Plantago ქრთ. ძაღლის ენა; კხ. მრავალწლიანი, იშვიათად ორწლიანი ბალახოვანი
მრავალძარღვა lanceolata L. ეშმაკის სარკე, მცენარე მრავალძარღვასებრთა (Plantaginaceae) ოჯახიდან,
შვინდისძირა; ქზყ. აქვს თეთრი ფესვები. 20 სმ-მდე სიგრძის და 10 სმ-მდე
ეშმაკის კიბე, სიგანის გრძელყუნწიანი ფოთლები შეკრებილია როზეტად.
საბუზელა; ერწო წვრილი ყვავილები, შეკრებილია 25სმ სიგრძის ვიწრო და
მამალი ცხრაძარღვა; სქელ თავთავად, რომლითაც მთავრდება ყვავილების
სმხ. აკლიკიბე; აჭ. ყუნწები. ფართოდაა გავრცელებული ეზოებში, მდელოზე,
დაკოდილაჲ; ჭნ. ტენიან ადგილებში. მრავალძარღვას ფოთლებს იყენებენ
კატუიშ ნენა; მგრ. ჭნ. მედიცინაში ნახველის ამოსაღებ საშუალებად ბრონქიტის,
მაჯღვიდაია; სვნ. ყივანახველას, ასთმის და სასუნთქი ორგანოების დაავადე-
ჟაღვეშ ნინ. ბის დროს, კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის და სხვადასხვა
ანთებითი დაავადების სამკურნალოდ.
4. ლარიქსი Larix წიწვოვანი მცენარის გვარი ფიჭვისებრთა (Pinaceae) ოჯახისა.
30-35 მ სიმაღლის სწორტანიანი ხეებია. სხვა მარადმწვანე
წიწვოვანებისაგან განსხვავებით, ლარიქს წიწვები
უყვითლდება, სცვივა და ზამთრობით ხე მთლიანად
შიშვლდება. 20-მდე სახეობა გავრცელებულია ევრაზიასა და
ჩრდილოეთ ამერიკაში. საქართველოში იგი ბუნებრივად არ
მრავლდება. ლარიქსი ძალიან ყინვაგამძლე და სინათლის
მოყვარულია. კარგად ხარობს ზომიერად ტენიან და ფხვიერ
ნიადაგებზე (კერძოდ, კირიანზე). ზაფხულის სიცხისა და
გვალვისადმი მგრძნობიარეა და სამხრეთ ქვეყნებში მისი
კულტივირება მხოლოდ გრილ ადგილებშია შესაძლებელი.
სწრაფმზარდია. მეტად მტკიცე და მაგარი მერქანი აქვს,
რომელიც გამოიყენება გემთმშენებლობაში. წყალქვეშა
ნაგებობისათვის და სხვა. მერქნის გამძლეობითა და
სიმძიმით ლარიქსს უთხოვართან ერთად ერთ-ერთი
პირველი ადგილი უკავია წიწვოვანთა შორის. იძლევა
ძვირფას ფისს, რომლისგანაც მზადდება სკიპიდარი და
კანიფოლი. ქერქიდან იღებენ მთრიმლავ ნივთიერებებს.
5. ლაფანი, ლაფნის Pterocarya ქვ.იმ. ნაჭა; ჭნ. მტკუჲ მერქნიან მცენარეთა გვარი კაკლისებრთა (Iuglandaceae)
ხე pterocarpa კაკალი; მგრ. ლეფონი, ოჯახისა. 35 მ-მდე სიმაღლის ერთსახლიანი ხეებია.
(Mchx) Knth. ლეფონი, ლიფონი; დაკიდებულ მჭადა ყვავილედში შეკრებილია ერთსქესიანი
ინგ. მტყუან კაკალ. ყვავილები. ნაყოფობისას მჭადა დიდდება (ზოგჯერ 0,5 მ-
მდე), გრძელი მტევნის მსგავსად ჩამოეკიდება ხოლმე ხეს და
ძალიან ალამაზებს მას. ლაფნის 11-მდე სახეობა
გავრცელებულია ევრაზიის სუბტროპიკულ და ზომიერად
თბილ ქვეყნებში. სახეობათა უმრავლესობა თავმოყრილია
აღმოსავლეთ აზიაში, იზრდება მთის ხეობებში და ზოგან
ზღვის დონიდან 3500 მ აღწევს. საქართველოში ბუნებრივად
იზრდება მხოლოდ 1 რელიქტური სახეობა — კავკასიური
ლაფანი (Pterocarya pterocarpa), კულტივირებულია 3
უცხოური სახეობა. კავკასიური ლაფანი უფრო
ამიერკავკასიის დასავლეთ ნაწილშია გავრცელებული.
აღმოსავლეთ ნაწილში იგი გვხვდება ალაზან-აგრიჩაის
ვაკეზე, თალიშში, მცირე რაოდენობით – სამხრეთ
დაღესტანში და ჩრდილო-აღმოსავლეთ აზერბაიჯანში
კასპიისპირეთში. მისი არეალი გრძელდება ლაზისტანსა და
ირანის კასპიისპირეთში. იზრდება დაბლობიდან მთის
ქვემო სარტყლამდე, ზღვის დონიდან 500–800 მ-მდე, უფრო
ხშირად მდინარის და ნაკადულის ნაპირებზე, ალუვიურ
ნიადაგზე. ჩვეულებრივ შერეულია ფოთლოვან ტყეში
მურყანთან, თელადუმასთან, აღმოსავლურ წიფელთან,
კავკასიურ რცხილასთან, იფანთან, ქორაფთან, ლენქორანულ
ალბიციასთან და სხვა. მისი წმინდა კორომები —
ლაფნიანები იშვიათია. სწრაფმზარდია, სრულასაკოვანი ხის
(60–80 წლის) წლიური ნაზარდი სიმაღლეში თითქმის 1 მ
აღწევს. ყვავილობს აპრილ-მაისში, მსხმოიარობს სექტემბერ-
ოქტომბერში. უხვად ივითარებს ძირკვიდან ამონაყარს.
ცოცხლობს 250 წლამდე. დეკორატიულია. წყალსატევების
ნაპირების გასამაგრებლად. ფოთოლი და ქერქი ყავისფერ
საღებავს და მთრიმლავ ნივთიერებებს შეიცავს. ფოთოლში
არის აგრეთვე C ვიტამინი და შხამიანი ნივთიერება.
6. ლაქაში Typha latifolia ქრთ. ხმალა; კხ. ერთლებნიან მრავალწლოვან ბალახოვან მცენარეთა გვარი
L. ეშმაკის მაშხალა, ლაქაშისებრთა (Typhaceae) ოჯახისა. მათი სიმაღლე 70 სმ-4 მ
ლელიჩალა; ქზყ. აღქევს. აქვთ ფართო ან ვიწროხაზური, კიდემთლიანი
ზამბახის ჩალა; თშ. ფოთლები. 20 სახეობა გავრცელებულია მთელ დედამიწაზე.
ჩალამბულა, საბუარა; საქართველოში გვხვდება 4 სახეობა. ლაქაში. იზრდება
ხვს. კოტრიალა; მსხ. ტბებისა და მდორე მდინარეების წყალმარჩხ სანაპიროებზე,
უნდი; ერწო კუტარე- ზღვის დონიდან 1800 მ-მდე. საქართველოში უფრო ხშირად
ლა; ჯვხ. ეშმაკის გვხვდება ლაქაშის 2 სახეობა — Typha latifolia და Typha
სანთელა, კურტნის angustifolia, რომლებიც ქმნიან ფიტოცენოზებს კოლხეთის და
ჩალა; იმ. დუ, ჟინჟღი- სხვა დაბლობის მდინარისპირული ლარტაფების წყალუხვ
ლი; ლჩხ. ბუმბუსა; ზმ. ადგილებში. ლაქაშს სასილოსედ იყენებენ, მისგან თოკს,
რჭ. კატუნა; გურ. ჭილობსა და ჩანთებს ამზადებდნენ. ყვავილთანური ბეწვები
ლეკურა; ინგ. მაღალი ხარისხის ცელულოზის მისაღებად იხმარება, ხოლო
ჩირაღფანი. მატყლთან ერთად მას ქეჩისა და ფეტრის წარმოებაში
იყენებენ. მთელ მცენარეს — საქაღალდე მასალად, ფესურებს
კი — სახამებლის მისაღებად.
7. ლაშქარა Symphytum ქრთ., მსხ., ჯვხ., რჭ., მრავალწლოვან ბალახოვან მცენარეთა გვარი ლაშქარასებ-
caucasicum ლჩხ. სარო; კხ. პატარ- რთა (Borraginaceae) ოჯახისა. აქვს ღია ყვითელი, იისფერ-
M.B. ძალა; მთ. წეგნარა, ლურჯი, იშვიათად, თეთრი ყვავილები, კაკლუჭა ნაყოფი.
ქალბატონები, ცნობილია 25-მდე სახეობა, რომელთა არეალი მოიცავს
პატარძლის კაბები; თშ. ევროპას, დასავლეთ აზიას, ჩრდილოეთ აფრიკას. იზრდება
შალდაყი; ფშ., ხვს. ტენიან, დაჩრდილულ ან მშრალ ადგილებზე, მდინარის
შალარი, შალანი; მგრ. ნაპირებზე, ტყისა და სუბალპურ სარტყელში, და, როგორც
სარო; სვნ. მელენი. სარეველა — საძოვრებზე, მინდვრებსა და ბოსტნებში,
ზოგჯერ რედერალურ ადგილებზე. ლაშქარის ზოგი სახეობა
(Symphytum peregrinum, Symphytum asperum) საქონლის
საკვებია, ზოგი ხალხურ მედიცინაში სამკურნალო
მცენარედაა ცნობილი, მაგ., (მელენის) ფესვები B2 ვიტამინს
შეიცავს და სვანები უძველესი დროიდან იყენებენ მოტეხი-
ლობის სამკურნალოდ. Symphytum officinale-ს ფესვები და
ფესურები ალკალოიდებს და მთრიმლავ ნივთიერებებს
შეიცავს.
8. ლახტარა Rumex თშ. ქვიშის მჟავა; მხვ. ლახტარა 10-60 სმ სიმაღლის მატიტელასებრთა
scutatus L. ქვიშის მჟაველა. (Polygonaceae) ოჯახის ბალახოვანი მცენარეა. აქვს წვრილი,
განტოტვილი ფესვი, მრავალრიცხოვანი,
მრაყალყლორტიანი ღეროები, ყავისფერი, ხორციანი
ფოთლები. ყვავილებს იკეთებს ყლორტების ბოლოებში.
თესლი წახნაგაა, ყვითელი. ყვავილობს მაის-ივნისში.
გავრცელებულია ევროპასა და კავკასიაში. იზრდება
კლდეებზე, ზვავებზე. სამკურნალოდ გამოიყენება ფესვი.
შეიცავს ქრიზოფანოლს, ალოე-ემოდინს, ფისციონს,
მთრიმლავ ნივთიერებებს, კუმარინებს, ვიტამინებს.
ფესვების ნახარში გამოიყენება დიარიისა და
სისხლნაკლულობისას. იხმარება სანელებლად.
9. ლეგა აკაცია Acacia მცენარეთა გვარი მიმოზისებრთა ქვეოჯახისა. პარკოსანთა
dealbata Link. (Fabaceae) ოჯახის უმეტესად ეკლიანი ხეებია. გვხვდება
ორივე ნახევარსფეროს ტროპიკებსა და სუბტროპიკებში.
ცნობილია 750-მდე სახეობა. მათგან ნახევარზე მეტი
გავრცელებულია ავსტრალიაში (იქ აკაცია ეროვნული
ემბლემაა), ნაწილი კი - აფრიკასა და ამერიკაში.
საქართველოს შავი ზღვის სანაპიროზე შემოტანილია ლეგა
აკაცია (Acacia dealbata). აკაცია იზრდება მშრალ უდაბნოებსა
(მექსიკა, ავსტრალია) და ჭარბტენიან ადგილებში
(ინდოეთი, მადაგასკარი). წყვილფრთისებრ-რთული
ფოთლები მორიგეობით აქვს განლაგებული. მრავალ
სახეობას ფოთლის ფირფიტა არ უვითარდება და
ფოტოსინთეზის ფუნქციას ფოთოლივით გაფართოებული
ყუნწი, ე. წ. ფილოდიუმი ასრულებს. ნაყოფი მოგრძო პარკია.
აკაციის წვრილ-წვრილი, თეთრი, მოყვითალო ან
ნარინჯისფერი ყვავილები საგველად ან მტევნად არის
შეკრებილი. ყვავილობს თებერვლიდან აპრილამდე. მწიფს
აგვისტოში. აკაციას, როგორც სწრაფმზარდ მცენარეს, რგავენ
ფერდობების გატყიანებისა და ქალაქების გამწვანებისათვის,
მის მერქანს კი იყენებენ ავეჯის წარმოებაში. მცენარე შეიცავს
გუმფისს, რომელიც გამოიყოფა ღეროებიდან და
ფესვებიდან. ყვავილებისაგან იღებენ ზეთს, რომელიც
შედგება ალდეჰიდის, ფენოლისა და მჟავებისაგან. ქერქის
 ნაყენი შემკვრელი საშუალებაა. გუმფისის ნაყენი
გამოიყენება ოყნებში კუჭ-ნაწლავის ანთებითი
დაავადებების დროს.
10. ლემა Datura კხ. ბანგა, კიტრაია, მცენარეთა გვარი ძაღლყურძენასებრთა (Solanaceae)ოჯახისა.
stramonium L. კიტრანა, ნეხვბალახა, ბალახები, იშვიათად, ხეები და ბუჩქებია. გავრცელებულია
ტყლაშუნა; მსხ. უმთავრესად ტროპიკულ და სუბტროპიკულ სარტყელში.
ლენცოფა; ჯვხ. აერთიანებს 20-მდე სახეობას. ყოფილ სსრკ-ში ერთწლოვანი
პატპატა; ერწო მწვანე ბალახების 4 სახეობა იზრდება; მათგან 2 — Datura metel და
ლენცოფა; ლჩხ. Datura innoxia კულტივირებულია და გავრცელებული.
ასტმოლე, გოდორა; იმ. საქართველოში 2 სახეობაა: Datura stramonium და Datura
ბურძგლა ბალახი, metel. Datura stramonium ერთწლოვანი ბალახოვანი
ღორიხოკა, ხოკანა, მცენარეა, იზრდება რუდერალურ ადგილებზე, ღობის
ხოკის ბალახი; რჭ. ძირში, ბოსტანში, გზისპირებზე. სამშობლოა ცენტრალური
კომბარა; აჭ. ჯამუშა; და სამხრეთი ამერიკა. ამჟამად ფართოდაა გავრცელებული
მგრ. ჩხოუში ჭირიში ევრაზიაში. კავკასიაში თითქმის ყველა რაიონის მთის ქვედა
წამალი, ყვაპუში სარტყელში გვხვდება. შხამიანი მცენარეა, დიდი
წამალი, ბარწკვენია; რაოდენობით შეიცავს ალკალოიდ პიოსციმინს (ფოთოლში
სვნ. მეტიშალ, 0,28&, თესლში 0,33-,-0,48,7%), აგრეთვე სკოპოლამინს და
მàხმიროოლ; საბა ატროპინს, სხვადასხვა სახის ცხიმებს, მცირე რაოდენობით
ლემი. სპირტებსა და ალდეჰიდებს. ლემისგან დამზადებული
პრეპარატები გამოიყენება რევმატიზმისა და ბრონქული
ასთმის სამკურნალოდ. ატროპინის შემცველობის გამო
ლემის პრეპარატები იწვევს თვალის გუგის გაფართოებას.
11. ლენქორანული Parrotia ბოკაუტი, სპარსული პაროცია ჰამამელისებრთა
ხერკინა persica (Hamamelidaceae) ოჯახის რელიქტური პაროციას გვარის
C.A.M. ერთადერთი სახეობა. მისი სიმაღლე 25 მ აღწევს, ძირიდანვე
ძლიერ დატოტვილი ზაფხულშწვანე ხეა. გავრცელებულია
აზერბაიჯანსა და ჩრდილოეთ ირანში. ქმნის წმინდა
კორომებს (ზღვის დონიდან 250 მ-მდე) ან შერეულია
ფოთლოვან (წაბლფოთოლა მუხის, რცხილის და ძელქვის)
ტყეში (ზღვის დონიდან 600-800 მ). ლენქორანული ხერკინა
იზრდება თბილ და ტენიან გარემოში, თუმცა — 32°C-მდე
ყინვასაც უძლებს. ჩრდილისამტანია, ნელა იზრდება. 150
წლისა 15 მ-მდე სიმაღლეს და 30 სმ სისქეს აღწევს,
 ცოცხლობს 200 წლამდე. ყვავილობს თებერვალ-მარტში,
შეფოთვლამდე (აპრილში). ნაყოფს ისხამს სექტემბერ-
ოქტომბერში. დეკორატიულია, წითლად შეფერილ
ფოთლებს დეკემბრამდე ინარჩუნებს. ფოთოლი შეიცავს
ტანინებს და ხმარობენ ხალხურ მედიცინაში ჭრილობის
მოსაშუშებლად. თესლი შეიცავს ტექნიკურ ზეთს.
ამრავლებენ თესლით და ვეგეტატიურად.
12. ლენცოფა Hyoscyamus ქვ. ქრთ. ღრიანცოფა; ორწლოვან და ერთწლოვან ბალახოვან მცენარეთა გვარი
niger L. მხვ. ბარის ჩხამაჲ, ძაღლყურძენასებრთა (Solanaceae) ოჯახისა. მისი 20-მდე
საქოთნია; მთ. სახეობა გავრცელებულია ევროპაში, აზიაში, აფრიკასა და
საბაკნია, საჯამია; ფშ. კანარის კუნძულებზე. საქართველოში იზრდება 3 სახეობა;
ლემხურა, ჯამია; თშ. მათ შორის უფრო მნიშვნელოვანია შავი ლენცოფა
საპინა; ხვს. ძაღლა- (Hyoscyamus niger) — ორწლოვანი ბალახია. ღეროსეული
ფსელა; მსხ., ჯვხ. ფოთლები მჯდომარეა და ნახევრად ღერომხვევი. მღვრიე
ლორცოფინა, ბატბატა; ყვითლი ფერის გვირგვინი იისფრად არის დაძარღვული.
რჭ. ლემი, ლემცოფა; ნაყოფი მრავალთესლიანი მოგრძო კოლოფია.
ლჩხ. ტყის თუთუნი; გავრცელებულია ევრაზიაში, ჩრდილოეთ ამერიკასა და
მგრ. წირკეშ წამალი; ავსტრალიაში. გავრცელდა როგორც გზადმიყოლილი.
სვნ. მàპრტახ, მეჭშალ. იზრდება რუდერალურ ადგილებზე, გზისპირებზე,
ბოსტანში, ბაღსა და მინდორში. ჩვენში ეს სახეობა
გავრცელებულია თითქმის ყველგან მთის ზემო
სარტყლამდე. ლენცოფა ძალზე შხამიანია. აქვს
არასასიამოვნო სუნი, შეიცავს ალკალოიდებს —
ჰიოსციამინს, ატროპინსა და სკოპოლამინს. მედიცინაში
იყენებენ ლენცოფას ფოთლების ექსტრაქტს, როგორც
სპაზმების საწინააღმდეგო და ტკივილგამაყუჩებელ
საშუალებას კუჭნაწლავისა და სასუნთქი გზების ზოგიერთი
დაავადების დროს. ლენცოფას დაფშვნილი ფოთლები შედის
ასთმატოლის შედგენილობაში. ლენცოფასგან ამზადებენ
ლენცოფას ზეთს, რომელიც ტკივილგამაყუჩებელ
საშუალებად იხმარება დაჟეჟილობის, იშიაზისა და სხვა
შემთხვევებში. ლენცოფით მოწამვლა ზოგჯერ სიკვდილით
მთავრდება.
13. ლეღვი Ficus carica ინგ. ლèღ; ჭნ., მგრ. სუბტროპიკული მცენარე თუთისებრთა (Moraceae) ოჯახის
ლბ ლუღი. ფიკუსის გვარისა. ლეღვი მეჩხერად დატოტვილი ხეა.
სიმაღლე 4-12 მ აღწევს. ნორჩი ყლორტები მომწვანო-
ნაცრისფერია, შებუსული ან შიშველი, შეიცავს რძეწვენს.
ლეღვი ერთ- ან ორსახლიანი მცენარეა. ერთსქესიანი
ყვავილები მოთავსებულია ძალზე გამსხვილებულ
ყვავილსაჯდომის ღრუში. ყვავილსაჯდომის კედლები
გამოფენილია. მრავალი წვრილი ბუტკოიანი
(მდედრობითი) ყვავილით, მტვრიანიანი (მამრობითი)
ყვავილები კი მის ზედა ნაწილშია მოქცეული. ნამდვილი
ნაყოფი პაწაწინა კაკლუჭაა. ნაყოფედი (ცრუ ნაყოფი)
საჭმელად იხმარება, ზოგჯერ პართენოკარპულად
(გაუნაყოფიერებლად) ვითარდება. ლეღვი ნიადაგისადმი
დიდ მომთხოვნელობას არ იჩენს. ცოცხლობს 100-200 წელს.
ლეღვი ბუნებრივად გავრცელებულია ხმელთაშუაზღვის-
პირეთში, მცირე აზიაში, ირანსა და ჩრდილოეთ-დასავლეთ
ინდოეთში, კულტივირებულია მრავალ ქვეყნებში,
განსაკუთრებით თურქეთში, ალჟირსა და აშშ-ში.
საქართველოში გვხვდება ყველგან მთის ქვედა სარტყელსა
და დაბლობებზე. ხშირად გაველურებულია. ლეღვის
ნაყოფი ნაზია, დიდხანს არ ინახება, ჯიშისა და სიმწიფის
კვალობაზე იგი შეიცავს შაქარს, პექტინოვან ნივთიერებებს,
უჯრედისს, მჟავებს, მდიდარია C, B1, B2 ვიტამინებით,
კაროტინით, კალციუმით, რკინით, ფოსფორით, ცხიმებით,
შეიცავს ფერმენტებს-ციზინს, ფიცინს.
ლეღვს იყენებენ ნედლად და გადამუშავებულს (ჩირი,
მურაბა, ჯემი, კომპოტი). მშრალი ლეღვის კალორიულობა
მაღალია და 50-77% შაქარს შეიცავს. საქართველოში ლეღვი
ძველთაგანვე ცნობილია და ფართოდაა კულტივირებული
კახეთში, ქვემო ქართლში, იმერეთში, გურია-სამეგრელოში,
აფხაზეთსა და აჭარაში. უცხოური ჯიშებიდან სამრეწველო
მნიშვნელობა აქვს თათრულ ლეღვს, ჩაფლას, შაქარა ლეღვს,
ჩიტა ლეღვს, დიდ ლეღვს, ოქრო ლეღვს, ღვინა ლეღვს,
ტაბაკა ლეღვს, შავ ლეღვს და სხვა. ლეღვს ამრავლებენ
თესლით, კალმით, გადაწვენითა და ფესვის ამონაყარით.
 ლეღვის მავნებლებია ფქვილისებრი ცრუფარიანა, ლეღვის
ფარიანა, ფსილა, ალურა, ცილაჭამია და სხვა. ლეღვის
ნაყოფს იყენებენ საჭმლის მონელების გასაუმჯობესებლად
და შარდმდენ საშუალებად, კენჭების გამოსადენად. მისი
პრეპარატები ავლენენ ანტიმიკრობულ, დამარბილებელ,
შემკვრელ, ამოსახველებელ, მსუბუქ სასაქმებელ, შებერი-
ლობის საწინააღმდეგო, საერთო გამაგრილებელ თვისებებს.
კარგი საშუალებაა გულსისხლძარღვთა სამკურნალოდ.
იყენებენ სავლებად ანგინის, ხიხინის, ხველების, ბრონქიტის
დროს. მშრალი ფოთლების ნახარში გამოიყენება ენტერი-
ტის, ენტეროკოლიტისა და ხველებისას. ფოთლებისა და
ჯინჭრის ნახარშს ხმარობენ დიზენტერიისას.
14. ლეშურა Bryonia L. ჩ. ღოსტაკო. ბრიონია. ორლებნიან მცენარეთა გვარი გოგრისებრთა
(Cucurbitaceae) ოჯახისა. მრავალწლოვანი ბალახია. აქვს
გორგლისებურად გამსხვილებული ფესვი და მცოცავი
ღერო, მომწვანო-მოყვითალო წვრილი ყვავილები და კენკრა
ნაყოფი. 15-მდე სახეობა გავრცელებულია ევროპაში, აზიასა
და აფრიკაში, ყირიმში, კავკასიასა და შუა აზიაში.
საქართველოში - 2 სახეობაა; თეთრი ლეშურა (Bryonia alba)
და ორსახლიანი ლეშურა (Bryonia dioica); ორივე სახეობა
შხამიანია - ფესვი შეიცავს გლიკოზოდ ბრიონინს და
ბრიონიდინს, ხმარობდნენ ხალხურ მედიცინაში. სამკურნა-
ლოდ გამოიყენება ფესვი, რომელიც შეიცავს ალკალოიდ
გალერიანს, გლიკოზიდებს, სახამებელს, მთრიმლავ ნივთიე-
რებას, პექტინებს, ამინომჟავებს, შაქრებს, შარდმჟავას,
ეთერზეთებს, ფიტოსტერინებს, ვიტამინებს. მცენარე არის
ანთების საწინააღმდეგო, დამარბილებელი, დამამშვიდე-
ბელი, სისხლაღმდგენი, ტკივილგამაყუჩებელი და ამოსახვე-
ლებელი თვისებების მატარებელი. გამოიყენება წყლულო-
ვანი დაავადებების, ნიკრისის ქარის, რევმატული პოლიარ-
თრიტის, შეშუპებების, შაკიკის, გულის ტკივილის, წყალმან-
კის, ეპილეფსიის, დამბლის, პლევრიტის, ჰეპატიტის სამ-
კურნალოდ. შეიცავს საღებავ ნივთიერებებსაც. დეკორა-
ტიულია, იყენებენ აივნისა და ფანჩატურის გასამწვანებლად.
15. ლიკოპოდიუმი Lycopodium ხევს. ყაფლანა; ოკრ. ლიკოპოდიუმისებრთა (Lycopodiaceae) ოჯახის მარადმწვანე
L. კატითა, თა. ბალახოვანი მცენარეების გვარი. აქვს 4 მეტრამდე სიგრძის
მცოცავი ღერო. წვრილი და ხშირი ფოთლები. სასპორე
თავთავები (სტრობილები) კენწრული და მკვრივია. შედგება
ღერძისა და სპირალურად განლაგებული სპოროფილები-
საგან, რომელთა ზედა მხარეზე მოთავსებულია სპორანგიუ-
მები. 10-მდე სახეობა ძირითადად ჩრდილოეთ ნახევარ-
სფეროს ტყის ზონაშია გავრცელებული. საქართველოში
გვხვდება 2 სახეობა: Lycopodium clavatum და Lycopodium
annotinum. ლიკოპოდიუმის და ზოგიერთი მისი მონათესავე
გვარის სახეობათა სპორები გამოიყენება სამკურნალოდ და
სამსხმელო წარმოებაში. სამკურნალოდ გამოიყენება ბალახი
და სპორები. სპორები შეიცავენ ეთერზეთებს, ცილებს,
შაქარს, ვიტამინს, მინერალურ მარილებს. ავლენს
ანტიმიკრობულ, ანთების საწინააღმდეგო, შემომგარსველ,
დამამშვიდებელ, შარდმდენ, ნაღველმდენ, სასაქმებელ
თვისებებს. ხალხური მედიცინა იყენებს კუჭ-ნაწლავის
ტრაქტის, შარდის ბუშტის, თირკმლების დაავადებისას;
ტკივილგამაყუჩებლად.
16. ლიმონი Citrus limon ს. ლიმო მრავალწლოვანი მარადმწვანე სუბტროპიკული მცენარე
ჩვეულებრივი (L.) Burm. fil. ციტრუსოვანთა გვარის ტეგანისებრთა (Rutaceae) ოჯახისა.
ლიმონის ხის სიმაღლე 3—7 მ აღწევს. აქვს
ეკლებიანი ტოტები, ღია მწვანე, მოგრძო ლანცეტისებრი ან
მოგრძო კვერცხისებრი, კიდედაკბილული, ტყავისებრი
ფოთლები. ყვავილი ორსქესიანია, თეთრი, არომატული.
ნაყოფი მრავალბუდიანი კენკრაა, სიგრძე 6—7 სმ, დიამეტრი
5—6 სმ (120გ-მდე), ნაყოფის ქერქი 2—5 მმ სისქისაა,
ყვითელი, გლუვი ან ამობურცულია. ზეთოვანი
ჯირკვლებითაა მოფენილი, მწარე, დამახასიათებელი
არომატი აქვს. რბილობი მომწვანო-მოყვითალო,
წვრილმარცვლოვანი, წვნიანი, ძალიან მჟავეა. თესლი ღია
ფერისაა, გლუვი, ნაყოფში დაახლოებით 20 ცალი ან მეტია.
ლიმონი სითბოს და სინათლის მოყვარე მცენარეა,
ციტრუსოვან მცენარეთა შორის ყველაზე უფრო უყვარს
 ტენი. მისი სამშობლოა სამხრეთ-აღმოსავლეთი აზია.
ველურად არ არის შენიშნული. მოშენებულია
ხმელთაშუაზღვისპირეთში, აშშ-ის, მექსიკის, არგენტინისა
და სხვა სუბტროპიკულ რაიონებში. ყოფილ სსრკ-ში 200
წელზე მეტია რაც მოჰყავთ. ღია გრუნტში ლიმონის
მოშენების უმთავრესი რაიონებია კავკასიის შავი ზღვის
სანაპირო, აზერბაიჯანი, შუა აზია. ლიმონი მოჰყავთ
ტრანშეებში, აგრეთვე ოთახის პირობებში. ლიმონის ნაყოფი
შეიცავს: მჟავებს (უმთავრესად ლიმონის), შაქრებს, C, P და B
ვიტამინებს, პექტინოვან ნივთიერებებს, ფოსფორს,
კალიუმს, კალციუმსა და მაგნიუმს. მედიცინაში ლიმონს
იყენებენ სურავანდის, სიყვითლის, წყალმანკის, შარდ-
კენჭოვანი დაავადებების, ბუასილის, ტუბერკულოზის,
კატარის, კუჭის დავადებებისათვის; ხახისა და პირის
ლორწოვანი გარსის ანთებისას, ავიტამინოზისა და
ათეროსკლეროზის დროს.
17. ლიმონის ავშანი Artemisia ძალიან განტოტვილი ბუჩქი რთულყვავილოვანთა
salina (Asteraceae) ოჯახიდან 50-80 სმ სიმაღლისა და 50-60 სმ
Kazakew დიამეტრისა. აქვს უამრავი ხისებრი ღერო, დაყოფილი
ფოთლები, მოგრძო კალათები. ყვავილი ორსქესაა,
მილისებური; თესლი ძალიან წვრილი, ღია რუხი. ერთ
ადგილას ხარობს 10-15 წელი. ყვავილობს ოქტომბრიდან,
მწიფდება დეკემბერში. ბუნებრივ პირობებში ხარობს
თურქმენეთში. მდიდარია ვიტამინებით. გამოყოფს
ციტრალს, რომელიც აუცილებელია ვიტამინ C-სთან
კონცეტრაციისათვის.
18. ლიმონის Nepeta cataria მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე. ღეროები სწორი, ერთ
კატაპიტნა L. მეტრამდე სიმაღლისა, ტოტებზე გაფოთლილი; ფოთლები
სამკუთხა-კვერცხისებური, მსხვილკბილა; ყვავილები
ხუთნაწილა, ორტუჩა, ტოტების ბოლოში განლაგებული;
გვირგვინი თეთრი. ნაყოფი პარკუჭი. ყინვაგამძლეა.
ხალხურ მედიცინაში გამოიყენება ნახარში და ნაყენი.
ნახარში ამაღლებს ორგანიზმის დაცვით ფუნქციებს,
მოქმედებს გულსისხლძარღვთა და სასუნთქ სისტემაზე;
 იყენებენ სისხლნაკლულობისას, ხველისას, ღვიძლის,
სიყვითლის, ნაწლავების, ისტერიების, თავის ტკივილის,
გინეკოლოგიური დაავადებების სამკურნალოდ;
მოწამვლების პროფილაქტიკისათვის. მისი ეთერული ზეთი
გამოირჩევა ანტიმიკრობული აქტივობით.
19. ლიმონის ურო Cymbopogon მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე მარცვლოვანთა
citratus (D.C. (Poaceae) ოჯახისა. აქვს ხახვისებური ძირი და გრძელი და
et Nees) Stapf. მაღალი ფოთლები. მისი ძირითადი შემადგენელია
ციტრალი. ლიმონის უროს ნაყენი გამოიყენება როგორც
ანტისეპტიკური, ანტიდეპრესანტული, ანტიმიკრობული,
ბაქტერიოციდული საშუალება.

20. ლიმონურა Schizandra მცენარეთა გვარი Schizamdraceae ოჯახისა. შეიცავს 14

chinensis სახეობას. გამერქნებულღეროიანი ლიანაა, რომლის სიგრძე
(Turcz.) Boill 15 მ აღწევს. აქვს ელიფსური ან ოვალური ფოთლები, თეთრი
ან ვარდისფერი სურნელოვანი ყვავილები, ნაყოფი - წითელი
კენკრაა. ნაყოფს (ისევე როგორც სხვა ნაწილებს) გასრესისას
ლიმონის სუნი და გემო აქვს. შეიცავს კრისტალურ
ნივთიერებას — სქიზანდრინს, ეთეროვან ზეთებს, ორგანულ
მჟავებს, ნახშირწყლებს, C ვიტამინსა და სხვა. იყენებენ
მედიცინაში მასტიმულირებელ საშუალებად. გვხვდება
აღმოსავლეთ აზიის მთის ტყეებში.
21. ლიპია Lippia ეთერზეთოვანი მრავალწლოვანი ბუჩქბალახა მცენარე
citrodora ვერბენასებრთა ოჯახისა. სამშობლოა სამხრეთ ამერიკა. 2 მ-
H.B.K. მდე სიმაღლის ღერო სწორია, ტიტველი, წაწვეტებულ-
ლანცეტისებრი ფოთლები მოპირდაპირედაა განლაგებული.
ყვავილები წვრილია, გვირგვინი თეთრი, შიგნიდან
მეწამული. ფოთლები და ყვავილები შეიცავს ეთეროვან
ზეთს, რომელშიც 30%-ზე მეტი ციტრალია; სასიამოვნო
სურნელება აქვს, იყენებენ პარფიუმერიასა და კვების
მრეწველობაში. კულტივირებულია ტაჯიკეთსა და აზერ-
ბაიჯანში. ამრავლებენ ძირითადად კალმით. პლანტაციაში
ირგვება შემოდგომაზე ან გაზაფხულზე. ყინვისაგან
დასაცავად შემოდგომაზე მცენარეს 30 სმ სიმაღლეზე
 გადაჭრიან და მიწას შემოაყრიან, გაზაფხულზე კი ისევ
მოაცილებენ.
22. ლიჩი Litchi სამშობლო ჩინეთი. სუტროპიკული და ტროპიკული
chinensis მარადმწვანე მცენარე ვიწრო და წინწამოწეული,
Sonner დატალღული ფურცლებით. აქვს წვრილი ყვავილები,
ცოცხებად შეკრული. თითოეულ შეკვრაში წარმოიქმნება
ბუდე 10-15 ნაყოფით. არის მისი ასამდე სახეობა. უფრო
ფასეულია უნაყოფო ლიჩი. ხე იზრდება ნელა. აღწევს 15-20
მ–მდე. ნაყოფს ჭრიან ტოტებთან ერთად. მცენარე შეიცავს
ვიტამინებს, პექტინურ ნივთიერებებს, რკინას, კალიუმს,
ფოსფორს, მაგნიუმს, ნიკოტინის მჟავას, ცილებს. ითვლება,
რომ ლიჩი დადებითად მოქმედებს მომნელებელ სისტემაზე,
გამოიყენება ანემიისა და ათეროსკლეროზის სამკურნალოდ.
23. ლობიო, Phaseolus კხ. ლობიო, ლებუა; ერთ- და მრავალწლოვან მცენარეთა გვარი პარკოსანთა
ჩვეულებრივი vulgaris (L.) მთ., მხვ., ფშ., ხვს., თშ. (Fabaceae) ოჯახისა. მოიცავს 150-ზე მეტ სახეობას,
ლობიო Savi ლებიო; გურ. ლობიე, რომლებიც ამერიკის, აზიისა და აფრიკის ტერიტორიაზე
ლობიეი; ინგ. ფაყლაი; იზრდება. კულტურაშია დაახლოებით 20 სახეობა,
ჭნ. ლობია; მგრ., სვნ. რომელთაგანაც სასურსათო მნიშვნელობა 7-ს აქვს. უფრო
ლებია გავრცელებული სახეობაა ჩვეულებრივი ლობიო (Phaseolus
vulgaris), რომელიც ყველა კონტინენტზე მოჰყავთ. ღეროს
სიმაღლე 20-45 სმ, ხოლო ხვიარა ფორმებისა 2-5 მ-ს აღწევს.
ნაყოფი პარკია, რომლის სიგრძე 7-იდან 28 სმ-მდეა, აქვს 3-7
თესლი. თესლი სფეროსებრი, წაგრძელებული და
თირკმელისებრია, ფერად თეთრი, მოწითალო, ყავისფერი ან
ჭრელი. მცენარე სითბოს და სინათლის მოყვარულია,
შედარებით გვალგამძლეა, ხარობს თითქმის ყველანაირ
ნიადაგზე. როგორც ჩვეულებრივი ლობიო, ისე მისი ყველა
სხვა კულტურული სახეობა სასურსათო, ცხოველთა საკვები,
სასიდერაციო და დეკორატიული მცენარეა. ლობიოს
მარცვალი შეიცავს ცილას, ნახშირწყლებს, ცხიმს.
საჭმელად იყენებენ მწიფე თესლს (მარცვალს) და მისგან
დამზადებულ ფქვილს, მწვანე პარკს; ცხოველთა საკვებად —
მწვანე მასას, მის სილოსს (სიმინდთან ერთად), ჩალას.
ლობიოს ბევრი სახეობის სამშობლოა ცენტრალური და
 სამხრეთი ამერიკა. ჩვეულებრივი ლობიო ამერიკიდან
ევროპაში შემოიტანეს XVI საუკუნეში. ხალხურ მედიცინაში
პარკების წყალთან ნაყენი გამოიყენება შაქრიანი დიაბეტის
სამკურნალოდ. გერმანიაში ლობიოს მშრალ ჩენჩოს ნაყენს
სვამენ შაქრის დიაბეტის, შარდის ბუშტის, კენჭოვანი
დაავადების, ქრონიკული რევმატიზმის, ბუასილის, მაღალი
წნევის, იშიაზის დროს. ფქვილისა და თესლის ფხვნილს
იყრიან ჭრილობაზე. კლინიკურ პირობებში იყენებენ შაქრის
დასარეგულირებლად.
24. ლომისკბილა Leontodon მგრ. ჯოღორიში ბაიე მრავალწლოვან და ერთწლოვან მცენარეთა გვარი
hispidus L. რთულყვავილოვანთა (Asteraceae) ოჯახისა. აერთიანებს 50-
ზე მეტ სახეობას, რომელიც გავრცელებულია ჩრდილოეთ
ნახევარსფეროს ზომიერი სარტყლის რაიონებში.
საქართველოში 5 სახეობაა. Leontodon hispidus
გავრცელებულია მთელ საქართველოში, იზრდება
მდელოებსა და ბუჩქნარებში მთის ზედა სარტყლამდე.
თაფლოვანი და საკვები მცენარეა. აუმჯობესებს
ნივთიერებათა ცვლას. მისი ძირები, შეიცავენ რა მწარე
ნივთიერებებს, აძლიერებენ ნაღვლის დენას, არის
სპაზმოლიტური, ტუბერკულოზის საწინააღმდეგო,
ანტივირუსული, ფუნგიციდური, ანტიჰელმინური,
ანტიკანცეროგენული, დიაბეტის საწინააღმდეგო საშუალება.
ფესვებს იყენებენ მთლიანად და დაჭრილსაც.
25. ლოტოსი Nelumbium წყლისა და ხმელეთის მრავალწლოვან ბალახოვან
მცენარეთა გვარი ლოტოსისებრთა ოჯახისა (რომელსაც
ზოგჯერ დუმფარასებრთა ოჯახთან აერთიანებდნენ). აქვს
გრძელყუნწიანი, წყალზე მოტივტივე და წყლის ზემოთ
ამოშვერილი დიდი, ფარისებრი ფოთლები და ეული
ყვითელი ან ვარდისფერი ყვავილები. ლოტოსის 2 სახეობა
გავრცელებულია ორივე ნახევარსფეროს ზომიერ სარტყელსა
და ტროპიკებში. ვარდისფერყვავილებიანი ინდური
ლოტოსი (Nelumbo nucifera) გავრცელებულია ავსტარლიის
ჩრდილოეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში, მალაის არქიპელაგზე,
ფილიპინების კუნძულებზე, იაპონიის სამხრეთში, შრი-
 ლანკის კუნძულებზე, ინდოჩინეთისა და ინდოსტანის
ნახევარკუნძულებზე, ჩინეთსა და ჩრდილოეთ ირანში,
ამიერკავკასიასა (მტკვრის ქვედა დინებაში), ვოლგის
დელტაში.
ინდოეთსა და ჩინეთში ლოტოსი ძველთაგანვე საღვთო
მცენარედ არის მიჩნეული. ყვითელი ლოტოსი (Nelumbo
lutea) იზრდება ჩრდილოეთ და ცენტრალურ ამერიკის
ატლანტიკურ სანაპიროებსა და ჰავაის კუნძულებზე.
ლოტოსის ყველა ნაწილში C ვიტამინი და კაუჩუკია,
ყუნწებსა და ღივებში - შხამიანი ნივთიერება ნელუმბინი.
თესლსა და ფესურებს საჭმელად და საქონლის საკვებად
იყენებენ. ე. წ. ეგვიპტური ლოტოსი დუმფარას გვარს
განეკუთვნება. ტრადიციული ჩინური მედიცინა თვლის,
რომ ლოტოსს შეუძლია სისხლის წარმოქმნა, კვებავს
ნაღველს, ადენს შარდს, აღადგენს სისხლს, ავიწროვებს
ძარღვებს. ლოტოსის მიღება რეკომენდებულია
სისხლდენის, სისხლღებინების, ფეხმძიმობის დროს.
26. ლუმბანგი, Aleurites მოლუსკის ხე. რძიანასებრთა (Euphorbiaceae) ოჯახისა.
სანთლის ხე mollucana ჰავაიში კუკუის ხეს უწოდებენ, ფილიპინებზე - ლუმბარგს.
Willd მისი კაკლები ჰგავს ბერძნულს, მაგრამ უფრო პატარაა და
მაგარი. ყვავილები ყვითელი. ყვავილობს მაისში.
ნაყოფისაგან იღებენ ზეთს, რომელსაც მრავალმხრივი
გამოყენება აქვს. ადგილობრივები ძირითადად საწვავ
სითხედ ხმარობენ, თუმცა გამოიყენება მედიცინასა და
პარფიუმერიაშიც. ზეთი შეიცავს ალფა-ლინელოლის მჟავას
(ომეგა 3), რომლის ნაზავი ომეგა ბ-სთან საუკეთესო
შემახორცებელი და დამწვრობის უკვალოდ მომაშუშებელი
საშუალებაა. ზეთი ღრმად აღწევს კანქვეშ, არბილებს მას.
27. ლურჯი ზამბახი Iris germanica გურ. იაკოსტა; ლჩხ. მცენარეთა გვარი ზამბახისებრთა (Iridaceae) ოჯახისა.
L. ლურჯი ყაყაჩო; იმ. მრავალწლოვანი ფესურიანი ბალახია. აქვს ხმლისებრი,
პრასა-ყვავილი; მგრ. იშვიათად ხაზური ფოთლები და დიდი, ლურჯი
პურასქიაში ვარდი. ყვავილები, 3-წახნაგოვანი მრავალთესლიანი კოლოფა
ნაყოფი. იზრდება მდელოზე, ველსა და ნახევრად
უდაბნოში, ზოგი - ჭაობსა და ტენიან ადგილას. ფართოდ
გავრცელებული დეკორატიული მცენარეა. იყენებენ
პარფიუმერიაში და მედიცინაში. აგროვებენ ზამბახის
ძირებს, რომელსაც საქართველოში იის ძირებს ეძახიან.
აშრობენ ჩრდილში. ძირხვენა შეიცავს გლუკოზიდებს,
ლორწოს, ცხიმოვან ზეთს, ფისებს. იყენებენ ძირითადად
ფხვნილებად, პლასტირად, კბილის პასტის, ეთერული
ზეთის მისაღებად.
28. ლურჯი მოცვი Vaccinium მოცვისებრთა (Vacciniaceae) ოჯახს ეკუთვნის. იზრდება
uliginosum L. ჰოლარქტიკული სამყაროს სუბალპურ და ალპურ
სარტყელში. ჩვენში იზრდება სუბალპურ ტყეებში, გვხვდება
უფრო მაღლაც — დეკიანებში. ბევრია მთათუშეთში, წითელ
მოცვთან და შქერთან ერთად ქმნის მოცვიანებს. ყვავის მაის-
ივნისში, ნაყოფი უმწიფდება ივლის-აგვისტოში. მოცვის
ნაყოფი მომჟავო–ტკბილია. იჭმება ნედლად, ამზადებენ
მურაბასაც, შეიცავს C ვიტამინს, მთრიმლავ ნივთიერებებს.
გამხმარ ნაყოფს ხმარობენ მედიცინაში კუჭის შემკვრელ
საშუალებად. ნორჩი ფოთლების ნახარში საუკეთესო
ოფლმდენი საშუალებაა. კარგი თაფლოვანი მცენარეა.
29. ლურჯი ნარი, Eryngium მსხ., ფშ. ნარცეცხლა; ჩ. მცენარეთა გვარი ქოლგოსანთა (Apiaceae) ოჯახისა.
ლურჯეკალა coerullum შავწეწელა. მრავალწლოვანი, იშვიათად ორ- ან ერთწლოვანი ბალახია.
M.B. 230-მდე სახეობა გავრცელებულია ტროპიკულ,
სუბტროპიკულ და ზომიერ სარტყლებში (უპირატესად
მექსიკასა და სამხრეთ ამერიკაში). საქართველოში 5
სახეობაა. ზოგიერთი სახეობა სარეველაა. Eryngium planum
შეიცავს საპონინებს და ეთეროვან ზეთებს, იხმარება
ამოსახველებელ საშუალებად. იყენებენ სახსრების, გულის
პრობლემების, სასქესო და საშარდე ორგანოების, დამბლის,
იმპოტენციის სამკურნალოდ. .
30. ლურჯი Echium ორწლიანი ბალახოვანი მცენარეა ლაშქარასებრთა
ძირწითელა, vulgare L. (Borraginaceae) ოჯახისა ერთ მეტრამდე სიმაღლისა. ოდნავ
ჩვეულებრივი დახრილი ღეროებით. ფოთლები ხაზოვან-ლანცეტური.
ძირწითელა ძირები თითისტარისებური. ლამაზი, ლურჯი და წვრილი
ყვავილები ღეროს მთელ სიმაღლეზე ქმნიან ცოცხისებრ
ყვავილედს. ნაყოფი მუქი კაკალია. ყვავილობს მაის-ივნისში.
სამკურნალო ნედლეულია ფოთოლი, ძირები, ღერო და
ყვავილი. შეიცავს საპონინებს, შხამიან ალკალოიდებს. იგი
აზიანებს ცენტრალურ ნერვულ სისტემას. გამოიყენება
დამამშვიდებელ საშუალებად ეპილეფსიის, შხამიანი
ქვეწარმავლების კბენისას. მისი ნახარშისაგან იღებენ
ამოსახველებელ წამლებს.
31. ლუფა Luffa Mill. მცენარეთა გვარი გოგრისებრთა (Cucurbitaceae) ოჯახისა.
მცოცავღეროიანი ერთწლოვანი ბალახებია. აქვთ
ერთსქესიანი, დიდი ყვითელი ან თეთრი ყვავილები და
მრავალთესლიანი, მშრალი, ბოჭკოვანი ნაყოფი. 6-8 სახეობა
(სხვა მონაცემებით 20-მდე) ტროპიკებში იზრდება. უფრო
ცნობილია ცილინდრული ლუფა (Luffa cylindrica) და
წახნაგოვანი ლუფა (Luffa acutangula). ორივე სახეობა,
ძირითადად, კულტივირებულია ტროპიკებსა და
სუბტროპიკებში (იაპონია, ინდოეთი, ინდოჩინეთი, ეგვიპტე,
ტროპიკული ამერიკა, აშშ, მცირე აზია). მოჰყავთ აგრეთვე
კავკასიასა და ყირიმის შავი ზღვის სანაპიროზე, ჩრდილოეთ
კავკასიასა და შუა აზიაში. მკვახე ნაყოფი იჭმება. მწიფე
ნაყოფს დამუშავების შემდეგ იყენებენ საბანაო ღრუბლად,
ქუდების და სხვა ნივთების დასამზადებლად.
1. მაგნოლია Magnolia მცენარეთა გვარი მაგნოლიასებრთა (Magnoliaceae)
ოჯახისა. მარადმწვანე ან ფოთოლმცვივანი ხეები და
ბუჩქებია. მეტწილად დიდი ფოთლები აქვთ. ყვავილები
კენწრული და ორსქესიანია, უმეტესად სურნელოვანი,
იშვიათად მყრალი. ნაყოფი გირჩისებრი, მრავალ-
ფოთლურაა, საიდანაც ძაფზე ჩამოკიდებული, წითელ
გარსში მოქცეული თესლი. ცნობილია მაგნოლიის 80-
მდე სახეობა, მათგან 20-მდე სახეობა ჩრდილოეთ
ამერიკაში იზრდება, დანარჩენი — სამხრეთ-
აღმოსავლეთ აზიაში. მაგნოლია კულტურაში ფართოდ
არის დანერგილი. კარგად ხარობს ნოყიერ, ტენიან,
დრენირებულ ნიადაგზე. ამრავლებენ თესლით, კალმით
(სათბურში). ყოფილ სსრკ-ში კულტივირებულია 16
სახეობა, უმეტესად დიდყვავილა მაგნოლია (Magnolia
grandiflora), რომელიც შეიცავს ეთერზეთებს, გლიკოზი-
დებსა და ალკალოიდებს. საქართველოში მაგნოლია
მოშენებულია თბილისში, წინანდალში, ქუთაისში და
სხვა ადგილებში, უფრო მეტად კი შავი ზღვის
სანაპიროზე.
2. მათუთა Chenopodium ქრთ. ძაღლამარწყვა, ნაცარქათამასებრთა (Chenopodiaceae) ოჯახის მცენარეა.
foliosum კატამარწყვა; ქრთ., რჭ. იზრდება 25-50 სმ სიმაღლეზე. თუმცა, ძირითადად,
(Moench) Asch. ძაღლყურძენა; კხ. მათუ- მიწაზე გართხმული მცენარეა რომბისებრი ფოთლებით.
თელა; ქზყ. ძაღლის ნაყოფი შეჭყლეტილია და მოთავსებულია ფოთლების
თუთა; მსხ. ძაღლმარ- უბეებში. ყვავილები შეკრულია მრგვალად. ყვავილობს
წყვა, ძაღლის მარწყვი; ივნის-ივლისში. ხარობს ქვარნალებში. მათუთასებრთა
თშ. ძაღლთჟოლა; მთ. მთელი ოჯახი მდიდარია მინერალური მარილებით,
ძაღლის ჟოლო; მხვ. რომლებიც სასარგებლოა გულის დაავადებების
ძაღლაჲ, ძაღლის ხუნწაჲ; სამკურნალოდ. მრავლად შეიცავს ვიტამინებს.
ლჩხ. ძაღლიმაყვალა.
3. მაიორანი Majorana სურნელოვანი ბალახოვანი მცენარე ტუჩოსანთა
hortensis (Lamiaceae) ოჯახისა; იყენებენ კულინარიაში,
Moench. მედიცინასა და პარფიუმერიაში; მისგან იღებენ
ეთეროვან ზეთებს. ბაღის მაიორანი გამოიყენება
სამკურნალო მცენარის და სუნელ-სანელებლის სახით.
ფარმაცევტულ მრეწველობაში მაიორანისაგან ამზადებენ
ჩაის და იღებენ ეთერზეთს (Oleum majoranae). მაიორანი
სლოვაკური სამზარეულოს ყველაზე პოპულარული
საკმაზ-სანელებელია. გაოიყენება კარტოფილის სუპის,
ღვიძლის, სალათების, სოკოს, ხორცის სუპების, ძეხვის,
შემწვარი ფრინველის, საწებლების, სპაგეტის, შემწვარი
ღორის, ცხვრისა და ბატკნის ხორცის დამზადებისას. მას
იყენებენ ბარდის, სალათების, თევზის და ზოგიერთი
ყველის დამზადებისას. მაიორანი გამოიყნება დიეტურ
კვებაშიც მარილის შემცვლელად და კუჭის
შესაკვრელად.
4. მაისურა Maianthemum მრავალწლოვანი ბალახოვანი Convallariaceae-ის ოჯახის
Wigg. მცენარე, რომელიც იზრდება რუსეთის ტენიან ტყეებში.
მიწისქვეშა ძირებიდან ამოსდის წვრილი და ნაზი
მცოცავი ფესვუკები. მიწისზედა ღერო დიდი არაა. იგი
სწორადმდგომია და ბოლოვდება გულის ფორმის ორი
ფოთლით. ღეროს აბოლოებს ყუნწი თეთრი წვრილი
ყვავილით. ნაყოფი წითელი კენკრაა ერთი-ორი
თესლით. ხალხურ მედიცინაში ბალახის ნაყენს იყენებენ
დასალევად ფეხებში სისუსტის დროს. ნედლ ფოთოლს
იდებენ სიმსივნეზე დასარბილებლად და გასაწოვად.
ხმელ ფოთლებს იყენებენ ჩაის ნაყენის დასამზადებლად.
5. მაკლურა, Maclura მცენარეთა გვარი თუთისებრთა (Moraceae) ოჯახისა.
თუთავაშლა pomifera გვარში მხოლოდ ერთი სახეობაა — ნარინჯისებრი
(Rafin.) Schneid. მაკლურა (Maclura pomifera). იგი ორსახლიანი, ფოთოლ-
მცვივანი, გაშლილვარჯიანი ხეა, რომლის სიმაღლე 20 მ
აღწევს. აქვს ღრმად დაშაშრული მურა-რუხი ქერქი,
ეკლიანი ტოტები, კიდემთლიანი, კვერცხისებრი,
ბოლოწაწვეტილი ფოთლები და დიდი, მრგვალი,
 ნარინჯის მსგავსი, თუმცა ღრმად დანაოჭებული
„ნაყოფი“ (ნაყოფედი), რომელიც არ იჭმება (შეიცავს
რძეწვენს). მაკლურას სამშობლოა ჩრდილოეთი ამერიკა.
დეკორატიულ მცენარედ მოშენებულია კავკასიაში, შუა
აზიასა და უკრაინაში. საქართველოში ბევრგანაა
მოშენებული. შედარებით ყინვაგამძლეა, კარგად ეგუება
მწერსა და რამდენადმე დამლაშებულ და მშრალ
ნიადაგს, თუმცა უკეთ ხარობს საშუალო ტენიანობის
პირობებში. ადვილად იტანს კრეჭას. იყენებენ მტკიცე და
გაუვალი ცოცხალი ღობის გასაშენებლად, აგრეთვე
გასამწვანებლად. სამშობლოში დიდად ფასობს მისი
ოქროსფერი მერქანი, რომელიც ცნობილია „ბრაზილიუ-
რი ყვითელი ხის“ სახელით. მისგან ამზადებენ
მაღალხარისხოვან ქაღალდს, ყვითელ საღებავს. ამ
ეგზოტიკური მცენარის ნაყოფი გამოიყენება როგორც
ტკივილგამაყუჩებელი და დამამშვიდებელი საშუალება.
გარდა ამისა, მას იყენებენ ონკოლოგიური და კანის
სხვადასხვა დაავადებებისას, რევმატიზმის, ჰიპერტო-
ნიის, ჰემორაგიული პათოლოგიების სამკურნალოდ.
6. მამულა Artemisia მხვ. სურო; მთ. სერნა, მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე რთულყვავილო-
vulgaris L. საფცქვენელა, სურო- ვანთა (Asteraceae) ოჯახისა. მისი ღეროს სიმაღლე 100-
ბალახი; თშ. ჯორთკუდა, 150 სმ აღწევს. ფართოდ არის გავრცელებული საქართვე-
ფერთკუდა; ხვს., ერწო ლოს თითქმის ყველა რაიონში — ბარიდან სუბალპურ
ავშანი; გურ. მყრალა- სარტყლამდე, უმეტესად დანაგვიანებულ კარმიდა-
ბალახი, აბზინდა; აჭ. მოებში, ბუჩქნარებში, ბოსტნებში, ნასვენებზე, მდინარის
გიაუროთი; მგრ. ნაპირებზე და სხვა ადგილებში. შეიცავს ვიტამინს,
ოშაშურია, აბზინდა; სვნ. ასკორბიმჟავას, მთრიმლავ ნივთიერებასა და კაროტინს,
ვოქსოლç, მàქსçნი. ლორწოვან და ფისოვან ნითიერებებს, კუმარინებს,
ალკალოიდებს, ინულინს. მდიდარია აგრეთვე პროტეი-
ნით და უჯრედისით. იმის გამო, რომ ეთეროვან ზეთებს
შეიცავს, საქონელი არ ეტანება.
სამკურნალოდ გამოიყენება მისი გაფოთლილი
წვეროები და ფესვები. მცენარე შეიცავს ეთერზეთებსა
და მისგან შექმნილი პეპარატები სისხლაღმდგენი,
 სიცხის დამწევი, ციებ-ცხელების საწინააღდეგო, ჭიების
დამდენი, მატონიზირებელი, ნარველმდენი და სხვა
სამკურნალო თვისებებით ხასიათდება. მცენარეს იღებენ
მოწამვლის, კუჭ-ნაწლავის ლორწოვანი გარსის ანთების,
მალარიის, გრიპის, ნერვოზის, ალკოჰოლიზმის,
ტუბერკულოზის შემთხვევებში.
7. მანანა, ერიკა Erica abrorea L. მცენარეთა გვარი მანანასებრთა (Ericaceae) ოჯახისა.
ბუჩქბალახები, ბუჩქები და პატარა ხეებია. აერთიანებს
500-მდე სახეობას, რომელთა უმრავლესობა იზრდება
კაპის ოლქში (აფრიკის უკიდურესი სამხრეთ ნაწილი). 15
სახეობა გავრცელებულია ჩრდილოეთ ევროპასა და
ხმელთაშუაზღვისპირეთში. მხოლოდ ერთი სახეობა
ხისებრი მანანა (Erica aborea) გვხვდება საქართველოში
(აფხაზეთში — ბიჭვინთის მიდამოებში), მთის ქვედა
სარტყელის ბუჩქნარებსა და ტყის პირებზე. მაღალი
მარადმწვანე ბუჩქი ან პატარა ხეა, აქვს ლამაზი მკვრივი
მერქანი. მცენარე შეიცავს ორგანულ მჟავეებს,
ალკალოიდებს, ფენოლებს, ფლავონოიდებს,
ფენოლკარბონულ მჟავებს, კუმარინებს, საპონინებს,
მინერალურ მარილებს... მისი პრეპარატები გამოიყენება
დამამშვიდებლად, დასაძინებლად, შარდმდენად,
ამოსახველებლად და სხვ. უნიშნავენ საშარდე ბუშტის
კედლების ანთებისას, საშარდე გზების ჩირქოვანი
დაავადებისას. მკურნალობენ დიაბეტს, ათეროსკლე-
როზს, ტუბერკულოზს, ღვიძლს, გასტრიტს, ეგზემას,
რადიკულიტს, რევმატიზმს, ნიკრისის ქარს, ანგინას,
სტომატიტს და სხვ.
8. მანგუსტანი Garcinia მანგოსტანი და მანგუსტანი [მალაიური] - სამხრეთ-
mangostana L. აზიური ტროპიკული ხე; ისხამს მომჟავო-ტკბილ სურნე-
ლოვან ნაყოფს. აქვს ტყავისებრი ხეშეში მუქი მწვანე
ფოთლები, მოვარდისფრო ყვავილები და მოწითალო ან
მოყავისფრო-იისფერი მომჟავო-ტკბილი და სურნელო-
ვანი ნაყოფი. მისი სამშობლოა მალაკის ნახევარკუნ-
ძული და მალაის არქიპელაგი. კულტივირებულია
 ტროპიკულ აზიაში. მედიცინაში მანგუსტანი ფართოდ
გამოიყენება. მისი თავდაპირველი შემოტანა ჩინეთიდან
სწორედ ამასთანაა დაკავშირებული. მის გამომშრალ
კანს აქუცმაცებენ და იყენებენ დიზენტერიის
სამკურნალოდ. მისგან მიღებულ მალამოს ისვავენ
გამონაყარზე. ნახარშს იღებენ დირეისა და ცისტიტის
დროს. იყენებენ როგორც სისხლაღმდგენ საშუალებას.
მკურნალობენ ციებ-ცხელებას. მალამოთი ამუშავებენ
ჭრილობებს. მისი პრეპარატები მოქმედებენ ცენტრა-
ლურ ნერვულ სისტემაზე და სისხლის წნევაზე.
9. მანდარინი Citrus unshiu მარადმწვანე სუბტროპიკული ხეხილოვანი მცენარე
(Swingle) Marc. Citrus-ის გვარის ტეგანისებრთა (Rutaceae) ოჯახისა.
ყველაზე უფრო გავრცელებულია მანდარინი უნშიუ
(Citrus unshiu), ხის სიმაღლე 3 მ-მდეა, ვარჯის დიამეტრი
3-3,5 მ. ყვავილი საკმაოდ დიდია, ორსქესიანი,
გვირგვინის ფურცლები შეიცავენ ჯირკვლებს,
რომელშიაც დიდი რაოდენობითაა ეთეროვანი ზეთი,
ნაყოფი უთესლოა, კანი ნარინჯისფერია, რბილობი —
ღია ნარინჯისფერი, წვნიანი. წვენი შეიცავს შაქრებს,
მჟავებს (უმთავრესად ლიმონის), C ვიტამინს და სხვა.
ნაყოფს იყენებენ უმეტესად ნედლად, აგრეთვე
გადამუშავებულს (წვენი, ჯემი, მურაბა, კომპოტი და
სხვა). კანი მდიდარია პექტინოვანი ნივთიერებებით,
ეთეროვანი ზეთებითა და გლიკოზიდებით, იყენებენ
საკონდიტრო წარმოებაში, აგრეთვე ეთეროვანი ზეთების
მისაღებად, ხოლო ამ უკანასკნელს — პარფიუმერიისა
და კვების მრეწველობაში. ციტრუსოვან კულტურათა
შორის მანდარინი უნშიუ გამოირჩევა შედარებით
მაღალი ყინვაგამძლეობით. მანდარინი მსხმოიარობას
იწყებს ოკულირებიდან (კვირტით მყნობა) მე-4 წელს.
საქართველოში 1885 წელს პირველად შემოიტანეს
იტალიიდან მანდარინი, რომელმაც სამრეწველო მნიშვ-
ნელობა ვერ მიიღო, რადგან დაბალი ყინვაგამძლეობის
აღმოჩნდა და ნაყოფი დროზე არ მწიფდებოდა. ის
შეცვალა უნშიუმ, რომელიც 1896 წელს შემოიტანეს
 იაპონიიდან და სწრაფად გავრცელდა. სამკურნალოდ
იყენებენ ბორდოს სითხის 1% ხსნარსა და ცინებს.
10. მანდრაგორი Mandragora ჩუბ. ონანა. მცენარეთა გვარი ძაღლყურძენასებრთა (Solanaceae)
Officinalis Mill. ოჯახისა. მრავალწლოვანი უღერო ან მოკლეღეროიანი
ბალახია. აქვს დიდი (80 სმ სიგრძის და 60 სმ სიგანის)
ფოთლები, მომწვანო-თეთრი, ცისფერი ან იისფერი
ყვავილები და დიდი ნარინჯისფერი ან ყვითელი კენრა
ნაყოფი. მისი მსხვილი სწორი ფესვები ზოგჯერ
ადამიანის სხეულს ემსგავსება (ძველად ალბათ ამიტომ
მიაწერდნენ ხოლმე მანდრაგორს მაგიურ ძალას და
მასთან ბევრი ლეგენდაც იყო დაკავშირებული). გვარში
5-6 სახეობაა, რომელიც გავრცელებულია ხმელთაშუა-
ზღვისპირეთში, წინა და შუა აზიაში, ჰიმალაის მთებში.
ზოგი მანდრაგორის ფესვი, ნაყოფი და თესლი შეიცავს
ალკალოიდ ჰიოსციამინს, სკოპოლამინს და სხვას.
ზოგჯერ ტკივილგამაყუჩებელ საშუალებად იყენებენ.
11. მანეული Sálix L. ზმ. იმ. მარნეული; იმ. ხისებრი მცენარე ტირიფისებრთა (Salicaceae) ოჯახიდან.
ყვითელი ტილიფი; ქვ. ძალიან გავრცელებულია. ფორმა სხვადასხვანაირი აქვს.
იმ. ყვითელი ტირიფი; ძირითადად უყვარს ჭაობიანი ადგილები. არის მაღალი
ლჩხ., რჭ., მგრ. კაპიჭი; ხეც (Salix alba, Salix fragilis, Salix carpera) და ბუჩქიც (Salix
საბა მარნა. viminalis, Salix daphnoides,Salix purpurea), ზოგჯერ
მიწაზე გართხმულიც. მისი კანის ექსტრატები ავლენენ
ანთების საწინააღმდეგო თვისებებს. სალიცილმჟავა
პირველად სწორედ მის შემადგენლობაში იქნა
აღმოჩენილი.
12. მანიჰოტი, Manihot მცენარეთა გვარი რძიანისებრთა (Euphorbiaceae)
მანიოკი ოჯახისა. ერთსახლიანი პატარა ხეები, ბუჩქები და
ბალახია. აერთიანებს 160-ზე მეტ სახეობას. სამშობლოა
ტროპიკული ამერიკა. ევროპაში შემოიტანეს პორტუგა-
ლიელებმა. კასავა (Manihot esculenta, Manihot utilissima)
მარადმწვანე ბუჩქია, მისი სიმაღლე 3 მ აღწევს. აქვს
თათისებრ განკვეთილი ფოთლები, მომწვანო-
მოყვითალო წვრილი ყვავილები და კოლოფა ნაყოფი.
გორგლისებურად გამსხვილებული ფესვის სიგრძე 1 მ
 აღწევს, მასა — 15 კგ. შეიცავს სახამებელს. მისგან
ამზადებენ ფქვილსა და ბურღულს — ტაპიოკას. ახლად
ამოღებულ გორგლში შხამიანი გლიკოზიდია, რომელიც
სწრაფად იშლება გახურებით და დუღილით. მანიჰოტის
ყველა სახეობა შეიცავს რძეწვენს, ზოგი კაუჩუკოვანია
(Manihot glaziovii). მისგან იღებენ დექსტრინს,
გლუკოზას, აცეტონს.
13. მაჟალო Malus silvestris ქვ. იმ., ქვ. რჭ. კუტა ხე ან ბუჩქი ათ მეტრომდე სიმაღლისა ვარდისებრთა
(L.) Mill. ვაშლი; ზმ. იმ., ზმ. რჭ., (Rosaceae) ოჯახისა. ზოგჯერ აქვს ეკლოვანი წანაზარ-
გურ. პანტა, პანტა- დები. ფოთლები ელიფსური ან მომრგვალებული,
ვაშლი; ლჩხ. ტყის დაკბილული. ყვავილები წვრილ ყუნწებზე. გვირგვინი
ვაშლი, მწარე ვაშლი; ვარდისფერი ან თეთრი. ნაყოფი წვრილი, მრგვალი.
ინგ. ჭირვაშლ, ჭირჭამა; ყვავილობს მაის-ივნისში. მწიფს აგვისტო-სექტემბერში.
ჭნ. მტკუჲ უშქირი; მგრ. მეწლეა. მრავლდება ძირითადად თესლით.
პანტე უშქური, ტყარ ნაყოფი შეიცავს შაქრებს (ფრუქტოზას, გლუკოზას,
უშქური, კვეტელე
საქაროზას), ვაშლის, ღვინის, ლიმონის მჟავებს, პექტი-
უშქური; სვნ. გოწო ვისგ. ნურ ნივთიერებებს, С, В1, В2 ვიტამინებს, კაროტინს,
მაჟალო-ვაშლი.
კალციუმის მარილს, რკინას, ფოსფორს და სხვ. იყენებენ
საკვებში მომჟავო გემის მისაცემად. მისგან ხშირად
აყენებენ ღვინოს, სიდრს, წვენებს, ძმარს. გამოიყენება
ჟელესა, მარმელადისა და ტყლაპის წარმოებაში. მისი
თესლი შეიცავს 23–33 %-მდე ზეთს. ხალხურ მედიცი-
ნაში მაჟალოს ნახარში გამოიყენება საჭმლის მონელების
გასაუმჯობესებლად, შარდკენჭოვანი დაავადებისას, თა-
ვის ტკივილის, უძილობის, ბრონქიტის სამკურნალოდ.
მაჟალო აქტიურად გამოიყენება ფარმაცევტულ წარმოე-
ბაში სისხლნაკლულობის საწინააღმდეგო ექსტრაქტის
დასამზადებლად.
14. მარადმწვანე Viburnum tinus ბუჩქი, დეკორატიული Vibirnaceae ოჯახისა. შეიძლება
ძახველი L. მიიღოს ნებისმიერი ფორმა. ყვავილობს ხანგრძლივად.
მრავლდება ყლორტით ან თესლით. ისხამს საშუალო
ზომის ლურჯ ნაყოფს. ძახველის ნაყოფი შეიცავს
ადამიანისათვის აუცილებელ მრავალ ნივთიერებას -
შაქარს, ორგანულ მჟავებს, ტანინს, პექტინს, მთრიმლავ
ნივთიერებებს, ფისისებრ ეთერს, ვიტამინებს.
განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ვიბურნინი, რომელიც
ძახველის ნაყოფს სიმჟავეს აძლევს და ამიტომაც მისი
წვენი სამკურნალოდ გამოიყენება შაქართან და
ჟელესთან ერთად. ძახველის წვენი გამოიყენება გულის
და ყელის დაავადებების სამკურნალოდ.
15. მარგალიტა Botrychium პატარა გვიმრა (5—30 სმ სიმაღლისა) Botrychiaceae
lunaria (L.) Sw. ოჯახისა. იზრდება მდელოეზე, ბუჩქნარებში და მეჩხერ
ტყეებში ევრაზიაში, ამერიკაში, ავსტრალიასა და ახალ
ზელანდიაში. მრავალწლოვანია. ფესვი მცურავია. ვეგე-
ტატიური ნაწილი გრძელი აქვს. გამოიყენება მედი-
ცინაში.

16. მარიამა Ligusticum თშ. მარიამძმარა, მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარე ქოლგისებრთა

alatum (M.B.) კლდისასუქა. (Apiaceae) ოჯახისა. იზრდება 2 მეტრის სიმაღლისა. აქვს
Spr. სპეციფიური სუნი. ფესვები - სასიამოვნო სურნელიანი.
ტანი სწორი, მარტივი და თავში გატოტვილი. ფოთლები
- ბუმბულოვანი, მბრწყინავი, დაკბილული. ყვავილები -
პატარა, ნათელი ყვითელი ფერისა, მრგვალი, ქოლგისე-
ბურად შეკრული. ნაყოფი-წყვილთესლა. ყვავილობს
ივნის-ივლისში, თესლი მწიფს სექტემბრში. გავრცელე-
ბულია ევროპაში.
სამკურნალოდ ფოთლებს აგროვებენ ყვავილობის
დროს, თესლებსა და სამწლიან ძირებს შემოდგომით.
ნედლეულს აშრობენ სუფთა ჰაერზე, ჩრდილში. მისი
ნაყენი გამოიყენება, როგორც შარდმდენი, სისხლგამა-
ჯანსაღებელი, ტკივილგამაყუჩებელი საშუალება.
ფესვების ნაყენი კარგი საშუალებაა მენსტრუალური
 დარღვევებით გამოწვეული ტკივილების
გასაყუჩებლად, ისტერიების, ნერვულ დაავადებათა
სამკურნალოდ, მუცლისა და კუჭის ტკივილისას,
სისხლნაკლულობისას. იყენებენ თმის ცვენის
საწინააღმდეგოდაც. ცოცხალ ფოთლებს იდებენ თავზე
ტკივილის გასაყუჩებლად.
17. მარიამსაკმელა Peganum მსხ. უზალუგი, მცენარეთა გვარი ორყურასებრთა (Zygophyllaceae)
harmala L. უზალიკი, გუზალიკი; ოჯახისა. ზოგიერთი ეკუთვნის მარიამსაკმელასებრთა
სმხ. საკმელა-ჭაპალუკა. (Peganaceae) ოჯახს. მრავალწლოვანი ბალახოვანი
მცენარეებია. აქვთ აღმავალი ან წამოწეული ღერო,
ხაზურად განკვეთილი ფოთლები, ყვითელი ყვავილები,
სამსაგდულიანი და მრავალთესლიანი კოლოფი ნაყოფი.
აერთიანებს 6 სახეობას, რომელიც გავრცელებულია
ევრაზიის სამხრეთ ნაწილსა და მექსიკის ზეგანზე.
საქართველოში 1 სახეობაა — Peganum harmala; იზრდება
მშრალ და დამლაშებულ ადგილებზე — ველებზე,
ნახევრად უდაბნოებსა და უდაბნოებში, ზოგჯერ
რუდერალურ ადგილსამყოფელზეც. მისი თესლიდან
იღებენ მოწითალო-მოვარდისფრო საღებავს შალეულისა
და აბრეშუმის ქსოვილებისათვის. სამკურნალოდ
გამოიყენება თესლი და ფესვი. მისი პრეპარატებით
კურნავენ პარკისონიზმის და მთრთოლვარე დამბლას.
იგი აღაგზნებს ცენტრალურ ნერვულ სისიტემას, აგდებს
წნევას, აუმჯობესებს სუნთქვას, ადუნებს გულისა და
კუჭ-ნაწლავის კუნთებს, აფართოებს პერიფერიულ
სისხლძარღვებს.
18. მარიამსხალა Aegopodium მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარე ქოლგოსანთა
podagraria L. (Apiaceae) ოჯახიდან. ფესვებთან მდებარე და ღერობის
გრძელყუნწიანი ფოთლები ორჯერაა დაყოფილი სამ
ნაწილად. ფოთლები წაგრძელებულ-კვერცხისებრია,
კიდეები-ხერხისებური; ყვავილები -პატარა, თეთრი.
ხარობს ევროპაში, კავკასიაში, ციმბირში, შუა აზიაში.
ლათინური დასახელება მომდინარებს ბერძნული
სიტყვიდან aegos -თხა და podion -ფეხა: ეპითეტი
 podagraria მიუთითებს, რომ ის გამოიყენება ნიკრისის
ქარის სამკურნალოდ. საერთოდ ძნელად ამოსაძირკვი
სარეველაა. ფესვები ჰორიზონტალურად იზრდება.
ღერო სწორია. იზრდება 50-100 სმ სიმაღლეზე.
ყვავილობს ივნის-ივლისში, დაახლოებით 50 დღის
მანძილზე. რთულ ქოლგაზე დაახლოებით 300-500
ყვავილს ისხამს, მთელი მცენარე კი 3000-მდე ყვავილს.
მისი ნორჩი ფოთლები და ყლორტები იჭმევა, ხოლო
ნაყენი გამოიყენება ხალხურ მედიცინაში. ფოთლები
შეიცავენ აზოტურ მინარევებს, მათ შორის ხოლინს
(რომელსაც დიდი მნიშვნელობა აქვს ნივთიერებათა
ცვლისათვის), ლიმონისა და ვაშლის მჟავას, ფლავო-
ნოიდებს, კვერციტინს, კემპფეროლს (ამაგრებენ სისხლ-
ძარღვების კედლებს), ეთერულ ზეთს, მინერალურ
მარილებს. ძირებში არის ეთერზეთები, საპონინები,
სახამებელი, ფისი. მარიამსხალა გამოიყენება აგრეთვე
რევმატიზმების, თირკმლების, საშარდე ბუშტის
სამკურნალოდ, ჭრილობების მოშუშებისათვის და
ტკივილების გასაყუჩებლად; ეგზემისა და დიათეზის
საწინააღმდეგოდ.
19. მარმუჭი Alchemilla L. თშ. ნამა, დათვფეხა; ხვს. მცენარეთა გვარი ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახისა.
ფაფანაგა; მსხ. შაფარ- მრავალწლოვანი, იშვიათად ერთწლოვანი დაბალი
შუფარა; რჭ. ბორბალა- ბალახებია. მეტწილად მხოხავი ფესურა და გრძელ-
ბალახი; ლჩხ., ჩუბ. ყუნწიანი ფესვთანური ფოთლების როზეტი აქვთ.
არმუჯი; ერ. ნაოჭა; პატარა ორსქესიან ყვავილებს გვირგვინის ფურცლები არ
ქვ.იმ. ხაჭაპურა ბალახი; გააჩნია. 300-მდე სახეობა გავრცელებულია ევრაზიაში,
მგრ. ჩიქი. აფრიკასა და ამერიკაში. საქართველოში იზრდება 61
სახეობა, მათგან 30 — საქართველოს ენდემია. მარმუჭის
სახეობები იზრდება სუბალპურ და ალპურ სარტყლებში,
მეტწილად ბუჩქნარებში, ტყის ფერდობებსა
(განათლებულ ადგილებში) და მდელოებზე, მდინარეთა
სანაპიროებსა და ზოგჯერ გზის პირებზეც კი.
ზოგიერთი სახეობა დომინანტობს მაღალმთის
მდელოებზე და ქმნის ე. წ. „მეორადი ხალების“
მცენარეულ საფარს. ზოგიერთი სახეობის ფესურა და
 ფოთლები საღებავ ნივთიერებებს შეიცავს.
მარმუჭის შემადგენლობაში შედის მთრიმლავი ნივთიე-
რებები, სიმწარეები, ცოტაოდენი ეთერული ზეთი,
ფლავონოიდები. არსებობს მარმუჭისაგან დამზადე-
ბული რამდენიმე პრეპარატი, მაგრამ მედიცინა მათ
არაეფექტურად თვლის. ხალხურ მედიცინაში, მეცნიე-
რულისაგან განსხვავებით, მარმუჭი გამოიყენება ხველე-
ბისას, ბრონქიალური ასთმის და სასუნქი გზების სამ-
კურნალოდ. იყენებენ კლიმაქსის, მძიმე მენსტრუაციის,
კუჭ-ნაწლავების დაავადების და სხვა შემთხვევებში.
გარეგანად გამოიყენება ჭრილობების გასაწმენდად,
თვალებისა და ყელის სამკურნალოდ.
20. მარწყვა-ბალახი Potentilla კხ. მარწყველა; ქზყ. მარ- მცენარეთა გვარი ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახისა.
reptans L. წყვის-დედა; იმ. ბაწარი; მრავალწლოვანი, იშვიათად ორ- ან ერთწლოვანი
ზმ.იმ. ხუთთითა; მგრ. ბალახები და ბუჩქბალახებია. 500-მდე სახეობა
ცàმუაში ოჭაჭალი. გავრცელებულია მთელ დედამიწაზე, უმეტესად კი
ჩრდილოეთ ამერიკაში. საქართველოში 30 სახეობაა.
მათგან 2 — საქართველოს ენდემია, (გვხვდება
აფხაზეთსა და სვანეთში). 15-მდე — კავკასიისა.
სახეობათა უმრავლესობა იზრდება ალპური სარტყლის
მდელოებსა და ნაშალებზე, ნაწილი კი გვხვდება ქვიან,
თიხნარ ფერდობებზე, ტყის პირებსა და ბუჩქნარებში,
მთის ქვედა სარტყლიდან მოკიდებული ალპურ
სარტყლამდე. შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს, ფისსა
და წებოს. სამკურნალო მიზნებისათვის აგროვებენ
ფესვებს, აშრობენ და ინახავენ. ნაყენს და ნახარშს
იყენებენ წყლულების, კუჭაშლილობის, სისხლდენის,
ბუასილის, ემფიზემის, ფილტვების ტუბერკულოზის,
ქალური დაავადებების სამკურნალოდ.
21. მარწყვი Fragaria vesca L. იმ. დარდალა; ზმ.რჭ. მცენარეთა გვარი ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახისა.
წიწინდერა; იმ. მრავალწლოვანი ბალახია. საქართველოში ველურად
წიამპოლა; საბა უელი; იზრდება 3 სახეობა. ტყის მარწყვი (Fragaria vesca) ხარობს
ჭნ. კანდღუ; მგრ. ცემუა, ტენიან და დაჩრდილულ ადგილებზე, ტყის პირებზე,
ცემყუა, წიწმდერა, მდელოებსა და ველობებზე. მწვანე მარწყვი (Fragaria
წიწინდარა, ხვიხვინია; viridis) ეტანება შედარებით მშრალ და ქვიან
სვნ. ბასყი, ბçსყ. ადგილსამყოფელს; მუშკის მარწყვი (Fragaria moschata) კი
მხოლოდ თბილ მიდამოებში იზრდება. მარწყვს
ამრავლებენ ჩითილით, სელექციურ მუშაობაში –
თესლით. უმთავრესად მოჰყავთ ბაღის მარწყვი (Fragaria
ananassa), რომელიც ველურად არ გვხვდება. სარგავად
არჩევენ ნიადაგის სწორ ზედაპირს, ხოლო ნოტიო
ადგილებში კვლებს აკეთებენ. მცენარეს რგავენ
შემოდგომაზე ან გაზაფხულზე, ნარგავს უხვად რწყავენ.
აგროვებენ ნაყოფსა და ფოთლებს. ნაყოფი მწიფე უნდა
იყოს. გამშრალი ნაყოფი ორ წლამდე ინახება. იგი
შეიცავს ვიტამინ В1, ასკორბინის, სალიცინის და ვაშლის
მჟავებს, მთრიმლავ ნივთიერებას, რუტინს, კაროტინს,
ანტიციანოზურ ნაერთებს, მინ. მარილებს – Na, K, Ca,
Mg, Fe, P, Co და სხვ. ფოთლების შედგენილობაში შედის
ალკალოიდები, მთრიმლავი ნივთიერება, რუტინი,
ფლავონოიდები.
ფოთლების და ნაყოფების ნაყენს ან გამონაცემს
უნიშნავენ ავიტამინოზის დროს. ასევე შარდდამდენ,
თირკმლებსა და შარდის ბუშტში ქვების დამშლელ
საშუალებად, ღვიძლისა და სანაღვლე გზების დაავა-
დებებისას. ფოთლები სპაზმოლიტური, მომამაგრებელი
და ტკივილგამაყუჩებელია. ხალხურ მედიცინაში
ხმარობენ დიაბეტის დროს, როგორც ჰიროგლიკემიურს,
ასევე ათეროსკლეროზის, ანემიის, რაქიტის საწინააღმ-
დეგოდ. ნედლი ნაყოფი გამოყენებას ჰპოვებს
ჰომეოპათიაში.
22. მატიტელა Polygonum მცენარეთა გვარი მატიტელასებრთა (Polygonaceae)
ჩვეულებრივი avicularis L. ოჯახისა. იგი პატარა, ერთწლოვანი ბალახია, ღერო
წამოწეულია ან გართხმული 10–14 სმ სიგრძის, სულ
ქვედა მუხლთშორისები 1–3 სმ სიგრძისაა; ფოთლები
სხვადასხვა ზომისაა, ფორმით კი ერთნაირია –
ოვალურიდან ხაზურამდე, ბლაგვწვერიანი ან ოდნავ
წაწვეტებული მუქი მწვანე, ზოგჯერ მოლეგო; ღეროს
ფოთლებისაგან მცირეოდენ განსხვავდება ტოტების
ფოთლები. ლოლუები ორადაა ღრმად განკვეთილი,
მუხლთშორისებზე მოკლე ყვავილები პატარაა, 2–5
ერთად ფოთლების იღლიებში განლაგებული; ყვავილ-
საფარი მეტნაკლებად 5-ად განკვეთილი, მომწვანოა,
კიდეებზე თეთრი ან ვარდისფერი. ნაყოფი უწესო
სამწახნაგოვანია, წაწვეტებული, წახნაგებზე პატარა
წერტილებითაა დაფარული. მცენარე ყვავილობს VI–X.
ხალხურ მედიცინაში იყენებენ. გამოიყენება თირკმლე-
ბისა და ღვიძლის სამკურნალოდ კენჭების მოსაშო-
რებლად; გასტრიტისას, მჟავიანობის უკმარისობის ან
მომატების შემთხვევეაში; შარდის ბუშტის ქრონიკული
ანთებისას; სამშობიარო სისხლდენისას; ჭრილობების
მოსაშუშებლად; მალარიის, ტუბერკულოზის, ჰიპერტო-
ნიის სამკურნალოდ. მისი სპორები შეიცავს რკინას,
რომელიც იწვევს თერაპიულ ეფექტს ჰიპოქრომული
ანემიის დროს. გამოიყენება ნაყენის სახით.
23. მაღალი მოცვი, Vaccinium ბუჩქი ან ტანდაბალი (2—4 მ) ხე მანანასებრთა (Ericaceae)
კავკასიური arctostaphylos ოჯახისა. მოწითალო-თეთრი ზარისებრი ყვავილები
მოცვი L. აქვს. ნაყოფი შავი კენკრაა, იჭმევა. გავრცელებულია
ძირითადად კოლხეთში, ნაკლებად გვხვდება ჩრდი-
ლოეთ კავკასიაში, ქართლში, შიგა კახეთში, თალიშსა და
თურქეთში (მდინარე ჭოროხის აუზი). იზრდება
ქვეტყედ ზღვის დონიდან 2200 მ-მდე, მეტწილად
წიფლნარში, სოჭნარ-ნაძვნარში, ფიჭვნარსა და სუბალ-
პურ არყნარში, იშვიათად დეკიანში. ფოთოლი შეიცავს
135-მდე ტანიდებს, იყენებენ ტყავის მოსათრიმლად,
ჩაის ნაცვლად; ახმობენ კერკად და ხმარობენ კუჭის
 შემკვრელ საშუალებად, კულტივირებულია ბოტანიკურ
ბაღებში.
24. მაღლისმთის Quercus პარკოსანთა (Fabaceae) ოჯახის მცენარეა. ხარობს
მუხა macranthera კავკასიასა და ახლო აღმოსავლეთში. ქმნის ტყეებს 1350-
Fisch. et Mey. 2650 მეტრის სიმაღლეზე. მუხის სხვა სახეობებისაგან
განსხვავდება შედარებით მომცრო ტანით (15-20 მეტრი)
და ლამაზი ფოთლებით, რომლებიც 18 სიგრძისაა,
მთლიანი კიდეებით ან მსხვილკბილა; ზემოდან მუქი-
მქვანე, ქვმოდან - რუხი.
ხე ნელა იზრდება. უძლებს ყინვასა და გვალვას. მისგან
არაერთ ჰიბრიდია (Q. macranthera; Q. macrocarpa; Q.
macranthera; Q. rubra; Q. macranthera, Q. Robur, Q.
macranthera, Q. Alba) გამოყვანილი. მისი ფესვი და ქერქი
შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს. მედიცინაში მისი
ნაყენი და ნახარში გამოიყენება შემკვრელ საშუალებად,
აგრეთვე სავლებად სხვადასხვა დაავადების სამკურნა-
ლოდ. ჰკურნავენ დამწვრობასაც.
25. მაყვალი Rubus L. აჭ. გურ., ბარდი, მცენარეთა გვარი ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახისა.
ბარდყვავილაჲ; ინგ. მეტწილად ხვიარა ბუჩქებია. აქვთ ეკლებით ან
მაყოლ; ჭნ. მუყი; მგრ. ჯაგრებით მოფენილი გრძელი ღეროები. პირველი წლის
მუყი, მუყია, დურღენი, ყლორტებზე — ტურიონებზე — მხოლოდ ფოთლებია,
ძიგირიში მუყი, ომბოლი მეორე წლის ყლორტებზე კი — ყვავილები და ნაყოფები.
ძიგირი, ომბოლი მუყი; ყვავილები მარტოულია, უფრო იშვიათად,
სვნ. ვიღ, უღვ (ნაყოფი), ყვავილედებად შეკრებილი. ნაყოფი კრებადია და
ძიგირ (მცენარე). შედგება წითელი ან მოწითალო-მოშავო ნაფიფქიანი
წვნიანი კურკიანებისაგან. მაყვალის 200-მდე სახეობა
გავრცელებულია ევრაზიასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში.
საქართველოში 37 სახეობა გვხვდება, მათგან 27
საქართველოს ენდემია. მაყვლის ღერო და ფოთლები
მნიშვნელოვანი რაოდენობით შეიცავს მთრიმლავ
ნივთიერებებს, ნაყოფი —შაქრებს, მჟავებს, C ვიტამინს
და კაროტინს. იყენებენ ნედლად, აკეთებენ მურაბას,
ჯემს და სხვა ნაწარს. ცნობილია კულტურული მაყვლის
 დაახლოებით 300-მდე ჯიში.
ხალხურ მედიცინაში მაყვლის ჩაი ფართოდ გამოიყე-
ნება, როგორც ეფექტური საშუალება კუჭნაწლავის
სხვადასხვა დაავადებების, გაცივების, კოლიტების,
დიაბეტის, სხვადასხვა მძიმე მეტალებით მოწამვლების,
ანემიის დროს და ა.შ.
26. მაჩიტა Campanula ფშ. მაჩიკა, ნაჩიკა, მცენარეთა გვარი მაჩიტასებრთა (Callitrichaceae)
rapunculoides L. მიჩიკა, მიჩიკტარა, ოჯახისა. მრავალწლოვანი, იშვიათად ორ- ან
სატყლაშუნა; მხვ. მთ. ერთწლოვანი ბალახებია. 300-მდე სახეობა
კაწაჲ, საფეთქებელა, გავრცელებულია ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ზომიერი
სატყეშებელა; რჭ., ზმ. იმ. ჰავის ზონაში, ნაწილობრივ არქტიკაში, უმთავრესად კი
ჩიტითავა; ლჩხ. ევრაზიის დასავლეთ ნაწილის მთებში. ყოფილ სსრკ-ში
სათითურა; აჭ. 150-ზე მეტი სახეობაა. კავკასია 8-ს სახეობრივი
კოსტანტილა; ჭნ. ტუკში; განვითარების უმნიშვნელოვანესი კერაა, 110-მდე
მგრ. შუშულუბა; სვნ. სახეობიდან 76 ენდემურია. საქართველოში იზრდება 67
ღვçჭი, მàლჯა. სახეობა, მათგან 24 საქართველოს ენდემია. სახეობათა
დიდი ნაწილი რელიქტურია. მნიშვნელოვანი რელიქ-
ტური ენდემებია. საოცარი მაჩიტა (Campanula mirabilis),
პარადოქსული მაჩიტა (Campanula paradoxa), ენგურის
მაჩიტა (Campanula engurensis), კახური მაჩიტა
(Campanula kachetica), ხარაძის მაჩიტა (Campanula
charadzeae) და სხვა სახეობები. მაჩიტა კავკასიასა და
საქართველოში იზრდება ალპურ ხალებსა და მდე-
ლოებზე, სუბალპურ მაღალბალახეულობაში, ბუჩქნა-
რებსა და ტყეებში, მცირე რაოდენობით — მთის შუა
სარტყლის კლდეებსა და ქვიან ფერდობებზე, თითო-
ოროლა სახეობა ბარშიც იშვიათი არაა. მაჩიტას ბევრი
სახეობა დეკორატიულია, ხშირად იყენებენ ალპინარიუ-
მებისათვის, რამდენიმე სარეველაა; ზოგი ხალხურ
მედიცინაში იხმარება როგორც ციებ-ცხელების, სისხლ-
აღმდგენი. ანთებისსაწინააღმდეგო და გამაყუჩებელი
საშუალება.
27. მაწაქი, ლოგორო Goebelia მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე პარკოსანთა
alopecuroides (Fabaceae) ოჯახისა. მისი ღეროს სიმაღლე 1 მ აღწევს.
(L.) Bge აქვს კენტფრთისებრი ფოთლები და მტევან ყვავილედში
თავმოყრილი თეთრი ან მოყვითალო ყვავილები.
გავრცელებულია მცირე და ცენტრალურ აზიაში, ირანში,
ყოფილ სსრკ-ში — ევროპის ნაწილის სამხრეთში,
კავკასიაში, შუა აზიისა და ციმბირში. საქართველოში
გვხვდება ქართლსა და კახეთში, დაბლობიდან
მოკიდებული მთის შუა სარტყლამდე, ტენიან
ადგილებსა და ნათესებში. აბეზარი სარეველაა.
სამკურნალოდ გამოიყენება მთელი მცენარე. შეიცავს
ტრიპერპენოიდებს, ალკალოიდებს, ფლავონოიდებს,
ანტრახინონს, ალოემოდინს, ანტრაცენოზიდებს. მისი
პრეპარატები-საფოკარნინი, მატრინი, ალოპერინი
იწვევენ აღმგზნებ ქმედებას და მოკლე ხნით სწევენ
წნევას, ავიწროებენ პერიფერიულ სისხლძარღვებს.
ხალხურ მედიცინაში იყენებენ საშარდე სისტემის
სამკურნალოდ და პარაზიტების საწინააღმდეგოდ,
გარეგანად – დამწვრობის მოსაშუშებლად. ნახარში
გამოიყენება ხველისას, სიცხის დასაწევად, გულის,
აორტის, სისხლძარღვების, ციმბირის წყლულის,
დიფტერიის, რევმატიზმის, ნერვული და ვენერიული
დაავადებების სამკურნალოდ.
28. მახრჩობელა Deschampsia მცენარეთა გვარი მარცვლოვანთა (Poaceae) ოჯახისა.
caespinosa (L.) მრავალწლოვანი ბალახებია. აქვთ უმეტესად გაშლილი
P.B. საგველა ყვავილედები. გვარში 60-მდე სახეობაა. გავრცე-
ლებულია ჩრდილოეთ და სამხრეთ ნახევარსფეროს ცივ
და ზომიერ სარტყელში, ტროპიკების მთებში. საქართვე-
ლოში 3 სახეობა იზრდება. Deschampsia caespitosa
ფართოდ არის გავრცელებული მთის შუა სარტლიდან
ალპურ სარტყლამდე, ტენიან ნიადაგებზე. SiO2-ის
შემცველობის გამო მას შედარებით დაბალი კვებითი
ღირებულება აქვს. მდელოს სარეველაა. სუბალპური და
ალპურ სარტყელში მშრალ ქვაღორღიან ნაშალებზე
იზრდება Deschampsia flexuosa. მეჩხერკორდიანი მცენა-
 რეა. მისი რბილი ფოთლები საქონლის კარგი საკვებია.
Deschampsia media გვხვდება მხოლოდ დასავლეთ
საქართველოში მთის შუა სარტყლამდე მდელოებზე.
დეკორატიული მცენარეებია. სამკურნალოდ
გამოიყენება ბევრი პრეპარატი, რომელთა
შემადგენლობაშიც იგი შედის.
29. მაჯაღვერი Daphne აჭ. ჭანჭყაბურა; მთ., მცენარეთა გვარი მაჯაღვერისებრთა (Thymclaeaceae)
mezereum L. ქრთ. ძუძუმყრალა; გურ. ოჯახისა. აერთიანებს 100-მდე სახეობის მარადმწვანე ან
ჯანჯღამურა; სვნ. ფოთოლმცვივან მცირედ დატოტვილ ბუჩქებს.
მაჯვარა, მაჯორა. გავრცელებულია ევროპასა და აზიაში. საქართველოში 6
სახეობა იზრდება. უფრო ფართოდ გავრცელებულია
ჩვეულებრივი მაჯაღვერი (Daphne mezereum) —
ფოთოლმცვივანი ბუჩქი, რომლის სიმაღლე 1,5 მ აღწევს.
აქვს ვარდისფერი, სურნელოვანი, თაფლიანი ყვავი-
ლები, რომლებიც ფოთლის გაშლამდე ან მათთან ერთად
გამოაქვს და წითელი კურკიანი ნაყოფი. გვხვდება
უმეტესად მთის ზედა სარტყლის ტყეებში. მეტად
დამახასიათებელია სუბალპური გამეჩეხრებული ტან-
ბრეცილი ტყეებისათვის. მისი ყველა ნაწილი შხამიანია
და დეკორატიულ მცენარედ იშვიათად აშენებენ.
სამკურნალოდ გამოიყენება ქერქი, ნაყოფი, ფოთოლი და
ყლორტები. შეიცავს: გლიკოზიდ დაფნინს, კუმარინს,
გუმფისს, ცხიმებსა და ეთერზეთს. ხალხურ მედიცინაში
გამოიყენება კანის დაჩირქების საწინააღმდეგოდ, რევმა-
ტიზმის, ნიკრისის ქარის, ნევრალგიის, სიმსივნის, ჩირქ-
გროვების, სიყვითლის და სახსრების ტკივილის სამ-
კურნალოდ. იყენებენ სიმსივნეების საწინააღმდეგოდაც.
30. მაჰონია, Mahonia მცენარეთა გვარი კოწახურისებრთა (Berberidaceae)
ჭყორფოთოლა aquifolium Nutt. ოჯახისა. გვარში 50-ზე მეტი სახეობის მარადმწვანე
ბუჩქი ან ტანდაბალი ხეა. უმთავრესად გავრცელებულია
ჩრდილოეთ და ცენტრალურ ამერიკაში. რამდენიმე
სახეობა გვხვდება აღმოსავლეთ აზიაშიც. საქართველოში
ინტროდუცირებულია 7 სახეობა, მეტწილად — ჭყორ-
ფოთოლა და იაპონური მაჰონია. ჩრდილოამერიკული
 ჭყორფოთოლა მაჰონია (Mahonia aquifolia) მარადმწვანე
ბუჩქია, რომლის სიმაღლე 1 მ აღწევს. აქვს მუქი მწვანე,
შემოდგომით მოწითალო-ბრინჯაოსფერი ფოთლები,
კაშკაშა ყვითელი ყვავილები და ლეგა ნაფიფქიანი
მოლურჯო-მოშავო კენკრა ნაყოფი. დეკორატიული
მცენარეა. იყენებენ ბაღ-პარკების მშენებლობაში.
მრავლდება თესლით, ფესვის ამონაყარით, მწვანე
კალმებით. მისგან აზადებენ პრეპარატ პსიროატენს,
რისთვისაც გამოიყენება მცენარის ქერქი, წვერო,
ტოტები, რომლებიც შეიცავს ალკალოიდებს. პრეპარატს
ძირითადად ფსორიაზის და კანის სხვა დაავადების
სამკურნალოდ იყენებენ.
31. მდგნალი Salix caprea ლბ კხ. ბატიჭუკა; მთ., ფოთოლმცვივანი ბუჩქი ან ტანდაბალი (10 მ-მდე) ხე
ფშ.,ხვს. დგნარი, ტირიფის გვარის ტირიფისებრთა (Berberidaceae)
დგნალი; ფშ. ფოხვი; ოჯახისა. ნორჩი ყლორტები ლეგაა, ბუსუსიანი.
ოკრ. ჭიჭუნჭი; ლჩხ. ფოთლები — ფართოა, ელიფსური ან წაგრძელებული,
ბაგუნდი, ჩიჭვინი; აჭ. ზემოდან მუქი მწვანე და შიშველი, ქვემოდან
ციცელა, ციცა; ინგ. ქეჩისებრბუსუსიანი და ლეგა მწვანე. გავრცელებულია
კატაწნორა; საბა ევროპასა და მცირე აზიაში. იზრდება მთელ
კატატირიფა, ბედმუშკი; საქართველოში, დაბლობიდან მოკიდებული სუბალპურ
მგრ. კატუჯვარი, სარტყლამდე, ტყის პირებზე, მდინარეებისა და რუების
კატუჯვარიში ჯა; სვნ. გასწვრივ. თაფლოვანია. ქერქი შეიცავს ტანინებს და
ბçგვრა, ბაია. იყენებენ ტყავის მოსათრიმლავად. მრავლდება თესლით
და ძირკვის ამონაყარით. სამკურნალოდ და
ფარმაცევტული პრეპარატების მისაღებად გამოიყენება
მდგნალის ქერქი, რომელსაც იღებენ ორ ან სამწლიანი
მცენარისაგან. მისი ქერქი, როგორც ოფიცინალური
სამკურნალო ნედლეული, აღიარებულია ბევრ ქვეყანაში.
იგი შეიცავს ცელულოზას, ნახშირწყლებს, ლიგნინს,
ფენოლოგლიკოზიდებს, კატეხინებს, ანტიციანებს, ლეი-
კოანტიციანებს, ცხომოვან უჯრედებს. დადგენილია,
რომ მისი ქერქისაგან მიღებული პრეპარატები ავლენენ
ანთებისსაწინააღმდეგო, ტკივილგამაყუჩებელ, მატონი-
ზირებელ თვისებებს. მათ იყენებენ არტერიული ჰიპო-
ტენზიის სამკურნალოდ. ქერქის ნახარში და სპირტზე
 ნაყენი მისი ყვავილედისა რეკომენდებულია ტაქი-
კარდიის და ნევროზის სამკურნალოდ. ქერქის ნახარში
აგდებს სიცხეს, კურნავს რევმატიზმს, შველის ფაღ-
არათს. იყენებენ სავლებად პირის ღრუს დაავადებისას.
ხალხურ მედიცინაში იყენებენ ციებ-ცხელების, რევმა-
ტიზმის, ქრონიკული ანთების, მუცლის და კუჭის
ტკივილის გასაყუჩებლად, ნიკრისის ქარის სამკურნა-
ლოდ, სისხლაღმდგენ, შარდმდენ, ნაღველმდენ საშუა-
ლებად.
გასულ საუკუნეში ლიუტეოლინის მისაღებად
იყენებდნენ მის ფოთლებსაც.
32. მდელოს Lathyrus ზმ. იმ. ირემა; ოკრ. 30-60 სმ სიგრძის მრავალწლოვანი პარკოსანთა (Fabaceae)
მატკვარცანა pratensis L. ყვავისფრჩხილა; რჭ. ოჯახის მცენარე მხოხავი, განტოტვილი და წვრილი
მატკვალცანა ფესურით. ღერო ოთხკუთხა, აღმავალი, განტოტვილი,
რბილი ბეწვით. ფოთლები თანამიმდევრული. ყვავი-
ლები 10–15 მმ სიგრძის, შეკრული ფუნჯებად. ყვავის
ივნის – ივლისში. ნაყოფი-თეთრი პარკი, მოშავო
შეფერილობის. იზრდება ნესტიან, მინერალებით მდი-
დარ ნიადაგზე. გავრცელების არეალი ევროპა, აზია და
აფრიკის სუბტროპიკები. მისი ფოთლები შეიცავს
ვიტამინ С, კაროტინს, პროტეინს, მწარე ნივთიერებებს,
ალკალოიდებს, ფლავონოიდებს, მჟავებს. ხალხურ
მედიცინაში იყენებენ ამოსახველებელ საშუალებად.
რეკომენდებულია სასუნთქი გზების სამკურნალოდ,
ბრონქიტების, ბრონქების გაფართოების, ფილტვების
ტუბერკულოზისა და ანთების სამკურნალოდ.
33. მდოგვი Brassica L. აჭ. ხარდალი; გურ. ბალახოვანი მცენარეები ჯვაროსანთა (Brassicaceae)
დოგვი; მგრ. დონგი. ოჯახის Sinapis და Brassica-ს გვარებისა. Sinapis გვარი
მოიცავს 7-10 ერთწლოვან ან იშვიათად მრავალწლოვან
სახეობას. გავრცელებულია ევროპაში, ჩრდილოეთ
აფრიკასა და აზიაში. მეტწილად სარეველა მცენარეებია.
ყოფილ სსრკ-ში მისი 2-3 სახეობაა, საქართველოში — 2:
თეთრი მდოგვი (Sinapis alba) იზრდება მინდვრებსა და
დანაგვიანებულ ადგილებში, მთის შუა სარტყლამდე.
 მინდვირის მდოგვი (Sinapis arvensis) ნათესების სარე-
ველაა და ზოგჯერ გზის პირებსა და ბოსტნებშიც
გვხვდება. Brassica-ს გვარიდან მდოგვს მიეკუთვნება
სარეპტის მდოგვი (Brassica juncea), რომლის სიმაღლე 1,5
მ აღწევს. მოჰყავთ ევროპასა და აზიაში. ჩვენში
ნათესების სარეველაა. იზრდება აფხაზეთსა და აჭარაში.
შავი მდოგვი (Brassica nigra) მოჰყავთ მცირე აზიაში,
ევროპასა და ამერიკაში. მდოგვი მოჰყავთ თესლისაგან
ზეთის მისაღებად (სარეპტის მდოგვის თესლში 35-40%
ზეთია, თეთრ მდოგვში — 25–34%), იყენებენ აგრეთვე
პურის საცხობ, საკონდიტრო, საკონსერვო და
საპარფიუმერიო მრეწველობაში. მდოგვის კოპტონისაგან
მზადდება მდოგვის ქაღალდი და სუფრის მდოგვი.
სარეპტის მდოგვის ძირხვენიან და ფოთლოვან ჯიშებს
ბოსტნეულის მსგავსად ჭამენ. თეთრი მდოგვი ჭოტების
წარმოქმნამდე შეიძლება საქონლის საკვებად გამოვი-
ყენოთ. საქართველოში ფოთლოვანი მდოგვი მოჰყავთ
სასალათედ. სამკურანალოდ. მისი მწიფე მარცვლები
შეიცავს ცხიმოვან ზეთს, მიროზინის ფერმენტს და
გლიკოზიდ სინირგინს. მისი მარცვლებისაგან იღებენ
მდოგვის ზეთს, რომელსაც იყენებენ როგორც
გამაღიზიანებელ საშუალებას და საფენებად. მისი
სამკურნალო ეფექტი განპირობებულია იმით, რომ
აღიზიანებს ნერვულ დაბოლოებებს.
34. მედგარი, Pulsatillae ხვს. ავწალიკა. მედგარი ბაიასებრთა (Ranunculaceae) ოჯახის წარმო-
ბაბაწვერა georgica Rupr. მადგენელია, მიეკუთვნება გაზაფხულის ულამაზეს
მცენარეებს. ეს მრავალწლოვანი მცენარე ადრე
გაზაფხულზე ამოდის ფესურიდან, რომელიც
ვერტიკალურადაა ჩანერგილი ფესვში, ერთი ან
რამდენიმე ღეროდ, რომლებიც აღწევენ 25 სმ-დე
სიმაღლეს. მათ წვეროში გამოსდით რამდენიმე
ზანზალაკისებური ყვავილი მრავალრიცხოვანი
ყვითელი სამტვერეთი. ისინი კი გარსშემორტყმულია
მოვერცხლისფრო-მოთეთრო და დაშვებული ზედა
ფოთლებით. მცენარე დაცულია. მისი შეგროვება
 აკრძალულია. ხარობს მშრალ და უტყეო ადგილებში.
შეიცავს პროტოამენონინს, საპონონებს, მთრიმლავ
ნივთიერებებს. მედგარი ძირითადად ჰომეოპათიური
საშუალების Pulsatilla-ს დასამზადებლად გამოიყენება.
35. მელია Melia azedarach მგრ. ძიაშ ჯა, ჭყვეტაში ფოთოლმცვენთა ან ნახევრადმარადმწვანეთა Melanthia-
L. ჯა. ceae ოჯახის ხე ან ბუჩქი. ფოთლები მიმდევრობითი,
ბუმბლიანი. ყვავილები შეკრულია ცოცხებად. აქვს
მშრალი ან წვნიანი ხახამა. არსებობს 25-მდე სახეობა.
განვითარებულია თბილ- ტროპიკულ ან სუბტროპიკულ
ზონებში. ლამაზი ხეა. იზრდება 25-30 მ სიმაღლისა. აქვს
გაშლილი ვარჯი და წვრილი, სურნელოვანი და
იასამნისფერი ყვავილები. მისი ფოთლები და ფესვების
ქერქი გამოიყენება მედიცინაში. ნაყოფი შხამიანია და
მისგან იღებენ ინსექტიციდებს.
36. მესამედა Trientalis მრავაწლოვანი დაბალი ბალახი ფურისულასებრთა
europaea L. (Primulaceae) ოჯახის, წვრილი და გრძელი მცოცავი
ფესურებით და არათანაბრად განაწილებული ფოთლე-
ბით. ყვავილი ცალკეული ან 2-4. ყვავილობს ივნისში.
ნაყოფი ბურთისებრი კოლოფია. გავრცელებულია ცივ
ზოლებში. სამკურნალოდ გამოიყენება ბალახი. შეიცავს
B ვიტამინს, საპონინებს, ამოლოიდს. იყენებენ ჭრილო-
ბების შესახორცებლად, შარდმდენად, ოფლმდენად,
მალარიისა და ანთების საწინააღმდეგოდ.
37. მექსიკური Persea ავოკადო [პორტუგ. < სუბტროპიკული ხე 20 მეტრამდე სიმაღლისა; ფოთლები
ავოკადო americana Miil აცტეკ.] - 8-25 სმ სიგრძისა, ლანცეტური, კიდემთლიანი; ყუნწი
10 სმ სიგრძისა; ზედა მხრიდან მუქი-მწვანე, ქვევიდან
მოლურჯო. ისხამს მსხლის მოყვანილობის ნაყოფს,
რომელიც საჭმელი ზეთითაა მდიდარი; გავრცელებუ-
ლია ტროპიკულ ამერიკასა და აღმოსავლეთ აზიაში;
ჩვენში გაშენებულია მეტწილად აფხაზეთში. განასხვა-
ვებენ ორ სახეს- მექსიკურსა და ანტილიურს. მექსიკური
შედარებით მომცრო ხეა. ყვავილობს თებერვალ-
აპრილში; მწიფს საქტემბერ-ნოემბერში.
 სამკურნალოდ გამოიყენება ნაყოფი, ფოთლები და
თესლები. ნაყოფი შეიცავს ცხიმებს, პროტეინს, შაქარს,
კალიუმის მარილს, კალციუმს, ფოსფორს, მაგნიუმს,
ვიტამინებს – А, В, С, D, Е, К. ფოთლები შეიცავს
ეთერულ ზეთს, აბოკატინს, ტობრომინს. თავისი
შედგენილობის გამო იგი ძვირფასი დიეტური
პროდუქტია. მას წარმატებით იყენენებენ შაქრიანი
დიაბეტის, ანემიის, ათეროსკლეროზის, ჰიპერტონული
დაავადებების, გასტრიტების სამკურნალოდ. ფოთლე-
ბისა და თესლების ნახარშს ხმარობენ კუჭაშლილობისა
და დიზენტერიის დროს. შექმნილია პრეპარატები პარო-
დონტოზის, არტროზების, სკლეროდერმიის, ეგზემების
სამკურნალოდ და დეკალციზაციისათვის.
38. მექსიკური ჩაი Chenopodium ერთწლიანი, ნაცარქათამასებრთა (Chenopodiaceae)
ambrosioides L. ოჯახის 15-60 სმ სიმაღლის ბალახოვანი მცენარე. ღერო
სწორი, განტოტვილი, ღია-მწვანე ან მოყვითალო-
მომწვანო. ყვავილობს ივლისიდან ოქტომბრამდე.
ყვავილები შეკრულია პირამიდისებურ ცოცხებად და
მოთავსებულია წვეროზე.
გავრცელებულია ევროპაში, კავკასიაში, ციმბირსა და
შუა აზიაში. შეუძლია იცოცხლოს ზღვის დონიდან 2000-
2500 მ-ზე. ფესვებსა და ფოთლებს იყენებენ შალისა და
ბამბის შესაღებად. ფოთლებიდან იღებენ ეთერულ
ზეთს, რომელსაც მედიცინაში იყენებენ; მშრალი
ფოთლები გამოიყენება ინსექტიციდებად. სამკურნა-
ლოდ გამოიყენება მცენარის მიწისზედა ნაწილიც.
ბალახს აშრობენ და მინის ჭურჭელში ინახავენ.
ეთერული ზეთი შეიცავს აზულენს, სესკვიტერპენს,
ჰერანოილს, ნახშირბადებს-მირცენს, ლიმონენს, საბი-
ლენს, კამფენს, კალამენს, კალაკორენსა და ილანგენს;
წყალბადშემცველ შენაერთებს-ლინალოონს, ნეროლს,
მენთოლს, პულეგონს, ტუიონს, კამფარას, ცინეოლს,
ასკარიდოლს და სხვ. მექსიკური ჩაის შემცველ პრეპა-
რატებს აქვთ შარმდენი, წნევის საწინააღმდეგო, ცხელე-
 ბის საწინააღმდეგო და მიკრობების საწინააღმდეგო
თვისებები. მისი ნაყენი გამოიყენება კუჭ-ნაწლავის
აშლილობის დროს. იგი აძლიერებს სისხლმომარაგებას
გულის კორონალურ ძარღვებში, ებრძვის თავბრუს-
ხვევას, აწესრიგებს ნერვულ სისტემას და ძილს.
იყენებენ კანის დაავადებების საწინააღმდეგოდაც.
39. მეჭეჭიანი Euonymus ჭანჭყატასებრთა (Celastraceae) ოჯახის 2 მეტრამდე
ჭანჭყატა verrucosa Scop. სიმაღლის ბუჩქია. აქვს მომწვანო ტოტები, რომლებიც
მთელ სიგრძეზე დაფარულია მუქი (ჟანგის) ფერის
ხაოთი. ტოტები ზოგჯერ ოთხწახნაგოვანია. კვირტები -
კვერცხისებრი, სიგრძით 4–6 მმ, მწვანე ქერცლით;
ფოთლის ნაწიბური – პატარა. ფოთლები ელიფსური, 2-6
სმ სიგრძისა, წვეტიანი; ყვავილედი შედგება 3-7
ყვითელი ან ბორდოსფერი ყვავილისაგან. ყავილობს
მაის-ივნისში. ნაყოფი მრგვალი კოლოფია, 8-12 მმ
დიამეტრით; თესლი შავი, 2-3 მმ სიგრძის; იზრდება
ტყისპირებში. გამოიყენება ხალხურ და სამეცნიერო
მედიცინაში. მცირე დოზებით მიღების შემთხვევაშიც კი
იწვევს ღებინებას და ასუსტებს ორგანიზმს. მის ქერქში
აღმოჩენილია მჟავები, სტეროიდები, ვიტამინები,
მთრიმლავი ნივთიერებები, ანტრაგლიკოზიდები.
ქერქის ნახარში გამოიყენება გულ-სისხლძარღვთა
დაავადებებისას. ფესვებში აღმოჩენილია გუტაპერჩი და
ფისები. მისი ნახარში აჩერებს თავის ტკივილს.
40. მზესუმზირა Helianthus L. ქრთ. ლილიფარა, მცენარის გვარი რთულყვავილოვანთა (Asteraceae)
მზეჭვრიტა; კხ. ოჯახისა. აერთიანებს 78-მდე სახეობას. უმრავლესობა
მზეუჭვრიტა; მსხ. მრავალწლოვანია. ერთწლოვანებიდან კულტურაშია
მზისაქციელა; სვნ. ზეთის მზესუმზირა (Helianthus annuus), მრავალწლოვა-
ლუვრუსუ შდიხ. ნებიდან — მიწავაშლა (Helianthus tubetosus). გვხვდება
სარეველად და დეკორატიული ფორმების სახითაც.
მზესუმზირას სამშობლოა ჩრდილოეთი ამერიკა,
გავრცელებულია ყველგან. ზეთის მზესუმზირას ღერო
სწორმდგომია და 5 მ-მდე იზრდება, დაფარულია უხეში
ბეწვებით. აქვს წაწვეტებულბოლოიანი ოვალურ-
 გულისებრი დიდი ფოთლები. ყვავილედი კალათაა
(დიამეტრი 15-20 სმ). მზესუმზირა ჯვარედინმტვერიაა.
ნაყოფი წაგრძელებული სოლისებრი თესლურაა.
შედგება ნაყოფსაფარისა და გულისაგან, რომელიც
შეიცავს 29-57% ზეთს. თესლურას ფერი, ფორმა და ზომა
ჯიშების მიხედვით სხვადასხვაგვარია. მორფოლო-
გიური ნიშნების მიხედვით განარჩევენ ზეთის, საკნა-
ტუნებელ და შუალედურ მზესუმზირას. მზესუმზირა
ტენის, სითბოსა და სინათლის მოყვარულია, გვალვასაც
უძლებს და ხანმოკლე სუსხსაც იტანს. კარგად ხარობს
ტენიან, ჰაერ- და წყალგამტარ შავმიწაზე.
მზესუმზირას პრეპარატები ავლენენ სპაზმოლიტურ,
ნაღვლმდენ, სასაქმებელ, დამარბილებელ-შემომგარ-
სველ, ათეროსკლეროზის საწინაარმდეგო თვისებებს,
აძლიერებს მადას. მისი ზეთები შედის მრავალ მალა-
მოში, ყვავილების ნაყენს იყენებენ სასუნთქი გზების,
გრიპის, ციებ-ცხელებისა და მალარიის საწინააღმდე-
გოდ.
41. მზიურა Inula მთ. მუკუდოს-დედა; მთ. მცენარეთა გვარი რთულყვავილოვანთა (Asteraceae)
grandiflora რჭ. ცხენის მუყუდო. ოჯახისა. მრავალწლოვანი, იშვიათად ორ- და ერთ-
Willd. წლოვანი ბალახებია. 150-მდე სახეობა გავრცელებულია
ევროპაში, აზიაში, აფრიკაში, განსაკუთრებით —
ხმელთაშუაზღვისპირეთში. საქართველოში 14 სახეობაა.
იზრდებიან ბუჩქნარებში, ტყეებში, ტყისპირებზე,
მდელოებზე, მაღალბალახეულობაში, მშრალ და
კლდოვან ფერდობებზე. დასავლეთ საქართველოში
ფართოდაა გავრცელებული კავკასიის ენდემი Inula
magnifica. სუბალპურ სარტყელში იგი ქმნის მაღალ-
ბალახოვან დაჯუფებებს. მზიურა თაფლოვანი, დეკო-
რატიული და სამკურნალო მცენარეა.
42. მთის პიტნა Calamintha აჭ. კაპლიბალახა; მრავალწლოვანი, ტუჩოსანთა (Lamiaceae) ოჯახის 30-60
grandiflora (L.) ნანეოთი. სმ სიმაღლის მცენარეა; ღერო სწორმდგომია; ფოთლები
Moench კვერცხისებრი ფორმისაა; ყვავილი ვარდისფერია,
მეწამული ან ლილისფერი.
გამოიყენება კუჭის აშლილობის და საჭმლის
მომნელებელ სისტემაში დარღვევების წინააღმდეგ,
აწყნარებს შეტევითი ხასიათის ტკივილებს, ამდიდრებს
ჟანგბადით ტვინის უჯრედებს. იყენებენ ჩაის
დასამზადებლად. სპობს პირში უსიამოვნო სუნს.
43. მთის სვინტრი Polygonatum მხვ. ჩალისხილა; მთ. რჭ. შროშანისებრთა (Liliaceae) ოჯახის მრავალწლიანი
odoratum (Mill.) შაქართაფლა. მცენარე მსხვილი და ჰორიზონტალური ფესვებით.
Drucl ღერო იზრდება 30-დან 70 სმ-მდე. ფოთლები
მორიგეობითი. ყვავილები თეთრი. ნაყოფი- მოლურჯო-
მოშავო კენკრა. ფოთლები შეიცავს ფლავონოიდებს,
ვიტამინ C-ს; ფესვები- ალკალოიდებს, საპონინებს,
შაქარს; ნაყოფი- გულის გლიკოზიდებს. ხალხურ
მედიცინაში გამოიყენება რევმატიზმის, ჰემოროის,
სიყვითლის, შაქრიანი დიაბეტის და სიცხიანობის
სამკურნალოდ. მას აქვს სისხლაღმდგენი, ანთების-
საწინააღმდეგო, ამოსახველებელი და სისხლგამწმენდი
თვისებები.
ზოგჯერ მის ფოთლებს იდებენ ჭრილობაზე. მისი
ნახარშისაგან ამზადებენ საფენებს, რომელსაც ადებენ
დაშავებულ ადგილებზე. ფესვების ნახარშს და სპირტიან
ნაყენს ფილტვების ანთებისა და ბრონქიტის სამკურ-
ნალოდ, გულის უკმარისობისას, ოსტეოქონდროზის,
ართრიტის, ზედა სასუნთქი გზების ანთებისას. ფესვების
წვენი აქრობს ლაქებსა და გამონაყრებს.
44. მთის ღანძილი Allium მხვ. ბაშო; მთ. ნიორაჲ; მრავალწლოვანი ბოლქვიანი ბალახოვანი მცენარე
victorialis L. თშ. შებუ; ხვს., ფშ. შიბუ. შროშანისებრთა (Liliaceae) ოჯახისა. მისი ღეროს სიგრძე
30-70 სმ აღწევს. ბოლქვი ირიბ ფესურაზე ზის და
შემოხვეული აქვს რუხ-მურა ბადისებრი გარსი. გავრცე-
ლებულია ევროპაში, ხმელთაშუაზღვისპირეთსა და
ჩრდილოეთ ამერიკაში. საქართველოში იზრდება
ტყეებსა და ტყისპირებზე, მდელოებზე, ძირითადად
მთის ზედა სარტყელში. იჭმება მოხარშული და
დამწილებული, გამოიყენება სურავანდის
საწინააღმდეგოდ.
45. მთის ღოლო Rumex alpinus თუშ. ჭირტალი; ხევს. ღოლო მრავალწლოვანი მრავალძარღვასებრი
საგოგა, საგუგა; ლეჩხ. (Polygonaceae) ოჯახის ბალახოვანი მცენარეა. აქვს
ტელეფა; სვან. ტელეფი. მოკლე ფესურა; ფესვი სუსტად არის დატოტიანებული.
ყლორტები სწორმდგომია, ხშირად მარტოული, 1,5 მმ-
დე სიმაღლის. ღეროები გლუვია, დაღარული, 2 სმ-მდე
სისქის. ფოთლები მორიგეობითია, კვერცხისებურ-
ლანცეტისებური. ყველა ფოთოლი ყუნწიანია; ფოთლის
ფირფიტა ქვემოთა მხრიდან ძარღვების გაყოლებზე
ბუსუსოვანია. ყვავილედი უფოთლოა, ბუტკო ზედა
ნასკვითაა და სამ სვეტიანია. ნაყოფი სამკუთხაა,
ოვალური, დარიჩინისფერი კაკლუჭაა, რომელთა სიგრძე
6-7 მმ-ია. ღოლო ყვავილობს ივნის-ივლისში. ნაყოფი
მწიფდება აგვისტო-სექტემბერში. ღოლოს ფესვები
შეიცავს ანტრაქინონის ნაწარმებს, რომლის
შემადგენლობაში შედის ქრიზოფანის მჟავა და ემოდინი,
ფისები, ეთერზეთი, რკინა, К ვიტამინი. ღოლოს ფესურა
და ფესვები შეიცავენ მთრიმლავ ნივთიერებებს,
კოფეინის მჟავას და ფლავონოიდ ნეპოდინს. ნაყოფებში
აღმოჩენილია ანტრაქინონის ნაწარმები და მთრიმლავი
ნივთიერებები, ფოთლებში კი ფლავონოიდები,
ასკორბინის მჟავა, კაროტინი. მცენარის ყველა ნაწილი
შეიცავს მჟაუნმჟავა კალციუმის მარილს. ღოლოს
პრეპარატები გამოიყენება კოლიტების, ენტეროკოლი-
ტების, ჰემოკოლიტების სამკურნალოდ. მცირე დოზებში
მათ გააჩნიათ შემკვრელი მოქმედება, ხოლო დიდ
 დოზებში საფაღარათო მოქმედება. ღოლოს იყენებენ
ვეტერინარიაში ნაწლავური და კანის დაავადებების
დროს. არსებობს ექსპერიმენტული ცდები ღოლოს
თესლების ნახარშის ნაწლავური ინფექციების
სამკურნალოდ გამოყენებასთან დაკავშირებით. ღოლოს
ექსტრაქტი I და II სტადიის ჰიპერტონიის დროს
ამცირებს წნევას და გააჩნია დამამშვიდებელი
მოქმედება. უკანასკნელ წლებში ღოლოს ფესვებისგან
გამოყოფილი იქნა ლეიკოანტოციანები და კატეხინები,
რომლებიც ცხოველებზე ექსპერიმენტული დაკვირვე-
ბების შედეგად ავლენდა სიმსივნის საწინააღმდეგო
მოქმედებას. ამის გამო ამ მცენარისადმი ინტერესი
საგრძნობლად გაიზარდა.
46. მთის ჩადუნა Dryopteris filix ქრთ. დათვისაგებელა; მთის ჩადუნა Dryopterodaceae ოჯახის მრავალწლიანი
mas (L.) თშ. მჩადა, ჩადა; ზმ.იმ. უმთავარღეძო გვიმრაა განვითარების ორი – სქესიანი
ღორთიფქლა; მთ. რჭ. და უსქესო ციკლით. იზრდება 1-1,2 სმ სიმაღლეზე.
იფხლა, იმხლა; ლჩხ. სამკურნალოდ გამოიყენება მამრობითი ჩადუნას
მუჩუ; გურ. ტყის ფესვები, რომელიც შეიცავს ცხიმოვან ზეთს, სახამებელს,
გვიმრაჲ; ჩუბ. ბლენცარა. სიმწარეებს, ფლოროგლიუცინის წარმოებულებს.
ყველაზე პროდუქტულად ითვლება ფილმარონი.
მცენარე შხამიანია. მისი სამკურნალო თვისებები
ცნობილია უძველესი დროიდან. ძველი ბერძნები მას
იყენებდნენ სოლიტერის საწინააღმდეგოდ. მისი პრეპა-
რატები დღესაც ცნობილია, როგორც ანტიჰელმინთური
საშუალება.
47. მინდვრის Leucanthemum ნ. კ. მთის გვირილა. მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე რთულყვავილო-
გვირილა vulgare (L.) ვანთა (Asteraceae) ოჯახისა. მისი ღეროს სიგრძე 15-50
Lam. სმ, აქვს დიდი კალათა ყვავილედი. გავრცელებულია
ევრაზიის ზომიერ სარტყელში. საქართველოში იზრდე-
ბა თითქმის ყველგან; განსაკუთრებით მოდებულია
მთიან ნაწილში მდელოების სარეველად (ხშირად
მდელოზე მხოლოდ მინდვრის გვირილა ჩანს).
აშენებენ დეკორატიულ მცენარედ. იყენებენ აგრეთვე
ხალხურ მედიცინაში. ნაყენს იყენებენ კუჭისა და
 ქალური დაავადებების სამკურნალოდ, ნახარშს კუჭის,
გაციების, ხველის, ციებ-ცხელების, თვალის
დაავადებების, შარდის შეუკავებლობის, კბილის
ტკივილის სამკურნალოდ. არის დამამშვიდებელი და
ანტიჰელმინთური საშუალება. გამოიყენება აგრეთვე
შარდმდენად, გამონაყარებისა და წყლულების
შემთხვევაში.
48. მინდვრის Iris reticulata დაბალი ხახვისებური ზამბახისებრთა (Iridaceae) ოჯა-
ზამბახი, M.B. ხის მრავალწლიანი ბალახი მუქი-მწვანე ფოთლებით და
ბადიანი ზამბახი მუქი-იისფერი ერთეული ყვავილებით. ყვავილობს მაის-
ივნისში. ნაყოფი სამკუთხა კოლოფია. მისი ფესვებიდან
დამზადებული პრეპარატები ცნობილია, როგორც ამო-
სახველებელი, ანთების საწინააღმდეგო საშუალებები.
გამოიყენება ზედა სასუნთქი გზების კატარის შემთხვე-
ვაში და კუჭ-ნაწლავის დაავადებებისას. აქტიურად
იყენებენ ჰომეოპათიასა და ტიბეტურ მედიცინაში.
მისგან ამზადებენ ფხვნილებსა და ნაყენებს.
49. მინდვრის Sinapis arvensis კხ. შალგა-ბალახი; ქრთ., ერთწლოვანი ჯვაროსანთა (Brassicaceae) ოჯახის
მდოგვი L. კხ. შლეგა, შელგა; ლჩხ. ბალახოვანი მცენარე 60 სმ-მდე სიმაღლისა;
მოთანგული. განტოტვილი ღერძით, დაშვებული ძაფებით. ფოთლები
მთლიანია, მორიგეობითი; ყვავილები შეკრულია
ფუნჯისებურად. ყვავილობს მაის-ივნისში. თესლი
მწიფს ივლის-აგვისტოში. თესლისაგან იღებენ ზეთს.
ცნობილია როგორც თაფლოვანი და სამკურნალო
მცენარე.
50. მინდვრის ნემსა Galium verum თშ. ჯღიბა. ენდროსებრთა (Rubiaceae) ოჯახის მრავალწლიანი
L. ბალახოვანი მცენარე ოთხწახნაგოვანი ღეროთი.
იზრდება 20-80 სმ სიმაღლისა. აქვს პატარა კაშკაშა
ყვავილები. ყავავილობს ივლის-სექტემბერში.
სამკურნალოდ გამოიყენება ბალახი, ღერო, ფოთოლი,
ყვავილი და ფესვი. შეიცავს ფლავონოიდებს, მთრიმლავ
ნივთიერებებს, სალიცინს, ორგანულ მჟავებს,
სიმწარეებს, ვიტამინ C-ს. ნემსას ქერქის ნახარში ავლენს
შარდმდენ, სიცხისდამწევ, ოფლმდენ, მალარიის
 საწინააღმდეგო, ჭრილობის შემახორცებელ თვისებებს.
გამოიყენება გაციების, ფილტვების დაავადების,
ხველის, თავის ტკივილის, კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის
სამკურნალოდ, პირის ღრუს ანთებისას ხმარობენ
სავლებად. ქერქი და ყლორტები შემკვრელი,
საისხლაღმდგენი საშუალებაა ბუასილისა და
კუჭაშლილობის დროს. ყლორტების წვენით იზელენ
კოჟრიან ადგილებს, იყენებენ ქერტლის
საწინააღმდეგოდ. სპირტიან ნაყენებს ხმარობენ
ტახიკარდიის, არითმიის და ნერვული სისტემის
სამკურნალოდ.
51. მირტი Myrtus შდრ. საბა მურტი მარადმწვანე ბუჩქი ან ხე მირტისებრთა (Myrtaceae))
communis L. ოჯახის; იკეთებს თეთრ სურნელოვან ყვავილებს;
ხარობს უპირატესად სუბტროპიკულ და ტროპიკულ
არეებში. მირტის ეთერული ზეთი მდიდარია
კამფოლით, ცენეოლით, კამფენით, ალდეჰიდებით. მისი
ფოთლები შეიცავს ცხიმოვან, მთრიმლავ, ფისოვან
ნივთიერებებს. მისი ნახარში სასარგებლოა კუჭის
ტკივილისას, თორმეტგოჯა ნაწლავის, თირკმლის,
ტვინის დაავადებებისას. ნახარში რეაგირებს როგორც
ანტისეპტიკი. არის შარდმდენი. ხალხური მედიცინა
იყენებს ბრონქიტის, ფილტვების ტუბერკულოზის.
კურნავს ჭრილობებს, დამწვრობას, ყურების ჩირქოვან
დაავადებებს. ნაყენს სვამენ სისხლნაკლულობის დროს,
ამზადებენ საფენებს მოტეხილობის შემთხვევებში.
52. მიწავაშლა Helianthus გურ. მიწის ვაშლი; ჭნ. მრავალწლოვანი გორგლიანი მცენარე რთულყვავი-
tuberosus L. დიხა უშქირი; მგრ. ლოვანთა (Asteraceae) ოჯახისა. მიწისქვეშა ღეროებზე
დიხაში უშქური; სვნ. აქვს გორგლები (თეთრი, ყვითელი, იისფერი ან
გიმიშ ვისგ, მიწავაშლ. წითელი). მიწავაშლას სამშობლოა ჩრდილოეთი ამერიკა.
მოჰყავთ საქართველოშიც. გორგლი და მწვანე მასა
ცხოველთა კარგი საკვებია. სამკურნალოდ გამოიყენება
მსხლისებრი ბოლქვი, რომელსაც შემოდგომაზე იღებენ.
ფოთოლი შეიცავს პროტეინს, შაქარს, ცხიმებს,
უჯრედისს, ვიტამინებს, კაროტინს, მარილებს,
 ნიკოტინის მჟავას. ბოლქვები შეიცავს ინულინს, შაქარს,
ცილებს, ორგანულ მჟავეებს, მინერალურ ნივთიერებებს.
გამოიყენება სისხლაღმდგენად, დამამშვიდებლად,
ათეროსკლეროზისა და დიაბეტის სამკურნალოდ.
53. მიწამაყვალა, Rubus მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარე ვარდისებრთა
ბალახმაყვალა chamaemorus L. (Rosaceae) ოჯახიდან. ნაყოფი ჭამადია. ხალხურ
მედიცინაში გამოიყენება ნაყოფი და ფოთლები.
ნაყოფით ჰკურნავენ ავიტამინოზებსა და
ჰიპოვიტამინოზებს. გარდა ამისა, ისინი ავლენენ
შარდმდენ თვისებებს. იგი შემცველობას ინარჩუნებს
გაყინვის შემთხვევაშიც. ფოთლებს აქვთ შემკვრელი,
ანთების საწინააღმდეგო, სისხლაღმდგენი, შარდმდენი
თვისებები. იყენებენ კუჭაშლილობის, წყლისას,
ნიკრისის ქარის, ნივთიერებათა ცვლის მოშლისას.
ნაყენი გამოიყენება შინაგანი სისხლდენის, დიარეის
შემთხვევაში.
54. მიხაკი Dianthus ერთ და მრავალწლოვან, ძალზე იშვიათად ბუჩქბალა-
deltoides L. ხოვან მცენარეთა გვარი მიხაკისებრთა (Cariophilaceae)
ოჯახისა. ხშირად სურნელოვანი, მარტოული ან
ყვავილედად შეკრებილი, მეწამული, ვარდისფერი ან
თეთრი ყვავილები აქვს. აერთიანებს 300-მდე სახეობას,
გავრცელებულია ევროპაში (ძირითადად ხმელთაშუა-
ზღვისპირეთში), აზიასა და აფრიკაში. საქართველოში 21
სახეობა გვხვდება. იზრდება ქვიან და ღორღიან
ფერდობებზე, მშრალ მდელოებზე, ბუჩქნარებში, ველის,
ნახევარუდაბნოს, ტყის, სუბალპურ და ალპურ
სარტყელებში. მიხაკს, როგორც ლამაზად მოყვავილე
დეკორატიულ მცენარეს, იყენებენ დეკორატიულ
სამრეწველო მეყვავილეობაში. ფორმებისა და ჯიშების
სიუხვით, ყვავილის სილამაზით გამოირჩევა ბაღის
მიხაკი. მისი ზოგიერთი ფორმა – შაბო, გრენადინი და
მარგარიტა საქართველოში მოჰყავთ, როგორც მრავალ-
წლოვანი მცენარე. კულტურაში გავრცელებულია
ამერიკული ანუ კეთილშობილი მიხაკი, ჩინური
 მიხაკი, თურქული მიხაკი, ფრთისყვავილა მიხაკი და
სხვა, რომელთაც მრავალი საბაღო ფორმა და ჯიში აქვთ
და საქართველოში ადგილობრივი გრუნტის
მეყვავილეობაში მნიშვნელოვანი ადგილი უკავიათ.
დეკორატიული მიხაკის გარდა არის სურნელოვანი
მიხაკის ხე. მის ნაყოფს სანელებლად იყენებენ კვების
მრეწველობაში. მიხაკის სხვადასხვა სახეობას ფართოდ
იყენებენ ხალხურ მედიცინასა და ჰომეოპათიაში.
55. მკერვალა Veronica magna გურ. კერვალა. ერთწლოვანი შავწამალასებრთა (Scrophylariaceae)
M. Fisch. ოჯახის მცენარე მცოცავი ყლორტებით. მისი ყლორტები
თანაბრადაა დაფარული ბუსუსებით. აქვს თანაბარი
ფუნჯები. ყვავილები ლურჯი. ყვავილობს ივნის-
აგვისტოში. ნაყოფი აგვისტოშივე იწყებს დამწიფებას.
მრავლდება თესლით და ვეგეტატატურად. გამოიყენება
ხალხურ მედიცინაში გაციების სამკურნალოდ.

56. მოპიტნაო Calamintha მგრ. ტყარი ცვალმინთა. 30-60 სმ სიმაღლის მცენარე სწორადმდგომი ღეროთი.
clinopodium აქვს წვრილი ფოთლები. ყვავილები წვრილი,
ძოწისფერი. ნაყოფი კაკალია. შეიცავს სურნელოვან
ეთერულ ზეთს. მის ნაყენსა და ჩაის იყენებენ თავის
ტკივილის, ხველის, სასუნთქი გზების დაავადებისა და
ფაღარათის დროს.
57. მოცვი Vaccinium მხვ. შავხილაჲ, შავი მოცვი მანანასებრთა (Ericaceae) ოჯახის ფოთოლმცვენი
Myrtillus L. ხილი, ხილის ტყე, ხილი; ბუჩქია, რომლის სიმაღლე 8-40 სმ-ია. ღერო ძლიერ
ფშ. სელშავი, შალშავი; დატოტიანებულია, სწორმდგომი ან აღმართული.
მთ. ილი; თშ. ჟოლი; მთ. ახალგაზრდა ტოტები მწვანეა, მკაფიოდ დაკუთხული.
რჭ. მოდგინარი; აჭ. ფოთლის სიგრძე 10-25 მმ-ია, სიგანე 8-20მმ. ფოთლები
მიწამოცვი; ჭნ. კაცხა, მოკლეყუნწიანია, თხელი, გლუვი, კვერცხისებური,
კაცხანაკა; მგრ. მელიშია; ელიფსური ან თითქმის მომრგვალოა, კიდეებზე
სვნ. მელგმàლ, მეგმàლ. წვრილკბილაა. ფესურა გრძელია, მხოხავი. ყვავილები
წვრილია, სათითაოდაა მოკლე ყუნწით ფოთლის
უბეებში. გვირგვინი ხელადისებურ–სფეროსებურია.
მტვრიანა 8-10-ია, ნასკვი ხუთბუდიანია. ნაყოფი
წვნიანია, შავი-ლურჯი-ნაცრისფერი ნაფიფქით, რომლის
დიამეტრი 6-13 მმ-ია. იგი სფეროსებური კენკრაა,
რომელზედაც გამოხატულია ჯამის ნარჩენი. კენკრის
რბილობი მოწითალო-იისფერია. თესლები მრავალ-
რიცხოვანია, წვრილი-კვერცხისებური.
მოცვი ყვავილობს მაისში. ნაყოფი მწიფდება ივლის-
სექტემბერში. მოცვი გავრცელებულია მთელ ევროპაში,
წინა აზიაში, კავკასიაში, დასავლეთ მონღოლეთში,
ჩრდილო აზიასა და ჩრდილო ამერიკაში.
საქართველოში ხარობს ალპური და სუბალპური
სარტყლის ტყეებში, მდელოებზე. იგი გვხვდება
აფხაზეთში, სვანეთში, რაჭაში, ლეჩხუმში, იმერეთში,
გურიაში, აჭარაში, სამხრეთ ოსეთში, ქართლში,
მთიულეთში, თუშ-ფშავ-ხევსურეთში, გარე კახეთში,
თრიალეთში, მესხეთში. მოცვის ნაყოფები შეიცავენ 12%-
მდე კონდენსირებულ მთრიმლავ ნივთიერებებს,
ანთოციანებს, ორგანულ მჟავებს, შაქარს, პექტინოვან
ნივთიერებებს, კაროტინს, ასკორბინის მჟავას, P
ვიტამინს. იგი შეიცავს აგრეთვე ნეომირტილინს,
რომელიც წარმოადგენს ე.წ. მცენარეულ ინსულინს და
კაროტინოიდულ ნაერთებს, რომლებიც აუმჯობესებენ
ღამის მხედველობას. მოცვის ფოთლები შეიცავენ
ნეომირტილინს, მირტილინს, არბუტინს, ფლავონოი-
დებს, ქინის და სხვა მჟავებს. მოცვის ნაყოფების
ნახარშს, კომპოტებს, კისელს, ხმარობენ როგორც
შემკვრელ საშუალებას კუჭის აშლის დროს. კენკრის
სიროფს იყენებენ წამლების გემოს გასაუმჯობესებლად.
ნედლეული კენკრა და მათი ნახარში გამოიყენება
როგორც დიეტური პროდუქტი სისხლნაკლებობისა
და პოდაგრის დროს. არსებობს მონაცემები, რომლის
მიხედვითაც მოცვის ფოთლებში შემავალ ნეომირტი-
ლინს გააჩნია დიაბეტის საწინააღმდეგო თვისებები.
58. მოცხარი Ribes nigrum L. მთ. მაცხარი; თშ., ფშ., (Grossulariaceae) ოჯახის მეტრ ნახევრამდე სიმაღლის
ხვს. ალუდა; მხვ. ხუნწი, განტოტვილი ბუჩქი ღია-მომწვანო შეფერილობისა.
ხუნწაჲ. ვითარდება შემოდგომაზე. ფოთლებს ეთერზეთის
სურნელი ასდით. ნაყოფი -მრავალთესლა მოშავო კენკრა
- მწიფს ივლის-აგვისტოში. სამკურნალოდ იყენებენ
ფოთლებსა და ნაყოფს, რომლებიც შეიცავს შაქრებს,
ორგანულ მჟავეებს, პექტინურ, მთრიმლავ და შემფერ
ნივთიერებებს. ანტოციანების ჯგუფს, ვიტამინებს,
კაროტინს, ეთეროვან და ცხიმოვან ზეთებს, მიკრო და
მაკრო ელემენტებს, კატეხინებს, ფიტონციდებს.
მოცხარი გამოიყენება ანთების საწინააღმდეგოდ,
შემკვრელ, სისხლაღმდგენ, ოფლმდენ, შარდმდენ,
ნაღველმდენ, ათეროსკლეროზის საწინააღმდეგო,
დიაბეტსაწინააღმდეგო, ანტიგოპოქსანტულ და საერთო
გამამგრებელ საშუალებად. მოცხარს ორგანიზმიდან
გამოჰყავს აზოტური ნივთიერებები. კარგი საშუალებაა
სურავანდის სამკურნალოდ. ხალხურ მედიცინაში
იყენებენ თორმეტგოჯა ნაწლავის წყლულის, დაბალი
მჟავიანობის გასტრიტის საწინააღმდეგოდ, გულის
დაავადების, რევმატიზმის, თირკმლის დაავადების,
შარდის ბუშტისა და თირკმელკენჭოვანი დაავადების
სამკურნალოდ. დიათეზით დაავადებულ ბავშვებს
ასმევენ მშრალი ფოთლების ნახარშს და აბანავებენ
ტოტების ნახარშში. კენკრითა და მისი წვენით
მკურნალობენ ყელის ტკივილს, ხვრინვას. წვენს
იყენებენ კუჭის წყლულისას.
59. მჟავე ლაიმი Citrus მცენარე ციტრუსოვანთა გვარის ნარინჯოვანთა ქვეო-
aurantiifolia ჯახისა ტეგანისებრთა (Rutaceae) ოჯახისა. ლიმონის
(Christ.) მონათესავე. ნაყოფის კანი თხელია, ღია ყვითელი,
Swingle. რბილობიც ღია ფერისაა, მჟავე. მწიფდება დეკემბერში.
ლიმონთან შედარებით ნაკლებყინვაგამძლეა, ამიტომ
საქართველოს პირობებში მცირედ პერსპექტიულია.
მისი მთავარი პროდუქტია ეთერული ზეთი, რომელიც
გამოირჩევა ანტისეპტიკური, ანტიბაქტერიული,
ვირუსოლოგიური, დეზინფექციური ქმედებით. ზეთი
 იცავს ინფექციური დაავადებებისაგან, ებრძვის გრიპს,
რესპირატორულ-ვირუსულ დაავადებებს, ლორწოვანი
გარსების ანთებებს. ზეთი ძლიერი მატონიზირებელი
საშუალებაა. იგი დაღლილობისა და მოთენთილობის
მოხსნისა და კარგი დამამშვიდებელი წამალია. ხელს
უშლის კანზე მუწუკის გამოყრას და გამოჰყავს ქვიშა
ორგანიზმიდან.
60. მჟაველა Oxalis villosa თშ. სამყურა მჟავია; მცენარეთა გვარი მჟაველასებრთა (Oxalidaceae)
M.B. კურდღლის მჟაუნა; იმ. ოჯახისა. მრავალწლოვანი, იშვიათად, ერთწლოვანი
შაბშაბა, ჟღამანა; გურ. ბალახია, ზოგჯერ ბუჩქბალახია. აქვს სამყურა ან
ექვსყურაჲ, უკადრისა; თათისებრ რთული ფოთოლი, კოლოფი ნაყოფია. 800-
ჭნ. მტკუჲ შუკა; მგრ. მდე სახეობა უმეტესად გავრცელებულია სამხრეთ
სასტი; სვნ. მეხიმ აფრიკაში, სამხრეთ ამერიკასა და მექსიკაში.
პირპლიდ. საქართველოში 5 სახეობაა. ტენიან წიწვოვან ტყეებში
ხშირად გვხვდება ჩვეულებრივი მჟაველა (Oxalis
acetosella). პატარა უღერო ბალახია. ღამით და
მოღრუბლულ ამინდში მისი ფოთლის ფოთოლაკები
იკეცება. ფოთოლი შეიცავს C ვიტამინსა და მჟაუნმჟავას.
ზოგიერთი აფრიკისა და ამერიკის სახეობა საჭმელი
ბოლქვების გამო კულტივირებულია დასავლეთ
ევროპაში, ბევრი სახეობა დეკორატიულია. ხალხურ
მედიცინაში იყენებენ ბალახს. შეიცავს ორგანულ
მჟავებს. ნაყენები გამოიყენება სურავანდის, კუჭისა და
ღვიძლის დაავადებების სამკურნალოდ. არის კარგი
ანტისეპტიკი. ჰკურნავს მღიერს. გამოიყენება
ჰომეოპათიაში.
61. მჟაუნა Rumex acetosa ფშ., ხვს., თშ. მჟავანა, ორსახლიანი მატიტელასებრთა (Polygonaceae) ოჯახის
L. მჟავია; მხვ., მთლ. მრავალწლოვანი ბალახი 30— 100 სმ სიმაღლისა, მოკლე
მასისტარა; თშ. ფესვითა და სწორი ღეროთი. ფოთლები მორიგეობითი,
მეცხვარის მჟავია; ქვ. რჭ. ცალსქესა, წვრილი, მოწითალო. ნაყოფი სამწახნაგა
მჟავე ღვალო; ზმ. რჭ. თესლი. ყვავილობს მაის-ივნისში შეიცავს ბევრ ვიტა-
მჟაველა; ინგ. ჟვანაჲ; სვნ. მინს, ცხიმებს, რკინას, კალიუმს. იგი სტიმულს აძლევს
მურთხვალი, ჟაველაჲ. ღვიძლის მოქმედებას და ნაღველის გამოყოფას, აჩერებს
სისხლდენას, აჩერებს ტკივილებს, აძლიერებს
 ნაწლავების ქმედებას, ასუფთავებს სისხლს. ფესვები და
ნაყოფი აყუჩებს ტკივილს, ფოთოლი სურავანდისა და
მოწამლულობის წამალია. ფესვების ნაყენი გამოიყენება
ჩვეულებრივი და სისხლიანი ფაღარათის დროს. ჯობნის
რევმატიზმს. ფოთლების ნახარში ისმება მოწამვლის
შემთხვევაში. კარგია გამონაყარების სამკურნალოდ.
62. მრავალფოთ- Lupinus ორწლიანი პარკოსანთა (Fabaceae) ოჯახის მცენარეა.
ლიანი ხანჭკოლა polyphyllus პირველ წელს უვითარდება ფესვთანა ფოთლები, მეორე
Lindl. წელს ძლიერი ღეროები. ფოთლები ოდნავ დაშვებულია;
ყვავილები ალაგ-ალაგ, უსისტემოდ გამოდის. ყვავი-
ლედი გრძელია. თესლი ოვალური. ფარმაკოლოგიაში
გამოიყენება როგორც სიდერატი.

63. მრავალძარღვა Plantago major ქრთ., კხ., მსხ., ჯვხ. ლა- მცენარეთა გვარი მრავალძარღვასებრთა (Plantaginaceae)
L. ვაძარღვა; მხვ., მთ., ფშ., ოჯახისა. ერთწლოვანი ან მრავალწლოვანი ბალახები,
ხვს. ლავარძაღა, ცხრა- ზოგჯერ ბუჩქბალახებია. გვარი მოიცავს 250-მდე
ძარღვა; ხვს. მოგზაურა; სახეობას, რომელიც გავრცელებულია დედამიწის
ქვ. იმ. ბამბაძარღვა; გურ. ზომიერ სარტყელში. საქართველოში 11 სახეობაა.
ძარღვა-ძარღვა; აჭ. ბერა- იზრდება მთის ქვედა სარტყლიდან მოკიდებული
ძარღვა; ინგ. საჰყიზი ალპურ სარტყლამდე მშრალ და ბალახოვან
ფოთოლ; ჭნ. ბალაზაღი, ფერდობებზე, გზის პირებსა და დანაგვიანებულ
შქვითდამაი. მგრ. მაჯარ- ადგილებზე, მდელოებსა და ღორღიანებზე. Plantago
ღვია, მაჯარღვალაია, major, Plantago media და Plantago lanceolata ფართოდ
მაჯარღვაია; სვნ. მàძაარ- გავრცელებული სახეობებია. მრავალძარღვას თესლი
ღვოოლ, მუხვტელ, შეიცავს ლორწოს და გლიკოზიდ აუკუბინს, ფოთოლი —
მაჯარღოლ, შვარçშ კაროტინს, ვიტამინსა და ფიტონციდებს. ფოთოლს
ბალე, მუდრუწა. ხმარობენ ჭრილობისა და წყლულის მოსაშუშებლად,
ნაყენს — ამოსახველებელ საშუალებად, წვენს—
გასტრიტისა და ენტერიტის სამკურნალოდ. ნედლი და
გამხმარი ფოთლები წარმატებით გამოიყენება
ფურუნკულების, განგრენოზული წყლულების
სამკურნალოდ და კომპრესების სახით. ქრონიკული
ფაღარათისა და კუჭის კატარის დროს იყენებენ
 მრავალძარღვას დაფქვილ თესლს.
64. მრგვალი Cyperus მრავალწლოვანი ისლისებრთა (Cyperaceae) ოჯახისა.
თავნასკვა rotundus L. ძირხვენიანი მცენარე წვრილი ღეროებით. აქვს ხაზო-
ვანი ფოთლები, მოგრძო თავთავები. ფოთლები სხედან
ყლორტების უბეებში. ნაყოფი რუხი კაკალია. იზრდება
10-35 სმ. შეიცავს აქტიურ ნივთიერებებს-ალკალოიდებს,
გულის გლიკოზიდებს, მთრიმლავ ნივთიერებებს,
ეთერულ ზეთს. ძირითადად გამოიყენება ქალური
დაავადებების სამკურნალოდ. ძირხვენა აუმჯობესებს
საჭმლის მონელებას, აჩერებს კუჭაშლილობას, კურნავს
ციებ-ცხელებას, ანადგურებს პარაზიტებს. ზოგი
ხალხურ მედიცინაში გამოიყენება შარდმდენად და
კუჭნაწლავის სამკურნალოდ.
65. მრგვალი წამალი Leontice 30-50 სმ სიმაღლის კოწახურისებრთა (Berberidaceae)
smirnowii ოჯახისა. ბალახოვანი მცენარე. აქვს ერთი ღერო,
Trautv. მრგვალი ნაყოფი, კოლოფისებური. რთული ფოთლები,
მწვანე და ნაზი. ისხამს ყვითელ ყვავილებს. საერთოდ
იშვიათი ენდემური მცენარეა, რომელიც ხარობს
ლაგოდეხის ნაკრძალში, თელავისა და გურჯაანის
რაიონებში. მცენარე შეიცავს ალკალოიდებს. მედიცი-
ნაში გამოიყენება აქილიის და კუჭის დაავადებების
სამკურნალოდ. ქართულ ხალხურ მედიცინაში იყენებენ
ტუბერკულოზის სამკურნალოდ.
66. მსუქანა Sedum იმ., გურ. უკვდავა (Grassulaceae) ოჯახის მცენარე, ერთი- ორწლიანი 5–10 სმ
stoloniferum ფხალი, ძირწითელა, სიმაღლის, ყვავილობს მაის-ივნის- ივლისში. გვხვდება
S.G. Gmel. წითელკინწა; აჭ. უმეტესად მთის ქვედა სარტყელში და 1800 მ ზღვის
თაგვაყურა, თიკნიყურა; დონიდან ქვიშიან და ქვიან ნიადაგზე. გავრცელებულია
მთ. ხველის წამალი, კავკასიაში, ევროპაში, მცირე აზიაში, ქურთისტანში,
დაჭრილის წამალი; კხ. ირანში. ქიმიური შედგენილობა და ფარმაკოლოგიური
კლდის დანდური; მგრ. თვისებები შეუსწავლელია.
მაპაღურაია, ჯიჭითა,
ჯინჭითა; სვნ.
მუსტუნილ.
67. მსხალი Pyrus L. გურ. სხალი; ჭნ. ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახის ხე მძლავრი ფესვოვანი
მცხული; მგრ. სხული; სისტემით და სქელი ვარჯით. ყვავილი თეთრი ან
სვნ. ვიცხ, იცხ. მოვარდისფრო. ნაყოფი სხვადასხვა სიდიდის და
შეფერილობის. სამკურნალოდ გამოიყენება ფოთოლი და
ნაყოფი. ნაყოფი შეიცავს მრიმლავ და აზოტურ
ნივთიერებებს, შაქრებს, ორგანულ მჟავეებს, კაროტინს,
პექტინს, ვიტამინებს, უჯრედისს, იოდს; ფოთოლი-
არბუტინს, ფლავონოიდებს, ანტიციანებს. მსხლის
პრეპარატები ავლენენ შემკვრელ, ანტიმიკრობულ,
ანთების საწინააღმდეგო და ტკივილგამაყუჩებელ
თვისებებს. ხალხურ მედიცინაში ჩირის ნახარშს აძლევენ
ციებ-ცხელების, ხველების, კუჭაშლილობის დროს. აქვს
ასევე შარდმდენი თვისებები.
68. მსხალიჭა Pirola მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარეა. ფოთლები
rotundifolia L. შეხუჭულია ღეროს ძირში. ძალიან წააგავს მსხლის
ფოთოლს. ყვავილები თეთრი ან ვარდისფერი. ნაყოფი
მრგვალი კოლოფია. სამკურნალოდ გამოიყენება ბალახი.
შეიცავს საპონინებს, არბუტინს, სიმწარეებს, ტანინს,
მეთილის ეთერს, სალიცინის მჟავს, გლიკოზიდს. აქვს
შარდმდენი, ანთების საწინააღმდეგო, ანტიმიკრობული,
სისხლაღმდგენი, შემკვრელი, დამარბილებელი
თვისებები. იყენებენ გარეგანადაც.
69. მსხვილი გოგრა, Cucurbita მსხ. ქესტანა; ქვ. იმ. გოგრისებრთა (Cucurbitaceae) ოჯახის ერთწლიანი,
თეთრი გოგრა maxima თეთრი კვახი; გურ. ერთსახლიანი მცენარე. ღეროები კუთხოვანია. ეფინება
ბამბის ხაპი; მგრ. მიწაზე. იზრდება 10 მეტრომდე. ფოთლები გულისე-
ჩქინობურა კოპეშია. ბური, ეკლიანი. ყვავილები ცალსქესა, ყვითელი. ნაყოფი
მსხვილი გოგრა. თესლები შეიცავს ცხიმოვან ზეთს,
მჟავეებს, ვიტამინებს, კაროტონოიდებს, ორგანულ
მჟავებს. მისი ძირითადი ფარმაკოლოგიური ეფექტია
ანტიჰელმინთურობა. რბილობი შეიცავს ვიტამინებს,
შაქარს, ნიკოტინის მჟავას; ფოთლები შეიცავს პიგმენ-
ტებს. თესლებისაგან ამზადებენ ემულსიას ex tempore,
რომელიც გამოიყენება ჰელმინთოზების სამკურნალოდ.
რბილობი გამოიყენება შარდმდენად, ნაღველმდენად,
 დამასუსტებლად, აძლიერებს კუჭ-ნაწლავის ფუნქციას,
გამოჰყავს ორგანიზმიდან ქლორიდები, აღიზანებს თირ-
კმლების ქსოვილს. რკინისა და კალიუმის შემცველობის
გამო იყენებენ გულსისხლძარღვთა სამკურნალოდ.
ხალხურ მედიცინაში მის წვენს იყენებენ ღვიძლისა და
თირკმლების სამკურნალოდ.
70. მსხვილფოთოლა Tilia ცაცხვისებრთა (Tiliaceae) ოჯახის 35-მდე სიმაღლის
ცაცხვი platyphyllos ფოთოლმცვენი ხეა. ხის ვარჯი დიამეტრით აღწევს 2 მ-
Scop. მდე, თხელი, მსკდომარე ქერქით. ფოთლები
მორიგეობითია, გრძელყუნწიანი, დაკბილული, ზედა
მხრიდან მწვანე, შიშველი, ქვედა მხრიდან - ნაცარა,
ხშირად შებუსული, ყვავილები მოყვითალო-თეთრია,
არომატული, შეკრებილია 3-15 ფარისებრ ნახევარქოლგა
ყვავილედში. გავრცელებულია ყველგან წიწვოვანი
ტყეების ზონამდე. შეიცავს ეთერზეთებს,
გლიკოზიდებს, მთრიმლავ ნივთიერებებს და ლორწოს.
არომატის მატარებლად ითვლება ფარნეზოლის სპირტი.
გარდა ამისა, ცაცხვის შემადგენლობაში შედის კაროტინი
და C-ვიტამინი. ცაცხვის ყვავილი გამოიყენება ოჯახური
ოფლმდენ საშუალებად ცხელი სასმელის სახით,
ხმარობენ აგრეთვე ნაყენს პირში და ხახაში
ამოსავლებად, საფენებისათვის და სხვა მიზნით.
ყვავილების ნაყენი ავლენს ანთების საწინააღმდეგო
ქმედებას, რაც განპირობებულია ბიოფლავონოიდების
შემცველობით. აქვთ ანტისეპტიკური თვისება, აგდებენ
სიცხეს, ადენენ შარდს, ოფლს და, მასთან ერთად,
ნატრიუმის ქლორიდს. ცაცხვის ყვავილი ხალხურ
მედიცინაში გამოიყენება ნახარშებისა და ნაყენების
სახით როგორც ოფლმდენი, ტკივილგამაყუჩებელი,
დამამშვიდებელი საშუალება. იყენებენ აგრეთვე
ნერვული აღგზნების, კრუნჩხვების, უძილობის,
თირკმელების, ღვიძლის, ჰიპერტონული დაავადების
დროს. ძალზე ეფექტურია ცაცხვის ყვავილების ჩაი
გაცივების შემთხვევაში. მისი ნახარშები იხმარება
აგრეთვე ზედა სასუნთქი გზების დაავადებების, მწვავე
 ბრონქიტების დროს. გამოიყენება აგრეთვე პირის ღრუსა
და ყელში გამოსავლებად ანთებითი პროცესებისა და
ანგინის დროს. ცაცხვის ყვავილები შედის ასევე ყელში
გამოსავლები სხვადასხვა ნაკრებების შემადგენლობაში.
ხალხურ მედიცინაში გამოიყენება აგრეთვე ცაცხვის
ფოთლების, ქერქისა და დაქუცმაცებული კვირტების
ლორწოვანი ნახარშები ცხელი ან სველი საფენების
სახით დამწვრობის, წყლულების, სარძევე ჯირკვლის
ანთების, ბუასილის, რევმატიზმის, ნიკრისის ქარების
დროს.
71. მსხვილყვავილა Jasminum მარადმწვანე მცენარე, ზეთისხილისებრთა (Oleaceae)
ჟასმინი, officinale L. ოჯახის ბუჩქი 10 მეტრომდე სიმაღლისა. აქვს შიშველი
დიდყვავილა ყლორტები; ფრთისებრი ფოთლები; თეთრი შეკრული
ჟასმინი ყვავილები. ყვავის აპრილში.
ჟასმინის ზეთის არომატი დადებითად მოქმედებს
სხეულის სხვადასხვა დაავადებაზე. ის შვებას იძლევა
წინამენსტრუალურ პერიოდში, თავის ტკივილისას,
ნერვოზებისა და კანის ანთებების დროს. ეს ზეთი
შეიძლება გამოყენებული იყოს კანის იმ დაავადებების
სამკურნალოდ, რომლებიც გამოწვეულია ფსიქოსომა-
ტური მიზეზებით. განსაკუთრებულ ზემოქმედებას
ახდენს იგი ქალის ორგანიზმზე: ამსუბუქებს
მშობიარობისშემდგომ უკმარისობას. მოქმედებს ტვინის
უჯრედებზე და, ზოგადად, ფსიქიკაზე. აქრობს
დერმატიტებს, ეგზემებს, ალერგიულ გამონაყარებს.
72. მუზარადა Scutellaria მრავალწლოვანი ბალახია ტუჩოსანთა (Lamiaceae)
galericulata L. ოჯახისა წვრილი მცოცავი ფესვითა და სწორი მარტივი
ღეროთი. აქვს წაგრძელებული, გულისებრი ფოთლები;
ერთმანეთისაგან დაშორებული ყვავილები, იისფერი ან
ვარდისფერი. სამკურნალოდ გამოიყენება მთელი
ბალახი. ფესვები შეიცავს ფლავონოიდებს, მიწისზედა
ნაწილი, ფლავონოიდების გარდა, მთრიმლავ ნივთიე-
რებებს, ეთერულ ზეთს. მცენარეს აქვს შარდმდენი,
სისხლაღმდგენი, შემკვრელი, ამომხველებელი თვისე-
 ბები. ავლენს ანტიბაქტერიულ ხასიათს. მისი ნაყენი
აგდებს არტერიულ წნევას, ანელებს გულის რითმს,
იხმარება ციებ-ცხელების, მალარიის, ჰიპერტონიის,
ხველის, ბრონქიტის, შინაგანი და გარეგანი სისხლ-
დენების დროს. სხვადასხვა ქვეყნის ხალხურ
მედიცინაში ცნობილია მისი მრავალგვარი გამოყენება.
73. მუშკის მარწყვი Fragaria მრავალწლოვანი ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახის
moschata მცენარე მოკლე ღეროებით. აქვს სამნაწილიანი
(Duch.) Weston ფოთოლი, ზემოდან თითქმის შიშველი. ყვავილობს
მაის-ივნისში. სამკურნალოდ გამოიყენება მთელი
მცენარე. ნედლ ნაყოფს იყენებენ ჰიპერტონიული
დაავადებების სამკურნალოდ, ათეროსკლეროზის,
ფაღარათის, კუჭის წყლულების, ანემიის, კემჭოვანი
დაავადებების, ნიკრისის ქარის დროს. წვენი
გამოიყენება პიგმენტური ლაქების მოსაშორებლად.
ფოთლების ნაყენი იწვევს ანტისეპტიკურ და
გამაუმტკივნებელ რეგენერაციას. ხალხურ მედიცინაში
მშრალი ფოთლები გამოიყენება ჩირქოვან და ტროფიულ
წყლულებზე დასადებად. ზოგიერთ ადამიანზე იგი
ალერგიულად მოქმედებს.
74. მუხა Quercus L. მცენარეთა გვარი წიფლისებრთა (Fagaceae) ოჯახისა.
მარადმწვანე ან ზაფხულმწვანე ხეებია. 450–ზე მეტი
სახეობა გავრცელებულია ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს
ზომიერ, სუბტროპიკულ და ტროპიკულ ზონებში;
მცირე ნაწილი—სამხრეთ ამერიკაში. კავკასიაში 18–მდე
სახეობაა, საქართველოში გავრცელებული 7 სახეობა
გაერთიანებულია გრძელყუნწიანი (ჰართვისის
მუხა, ჭალის მუხა, იმერული მუხა) და მოკლეყუნწიანი
ან მჯდომარენაყოფებიანი (პონტოური მუხა, ქართული
მუხა, მაღალმთის ანუ აღმოსავლური მუხა, ჭოროხის
მუხა) მუხების ჯგუფში.
საქართველოში გავრცელებულ მუხებს შორის ყველაზე
დიდი ფართობი უჭირავს ქართულ მუხას. იგო მთელ
ტყიან საქართველოში გვხვდება. მაღალმთის ანუ
აღმოსავლური მუხა (Quercus macranthera) უმეტესად
გავრცელებულია აღმოსავლეთ საქართველოში. დასავ-
ლეთ საქართველოში მხოლოდ რაჭასა და სვანეთში
გვხვდება. იგი 20–28 მეტრი სიმაღლის ხეა. აქვს სქელი
მუქი ქერქით დაფარული მოკლე და მსხვილი ღერო,
ტყავისებრი, ზემოდან მუქი მწვანე, ქვემოდან
მოყვითალო-მონაცრისფრო ან მურა ბუსუსით
მოფენილი ფოთლები. იზრდება 1700–2400 მეტრ
სიმაღლეზე და სამხრეთით მშრალ ფერდობებზე ქმნის
მეჩხერ ტყეებს. ხარობს ტენიან ფერდობებზეც.
ცოცხლობს 450 წლამდე. იმერული მუხის
ხელუხლებელი მასივები შემორჩენილია საღორიისა და
აჯამეთის ტყეებში. პონტოური მუხა გავრცელებულია
დასავლეთ საქართველოში. სხვებისაგან განსხვავებით,
დიდი და მთლიანი ფოთლები აქვს. ჭოროხის მუხა
(Quercus dshorochensis) პატარა ხე ან ბუჩქია. სწორი ან
ტანბრეცილი ღერო აქვს, იზრდება აჭარაში ზღვის
დონიდან 1000 მეტრამდე, ქვიან და ღორღიან კალთზე
უხრავთან, რცხილასთან და ფიჭვთან ერთად. დასავლეთ
საქართველოში ზღვის დონიდან 1200 მეტრამდე
გავრცელებულია ჰართვისის მუხა. ჭალის მუხა (Quercus
pedunculiflora) 30 მეტრამდე სიმაღლის უხვად
დატოტვილი ხეა. ბურთისებრი ვარჯი და ღრმად
დანაკვთული ფოთლები აქვს. გვხვდება აღმოსავლეთ
საქართველოში დაბლობიდან 1100 მეტრ სიმაღლემდე.
მდინარე მტკვრის, არაგვის, ივრის, ალაზნისა და მათი
შენაკადების ჭალებში, მდინარისპირა ტერასებზე,
დაბლობებზე, ხევებზე და ტაფობებში ქმნის ტყეებს.
მუხა ძალიან ნელა იზრდება, 80–100 წლისა კიდევ
იმატებს სიმაღლეში, შემდეგ კი სისქეში, ღრმა ფესვთა
სისტემა აქვს და ქარგამძლეა. ცოცხლობს 800 წელზე
მეტს (თუმცა ასეთი ხანდაზმული მუხა ჩვენში უკვე
იშვიათია). სინათლისა და სითბოს მოყვარულია, მაგრამ
საკმაოდ ყინვაგამძლეცაა. მრავლდება თესლით და
ძირკვის ამონაყარით. ზოგჯერ გადაწვენით. მუხის
 მერქანი მაგარი და გამძლეა, მაღალი ღირსების. იყენებენ
მშენებლობაში, სავეჯე და სადურგლო წარმოებაში.
ქერქი და მერქანი შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს.
ზოგიერთი სახეობის (კორპის მუხა) ქერქი იძლევა
კორპს. რკოსაგან ამზადებენ ყავის სუროგატს. მუხის
ბევრი სახეობა (მაგ: წაბლფოთოლა მუხა — Quercus
castaneifolia) დეკორატიულია, რგავენ ბაღებსა და
პარკებში ხეივნებად, ზოგ სახეობას — ქვიანი
ფერდობების გასამწვანებლად. მუხის ქერქი შეიცავს
საშუალოდ 10–11% ტანიდებს, განსაკუთრებულ შაქარს–
ქვერტიტს, ნახშირწყალ ლევულინს, პექტინოვან
ნივთიერებებს. მუხის ქერქი გამოიყენება ნაყენებში,
როგორც შემკვრელი საშუალება. ნახარში შეიძლება
მიღებულ იქნას როგორც საშუალება ალკალოიდებითა
და მძიმე მეტალების (სპილენძი, ტყვია და სხვა)
მარილებით მოწამვლისას. ცნობილია მუხის ქერქის
ნახარშის გამოყენება პირში გამოსავლებად, ტანზე
გადასავლებად და აბაზანებში.
75. მუხუდო Cicer arietinum კხ. სისირი; ქზყ. ერთწლოვანი და მრავალწლოვანი მცენარის გვარი
L. ციცირი; საბა ერევინდი. პარკოსანთა (Fabaceae) ოჯახისა. გვარში 27 სახეობაა.
კულტურაში ცნობილია ერთწლოვანი სახეობა Cicer
arietinum. მცენარე სწორმდგომია, ნაყოფი — პარკი, 1— 2,
იშვიათად 3 — 4-თესლიანი. ფოთოლი, ღერო და ნაყოფი
შებუსული. მუხუდო სინათლისა და სითბოს
მოყვარულია, უძლებს გვალვას. იყენებენ კულინარიაში
და ცხოველთა საკვებად. მოჰყავთ შუა აზიაში,
ამიერკავკასიაში, ყაზახეთში, სამხრეთ უკრაინაში,
ჩრდილოეთ კავკასიაში. მცენარე შეიცავს სახაროზას,
გლუკოზას, ფრუქტოზას, პოლისახარიდებს, ფიტინს,
საპონინებს, ლიმონისა და სხვა მჟავებს. ნედლი წანა-
ზარდები შეიცავს Р, А, В და С ბიოხანინებს. მცენარეს
გააჩნია ანტიჰიპერლიპიდემიური, ანტიქოლესტერი-
ნული თვისებები. ებრძვის სტრესსა და ზრდის
იმუნიტეტს. სასრგებლოა ბრონქიტის, მწვავე ჰეპატიტის
და კანის დაავადებების სამკურნალოდ. იყენებენ
 ქერტლის წინააღმდეგაც და სახის ნიღბებისათვის.
76. მწარა Acroptilon მრავალწლოვან ბალახოვან მცენარეთა გვარი რთულყვა-
repens (L.) D.C. ვილოვანთა (Asteraceae) ოჯახისა. აერთიანებს 2
ევრაზიულ სახეობას. მათგან მხოხავი მწარა (Acroptilon
repens) ფართოდ გავრცელებული სარეველაა. გვხვდება
ქართლსა და გარეკახეთში. იზრდება მინდვრებში,
მშრალ ფერდობებზე, გზისპირებსა და საცხოვრებელი
ადგილების მახლობლად. ნათესების (ძირითადად
ბამბის) სარეველაა. გვალვაგამძლე და მარილამტანია.
თივაში შერეული მწარა შხამიანია, წამლავს ცხვარს,
ცხენსა და აქლემს. შეიცავს ალკალოიდებს, ფისებს,
ეთერულ ზეთს. მის ნაყენს იღებენ მალარიისა და
ეპილეფსიის დროს.
77. მჭამელა Chrysosplenium პატარა ბალახოვანი (Saxifragaceae) ოჯახის მცენარე.
L. ივითარებს ბევრ ამონაყარს და ხშირყვავილოვანი
მცენარის შთაბეჭდილებას ახდენს. მისი ღეროები
განტოტვილია მიწაში, ხშირად იკეთებს ფესვებს.
ფოთლები თანამიმდევრულია. კბილანა. ყვავილები
უგვირგვინოა, აქვთ ყვითელი ჯამი. ქიმიური
შემადგენლობა არ არის შესწავლილი. მის წყალთან
ნაყენს იყენებენ სისხლიანი ხველის, სიყვითლის,
შარდის შეკავების, გარეგანად კი წყლულებისა და
ჭრილობების მკურნალობისათვის. მცენარე ჭამადია.
78. მხოხავი ჭანგა Elytrigia (L.) P. მრავალწლიანი ბალახოვანი მარცვლოვანთა (Poaceae)
Bearv. ოჯახის მცენარე, ერთ მეტრამდე სიმაღლისა. აქვს
მცოცავი ძირხვენა, მრავალრიცხოვანი ფესვებით. ღერო
სწორი, ფოთლები თანამიმდევრობითი, ბრტყელი,
ხაზოვანი. ყვავილობს აპრილ-მაისში. იკეთებს რთულ
თავთავს. ნაყოფი მარცვალია. სამკურნალო ნედლეული
ძირია, რომელიც შეიცავს ცხიმოვან და ეთერულ ზეთს,
ცილოვან და ლორწოვან ნივთიერებებს, სახამებელს,
ინულინს, შაქარს, ვაშლის მჟავას მარილებს, კაროტინს,
ასკორბინის მჟავას. ჭანგას აქვს ანთების საწინააღმდეგო,
ამომხველებელი, შარდ და ოფლმდენი, ანტისეპტიკური,
სისხლაღმდგენი, დამარბილებელი და სხვა თვისებები.
ხალხურ მედიცინაში მისი პრეპარატები გამოიყენება
შინაგანად ნაღველ და შარდკენჭოვანი დაავადებების,
კუჭ-ნაწლავის ანთების (გასტრიტების, ენტერიტების,
კოლიტების) დროს. აგრეთვე რევმატიზმის, გაციების,
ბრონქოპნევმონიის შემთხვევაში. გარეგანად და
აბზანებისათვის კანის სხვადასხვა დაავადებების დროს.
მის წყალხსნარში აბანავებენ დიათეზიან ბავშვებს.
1. ნამდვილი ზირა, Cuminum ერთწლოვანი ბალახოვანი მცენარე ქოლგოსანთა (Apiaceae) ოჯახისა;
ზირაკი cyminum L. სამშობლო – აღმ. ხმელთაშუაზღვისპირეთი, ამურდარიისა და სირდარიის
შორისი. ხარობს ეგვიპტეში, მაროკოში, სირიაში, მალტაზე, ჩინეთში,
ეთიოპიაში, სამხრეთ ევროპაში. დროდადრო ველურდება. უკვე VIII-IX
საუკუნეებში მის მწიფე ნაყოფს აგროვებდნენ სამკურნალოდ. თავებს
აჭრიდნენ, ახმობდნენ, ალღობდნენ და მარცვალს ფქვავდნენ. აქვს
არომატული სუნი და გემო. ნაყოფი შეიცავს ეთერულ ზეთს, რომლის
შედგენილობაში შედის კუმინალდეჰიდი, პინენი, დეპინენი, ციმოლი,
ფელარდენი, მთრიმლავი ნივთიერება და ცხიმი. მედიცინაში გამოიყენება
ბუშტოვანი წყლულების სამკურნალოდ: ხელს უწყობს კუჭის სეკრეციას
და აძლიერებს ლაქტაციას. კარგ შედეგებს იძლევა საკვების გადამუშავების
მოშლის, წყლულების და გაზების დაგროვების შემთხვევაში. გამოიყენება
ნაყენის სახით ან ნაკრების შემადგენლობაში.
2. ნამდვილი Nicotiana ქრთ. თამაქო; ქრთ., კხ. ერთ- და მრავალწლოვან მცენარეთა გვარი ძაღლყურძენასებრთა
თამბაქო, tabacum L. თამბაქო; დსვლ., მხვ., (Solanoceae) ოჯახისა. ნაყოფი კოლოფია. ამერიკასა და ავსტრალიაში
ჩვეულებრივი ჯვხ. თუთუნი; ინგ. გავრცელებულია 60-ზე მეტი სახეობა. კულტივირებულია 2 სახეობა:
თამბაქო თამბაქუჲ; საბა კულტურული ანუ მოსაწევი თამბაქო (Nicotiana tabacum) და წეკო
გლარჯა; ჭნ., მგრ. (Nicotiana rustica). დეკორატიულ მებაღობაში თამბაქოს ისეთ სახეობებს
თუთუმი; სვნ. იყენებენ, რომლებსაც დიდი ფოთლები და სურნელოვანი ყვავილები აქვს.
თუთვინ, თუთუნ. მოსაწევი თამბაქო მრავალწლოვანი მცენარეა, მაგრამ მოჰყავთ როგორც
ერთწლოვანი. აქვს სწორი, მომრგვალო, 2,5 მ-მდე სიმაღლის ღერო,
რომელიც ზემოთ დატოტვილია. ფოთლები ღეროზე მორიგეობითაა
განლაგებული, მჯდომარეა ან ყუნწიანი, კიდემთლიანი. ფირფიტა
ოვალური, მომრგვალო ან ელიფსურია, ფერად მწვანე (იშვიათად ყვითელი
ან მომწვანო-მოყვითალო). ყვავილები ხუთწევრიანი ვარდისფერი,
წითელი ან თეთრია, შეკრებილია ციმოზური ტიპის ყვავილედად მთავარ
ღეროსა და გვერდითი ტოტების კენწეროებზე. ნაყოფში დიდი
რაოდენობითაა წვრილი, მუქი ყავისფერი თესლი. იგი სითბოსმოყვარული
(თესლის გაღვივებისათვის ოპტიმალური ტემპერატურა 27-28°C, ღეროსა
და ფოთლების ზრდა-განვითარებისათვის 24-28°C) და ტენის მომთხოვნი
(განსაკუთრებით სრული შეფოთვლის პერიოდში) მცენარეა, საკვებ
ნივთიერებებსაც დიდი რაოდენობით ითვისებს. კარგად ხარობს მსუბუქ
და საშუალო შავმიწებზე, რუხსა და წაბლა ნიადაგებზე. ფოთლის ნაწარმის
ხარისხი დამოკიდებულია ცილებისა და ნახშირწყლების შეფარდებაზე,
ნიკოტინისა და ეთეროვანი ზეთების შემცველობაზე. თესლი შეიცავს 30-
 35% ცხიმოვან ზეთს, რომელსაც იყენებენ ტექნიკური მიზნებისათვის
(საცხები მასალისათვის).
თამბაქოს სამშობლოდ ითვლება სამხრეთ ამერიკა. ევროპაში (ესპანეთი,
პორტუგალია, შემდეგ საფრანგეთი, გერმანია, იტალია) ამერიკიდან
შემოიტანეს XV საუკუნის ბოლოსა და XVI საუკუნის I ნახევარში.
პირველად მოაშენეს დეკორატიულ და სამკურნალო მცენარედ.
საქართველოში თამბაქო XVII საუკუნის ბოლოს და XVIII საუკუნის
დასაწყისში შემოიტანეს. ეს იყო დაბალი ხარისხის წეკო.
მაღალხარისხოვანი საპაპიროსე თამბაქოს კულტურა კი ჩვენში XIX
საუკუნის I ნახევარში გავრცელდა. პირველად იგი აფხაზეთში გააშენეს,
შემდეგ - აჭარაში და ბოლოს - აღმოსავლეთ საქართველოს რაიონებში .
3. ნამდვილი Rheum მრავალწლოვანი მატიტელასებრთა (Polygonaceae) ოჯახის ბალახოვანი
რევანდი palmatum L. მცენარე. რევანდის სამშობლოა სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზია. იგი
გავრცელებულია ჩრდილოეთ მონღოლეთში, ჩინეთში, ალტაისა და
ციმბირის მხარეში. მისი გავრცელების ეკოლოგიური არეალია ზღვის
დონიდან 3000 მ. ღეროს სიმაღლე 2-2,5 მ-ია. ფესვები ხორცოვანია. ღერო
სქელია და დაუტოტავი. ღეროს ფართო კვერცხისებური ფორმის ქვედა
ფოთლები დიდი ზომისაა და შეკრებილია ფესვთანურ როზეტად.
ფოთლის ყუნწი გრძელია და მოწითალო. ფოთოლი წამახვილებულია და
არათანაბრადაა ჩაჭრილი. ღეროზე ფოთლები უფრო ნაკლებადაა, ამასთან
უფრო მცირე ზომისაა და ყუნწიც მოკლეა. ყვავილები წვრილია,
ვარდისფერ-თეთრი ან მუქი-წითელი. შეკრებილია წვეროებზე საგველა
ყვავილებად. ნაყოფი კაკლუჭაა. ყვავილობს ივლისში.
ფესვები შეიცავს ანტრაცენის წარმოებულებს, ასევე მცირე რაოდენობით
ანტრაქინონებს. ამის გარდა იგი შეიცავს ტანინებს, მინერალურ
ნივთიერებებს, სახამებელს, პექტინებს, C ვიტამინს.
რევანდის ფარმაკოლოგიური მოქმედება განპირობებულია მისი ქიმიური
შემადგენლობით. ანტრაცენის წარმოებულებს გააჩნიათ საფაღარათო
ეფექტი, ხოლო მთრიმლავ ნივთიერებებს, პირიქით, შემკვრელი მოქმედება
ეს ორივე აქტიური ნივთიერება შედის რევანდის ფესვების შემადგენ-
ლობაში და დოზის შერჩევის მიხედვით შესაძლებელია სასურველი
ეფექტის მიღება.
რევანდს ახასიათებს ნაღვლმდენი თვისებებიც. იგი შედის ნაღვლმდენი და
 საფაღარათო ჩაისა და ნაკრებების შემადგენლობაში.
უკუნაჩვენებია რევანდის ფესვების გამოყენება ბუასილის დროს, ასევე
ნიკრისის ქარისა და თირკმელკენჭოვანი დაავადებებისას.
4. ნარდი Nardostachys ნარდი ანუ ინდური ვალერიანა მცენარეა. იგი ძალიან წააგავს მის
jatamansi, D.C. მოსახელე სამკურნალო მცენარეს და იმავე მიზნისათვის იყენებენ. მის
ძირებს სასიამოვნო სუნი აქვს. მისგან იღებენ არომატულ ზეთს, რომელიც
შეიცავს ვალერიანმჟავას. ინდოეთში გამშრალი ნარდისაგან ამზადებენ
სუნამოებს. მედიცინაში მას იყენებენ იპოხონდრიის, ისტერიის, ნერვული
აშლილობის, სტრესის, ემოციური დაძაბულობის, უძილობის. სხვა
კომპონენტებთან ერთად შედის საშარდე გზების სამკურნალო
პრეპარატების შემადგენლობაში.
5. ნარი Cirsium Hill მცენარეთა გვარი რთულყვავილოვანთა (Asteraceae) ოჯახისა. მრავალ-
წლოვანი, იშვიათად ორ- ან ერთწლოვანი ბალახია. 230-მდე სახეობა
გავრცელებულია ტროპიკულ, სუბტროპიკულ და ზომიერ სარტყლებში
(უპირატესად მექსიკასა და სამხრეთ ამერიკაში). საქართველოში 5
სახეობაა. ზოგიერთი სახეობა სარეველაა. შეიცავს საპონინებს და
ეთეროვან ზეთებს, იხმარება ამოსახველებელ საშუალებად.
6. ნარინჯი Citrus ჭნ. არანძი; არარანცი; მრავალწლოვანი ტეგანისებრთა (Rutaceae) ოჯახის მარადმწვანე ხე
aurantium L. მგრ. ჭვახე მიწისზედა ფესვთა სისტემით. იზრდება 6–12 მ სიმაღლის. მისი
ფორთოხალი. სამშობლოა ინდოეთი. ფართოდაა გავრცელებული ხმელთაშუა-
ზღვისპირეთსა და სხვა ტროპიკულ და სუბტროპიკულ რაიონში. ხეს აქვს
ძალიან გაშლილი ტოტთა სისტემა. ფოთლების უბეებში მოთავსებულია
პატარა ყვავილედები. მისი ნაყოფი ძალიან ჰგავს ფორთოხლის ნაყოფს და
ამიტომაც ეძახიან მას მწარე ფორთოხალს. იგი წააგავს აგრეთვე სხვა
ციტრუსოვნებსაც.
მცენარე შეიცავს ეთერულ ზეთს, სიმწარეებს, ჰესპერიდინს, მთრიმლავ
ნივთიერეებს. სწორედ ეს შემადგენლობა განაპირობებს მის სამკურნალო
თვისებებს. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია აღმგზნები არომატი, რის
გამოც იგი შედის სხვადასხვა ნაყენის შედგენილობაში. ძირითადად
ნაყენები საერთო გამაჯანსარებელი თვისებების მატარებელია, აძლიერბს
კუჭის წვენის გამოყოფას.
7. ნარისჯაგა Carlina vulgaris ორწლიანი ბალახოვანი რთულყვავილოვანთა (Asteraceae) ოჯახის მცენარე
L. განტოტვილი ფესვებით, 20–70 სმ–მდე სიმაღლის ღეროთი. პირველ წელს
იკეთებს ლანცეტური ფოთლების გვირგვინს. ღერო ვითარდება მეორე
წელს. ნაყოფი თესლებია. ყვავილობს ივლის-სექტემბერში. გავრცელე-
ბულია ევროპასა და კავკასიაში. სამკურნალო თვისებებით საყურადღებოა
ნაყოფი, რომლის შემადგენლობაში შედის ფისური ფრაქციები. მნიშვნე-
ლოვანია აგრეთვე მისი ყვავილედიდან დამზადებული ექსტრატი. აღსა-
ნიშნავია ისიც, რომ პრეპარატი განსაკუთრებით მცირე დოზებით მიიღება,
რადგან დოზების გაზრდამ შეიძლება გამოიწვიოს ცენტრალური ნერვული
სისტემის მოშლა. მცენარე არ გამოირჩევა განსაკუთრებული ტოქსიკურო-
ბით და არა აქვს გვერდითი ქმედებები. მას იყენებენ თავის ტვინის
სამკურნალოდ, ხალხურ მედიცინაში კი ბავშვების დასამშვიდებლად.
8. ნარშავი Carduus L ეკლიანი ბალახოვანი მცენარეების გვარი რთულყვავილოვანთა (Asteraceae)
ოჯახისა. ცნობილია 120-მდე სახეობა, რომელიც გავრცელებულია
ევრაზიასა და ჩრდილოეთ აფრიკაში. საქართველოში 9-მდე სახეობაა.
უმრავლესობა იზრდება მთის შუა სარტყლამდე; თითო-ოროლა ალპურსაც
აღწევს; 3 სახეობა კავკასიის ენდემია. ნარშავის თითქმის ყველა სახეობა
თაფლოვანია. კარგი საშუალებაა ღვიძლის დაავადებების დროს.
განსაკუთრებით კარგად მოქმედებს სრული, პიკნიური ტიპის
ადამიანებისათვის. იხმარება შეკრულობის, პირში მომწარო გემოს,
გადიდებული ღვიძლის სამკურნალოდ. კარგად მოქმედებს გულ-
სისხლძარღვთა სისტემაზე, განსაკუთრებით ვენურ სისტემაზე,
სიყვითლეზე, ყრუ თავის ტკივილით შაკიკის დროს ქალებში, რომელთაც
აქვთ უხვი მენსტრუალური გამონადენი და ღვიძლით ავადმყოფებში.
9. ნარცეცხლა Centaurea ფშ. მაკრატელა-ნარი; ერთწლოვანი რთულყვავილოვანთა (Asteraceae) ოჯახის მცენარეა. წარმო-
iberica Trev. Ex მგრ. ხოჯიში თოლი. შობით სამხრეთ ევროპიდან. სარეველაა, ხარობს ძირითადად ნათესებში.
Spreng. მისი ფოთლები გამოიყენება საკმაზად; არის დეკორატიული. მედიცინაში
გამოიყენება ლურჯი ნარცეცხლა, რომელიც იხმარება როგორც შარდმდენი
საშუალება თირკმლების დაავადების დროს.
10. ნაღველა Gentiana L. კხ., მსხ. ასისთავა; ჯვხ. მცენარეთა გვარი ნაღველასებრთა (Gentianaceae) ოჯახისა. ერთ- ან
მაიასილის ბალახი; მრავალწლოვანი ბალახია. მისი ლურჯი, ცისფერი ან ყვითელი,
თშ. მწარია, ბაბლუარა, მილისებრი ან ზარისებრი ყვავილები მარტოულია ან შეკრებილია
მამის ყვავილი; ერწო ნახევრად ქოლგა ყვავილედად, ნაყოფი კოლოფია. აერთიანებს 400-მდე
შხამა; ლჩხ. გვრიტა; სახეობას, რომელიც გავრცელებულია ძირითადად ჩრდილოეთ
გურ. ქარშოტა; აჭ. ნახევარსფეროს ზომიერ სარტყელში. ტყის, სუბალპური და ალპური
ასისთავა, ბერძნული მცენარეებია. საქართველოში იზრდება 20-მდე სახეობა. საქართველოს
ენდრო, შხამა; სვნ. ენდემია უცნაური ნაღველა (Gentiana paradoxa), რომელიც აფხაზეთში
არსთავ. გვხვდება. იშვიათი დეკორატიული სახეობებიდან აღსანიშნავია
ლაგოდეხის ნაღველა (Gentiana lagodechiana). სამკურნალოდ გამოიყენება
ყვითელი ნაღველა, რომელიც მადის აღმძვრელი საშუალებაა,
აუმჯობესებს საჭმლის მომნელებელი სისტემის მუშაობას, კურნავს კუჭის
სიმჟავეს, შებერილობას, წყლულებს, გასტრიტს; არის ჭიის დამდენი და
ნაღველმდენი საშუალება.
11. ნაცარა მურყანი Alnus incana თხმელა მიეკუთვნება არყისებრთა (Betulaceae)ოჯახს. ჩვენში მხოლოდ ხეა, მაგრამ
(L.) Moench. არსებობს ბუჩქის ფორმითაც. ერთსახლიანია, ფოთოლმცენი. ცოცხლობს
60 წლამდე. ნაცარა მურყანი (Alnus incana) 20 მეტრამდე სიმაღლის ხეა.
ქერქი გლუვია. ფოთლები ქვედა მხრიდან ხავერდისებრია, რუხი ფერის.
გავრცელებულია ევროპაში, აზიაში, სამხრეთ ამერიკასა და ჩრდილოეთ
აფრიკაში - ალჟირში. არსებობს 30-მდე სახეობა. ნაცარა მურყანი (Alnus
incana) საქართველოში ყველგანაა გავრცელებული. იზრდება მთის
ხეობების გაყოლებით ზღვის დონიდან 1900 მ-ზე.
მურყანი მრავლდება თესლით და ვეგეტატიურად. იზრდება სწრაფად.
მურყანი ნიადაგისადმი მომთხოვნი არაა. ჭაობიან, ალუვიურ, ეწერ
ნიადაგზე ქმნის ტყეს - მურყნარს. სინათლის, ტენისა და, ნაწილობრივ,
სითბოს მოყვარულია. ნაცარა მურყანი ყინვაგამძლე და სინათლის
მოყვარულია. ნიადაგის მიმართ განსაკუთრებული მოთხოვნები არ აქვს.
სამკურნალოდ გამოიყენება გირჩები, რომლებასც აგროვებენ შემოდგომით.
გირჩებს მზეზე აშრობენ. გირჩებში ბევრი მთრიმლავი ნივთიერებაა, მათ
შორის ტანინი და მჟავები. ფოთლები შეიცავს ჰიპეროზიდს, კვარცეტრინს,
მჟავებს, ქერქი – მთრიმლავ ნივთიერებებს. გირჩების ნაყენი და ქერქის
ნახარში ავლენენ შემკვრელ, სისხლაღმდგენ, მადეზინფენქცინებელ
თვისებებს. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მათი გამოყენენა კუჭ–
ნაწლავის ტრაქტის მკურნალობისათვის. ხშირად გირჩებს იყენებენ
 სხვადასხვა პრეპარატის დასამზადებლად ან სხვადასხვა ბალახთან ერთად
ნაყენებში.
12. ნაცარქათამა Chenopodium L. ქრთ., კხ. მხალი; თშ. მცენარეთა გვარი ნაცარქათამასებრთა (Chenopodiaceae) ოჯახისა. ერთი ან
თათაბო; მხვ. თათამაჲ, მრავალწლოვანი ბალახებია, იშვიათად - ბუჩქები. მორიგეობით
ერბოვანა; მსხ. ნაცარ- განლაგებული ფოთლები ხშირად ფქვილისებრი ნაფიფქით არის
ბნევია, ნაცარბნია; მოფენილი. ნაცარქათამა იზრდება ნათესებში, ბაღებსა და ბოსტნებში,
ჯვხ. ქათმათო; იმ. როგორც სარეველა, აგრეთვე მდინარეთა ნაპირებზე, გვხვდება
ქათამნაცარა, ქათანა- დანაგვიანებულ ადგილებზეც. ცნობილია ნაცარქათამას 250 სახეობა. ისინი
ცარა; ლჩხ. მოჭარხ- გავრცელებულია მთელ დედამიწაზე. საქართველოში გვხვდება 12
ლუე; გურ. ქორაფა, სახეობა. მათგან ფართოდ გავრცელებულია Chenopodium album,
ნაცარა; მგრ. ჩე ჯუმე- Chenopodium botrys. ნაცარქათამას ზოგიერთი სახეობა (Chenopodium
ნე, ქოროფე, ქეროფე; polyspermum, Chenopodium rubrum, Chenopodium foliosum) გამოიყენება
სვნ. მესგელა, მესგვლა, საჭმელად, როგორც ბოსტნეული ან მხალეული; ზოგი (Chenopodium
მუსკვილა. album) საქონლის საკვებია; ზოგსაც (თეთრი ნაცარქათამა Chenopodium
album, Chenopodium yulvaris, Chenopodium hybridum; Chenopodium
ambrosioides) ხალხურ მედიცინაში იყენებენ ოფლმდენ საშუალებად,
ანგინის, რევმატიზმისა და წითელი ქარის სამკურნალოდ, აგრეთვე
კრუნჩხვისა და ასთმის დროს. Chenopodium botrys ჩრჩილის
საწინააღმდეგო საშუალებაა.
13. ნეგო, უკვდავა Helichrysum L. მსხ. ლაწუნა, მთის ნეგო განეკუთვნება რთულყვავილოვანთა (Asteraceae) ოჯახს. მან
ნეგო, სვარნა. სახელწოდება მიიღო ბერძნული სიტყვებისაგან helios – "მზე" და chrysos –
"ოქრო", რაც ახასიათებს გვირგვინის ოქროსფერ-მოყვითალო შეფერი-
ლობას. ნეგო მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარეა და მოთეთრო ხეშეში
ბუსუსებითაა დაფარული. სიმაღლით 15-30 სმ აღწევს, ფესვთანურას
ფოთლები მოგრძოა და უკუკვერცხისებრი, ღეროს ფოთლები კი –
ლანცეტისებრი. ბუსუსები, რომლებითაც მცენარე თითქოს ნაბადშია
გახვეული, იცავენ მას დაღუპვისაგან წყლის ნაკლებობის დროს. ისინი
ამცირებენ მცენარის ზედაპირიდან აორთქლებული წყლის რაოდენობას
და საშუალებას აძლევენ მას ეკონომიურად გამოიყენოს ტენი. ყვავილის
კალათა ყვითელია, რომელიც ქმნის კენწრულ ფარისებრ ყვავილედს.
კალათა ბურთისებრია, დიამეტრით 4–6 მმ. კალათას გარედან ფოთო-
ლაკების საფარი აქვს შემოხვეული. ფოთოლაკები ბლაგვია, სიფრიფანა,
ლიმონისებრ-მოყვითალო ფერის, ხმელი. კალათის ყველა ყვავილი
მილისებრია, ყვითელი ან ნარინჯისფერი, ქოჩრით, ყვავილსაჯდომი
 შიშველი. ყვავილობს ივნისის ბოლოდან სექტემბრამდე. ნეგო გავრცე-
ლებულია ქვიშიან ადგილებში, სტეპებში, ტყე-სტეპებში, ტყეებში,
იშვიათად გამეჩხერებულ ფიჭვნარში.
ნეგოს ყვავილში ნაპოვნია ფლავონები და ფლავონური გლიკოზიდები,
სტერინი, ეთერზეთის კვალი, კაროტინი, ვიტამინი. ნედლეულის შენახვის
ვადა სამი წელია. ნეგოს პრეპარატები გამოიყენება ძირითადად ღვიძლისა
და ნაღვლის ბუშტის დაავადების დროს. მათი გავლენით ძლიერდება
ნაღვლის გამოყოფა, იცვლება ნაღვლის შემადგენლობა, მცირდება სისხლში
ბილირუბინისა და ქოლესტერინის რაოდენობა, ამასთან იზრდება კუჭისა
და კუჭქვეშა ჯირკვლის სეკრეცია. ქოლეცისტიტისა და ჰეპატიტების დროს
გამოიყენება ნახარში.
14. ნესვი Melo sativus ინგ. n&e&s ; ჭნ. კავონი; ერთწლოვანი ბალახოვანი მცენარის Cucumis-ის გვარი გოგრისებრთა
Sageret მგრ., სვნ. შინკა. (Cucurbitaceae) ოჯახისა. აქვს მომრგვალო-დაკურთხული ღერო, გრძელ-
ყუნწიანი და მსხვილი ფოთოლი, ცალსქესიანი, ზოგჯერ ორსქესიანი
ყვავილი. ნაყოფი მრავალთესლიანი გოგრულაა, რომელსაც სხვადასხვა
ფორმა აქვს. ნესვის სამშობლოდ ითვლება შუა და მცირე აზია. ცნობილი
სახეობებია გველისმაგვარი, დეკორატიული (აღმოსავლეთ საქართველოში
დასტამბო) და ჩინური. კულტურაში გავრცელებულია უფრო
ჩვეულებრივი ნესვი (Cucumis melo). მოჰყავთ უმეტესად შუა აზიაში,
ვოლგისპირეთში, მოლდავეთში, უკრაინასა და ამიერკავკასიაში. სითბოს
მოყვარული მცენარეა, უძლებს გვალვას. კარგად ხარობს 25-30°C
ტემპერატურაზე. ნაყოფი ძვირფასი საკვები და დიეტური პროდუქტია.
დიდი რაოდენობით შეიცავს შაქარს (16-18%-ზე მეტს), C ვიტამინს,
კაროტინს, პექტინოვან ნივთიერებას და მინერალურ მარილებს. იყენებენ
ნედლად, აგრეთვე შემჭკნარსა და გამხმარს. მისგან ამზადებენ ხილფაფას,
მურაბას, ცუკატს, მარმელადსა და სხვას. სამკურნალოდ იყენებენ ნესვის
გულს, თეთრს, ნარინჯისფერს ან მწვანეს, რომელიც შეიცავს ბევრ
არომატულ ნივთიერებას. ნაყოფი ჰკლავს წყურვილს და ამშვიდებს
ნერვულ სისტემას. მას აძლევდნენ მელანქოლიით დაავადებულებს.
იღებენ რევმატიზმის, ნიკრისის ქარის, შებერილობისა და ბუასილის
დროს. ნაყენს კოსმეტიკურ საშუალებადაც იყენებენ, რადგანაც მას
ამოჰყავს კანიდან ლაქები. წყალთან ნაყენს იყენებენ თირკმლების
დაავადებისას, როგორც შარდმდენ საშუალებას.
15. ნიახურა Ranunculus კხ., გურ. წყლის ნია- ნიახურა ველის მრავალწლოვანი ბალახია. მაღალია, 30–80 სმ. ფესვებთან
repens L. ხურა, ნიახურა- ფოთლები ვიწროა, ზემოთ უფრო ფართოა. ფოთლები, ჩვეულებრივ,
ბალახი; ქვ. რჭ. წყლის მრავალრიცხოვანია, 2-3 სმ დიამეტრის, ლანცეტური. იზრდება მშრალ
ლობიო; აჭ. ნიადგებზე, გზისპირებზე.
ჭანჭახურაჲ.
სამკურნალოდ გამოიყენება ბალახი, რომელსაც აგროვებენ ზაფხულში.
ბალახი შეიცავს ალკალოიდებს, კუმარინებს, ფლავონოიდებს, ასკორბინის
მჟავას, კაროტინს, ქინიონს, საპონინებს, ლაქტონებს. დიდი შხამიანობის
გამო მას ძირითადად გარეგანად და კომპრესებად იყენებენ თავისა და
ნევრალგიური ტკივილებისას, რევმატიზმის, ნიკრისის ქარის, ჭრილობე-
ბისა და ფურუნკულების სამკურნალოდ. მისი ნაყენით ბანენ ქავილის
შედეგად დაზიანებულ ადგილებს, დანაყული ფოთლებით აშუშებენ
ჩირქოვან ადგილებს. განსაკუთრებით ხშირად იყენებს მცენარეს
ტიბეტური მედიცინა.
16. ნიახური Apium მგრ. სონა. ერთ-, ორ- და მრავალწლოვან მცენარის გვარი ქოლგოსანთა (Apiaceae)
graveolens L. ოჯახისა. თითქმის ყველგანაა გავრცელებული. ცნობილი 20-მდე სახეობა.
მოჰყავთ კულტურული ნიახური Apium graveolens, რომელიც ორწლოვანი
(იშვიათად ერთწლოვანი) სანელებელი ბოსტნეულია. ცნობილია ნიახურის
3 სახესხვაობა: ძირხვენიანი, ყუნწიანი და ფოთლიანი. ეს უკანასკნელი
ფართოდაა გავრცელებული საქართველოში. ნიახური შეიცავს ვიტამინებს,
მინერალურ ნივთიერებებს, ეთერზეთებს. ნედლ და გამხმარ ნიახურს
იყენებენ კულინარიაში და საკონსერვო მრეწველობაში. თესენ გვიან
შემოდგომით, ზამთარში ან ადრე გაზაფხულზე.
იგი შეიცავს არაერთ მინერალურ ნივთიერებას – კალიუმს, რკინას,
ფოსფორს, მაგნიუმს, ვიტამინებს. ჩინურ მედიცინაში მას იყენებენ მაღალი
წნევის დასარეგულირებლად. ნიახური არეგულირებს არტერიული წნევას.
ამაღლებს იმუნიტეტს. ამ თვალსაზრისით განსაკუთრებით
მნიშვნელოვანია ნედლი მცენარე. ის სასარგებლოა კუჭის ტკივილის,
სიმსუქნის, რევმატიზმის, შარდის ბუშტის დაავადებების სამკურნალოდ.
წმენდს ორგანიზმს ტოქსინებისაგან.
17. ნიგვზისძირა Geum urbanum იმ., გურ. ქვეშნიგვზი- ნიგვზისძირა ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახის 80 სმ–მდე სიმაღლის
L. სა; აჭ. მარიამხელა. მრავალწლოვანი ბალახია. აქვს მსხვილი, მცოცავი, სურნელოვანი ფესვი.
ღერო ძლიერი, სწორი, ზემო ნაწილში განტოტვილი და ბუსუსებით
დაფარული. ფოთლები სამნაწილიანია. ყვავილები ღია ყვითელი,
ერთეულები, მსხვილი, 5 ფოთლით. ნაყოფი თითოთესლიანი კაკლების
ერთობაა. ყვავილობს მაისში, მწიფდება ადრე შემოდგომაზე. სამკურნალო
ნედლეულად ამზადებენ ძირს, იშვიათად ბალახსაც. ნიგვზისძირა შეიცავს
ფლავონურ გლიკოზიდებს, მთრიმლავ ნივთიერებებს, ეთერულ ზეთს,
ფისებს, მჟავებს და კაროტინს. ნიგვზისძირა ხასიათდება ანთების საწი-
ნააღმდეგო, ანტიმიკრობული, ამომხველებელი, შემკვრელი, დამამშვიდე-
ბელი, სისხლაღმდგენი თვისებებით. ნიგვზისძირას იყენებენ ღვიძლისა და
თირკმლების დაავადებების, სასუნთქი გზების ანთების, კუჭ-ნაწლავის
ლორწოვანი გარსის ანთების, ხველის, მომატებული მჟავიანობის, რაქიტის
შემთხვევებში. გარეგანად ხმარობენ სავლებად და მოსაბანად სისხლიანი
წყლულების, კანის ანთებითი დაავადებების დროს.
18. ნივრის-დედა Alliaria ჯვაროსანთა (Apiaceae) ოჯახის ორწლიანი მცენარეა. იზრდება 100 სმ–მდე.
officinalis Andrz აქვს სწორი ღერო, რომელიც ქვედა ნაწილში ბეწვიანია. ზედა ფოთლები
ოვალურია, დაკბილული. ფუნჯები უფოთლოა. ყვავილი თეთრია. ყვავი-
ლობს აპრილიდან აგვისტომდე. ბინადრობს შერეულ ტყეებში. სამკურნა-
ლოდ აგროვებენ ფოთლებსა და თესლებს. ფოთლები შეიცავს ეთერულ
ზეთს, რაც მცენარეს ნივრის სუნს აძლევს, კაროტინს; ფესვებში არის
საპონინები, ვიტამინი С და სხვა. მის ნაყენს იყენებენ ჭიის დამდენად,
კუჭაშლილობისას, ჩირქოვანი და ძნელადშესახორცებელი ჭრილობების
მოსაბანად.
19. ნიორი Allium sativum ერთწლოვანი ბოლქვიანი მცენარე შროშანისებრთა (Lilaaceae) ოჯახისა.
L. ველურად გვხვდება შუა აზიის მთებში, სამხრეთ ყაზახეთში, კავკასიაში.
აქვს მუქი მწვანე, ვიწრო და ლანცეტისებრი ფოთოლი. ბოლქვი 2-50-მდე
კბილისაგან შედგება. კბილი დაფარულია თხელი აპკით, ხოლო
მთლიანად ბოლქვი — 2-8 მბზინავი აპკით ან ქერქლით. ნიორის ზოგი
ჯიში ივითარებს 60-150 სმ სიმაღლის საყვავილე ყლორტს, ყვავილში 60-
450-მდე პატარა საჰაერო ბოლქვაკია. ნიორი თესლს არ იძლევა, მრავლდება
კბილით და ბოლქვაკით. ბოლქვსა და მწვანე მასას იყენებენ საჭმელად,
კულინარიასა და საკონსერვო მრეწველობაში. ნიორის კბილი შეიცავს
მშრალ ნივთიერებას, ნედლ ცილას, C ვიტამინს, რედუცირებულ შაქარს,
 პოლისაქარიდებს და სხვა. ნიორს სპეციფიკურ გემოსა და სუნს აძლევს
ეთერზეთი, რომელიც ფიტოციდს შეიცავს (ამიტომ მას იყენებენ
ფარმაკოლოგიაში). საქართველოში ნივრის ჯიშია გორული და იმერული.
20. ნისკარტა Actinidia ერთსახლიანი (Actinidiaceae) ოჯახის ფოთოლმცვენი ლიანა 5-8 მ
აქტინიდია polygama (Sieb. სიმაღლისაა. აქვს დიდი ფოთლები, თეთრი ან ყვითელი, ძლიერი
et Zucc.) Miq. არომატით. ყვავილობის დროს ფოთლები თეთრდება და უჩნდება ლაქები.
ნაყოფი მრავალთესლიანი კენკრაა. იზრდება შორეული აღმოსავლეთის
სამხრეთ ნაწილში. ნაყოფი შეიცავს შაქარს, ორგანულ მჟავეებს, მთრიმლავ
ნივთიერებებს, პექტინურ და მღებავ ნივთიერებებს, ვიტამინებს.
არის ანთების საწინააღმდეგო, სისხლაღმდგენი და ჭიის დამდენი
საშუალება. ხალხურ მედიცინაში ცნობილია, როგორც სურავადის
საწინააღმდეგო საშუალება. ნაყოფს ხმარობენ ტუბერკულოზის, კბილების
კარიესის, სისხლდენის დროს.
21. ნიუკა Arum orientale კხ. ნიუკი; ფშ., ხვს. მრავალწლოვან მცენარეთა გვარი ნიუკასებრთა (Araciae) ოჯახისა. ერთ-
Bieb. დათვისტერფა; რჭ., სახლიანი მცენარეებია. 15-მდე სახეობა გავრცელებულია ევროპაში,
ლჩხ. იმ. ქალაკოდა; ხმელთაშუა ზღვისპირეთსა და წინა, შუა და ცენტრალურ
გურ. ღვინა-ღვინა; აჭ. აზიაში. საქართველოში 2 სახეობაა: Arum albispathum და Arum orientale.
გულგულაჲ; მგრ. მათგან პირველი სახეობა გავრცელებულია თითქმის მთელი საქართვე-
კურდღელიში ცუჯი, ლოს ტყეებსა და ტყის პირებზე, მეორე კი — მხოლოდ დასავლეთ
ღვინდ-ღუმუში საქართველოში (აფხაზეთი, იმერეთი) ბუჩქნარებში. ნიუკას ნედლი
ჯინჯი, ღვინი დო გორგლები შეიცავს შხამიან ნივთიერებებს, გამომშრალი კი საჭმელად
ღუმუ; სვნ. ლაკოდა. ვარგისია. ერთ-ერთი ულამაზესი მცენარეა. იზრდება 1 მ-დე. ფოთლები
გრძელი და შუბისებური აქვს. საყვავილე ღერო ფოთოლზე გრძელია.
იცვლის ფერს - ხან ღია მწვანეა, ხან კი მუქი ძოწისფერი. ყვავილობს
ივლისში. ზამთარში სასურველია მისი გადაფარვა. განსაკუთრებით
მნიშვნელოვანი პროდუქტია ვირუსოლოგიისათვის.
22. ნუში Amygdalus მცენარეთა გვარი ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახისა, ქლიავისებრთა ქვეო-
communis L. ჯახის. ცნობილია 40-მდე სახეობა, რომელიც გავრცელებულია ხმელთა-
შუაზღვისპირეთიდან ცენტრალურ აზიამდე. კავკასიაში იზრდება 7
სახეობამდე, საქართველოში კი მხოლოდ 2. მათგან ერთი - ჩვეულებრივი
ნუში (Amygdalus communis) კულტივირებულია. მისი სიმაღლე 10 მ აღწევს.
აქვს თეთრი ან მოვარდისფრო ყვავილი. არჩევენ მის ტკბილ და
მწარეთესლიან, თხელ და სქელნაჭუჭა ფორმებს. თესლი შეიცავს
გლუკოზიდ ამიგდალინს, რომელიც ტკბილ ფორმებში ოდნავ შეიმჩნევა.
გავრცელებულია მთის შუა სარტყლამდე. მისი გაველურებული ფორმები
ქმნის რაყას. მეორე სახეობა, ენდემური ქართული ნუში (Amygdalus
georgica), ბუჩქია, რომლის სიმაღლე 1-1,5 მ აღწევს. გამოირჩევა კაშკაშა
ვარდისფერი ყვავილებით. იზრდება აღმოსავლეთ საქართველოში, ქმნის
რაყას, მისი დიდი მასივებია გარეკახეთში. გვხვდება ქართლშიც. მისი
გამოყენება შეიძლება ფერდობების გასამაგრებლად, ატმის, ტკბილი ნუშის,
ქლიავისა სხვა კურკოვანი მცენარეების საძირედ.
ნუში სინათლის მოყვარული, გვალვა და შედარებით ყინვაგამძლეა.
კარგად ხარობს ფხვიერ კირიან ნიადაგზე. იზრდება ქვიან და კლდოვან
დამრეც ზედაპირზე ზღვის დონიდან 800-1600 მ (ბუხარის ნუში 2500 მ-მდე
ადის), ამჯობინებს კალციუმით მდიდარ ნიადაგს. ირზდება მცირე
ჯგუფებად (3-4 წამონაზარდიდან), რომლებიც ერთმანეთისგან 5-7
მეტრითაა დაშორებული. მზისმოყვარულია და ადვილად იტანს
სიმშრალეს კარგად განვითარებული ფესვების სისტემის წყალობითა და
ეკონომიური ტრანსპირაციით. ყვავილობს მარტ-აპრილში, ზოგან
თებერვალშიც, ნაყოფი ივნის-ივლისში მწიფდება. მსხმოიარობას იწყებს 4-
5 წლის ასაკიდან და 30-50 წლამდე აგრძელებს. ცოცხლობს 130 წლამდე.
მრავლდება თესლებითა და ფესვების წამონაზარდებით. იტანს −25°с
ყინვას, თუმცა ვეგეტაციის დაწყების შემდეგ ადვილად ზიანდება
გაზაფხულის ყინვებისგან. იზრდება ბუჩქის ან მცირე ზომის ხის სახით
მოწითალო ფერის ტოტებით. აღწევს 3-8 მეტრს, ლანცეტისმაგვარი
ფოთლებით, რითაც ალუბალს ემსგავსება. მშრალი თესლი (ნუშის გული)
შეიცავს ცხიმს, აზოტოვან ნივთიერებებს, უაზოტო ნივთიერებებს, ნაცარს.
ნაყოფი გამოიყენება საკონდიტრო მრეწველობაში ნუშის ზეთის
გამოსახდელად - ღვინის შესაფერავად, კონიაკის წარმოებაში. ნუშის ზეთს
ხმარობენ კულინარიაში, პარფიუმერიასა და მედიცინაში, ნუშის ქატოს -
კოსმეტიკაში. ნუშის მოხმარება ხელს უწყობს ქოლესტერინის დონის
შემცირებას და არ მოქმედებს სხვა ლიპიდების დონეზე. შეიცავს უჯრე-
დისს, რიბოფლავინს, მაგნიუმს, კალციუმს, რკინას. ყველა ეს ნივთიერება
ძალიან მნიშვნელოვანია გულისათვის. უჯერი ცხიმოვანი მჟავები ხელს
უწყობენ ქოლესტერინის დონის დაქვეითებას. ნუში ნაკლებად შეიცავს
ნატრიუმს. ნუში მდიდარია B2 და E ვიტამინებით, თუთიითა და
მაგნიუმით. თუთია ხელს უწყობს სტრესის ნეგატიური შედეგების
დაძლევას, ხოლო E ვიტამინი იძლევა ენერგიის მუხტს. ამასთან, ნუში
იმდენად მდიდარია ამ ელემენტებით, რომ შესაძლებელია მისი მიღება
საკმაოდ მცირე რაოდენობით. ნუშის რძე გამოიყენება საშარდე გზებისა და
შარდის ბუშტის ანთების საწინააღმლეგოდ.
1. oTxfurcela Potentilla vardisebrTa (Rosaceae) ojaxSi Sedis. mravalwlovani balaxovani
marwyva erecta (L.) mcenarea. Rero wvrilia, mravali, wamoweuli an garTxmuli, 10_30
balaxi sm sigrZis. zeda naxevarSi orkapisebr datotvili, foTlisa da
yvavilis yunwebTan erTad cotad Tu bevrad xSirbewviani.
fesvTanuri foTlebi samfoTolakiania an zogjer xuTfoTola-
kiani, grZelyunwiani, adre xmeba; Reroseuli foTlebi yovelTvis
samfoTolakiania, mjdomare an mokleyunwiani; foTolakebi
pataraa, metwilad mjdomare, mogrZo-ukukvercxisebria, soli-
sebri, kidemTliani ZiriT, danarCen nawilSi gankveTili xerx-
kbila, zeda mxareze gabneulad Sebusvili; qveda mxareze gansa-
kuTrebiT ZarRvebis gayolebiT Cveulebriv ufro xSir mitkecil-
bewviani; Reroseuli foTlebis TanafoTlebi foTlisebria, didi
zomis, Rrmad gankveTili. yvaviledi mcireyvaviliania; yvavilebi
wvrili grZelyunwiania, martouli 4 wveriani, jamis foToli _ 4;
gvirgvinis furclebi ukukvercxiseburia, yviTeli, amokveTili,
jamis foTlebze odnav grZeli. yvavilsajdomi pataraa, Sebrtye-
lebuli, bewvebiani. nayofi kaklisebri foTluraa, mravalricxo-
vani, mSrali, momwifebuli danaoWebulia da sustad gamosaxuli
qediT. fesura Zlieri da uTanabrodaa gamsxvilebuli, gaxeve-
buli, zogjer tuberisebria, mcenare yvavilobs VI_IX.
izrdeba tyeebSi, tyispirebsa da velobebze, saZovrebze, mTis
qveda, Sua da zeda sartylamde. saqarTveloSi TiTqmis yvelgan
gvxvdeba. ukiduresi CrdiloeTis garda, farTo gavrcelebiT xa-
siaTdeba kavkasiaSi, aRmosavleTSi midis tomskamde (das. cimbiri),
bevria karpatebSi, baltiispireTSi qmnis sufTa nazardebs.
fesura Seicavs ZiriTadad kondensirebuli jfufis mTrimlav
nivTierebebs 30%-mde. masSi dadgenilia elagis mJava da floba-
fenebi. Tanmxlebi nivTierebebia fenolebi _ pirokateqini, piroga-
loli, floroglucini; kateqinebi _ (±)-kateqini, (+)-galokateqini,
(_)-epigalokateqini, (_)-galokateqingalati, (_)-epigalokateqinga-
lati; flavonoidebi _ kemferoli, anTocianebi; Seicavs agreTve
organul mJavebs, triterpenoidebs, lipidebs. msgavs SenaerTebs
Seicavs miwiszeda nawilic. aq polifenolebidan mTavaria
Sereuli bunebis mTrimlavi nivTierebebi _ 8_12%, foTlebSi,
yvavilebSi _ 12_17%. dadgenilia fenolebi – floroglucini,
pirogaloli, pirokateqini; fenolkarbonis mJavebi, flavonoidebi-
dan _ qvercetini, kemferoli, C-glukozid kemferoli, vitaminebi
da sxv.
 amzadeben monaxarSs, romelic Semkvreli da sisxlisdenis
SemaCerebeli saSualebaa kuW-nawlavis daavadebebisas; iyeneben
gamosavlebad piris Rrus anTebiTi procesebisas _ stomatitis,
gingivitis dros. xalxur medicinaSi iyeneben igive daniSnulebiT
enteritis, enterokolitis, dispefsiisas, aseve faruli
sisxldenis, wylulebis, damwvrobis, egzemis sawinaaRmdegod.
homeopaTiaSi popularulia marwyva-balaxis ramdenime saxeoba.
2. ombalo Mentha gur. umbalo; tuCosanTa (Lamiaceae) ojaxSi Sedis. mravalwliani 10_50 sm
pulegium L. mgr. ombale, sigrZis aRmamdgomi an miwaze garTxmuli, orwaxnagovani
ombali. Reroebiani, fesuriani mcenarea. mokleyunwiani, 8_30 mm sigrZisa
da 5_12 mm siganis, kvercxisebri an ovaluri, bewvebiT Sebusvili
foTlebi Reroze erTimeoris pirispiraa ganlagebuli.
movardisfro-moiisfro, zogjer TeTri yvavilebi foTlebis
iRliebSi Cxro yvavilebadaa Sekrebili, romelTa jami 3 mm-mde
sigrZisaa da banjgvliani, qveda tuCi 2 sadgisisebri, zeda 3
lanceta Zirganieri samkuTxisebri kbilebiT. yvavis ivlisSi,
mravldeba TesliT da buCqis dayofiT (vegetaciurad).
izrdeba tyiani zonis mdinareTa sanapiroebze, saerTod ki nestian
adgilebSi. gvxvdeba ZiriTadad afxazeTSi, samegreloSi, imereTSi,
aWaraSi, guriaSi, raWaSi, leCxumsa da svaneTSi.
xalxuri medicina iyenebs Wrilobis Semaxorcebel da antispaz-
mur, agreTve yivana xvelis, asTmis da isteriis dros damawynare-
bel saSualebad. yvela am SemTxvevaSi raWaSi am balaxis wylian
nayens iyeneben. garda aRniSnulisa, ombalo SesaniSnavia imiTac,
rom misi surneli afrTxobs rwyilebs.
3. ontkofa Physalis qrT. onTqofa; ZaRlyurZenasebrTa (Solanaceae) ojaxis warmomadgenelia. mraval-
alkekengi L. kx. dudRubo, wliani fesvuriani mcenarea, 20_100 sm simaRlis swormdgomi
dudgubo, martivi (zogjer kenwrul nawilSi sustad datotvili) ReroTi.
dudRubela; fS.
Reroze morigeobiT, magram wyvil-wyvilad ganlagebuli, sakmaod
dudRuba, dRub-
grZelyunwiani, wagrZelebul-kvercxisebri, iSviaTad rombul-kver-
dRuba; rW. lCx.
cxisebri, boloSi grZladwawvetili foTlebis kideebi odnav
babuStela; gur.
amokveTilia, rac naklebad SeimCneva, amitom foTlebi kide-
katayvera, ot-
mTlianis STabeWdilebas tovebs.
yaCua; ing.
zaRli ziv; aW. yvavilebi saTiTaodaa gabneuli mTels Reroze foTlebis iRlieb-
satkaCuna; zm rW. Si. yvavilis jami zarismagvaria, romelic dayvavilebis Semdeg
ontkofila, ot- TvalsaCinod izrdeba da buStiviT ibereba. yvavilis gvirgvini
 kofila; mgr. TeTri da borblisebri moyvanilobisaa, xuTkuTxa konturiT.
tyvatyvacia, burTiviT mrgvali, 1,2_2,0 sm sigrZis narinjisfer-wiTeli, kaSkaSa
yuaSi mapaSqinia; wiTel buStiviT gaberil jamSi Camaluli nayofi wvniani kenkraa,
svn. Jànti. romelic Tirkmlisebr mravalricxovan moTeTro Teslebs Sei-
cavs. yvavis maisidan agvistos Sua ricxvebamde.
izrdeba gameCxril tyeebSi, tyispirebSi, buCqnarebSi, xevebSi,
baRebsa da RobisZirebSi.
ontkofas nayofi uvnebeli da sakvebad vargisia, Seicavs Saqars,
limonis mJavas, C vitamins, cxims, karotins, sul mcire raodeno-
biT alkaloidebs. abreSumis qsovils Rebavs yviTlad da
narinjisfrad, saTanado komponentebis damatebisas wiTladac.
ontkofas nedli foTlis wvens qarTuli xalxuri medicina odiT-
ganve Wiis damden da wyurvilis mosaklav saSualebad iyenebda.
qarTul xalxur medicinaSi ontkofas nayofs (jamis foTolakebs
aclian) xmaroben Wiis gamomdenad, Sardmdenad, revmatuli anTebis
dros, sisxldenis SesaCereblad, Wrilobebis Sesaxorceblad.
xalxis gadmocemiT, nivTiereba fizalini qinaqinis msgavsad
moqmedebs ciebis dros, misi nayofisa da qinaqinis xis qerqis
Tanabari raodenobis naxarSs ivleben pirSi RrZilebis gamagrebis
mizniT pioreiis dros, xolo nayofis sirofs svamen sasunTqi
gzebis daavadebebisas.
4. onWo Satureia qv. aW. enWo; im.
spicigera C. tyis qondari;
Koch rW. qondara; svn.
màqondrool.

5. opuncia, Opuntia ficus kx. ZaRlis yba;

dedinacvlis indica Mill. qv. im. bayayis
ena yvavili; mgr.
bayayi, yayaia,
JvabuS vardi.
6. orkbila Bidens kx. iWi; qv. im., rTulyvavilovanTa (Asteraceae) ojaxis warmomadgenelia. orkbila
tripartita L. rW. wiparka, swormdgomReroiani 15_60 (100) sm simaRlis, erTwliani mcenarea,
mamliyivila, foTlebi Reroze ZiriTadad erTimeoris mopirispiredaa
fisarua, ganlagebuli, kenweroze ki zogi foToli morigeobiTaa
qifsarua, fi- gawyobili. foTlis yunwi SedarebiT moklea da aqeT-iqidan
savara; gur. Zirebi erTmaneTTanaa Sezrdili. foTlis firfita xSirad
kanafura, samnakveTiania, magram gvxvdeba xuTnakveTianic. foTlis nakerebi
xozika; Wn. napirebSi xerxisebr dakbilulia. kenwruli foTlebi xSirad
cqipila; mgr. kidemTliania. yvavilebis kalaTebi moyavisfro yviTelia,
makifia, romelnic erTeuladaa totebis boloebze an ramodenime erTad
malakifa, (jgufad). kalaTis saburveli mravalfoTliania da ormwkrivadaa
malikifa, uCa ganlagebuli.
bawkaria,
yvavilebi milisebri da orsqesiania, Tesli solisebria ori xor-
bawkaria.
kliani kbiliT (iSviaTad 3_4 kbiliani). yvavis ivlis-seqtemberSi,
Tesli seqtember-oqtomberSi mwifdeba.
gavrcelebulia mTels tyian zonaSi, ufro xSirad tyeTaSoris
nestian velobebze, mdinareTa nestian dablobebze, arxebis piras,
wyalsacavTa napirebze, baRebSi da sxv.
xalxur medicinaSi orkbilas iyeneben organizmSi nivTierebaTa
cvlis moSlis, maT ricxvSi siyviTlis, raqitis, Saqriani diabe-
tis, agreTve radikulitis, revmatizmis, nikrisis qaris, bronqi-
tis, saWmlis cudad monelebis dros. kanis daavadebebis dros
(egzema, iara, muwukebi) orkbilas wyliT gamonawvlils svamen da
mis naxarSs garegnuladac xmaroben.
7. orovandi Arctium lappa mxv. faTari; orovandi rTulyvavilovanTa (Asteraceae) ojaxis warmomadgenelia.
L. qrT., kx., mxv., gvaris saxelwodeba warmomdgaria laTinuri sityva Arctos-dan,
mT., fS., TS. rac daTvs niSnavs. saxeoba transkavkasiuria, minus patara, lappa ki
Zirxvena; msx. berZnuli labin-idanaa, e.i. xelSi aReba an xelSi Cagdeba. orovandi,
RalaRunta; xvs. rogorc samkurnalo saSualeba, cnobilia Sua saukuneebidan,
dilxvena; sb. medicinaSi gamoiyeneba kanis daavadebebisa da Tmiscvenis winaaRm-
delxvina; lCx., deg. Seicavs mTrimlav nivTierebas, mwareebs, lorwos, inulins da
qv. rW., zm. im. didi raodenobiT eTerzeTs. misi fesvi usunoa, gemoTi motkbo
ReleRunta, lorwovani. A. minus da A. lappa gavrcelebulia evropaSi islandi-
RelaRunta; mT. amde, inglisSi Sua skandinaviis CrdiloeTamde, kavkasiaSi, iapo-
rW. RorifuSa; niaSi, amerikaSi. CvenSi kaxeTSi, TrialeTSi, afxazeTSi, aWaraSi,
gur., im. olaRua, imereTSi, qarTlSi, samxreT oseTSi, qvemo qarTlSi, TrialeTSi
oxakua, oxakue, ruderalur adgilebze mTis Sua sartylamde. igi subalpur sar-
 oxokua; ing. tylamde gvxvdeba, metwilad danagvianebul adgilebSi. axasiaTebs
zurxunaÁ, SiSveli yvavilsafari da Zowisferi yvavili.
zurxvina; C. saxalxo mkurnalebi orovandis malamoTi mkurnaloben kanis daa-
RulaRuna; mgr. vadebebsa da wylulebsac.
uCa-tya; svn.
yvalmaC.
8. orferi Pulmonaria kx. filtvis orferi laSqarasebrTa (Borraginaceae) botanikur ojaxs ekuTvnis.
mollissima A. balaxi; okr. misi samkurnalo mizniT gamoyenebis istoria antikuri medicinis
Kerner kokoCi; zm. im. droidan iwyeba. orfers gansakuTrebul yuradRebas aqcevdnen da
xaverda. iyenebdnen, rogorc saukeTeso saSualebas sasunTqi gzebis,
gansakuTrebiT ki filtvebis daavadebis dros. igi Seicavs
siliciummJavas, lorwos, saponins, fiss da mTrimlav nivTierebas.
saponinis Semcveloba meryeobs. saafTiaqo mza nedleuli usuno,
magram lorwovania da sagrZnoblad mJave. igi gavrcelebulia
evropaSi. samxreT skandinaviaSi, norvegiaSi, samxreT fineTSi, Sua
ruseTsi, kavkasiaSi, balkaneTis qveynebSi, italiaSi. CvenSi
izrdeba tyispirebze, buCqnarebs Soris, tyis Sua sartylamde
afxazeTSi, svaneTSi, raWaSi, leCxumSi, samegreloSi, imereTSi,
qarTlSi, samxreT oseTSi. igi dekoratiuli balaxovani mcenarea,
aqvs rbili da xSiri Sebusvili Rero. foTlebi kvercxnair-
lancetaa, SuaTana ki gagrZelebuli. gvirgvini iisfer-mtredis-
feria. izrdeba mTis Sua sartylamde tyeSi, tyispirze, buCqnarebs
Soris, afxazeTSi, svaneTSi, raWa-leCxumSi, samegreloSi, imere-
TSi, qarTlSi, samxreT oseTSi.
am mcenaris nayens iReben rogorc tkivildamayuCebels, xolo
garedan ideben salbunis saxiT karbunkulebis dros, agreTve
rogorc saaborto saSualebas, xolo mis naxarSSi abanaveben
saymawviloTi daavadebul bavSvebs.
9. oryura Zygophyllum smx. Wapaluka laSqarasebrTa (Borraginaceae) botanikur ojaxis 30_80 sm simaRlis
fabago L. mravalwliani mcenare, yvavis mais-seqtemberSi. gvxvdeba qviSian da
Tixnar niadagze, gavrcelebulia kavkasiaSi, evropaSi, Sua aziaSi, Cr.-das.
CineTSi. Seicavs vitamin C-s, mTrimlav nivTierebebs, triterpenul gliko-
zidebs. xalxur medicinaSi gamoyenebulia Wiis damden, Wrilobis
Semxorcebel da antianTebis saSualebad.
`karabadini kargi da margebeli~ am mcenares ixseniebs sinonimiT
Wapaluka: suravadisaT(Â)s. Wapaluki danaye dasdev.
10. osero Cynoglossum zm. im. bizRao; osero laSqarasebrTa (Borraginaceae) botanikur ojaxs ekuTvnis.
imeretinum qv. im., gur. osero _ Cynoglossum imeretinum Kusn. C. Officinale L. ZaRlis ena _ C.
Kusn. oxatua; berZuli nebrodense Guss.
50_70 sm erTi an orwliani sarevela balaxia, patara mtredisferi
gvirgviniT da momcro kakluWebiT. vrceldeba mTis Sua sartyla-
mde da metwilad tyispirebze. gvxvdeba qvian adgilebze, buCqnare-
bSi 1500_2000 m zRvis donidan da mTel respublikaSia gavrcele-
buli.
ZaRlis enas, romelsac ZarRvis balaxs eZaxian, adeben Wrilo-
bebis Sesaxorceblad.
lanCxuTis raionSi, sof. nigvzianSi, mas eZaxian miaswaras, iyene-
ben papaskiris winaaRmdeg
leCxumsa da qvemo svaneTSi oseroTi Zirmagarebsa da karbunku-
lebs mkurnaloben.
Zveli qarTuli samedicino xelnawerebis mixedviT, samkurnalod
ixmareboda `berZulis zeTi~, romelic gvxvdeba Tavis tkivilis
sawinaaRmdego wamlebSi. rTuli Semadgenlobis wamals sresdnen
`berZulis zeTSi~ da awveTebdnen avadmyofs cxvirSi.

`berZulis zeTiT~ azavebdnen cxvirSi CasaSveb wamlebs,

romlebsac filenjis dros xmarobdnen. es mcenare gvxvdeba
agreTve Tvalis daavadebis dros xmarebul wamlebSi. yurSi
Suilis winaaRmdegac xmarobdnen `berZul zeTs~. berZuli zogjer
gvxvdeba Tirkmlebis daavadebis dros xmarebul wamlebSic.

gvxvdeba agreTve aristoteles majunis SemadgenlobaSi, romelic

ixmareboda umTavresad Sinagani organoebis daavadebebis dros.

berZuli zeTi ixmareboda sxvadasxva wamlebis Sesazelad an

gasaxsnelad, xolo TviT berZuli ki gxvdeba rogorc Sinagani
saSualeba.

Tanamedrove farmakopeaSi gvaqvs Cynoglossum-is saxeobebi,

saxeldobr, C. Divaricata da C. officinale L., romelTa fesvebi Seicaven
Sxamian alkaloid cinoglosins. am mcenaris preparatebi zogjer
 ixmareba filtvebiT daavadebulTa mkurnalobis dros. tibetis
medicinaSi xmarebaSia C. Divaricata-s nayofi.

C. imeretinum Kusn. Tanamedrove medicinaSi ar ixmareba.

11. ospi Lens culinaris l. k. murdumaqi; parkosanTa (Fabaceae) ojaxis mcenare.
Medic. svn. qirs, qirc.
ospi Seicavs cilebs, saxamebels, naxSirwylebs, kaliumisa da
fosforis mineralur marilebs da B jgufis vitaminebs.
ospi dieturi sakvebia kuW-nawlavbis traqtis aSlilobis dros,
RviZlis da naRvlis buStis paTologiebis, gul-sisxlZarRvTa
sistemis darRvevisas.
12. ofi Populus nigra qrT. TeTri tirifisebrTa (Salicaceae) ojaxSi Sedis. ofi 15_30 m simaRlis xea
L. nergi; qv. im. nacrisferi qerqiT. foTlebi momrgvalo samkuTxedia an rombuli,
skvilenji, bolowvetiani, kidexerxkbila, zemodan muqi mwvane, qvemodan
suroji, spi- SedarebiT baci. mamrobiTi mWada yvaviledi mjdomarea,
lenZi; aW. yavaRi. mdedrobiTi ki kargad gamosaxuli yunwiT xasiaTdeba.
mamrobiT yvavilSi 6_30 mtvrianaa, mowiTalo feris mtvris parke-
biT. mdedrobiTi yvavili erTbutkoiania 2 yviTeli dingiT. yavis
mart-aprilSi SefoTvlamde, anemofiluri mcenarea, e.i. qaris
meSveobiT imtvereba, Tesli mais-ivnisSi mwifdeba. Tesli grZeli
bewvebiTaa aRWurvili, romelTa meoxebiTac qaris daxmarebiT
Sors frens da ase vrceldeba bunebaSi. garda TesliT gamravle-
bisa, fesvis uxv nabartysa da Zirkvis uxv amonayars iZleva,
sakmaod swrafmzardi xea.
bunebrivad mdinarispira WalebSia gavrcelebuli. sinaTlis moyva-
ruli da yinvagamZle mcenarea. saukeTeso zrdiT mdinareTa napi-
rebisa da dablobebis aluvialur niadagebze gamoirCeva.
ofis kvirtebs sicxis damwevi, antiseptikuri da damawynarebeli
moqmedebis Tviseba gaaCnia. kvirtebis eqstraqtisagan amzadeben
malamos, romelic revmatizmis, kanis qavilis, damwvrobis, wylu-
lebis, Wrilobebis da buasilis samkurnalod gamoiyeneba.
ofis kvirtebsa da foTlebze futkari webos agrovebs, romelsac
Semdgom dindgelad amuSavebs. dindgels ki farTo samkurnalo
daniSnulebiT iyeneben.
xalxuri medicina ofis kvirtebis malamos mosamzadeblad erT
nawil kvirtebze rva nawil Roris qons iReben. cnobilia agreTve
 ofis kvirtebis cistitis dros sadezinfeqcio saSualebad gamo-
yeneba. masve iyeneben damwvrobis, nikrisis qaris dros, agreTve
Tmis gamagrebisa da zrdis dasaCqareblad.
ofis naxSirs iyeneben nervul niadagze nawlavebis tkivilis
dros, gulisZmarvisa da gulisrevis samkurnalod. kvirtebs
yvavilobis dawyebamde amzadeben.
13. oSoSa, Glechoma kx. oSoSo; im. oSoSa ekuTvnis tuCosanTa (Lamiaceae) botanikur ojaxs. oSoSas
oSoSi hederacea L. oSoSua; lCx. (Glechoma) gvaris saxelwodeba warmomdgaria berZnuli sityvidan
voSoSe; gur. Glechon, rac sagule pitnas niSnavs. saxeobis aRmniSvneli
oSmeSa; ing. hederaceum _ xSirfoTlovans niSnavs.
JinJiralai; mgr.
oSoSia. oSoSa gavrcelebulia metwilad evropaSi, aziaSi, iaponiaSi,
evropasa da Crdilo skandinaviaSi. igi xmelTaSua zRvis qveynebi-
dan gavrcelda amerikaSi, kavkasiaSi. CvenSi izrdeba tenian adgi-
lebSi, tyispirebze, mdeloebze, dablobidan mTis Sua sartylamde
_ afxazeTSi, imereTSi, guriaSi, aWaraSi., qarTlSi, kaxeTSi.
aqvs Sebusvili 15_60 sm sigrZis, datotvili garTxmuli Rero da
yunwiani foTlebi, qveda foTlebi rkaliseburia, xolo zeda ki _
gulis moyvanilobisaa. 2_3 yvavili izrdeba erTad, jgufurad.
moiisfro gvirgvini 15_20 mm sigrZisaa da 2_3-jer ufro grZelia
jamze. oSoSa kargad itans Crdils da izrdeba nestian
adgilebSi.
qarTul xalxur medicinaSi oSoSas gaWirvebis talkvess uwode-
ben. oSoSas naxarSiT da nayeniT mkurnaloben motexilobas, naRr-
Zobs, simsivneebs, gabinZurebul wylulebs da sxv.
oSoSas wylis an rZis naxarSi ixmareba filtvebis mwvave kataris,
muclis Wvlebis, asTmis, yelis daavadebaTa, Sardis buStis anTe-
bisa da kanis daavadebebis dros.
14. oCopentre Carpesium gur. osopontro; rTulyvavilovanTa (Asteraceae) ojaxis mravalwliani 50_80 sm
abrotanoides mgr. osurtofu. mcenarea. yvavis ivlis-oqtomberSi. gvxvdeba tyeebSi da tyis
L. napirebSi, Crdilian adgilebSi. gavrcelebulia saqarTveloSi,
azerbaijanSi, evropaSi, mcire da aRm. aziaSi. qimiuri da
farmakologiuri Tvisebebi Seuswavlelia. xalxur medicinaSi
gamoiyeneba rogorc Wiisdamdeni saSualeba, kanis daavadebebis,
mastitis, wyalmankis dros.
`azrumelis cnobarSi~ sinonimi ospotriT aris mowodebuli:
 sisxlis fsmiisaTvis. iospotra da wiva danaye da (a)soz(e)
da(a)de. 12v–13r;
`saeqimo wignSi~ ixsenieba osopintro:
(m)jdomisagan xvela SWirdes ielesameai, ia, kostai, Sarvalai,
mariam sxalai, osopintro, Roris Caimela, mrava ZarRvai, tabela,
matatela, cota TeTri sakmoveli, tabelai Ziri, oxatuveis Ziri,
mTeli oxatuva Tu sicxe q(o)ndes wyaliT asvi, Tvara RviniT
moaduRe da asvi.
15. oxraxuSi Petroselinum qzy. oxraxoSi; ekuTvnis qolgosanTa (Apiaceae) botanikur jgufs. oxraxuSis
crispum (Mill.) qrT. maRdanozi; gvaris (Petroselinum) saxelwodeba warmomdgaria berZnuli
A.W. Hill TS. makidoneli; sityvidan petros _ qva, Selinon am mcenaris Zveli berZnuli
gur., aW. makido; saxelwodebaa. saxeobis saxeli _ crispum niSnavs xveuls, xuWuWas
sb. makidoni; da marTlac oxraxuSis mravali aseTi foToli arsebobs. oxra-
vxSt. makedoni, xuSma samedicino saqmeSi farTo gamoyewneba hpova axali welT-
petruSka; Wn. aRricxvis Semdeg. misi fesvebi Seicavs eTerzeTebs, glikozid-
Ramso, Rramso, apins da lorwos. aqvs Taviseburi pirvelad motkbo, magram
WiWami; mgr. Semdeg mware gemo. mis TeslSi aris mlaSe eTerzeTi, glikozidi
makindoli. apiini, romelic mwvave sunisaa da Taviseburad aromatuli. oxra-
xuSis fesvebsa da nedl foTlebSi aris zeTi, romelsac oxra-
xuSis qafurs, anu apiols uwodeben, Seicavs agreTve tininsa da
pinens. igi samkurnalod gamoiyeneba pionisa da miristicinis
Semcvelobis gamo. mis fesvebsa da Teslebs aqvT Tirkmlebis
tkivilis damamSvidebeli Tviseba.
gavrcelebulia yvelgan _ evropaSi, islandiaSi, norvegiaSi,
Crdilo da samxreT amerikaSi, samxreT afrikaSi, indoeTSi,
iaponiasa da avstraliaSi. amierkavkasiaSi gvxvdeba yvelgan,
zogjer gavelurebuli saxiTac.
oxraxuSs iyeneben rogorc Sardmden saSualebas. leCxumSi
oxraxuSs askilTan, simindis foCTan da mravalZarRvasTan erTad
iyeneben rogorc Sardmden saSualebas.
1. panta Pyrus caucasica zm. rW. panta- panta msxali ekuTvnis vardisebrTa (Rosaceae) botanikur ojaxs.
Fed. msxali; rW., izrdeba sakmaod maRali xe. axasiaTebs momrgvalo, wvrili
qv. im. Wkuta- xerxkbila foTlebi. mas iyeneben saZiled. Gvxvdeba kulturaSic.
msxali; lCx. saqarTveloSi gavrcelebulia yvelgan.
Wkuta; zm. im.
panta msxals xmaroben kuWis aSlilobis dros. msxlis foTlis
jarwi; gur.
nayeniT mkurnaloben morielis nakbens. iyeneben Semkvrelad.
kviWiWi, kvi-
WiWi-msxali;
ing. WirWima;
Wn. mtkui
mcxuli; mgr.
pante sxuli,
kvetele
sxuli, tyari
sxuli, Wiku
sxuli; svn.
gowo vicx.
2. patarZala Anchusa italica rW., zm. im. igi laSqarasebrTa (Borraginaceae) ojaxs miekuTvneba. mravalwliani
Retz. Zroxiena balaxia, saqarTveloSi gvxvdeba rogorc sarevela mcenare, misi
Rero 1 m-s aRwevs, uxeSi bususebiT aris dafaruli mTlianad.
Rero swori an datotianebulia. xazura kidemTliani foTlebi
morigeobiTaa ganlagebuli. saSualo zomis mowiTalo iisferi
yvavilebi xveuli yvaviledis saxisaa. yvavilebi xuTwevriania,
nayofi _ kakali. mcenare Sxamianad iTvleba, Seicavs
cinoglosins. garda amisa, masSi Sedis saRebavi nivTierebebi.
Zvelad xaliCebis warmoebaSi saRebavad ixmareboda, sanam is
endros saRebavma ar Secvala.

mas lisan-isavari, lisenamali, gavzabani da ZirwiTelac ewode-

boda. mkurnalobis mizniT ixmareboda zroxienis Ziri, Tesli,
furceli, wveni, julabi, SarbaTi. ixmareboda Tavis tkivilis
dros, cxelebisa da Sekrulobis dros. fesvSi aRmoCenilia
alantoini, romelic medicinaSi zogjer ixmareba rogorc
Wrilobis Sexorcebis damaCqarebeli, xolo SigniT is eniSneba
kuWisa da Tormetgoja nawlavis wyluliT daavadebulebs.
3. pilpili Piper nigrum L. sb. mgorvala;
gur., im.
gorvala; Wn.
Seuli pipei.

4. piramiduli Cupressus qrT. mironis gundis xe (saro) kviparosisebrTa (Cupressaceae) botanikuri ojaxis
kviparozi, sempervirens L. xe, xeTufa- warmomadgeneli xemcenarea, simaRliT 25 metramde, xSiri pirami-
gundis xe var. pyramidalis la; sb. saro, daluri varjiT da mrgvali girCebiT, CvenSi igi mxolod dekora-
Targ.-Tozz. alvis xe;mgr. ciuli mizniTaa moSenebuli. aWaraSi gundis xis girCeba iyeneben
gundaSi ja. Sardis Seukaveblobis dros.

5. pirimze Diphelypaea gr. kx., smx. (Orobanchaceae) ojaxis mravalwliani mcenarea, 30_50 sm simaRlis,
coccinea (Bieb.) Cibuxa, yvavis ivnis-ivlisSi. paraziti mcenarea. gvxvdeba qva-RorRian
Nicolson. Crdilis niadagze. gavrcelebulia kavkasiaSi, yirimSi da wina aziaSi.
lamaza qimiuri da farmakologiuri Tvisebebi Seuswavlelia. qarTul
samedicino xelnawrrebSi igi miTiTebulias jilexis samkurnalo
saSualebad.
`azrumelis cnobari~:
wamali bednierisa, dikis fqvili, S(a)vi mamlis RviZli, yinvare
Saqari, pirimze, gogris yvavili, ucecxlo Tafli, oragulis
naRveli, es aris bednieris wamali. ra aris wamali misi ugbili
Tafli, saxlis fqvili, kvercxis guli, Zewnis Cxiri. 53r
6. pirSuSxa Armoracia aW. xardani pirSuSxa jvarosanTa (Brassicaceae) botanikuri ojaxis
rusticana warmomadgenelia. saqarTveloSi gvxvdeba rogorc kulturaSi, ise
Gaertn., gavelurebuli saxiT, gansakuTrebiT afxazeTsa da raWaSi, pir-
C.A.Mey. et SuSxa 50_150 sm simaRlis datotianebuli mcenarea, didi da grZe-
Scherb. li, fuZesTan gulnairi fesvTani foTlebiT. Reroze qveda foT-
lebi frTad gankveTilia an frTad dayofili, xolo zeda foT-
lebi xazuria. yvavilis gvirgvini sigrZiT 6 mm-ia, Wotakebi 5_6 mm
aRwevs. ixmareba yvavilobis periodSi myofi mcenare.
 qimiurad masSi Sedis zenfoli (romelic cxvirisa da Tvalebis
gamRizianeblad iTvleba), mirozini, glukozidi, glikokoxlea-
rini (romlidanac miiReba butilzenfoli), saqarozi, asparagini,
glutamini, arginini, aloqsurbazvini, fisi, mTrimlavi nivTiereba.
mineraluri nivTiereba limoneni, vitamini, oqsidazi, organuli
gogirdnaerTebi, rodankavSirebi da 10% nacari. misi fesvebi mdi-
daria vitaminebiT, alinenfoliT (0,15_0,20%), fenileTilzenfoli-
Ta da fenilpropilzenfoliT. mas iyeneben RviZlis daavadebis
dros, madis momgvrelad, sisxlis gamwmendad, amosaxvelebel
saSualebad, agreTve mdogvis Semcvlelad.
7. pirwminda Ajuga msx. buxaxi; pirwminda ekuTvnis tuCosanTa (Lamiaceae) botanikur ojaxs, izr-
genevensis L. im., lCx. Ro- deba 10_40 sm simaRlis, aqvs gvirgvinis swori mili qvemoT daxri-
da A. reptans L. riWakunteli; li tuCiT. gvxvdeba mTis Sua sartylis mdeloebze da buCqnarSi.
gur. RoriSa-
xalxur medicinaSi pirwmindas foTlebs iyeneben tuberkulozis
raSela, Ro-
dros filtvebidan sisxldenis winaaRmdeg.
risaCeCela;
mgr. CeiSele, CvenSi Wangasa da pirwmindaTi mkurnaloben saSvilosnos
ceiSare, cee- daavadebebs (bakuriani).
Sela, ceSa-
le, TvaTvi.

8. pitna Mentha L. j. pitnaki; baRis pitna _ Mentha piperita L., tuCosanTa (Lamiaceae) ojaxis
mgr. pitine; mravalwlovani balaxovani mcenarea, 1 m simaRlis Rero oTxwaxna-
svn. minToor, ga, datotvili, SiSveli an mcired Sebusvili, uxvadSefoTlili.
minT…. foTlebi ganlagebulia jvaredin-mopirispired. yvavilebi wvrili,
aranaTlad ortuCa, iisferi, xuTwveriani, mravalyvavilian Cxoe-
bad Sekrebili, Reroebisa da totebis wverSi qmnian TavTavisebur
yvavileds. gvirgvini jamSia Camaluli, xaxasTan gafarToebulia,
mtvriana 4, Tanabarzomis, swori. Tanayvavilebi viwroa, lanceti-
dan sadgisisebramde formis. fesura msxvilia, horizontaluri,
datotvili. misi kvanZebidan gamodis mravali wvrili fesvi.
cnobilia, rom moSenebis farTobisa da moxmarebis masStabiT
eTerzeTovan kulturebs Soris pitnas uWiravs erT-erTi pirveli
adgili msoflioSi.
baRis pitnis foTlebi mogrZo-kvercxisebri an lanceta formisaa,
mokleyunwiani, foTlebi sigrZiT 8 sm, siganeSi 3 sm-mde, wamaxvi-
lebuli wveriT. foTlis kide araTanabrad xerxkbilaa, zedapiri
SiSveli; lupis qveS Cans oqrosfer-yviTli mbrwyinavi an ufro
muqi jirkvlebi da qveda mxareze _ ZarRvebis gayolebiT iSviaTi,
mikruli bewvebi. oficinalur nedleulSi dasaSvebia damtvreuli
foTlebi sxvadasxva formis da 10 mm sididis, aseve yvavilebis,
kokrebisa da Reroebis minarevi 10%. suni Zlieri, aromatuli,
gemo _ odnav msusxavi, gamagrilebeli.
foTlebi Seicavs eTerovan zeTs 1,5_23,7%, zogjer jiSisa da
zrdis adgilis mixedviT 3,5%.
baRis pitnis foToli aris spazmolizuri da naRvlisdamdeni
saSualeba, Sedis am daniSnulebis, agreTve damamSvidebel, kuW-
nawlavis nakrebebSi.
1. ჟაბო, შაბო, Cheiranthus საბა მართური. ორ- ან მრავალწლიანი ჯვაროსანთა (Brassicacea) ოჯახის მცენარე
შაბუ cheiri L. 60-100 სმ სიმაღლისა. აქვს სწორი, განტოტვილი, ბეწვებით
დაფარული ღეროები; ლანცეტური ფოთლები, მთლიანი
გვერდებით; მსხვილი ყვავილები, ოქროსფერ-ყვითელი ან
ნარინჯისფერი. ნაყოფი გრძელი, პარკისებრი ღეროა, ოთხკუთხა;
თესლი მრგვალი და წვრილი. სამკურნალოდ იყენებენ ფოთოლს,
ბალახს, თესლებს. მცენარე შეიცავს საგულე გლუკოზიდებს,
მდოგვის გლიკოზიდებს, ცხიმოვან ზეთს, ლინოლის მჟავას,
კვერცეტინს, იზორამნეტინს და ეთერულ ზეთს. ჟაბოს ნაყენს
იყენებენ გულის სამკურნალოდ. ხალხური მედიცინა იყენებს
წყლისას სამკურნალოდ და დასამშვიდებლად.
2. ჟასმინი Jasminum L. საბა იასამანი ყვავილოვანი ზეთისხილისებრთა (Oleaceae) ოჯახის ლიანა მუქი-
მწვანე რთული ფოთლებით. ყვავილედი შედგება უამრავი თეთრი
ყვავილისაგან. ყვავილობის დასაწყისში ბუტონები შეიძლება
ვარდისფერი იყოს. არომატულ ჟასმინს უმატებენ ჩაის. მისი
ეთერული ზეთი კარგი ანტიდეპრესანტია. იგი ამშვიდებს ნერვულ
სისტემას, აქრობს განგაშის განცდას. ზეთს იყენებენ კუნთების
ტკივილისას აბაზანებში, ასევე მასაჟისას.
3. სამკურნალო ნ. სამკურნალო ჟასმინი
ჟასმინი
4. ჟენ-შენი Panax ginseng C. ჟენშენი – სუროსებრთა (Araliaceae) ოჯახის ბალახოვანი
A. M. მრავალწლიანი მცენარეა მწვანე ან მომწვანო-წაბლისფერი
ღეროთი. სიმაღლე 80 სმ-მდე, რომელიც მთავრდება ყუნწზე 10 სმ
სიგრძის 2-6 თითისებრი რთული ფოთლებით. ჟენშენის ღია
წითელი ფერის ნაყოფი ზემოდან და გვერდებიდან შეკუმშულია,
შეიცავს ორ ღია ყვითელი ფერის კურკას. თესლები ბრტყელია,
დისკოსებური, აქვს თხელი გარსი.
მცენარის მიწისქვეშა ნაწილი შედგება ფესურისა და ფესვისაგან.
ჟენშენის ფესვი მოყვითალოა, ხორციანი, ცილინდრული,
მრავლობითი განშტოებებით. ნედლეულია ჟენშენის ფესვები.
მცენარე შეიცავს გლიკოზიდებს (პანაქსაპონინი, პანაკვილონი,
პანაქსოზიდი A და B), გინზენინს, პანაქსის მჟავას, ალკალოიდებს,
ეთერზეთს (პანაცენი), ვიტამინ B1 და B2, ასკორბინის და
 ფოსფორის მჟავებს, რკინას. ცენტრალური ნერვული სისტემის
მატონიზირებელი საშუალებაა.
ჟენ-შენის ნაყენის ძირითად ფარმაკოლოგიურ თვისებას
წარმოადგენს მისი მატონიზირებელი მოქმედება. პრეპარატის
მოქმედების დროს თავის ტვინის სტრუქტურაში აღინიშნება
აღგზნებადი პროცესების და რეფლექტორული მოქმედების
გაძლიერება. მისი პრეპარატები ამაღლებენ შრომისუნარიანობას
და აქვეითებენ დაღლილობას ფიზიკური და გონებრივი
დატვირთვისას.
პრეპარატს იყენებენ, როგორც მატონიზირებელ და
მასტიმულირებელ საშუალებას გაძლიერებული ფიზიკური და
გონებრივი დატვირთვის, გარემოს არასასურველი ზემოქმედების,
გადატანილი ავადმყოფობის შემდეგ გამოჯანმრთელების
პერიოდში. ჟენ-შენი გამოიყენება ასტენიური მდგომარეობის
დროს. ეფექტურია კომპლექსური თერაპიის შემადგენლობაში
ნევრასტენიის ნიადაგზე სქესობრივი დარღვევისას.
5. ჟოლო Rubus idaeus L. ფშ. ჟოლი; მთ. ეკლიანი ბუჩქი ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახის 1-2 მ სიმაღლისა.
მჟვალი, მჟოლი; ფესურა გრძელია, მხოხავი; სიცოცხლის პირველ წელს ღეროები
მხვ. ქუბი; ხვს. ბალახოვანია, მწვანე, ეკლებიანი. ზამთრის წინ ისინი
ღვაფი, ხვაფი; თშ. მერქნიანდება და ეკლები ქრება. მე-2 წელს ყლორტები
ღვაფა, ხვაფა; მსხ. წარმოქმნიან ყვავილედს, ისხამენ ნაყოფს, ხმება და ამთავრებს
ჟვალო; ზმ. რჭ. ვეგეტაციას. ფოთლები მორიგეობითია, სამმაგი ან კენტფრთიანი.
ჟოლა; ინგ. ქéრაი; ნაყოფი ჟოლოსფერ-წითელია, კრებითი, რომელსაც არასწორად
სბ. ხოფა; ჭნ. დაძი უწოდებენ კენკრას; შედგება 30-60 ნაყოფაკისაგან. ჟოლო
ყვავილობს მაის-ივნისში. ნაყოფი მწიფდება ივლის-აგვისტოში.
კანდღუ; მგრ.
იმღვა, ინღვა, ჟოლოს ნაყოფები შეიცავს ვაშლის, ლიმონის, კაპრონის,
ჭიანჭველის მჟავებს, B ჯგუფის ვიტამინებს, С ვიტამინს,
ბაღიშ მუცი; სვნ.
ინღა. საქაროზას, გლუკოზას, ფრუქტოზას, მთრთიმლავ ნივთიერებებს,
ციანიდინ-ქლორიდს და ბენზალდეჰიდს. თესლი შეიცავს
ცხიმოვან ზეთს და სიტოსტერინს. ჟოლოს ფოთლებს ძლიერი
ოფლმდენი და სიცხის დამწევი ქმედება გააჩნია; ნაყოფებს
იყენებენ წამლების გემოს გასაუმჯობესებლად. ჟოლოს გამხ-
მარი ნაყოფები შედის ოფლმდენი ნაკრებების შემადგენლობაში.
ჟოლოს უმი ნაყოფები შესანიშნავი საკვებია; მისგან ამზადებენ
 მურაბებს, საკონდიტრო ნაწარმს, სასმელებს, სიროფებს, ნაყე-
ნებს, კომპოტებს, ღვინოს. მედიცინაში გამოიყენება ჟოლოს
ფოთლებიც, როგორც შემკვრელი და ანთების საწინააღმდეგო სა-
შუალება. ჟოლო მნიშვნელოვნად აძლიერებს ლიბიდოს და ეს
თანაბრად ეხებათ როგორც კაცებს, ისე ქალებს. ამის მიზეზი
ცინკია, რომლის მაღალი პროცენტული შემცველობითაც
გამოირჩევა კენკრის თესლი.
6. ჟუნჟრუკი Stellaria media ქრთ., კხ. ჯუნჯრუ- მრავაწლოვანი მიხაკისებრთა (Caryophyllaceae) ოჯახის მცენარეა
(L.) Cyr. კო ჯუნჯრუკი; 20-40 სმ სიმაღლისა. აქვს ძლიერ განტოტვილი ღერო; მოკლე ძირი.
მხვ. წვრილი მხა- ღეროები მრავალრიცხოვანია, მუქი, მარტივი. ყვავილები
ლაჲ, ჩიტის თო- მორიგეობითი ფოთლები. ნაყოფი ერთთესლიანი მსხლისებრი
ლაჲ, ოსურმხალაჲ; კაკალია. ყვავილობს ივნის-ივლისში. მწიფდება სექტემბერში.
მთ. ოსური მხალი; შეიცავს ფისებს, გლიკოზიდებს, ეთერულ ზეთს, ფლავონოიდებს,
მსხ. ნაცარა; ქვ. იმ. ვიტამინების კომპლექტს და მინერალებს. აუარესებს მადას, ხელს
ბოწვა; ზმ. იმ. უშლის ცხიმების შეწოვას. არის მსუბუქი დამამშვიდებელი და
ბოწოწია; გურ. შარდმდენი. გამოიყენება ართრომოლეკულურ თერაპიაში.
ბოწოწო. ბოწოწუა. მედიცინაში იყენებენ ჯუჯა ჟუნჟრუკოსაც Stellera chamaejasme L.,
სირისუა; ოკრ. რომელიც შედგება ფისებისაგან, შხამიანი მაღალმოლეკულური
კინკა; აჭ. ჟრიჭა. ორგანული მჟავებისა და ანთრაგლიკოზიდებისაგან. იგი აძლიე-
რებს ნაწლავების ქმედებას და აღიზიანებს ლორწოვან გარსს.
გამოიყენება ჭიის დამდენად და ციებ-ცხელების სამკურნალოდ.
1. რევანდი Rheum L. რევანდი მრავალძარღვასებრთა (Poligonaceae) ოჯახის
მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარეა 2–2,5 მ სიმაღლისა.
აქვს ხორცოვანი ფესვები. ღერო მსხვილია და დაუტოტავი.
ღეროს ქვედა ფოთლები დიდი ზომისაა და ფესვთანაა
შეკრებილი როზეტად. ისინი ფართო კვერცხისებური
ფორმისაა. ფოთლის ყუნწი გრძელია და მოწითალო
შეფერილობისა. ფოთლის ნაწილები წამახვილებულია და
არათანაბრადაა ჩაჭრილი. ღეროზე ფოთლები უფრო
ნაკლებადაა, ამასთან, უფრო მცირე ზომისაა და ყუნწიც
მოკლეა. ყვავილები წვრილია, ვარდისფერ-თეთრი ან
მუქი-წითელი. ნაყოფი კაკლუჭაა. ყვავილობს ივლისში.
ფესვები შეიცავს ტანინებს, მინერალურ ნივთიერებებს,
სახამებელს, პექტინებს, C ვიტამინს. ანტრაცენის წარ-
მოებულებს, ასევე მცირე რაოდენობით ანტრაქინონებს.
რევანდის ძირითადი ნედლეულის ფარმაკოლოგიური
ქმედება განპირობებულია მისი ქიმიური შემადგენლო-
ბით. ცნობილია, რომ ანტრაცენწარმოებულებს გააჩნიათ
საფაღარათო ეფექტი, ხოლო მთრიმლავ ნივთიერებებს
პირიქით- შემკვრელი მოქმედება ეს ორივე აქტიური
ნივთიერება წყლიანი გამონაწვლილები უპირატესად
მთრიმლავ ნივთიერებებს შეიცავენ, ამიტომ მათი
გამოყენება რეკომენდირებულია შემკვრელი ეფექტის
მიღების მიზნით. მის სპირტიან გამონაწვლილებს
ახასიათებს საფაღართო ეფექტი.
რევანდს ახასიათებს ნაღვლმდენი თვისებებიც. იგი შედის
ნაღვლმდენი და საფაღარათო ჩაისა და ნაკრებების
შემადგენლობაში.
2. რევანდი ნ. თათრული რევანდი.
თათრული
3. რევანდი ნ. ნამდვილი რევანდი.
ნამდვილი
4. რევანდი ნ. სამკურნალო რევანდი.
 სამკურნალო
5. რეზედა Reseda L. ველური რეზედა. ბაიასებრთა (Ranunculaceae) ოჯახისა.
რეზედა ერთ- ან მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარეა
30—50 სმ სიმაღლისა. აქვს მორიგეობითი ფოთლები,
ფრთისებურად დანაწევრებული სამ-ხუთ ნაწილად,
უსწორმასწორო ყვავილები, მომწვანო ყვითელი, გრძელ
ფუნჯებად შეკრული. ნაყოფი სამწახნაგა წაგრძელებული
კოლოფია. გვხვდება ევროპის სამხრეთ ნაწილში,
კავკასიაში. აგროვებენ ყვავილებს, ფოთლებსა და ძირებს.
ცნობილია, რომ ფოთოლი შეიცავს ვიტამინ С-ს, თესლები
კი ეთერულ ზეთს. მედიცინაში იყენებენ წყალში ნაყენს
ფოთლებისას ან მთლიანი მცენარისას. აქვს შარდმდენი,
ოფლმდენი თვისებები. ხალხურ მედიცინაში გამოიყენება
გულის სამკურნალოდ, პერიტონიტული დაავადებისას.
მსგავსი ქმედებით ხასიათდება სურნელოვანი რეზედაც
(Reseda odorata L.). Reseda luceola, Reseda odorata L. და
Reseda lutea L თაფლოვანი მცენარეებია.
6. რეზედა ბაღისა ნ. ბაღის რეზედა.
7. რეზედა ყანისა ნ. ყანის რეზედა.
8. რეჰანი Ocimum basilicum კხ. რიანდი; იმ. ერთწლოვანი ტუჩოსანთა (Lamiaceae) ოჯახისა ბალახია.
L. შაშკვლამი; გურ., აჭ. აშენებენ როგორც საკვებ მცენარეს. აქვს განტოტვილი,
შაშტამი, შეშტრამი, სწორი ღერო, 60 სმ-მდე სიმაღლისა. ფოთლები
ჟაშკვლამი, შაშტარამი; წაგრძელებულია, აქვს ოდნავ შესამჩნევი კბილები. მთელი
საბა შაშპრა; ინგ. რეჰანდ; მცენარე დაფარულია ხაოთი. ყვავილი წყვილტუჩაა.
ჭნ. რეჰანი; მგრ. სანშურე, ნაყოფი შედგება ოთხი მუქი-ყავისფერი კაკლისაგან.
საშურამი, შაშურამი. სამკურნალო ნედლეულია მცენარის მიწისზედა ნაწილი,
რომელიც შეიცავს ევენგელს, მთრიმლავ ნივთიერებას,
ცილებს, ორგანულ მჟავებს, ნახშირწყლებს, ვიტამინებს,
მიკროელემენტებს.
მისი ყველა ნაწილი ხალხური მედიცინისათვის მადის
აღმძვრელი საშუალებაა. მისი ნაყენი, ნახარში და გამო-
ნაწვლილი კარგი ანთების საწინააღმდეგო საშუალებაა.
იგი აღაგზნებს ცენტრალურ ნერვულ სისტემას. იყენებენ
 ხველის, ბრონქიალური ასთმის, ეპილეფსიის სამკურნა-
ლოდ. გამოიყენება სისხლის მიმოქცევის დასარეგული-
რებლად. ცნობილია რეჰანის ათეროსკლეროზის, ავიტამი-
ნოზის, პიეტიტის, ცისტიტის, ნაწლავების, კანის დაავადე-
ბების, თავის ტკივილის, თავბრუსხვევების, ლაქებისა და
პიგმენტების სამკურნალოდ გამოყენების შესახებ.
9. რეჰანი ნ. ევგენოლის რეჰანი.
ევგენოლისა
10. რეჰანი ნ. ქაფურის რეჰანი.
ქაფურისა
11. როზმარინი Rosmarinus მარადმწვანე ტუჩოსანთა (Lamiaceae) ოჯახის სამკურნალო
officinalis L ნახევრადბუჩქი 20–80 სმ სიმაღლისა. აქვს სწორხაზოვანი,
კიდეებახვეული მოთეთრო ფოთლები; მოლურჯო
ყვავილები. ყვავილობს ივნის-აგვისტოში. მცენარე შეიცავს
ეთერულ ზეთს, მთრიმლავ ნივთიერებას, ფისებს და სხვ.
მისი გამოყენება ეფექტურია მეტეორიზმის, ნერვული
სისტემის, სისხლძარღვების სამკურნალოდ. ახდენს
ზემოქმედებას დაბალ წნევაზე, სქესობრივ სისუსტეზე,
ხელს უწყობს კუჭის წვენის გამოყოფას. სასიამოვნო
სურნელის გამო ფარმაცევტულ მრეწველობაში იყენებენ
სამკურნალო ნაყენებში, მალამოებში, პლასტირებში.
ფოთლების ნაყენს ივლებენ პირის ღრუში, იყენებენ
კომპრესებში ტანზე გამონაყარებისა და ძნელად
შესახორცებელი ჭრილობების სამკურნალოდ. ფოთლებისა
და ერთწლიანი ღეროების ნაყენი გამოიყენება ნევროზისა,
კლიმაქსის, კუჭ–ნაწლავის, გაციების, თავის ტკივილის
სამკურნალოდ. მცენარე გამოიყენება დიეტურ საკვებადაც
შაქრიანი დიაბეტის შემთხვევაში.
12. რუსული Centaurea cyanus L. მრავალწლიანი ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახის ნახევ-
მაყვალი რადბუჩქი 1,5 მ სიმაღლისა. აქვს სწორი ღეროები და
პატარა ეკლები. ფოთლები თანმიმიდევრულადაა განლა-
გებული. ყვავილი თეთრია, მსხვილი. ყვავილობს ივნის
ივლისში. ნაყოფი რთული მრავალთესლაა, ხორციანი.
სამკურნალოდ გამოიყენება ნედლი ფოთოლი და მწიფე
თესლი, რომლებიც შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებას,
ორგანულ მჟავებს, ფლავონოიდებს, ინოზიტს, შაქარს,
პექტინურ ნივთიერებას, კაროტინს, ვიტამინებს В С, Е-ს,
კალიუმის მარილებს, მარგანეცს. მისი პრეპარატები გამოი-
ყენება ანთების საწინააღმდეგოდ, ჭრილობების შესახორ-
ცებლად, ამოსახველებლად, ბაქტერიების საწინააღმდე-
გოდ, შარდმდენად, ოფლმდენად და დამამშვიდებლად.
13. რუსული Allium ერთ- ან ორწლოვანი მცენარე რთულყვავილოვანთა
ღიღილო fistulosum L. (Asteraceae) ოჯახისა. აქვს წვრილი, ღერისებრ განტო-
ტვილი ფესვი. ღერო 80 სმ-მდე იზრდება. ქვედა ფოთლები
სამნაწილა ან ფრთისებრია, ზედა- მჯდომარე, მთლიან-
კიდიანი. კიდურა ყვავილები უსქესოა, შუანა- ორსქესა,
იისფერი. ნაყოფი ჩამოშვებული რუხი თესლია თავზე
ქოჩრით. ყვავილობს აპრილიდან. მწიფდება აგვისტოში.
ღიღილოს ძირითდი აქტიური ნივთიერებებია - დიგლუ-
კოზიდები ციანიდინი და პელარგონიდინი, ფენოლისა და
ფლავონების წარმოებულები-აპიგენინი, ლუტეოლინი,
კვერცეტინი, კემპფეროლი, გლუკოზიდი ცენტაურინი,
პელარგონინის ქლორიდი, ანტიციანები, კუმარინები,
საპონინები, სტერინები, ფისები, პექტინური და
მთრიმლავი ნივთიერებები, კატოტინი, ასკორბინის მჟავა,
კალიუმი, კალციუმი, რკინა, თუთია, ნიკელი, ვანადიუმი,
კობალტი, ბორი, ცხიმოვანი ზეთი. მის პრეპარატებს აქვთ
შარდმდენი, ოფლმდენი, სიცხისდამწევი, ნაღველმდენი,
ანთების საწინააღმდეგო, დამარბილებელი, ანტიმიკრო-
ბული, გამაყუჩებელი, ციებ-ცხელების საწინააღმდეგო
თვისებები. გამოიყენება პოდაგრის, ხველის. შარდის
ბუშტის ანთების, კუჭის ტკივილის, ქათმის სიბრმავის,
 კონუნქტივის, ბლეფარიტის, ციებ-ცხელების, სიყვითლის,
ჭიების, გასტრიტის, თავის ტკივილის სამკურნალოდ,
გულის ცემის მოსაწესრიგებლად.
14. რუსული Allium fistulosum L. ზმ. იმ. ბოყვა-ჭლაკვი; ქვ. ცნობილია თათრული ჭლაკვის სახელითაც.
ჭლაკვი იმ. მორჩვი, ფოჩის ხახვი; ერთწლოვანი შროშანისებრთა (Liliaceae) ოჯახის ხახვისე-
მგრ. კუდაცია. ბური მცენარე ცილინდრული ღეროთი, თეთრ ყვავილიანი
მწვანე ღერო-ფითლებით. იზრდება 60-დან 80 სმ-მდე.
შეცავს აზოტს, შაქარს, ინულინს, ფიტინს, ფლავონოდებს,
გლუკოზიდებს, ცხიმებს, სავადსხვა ფერმენტს,
ვიტამინებს, ეთერულ ზეთს. ჭლაკვი (ისე, როგორც ხახვი)
უძველესი დროიდან გამოიყენება მედიცინაში. იგი
აძლიერბეს მადას, ხელს უწყობს საკვების მოსანელებელი
წვენის გამოყოფას, სპერმის გამომუშავებას, კურნავს
წყლისას. არის შარდმდენი, ხსნის ტკივილს, ხელს უწყობს
კენჭების დაშლას, არის ციროზის, ნაწლავის ატონიის,
ჰიპერტონული და გინეკოლოგური დაავადებების
განკურნვის კარგი საშუალება. იხმარება ბრონქიტისა და
ასთმის სამკურნალოდ.
15. რქათავა Ceratocephala 3-10 სიმაღლის ბაიასებრთა (Ranunculaceae) ოჯახისა.
Moench. ეფემერული ბალახი. ფოთლები თითისებური, ყვავილები
წვრილი, მომწვანო; ნაყოფი ეკლიანი თესლი. ყვავილობს
აპრილ-მაისში. საკურნალოდ იყენებენ ბალახს და უმწი-
ფარ თესლს. შხამიანი მცენარეა. შეიცავს ალკალოიდ
ანემონინს. რქათავას ახასიათებს ბაქტეროციდული, ანტი-
სეპტიკური თვისებები. ხელს უწყობს ჭრილობიდან
ჩირქის გაწმენდას, აჩქარებს ანთების შეწოვას და ჭრი-
ლობის შეხორცებას. დაცეცქვილ ბალახს და ნაყენს
იყენებენ ჭრილობების, წყლულების და დაზიანებების
სამკურნალოდ. აქრობს ლაქებს.
16. რცხილა Carpinus L. ხე თხილისებრთა (Corylaceae) ოჯახისა. მისი სიმაღლე 35 მ
აღწევს. გლუვქერქიანია. გავრცელებულია მთელ კავკა-
სიაში, ყირიმში, ჩრდილოეთ ირანსა და მცირე აზიის
ჩრდილოეთ ნაწილში. საქართველოში იზრდება დაბლო-
ბიდან მოკიდებული ზღვის დონიდან 2000 მ-დე ტყის
სხვადასხვა ტიპის ნიადაგზე. ერთ-ერთი მთავარი ტყის
ჯიშია. ქმნის როგორც წმინდა კორომებს (ძირითადად
ზღვის დონიდან 1000 მ-მდე), ისე შერეულ ტყეებს
ფოთლოვან (წიფელი, მუხა, წაბლი) და წიწვოვან (ნაძვი,
სოჭი) ჯიშებთან. ჩრდილის ამტანი, ყინვა- და ქარგამძლეა.
მეზოფილურია, თუმცა მეტ-ნაკლებად ეგუება ჰაერის
სიმშრალეს. მრავლდება თესლით და ძირკვის ამონაყრით.
ძალზე მაგარი და გამძლე თეთრი მერქანი აქვს, რომელსაც
სადურგლო და სახარატო საქმეში იყენებენ. ფოთლები
შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს. დეკორატიულია, კარ-
გად იტანს კრეჭას. აშენებენ ცოცხალ ღობედ, ხეივნებად
17. რცხილა Euphorbia ნ. კავკასიური რცხილა.
კავკასიური

18. რძიანა Daphne mezereum თუშ. ბალღამის ბალახი, რძიანასებრთა (Euphorbiaceae) ოჯახისა. რძიანებს განე-
L. ბალღამა; მოხევ., კუთვნება რამდენიმე ასეული მცენარე. ისინი გარეგნულა-
მთიულ. რძევანა, დაც ძნელი გასარჩევია. ეს ერთ- ან მრავალწლოვანი
ერძევანა; რაჭ. მცენარეები მხოლოდ დეტალებით განსხვავდება ერთმანე-
მერძევალა; ლეჩხ. თისაგან. სიმაღლით 10-დან 100 სმ-მდე იზრდებიან. აქვთ
მერძეულე; რაჭ., ლეჩხ., შხამიანი თეთრი წვენი. ღერო სწორია, განტოტვილი;
იმერ. რძია-რძია; ინგ. ფოთლები მორიგეობითი, ლანცეტური. ყვავილები შეკრე-
ზიანა; მეგრ. მაბჟალია, ბილია ქოლგისებურად. ნაყოფი კოლოფია. ყვავილობს
მავჟალია, მებჟალიე; ივნისიდან აგვისტომდე. ქიმიური შედგენილობა შეუს-
სვან. მელიჯოოლ. წავლელია. ცნობილია, რომ წვენი შეიცავს ფისებს,
 კაუჩუკს. მას ახასიათებს შარდმდენი, დამარბილებელი,
ოფლმდენი, ჭიის საწინააღმდეგო, ამოსაღებინებელი,
გამაყუჩებელი თვისებები. მის წყალთან ნაყენს მცირე
დოზებით იყენებენ კუჭის კატარის, თირკმლების,
ცოფიანი ცხოველების ნაკბენის სამკურნალოდ. მის წვენს
ხმარობენ კოსმეტიკურ საშუალებად. ამ მიზნით
გამოიყენება Euphorbia ргосега М. В., Euphorbia cyparissias
L., Euphorbia esula L., Euphorbia virgata Waldst. et Kit.,
Euphorbia palustris L.
19. რძიანა- ქრთ. მაზაო, ცუცუმყრა- მომწვანო-მორუხო ფერის ბუჩქია Thymelacaceae ოჯახისა.
მაჯაღვერი ლა, ძუძუმყრალა; სვნ. აქვს დაწინწკლული სწორი ღერო 1-1.5 მეტრის სიმაღლისა.
მაჯვარა, მაჯორა. ფოთლები მორიგეობითია, მოგრძო-ლანცეტური. ყვავი-
ლები სურნელოვანია, მილისებური, მუქი ვარდიფერი.
ყვავილობს მარტიდან ივნისამდე. სამკურნალოდ
გამოიყენება ქერქი და ნაყოფი. შეიცავს გლიკოზიდ
დაფნინს, კოკოგნინს, ეთერულ ზეთს, ეთერზეთს და სხვ.
მცენარის ყველა ნაწილი შხამიანია. მის სპირტიან ნაყენს
გარეგანად ქრონიკული რევმატიზმის, პოდაგრის,
დამბლის, ნევრალგიების სამკურნალოდ იყენებენ.
1. sazamTro Citrullus gogrisebrTa (Cucurbitaceae) ojaxis mcenare. sazamTros rbilobi
sakvebi colocynthis Seicavs wyals, naxSirwylebs (saqarozas, fruqtozas da
(schweinf.) glukozas), peqtovan nivTierebebs, ujrediss, vitaminebs (B1, B2, PP,
Pang. C), foliumis mJavas, karotins, kaliumis, rkinis, magniumis,
kalciumis marilebs, aminomJavebs.
sazamTros rbilobs da wvens farTod iyeneben rogorc dietur
sakvebs Tirkmlis kenWovani daavadebebis, cistitis, nefritis da
pielonefritis dros. igi rekomendebulia RviZlis daavadebis,
endo- da egzogenuri intoqsikaciis winaaRmdeg. sazamTroSi
advilad SesaTvisebeli rkinis arsebobis gamo mas xSirad
uniSnaven sxvadasxva saxis anemiebis dros, fexmZime da meZuZur
qalebs. fruqtozis Semcvelobis gamo kargia Saqriani diabetiT
daavadebisas. masSi arsebuli vitamini C da foliumis mJava xels
uwyobs organizmidan qolesterinis gamodevnas, amitom igi
sasargebloa rogorc sklerozis sawinaaRmdego saSualeba da
gamoiyeneba aTerosklerozis, hipertoniis, nikrisis qaris da
arTritis dros.
mas odiTganve iyeneben kosmetikaSi.
2. saTovlia Colchicum C. Tovlis (Mrlanthiaceae) ojaxis mcenare.
umbrosum Stev. yvavili; im.
Colchicum autumnale L. _ Semodgomis saTovlia. pirvelad kolxicini
martoyvavili;
am saxeobidan gamoyves peletiem da kaventum 1820 w. aseve mniSvne-
rW. Tovlis
lovani nedleulia CvenSi mozardi saxeobebic farakognoziis
maxarobela,
kaTedraze Cex mecnier f. SantavisTan erTad Crdilis saTovlias-
Tovlis deda;
gur. meTolia; gan Colchicum umbrosum Stev. da monaTesave mcenaris sambutkoiani
mgr. maTiria, enZelasagan _ Merendera rtigera (Ad.) Woron. pirveladaa gamoyofili
movarie, kolxicini, β-demekolxicini, γ-demekolxicini, N-formil-N-dezace-
karakuCxa, tilkolxicini, 2-demekolcini da 3-demekolcini. dadgenilia 2
kvariaSi kuCxa aratropalonuri nivTiereba.
(Sdr. gur. kolxicinis gamoyeneba medicinaSi Zlier SezRuduli iyo Sxamia-
kvarakunCxa). nobis gamo (10_14-jer ufro toqsikuria kolxaminze). adre
kolxicinis salicilati gamoiyeneboda revmatizmisa da nikrisis
qaris dros.
3. sakmeli Cistus L. aW. Cistaceae ojaxis mcenare. CvenSi gvxvdeba ori saxeoba: C. tauricus Presl.
oklakuncxa, C. Salvifolius L.
Tikniyura.
umTavresad gavrcelebulia tyis pirebze, buCqnarSi. warmoadgens
naxevrad buCqs. elifsuri formis mopirispired mjdom foTlebs
foTolTanebi ara aqvs. yvavilebi moTeTro an movardisfroa.
nayofi kolofia, romelic xuTsagduliT ixsneba. sakmela Seicavs
eTerovan zeTs. misi foTlebi mdidaria mTrimlavi nivTierebebiT.

Zvel qarTul samedicino xelnawerebSi gvxvdeba sakmeli,

sakumeli.

sakmelasebrTa warmomadgenlebidan miRebuli surnelovani masa,

Zvel saqarTveloSi, samkurnalod ixmareboda ziras, danamastaqis
da kevis xis fisis magivrad.

sakmeli ixmareboda cxviridan sisxlis denis SesaCereblad.

sxvadasxvagvari `sisxis~ drosac avadmyofs saReWad sakmels
aZlevdnen.

medicinaSi ar ixmareba.
4. sakpinaji Ferula sakpinaWi qolgosanTa (Apiaceae) ojaxs ekuTvnis. aRniSnuli
assafoetida L. saxeoba, mcenaris saerTo sididis, foTlebis formis da nayofis
sididis mixedviT, ramdenime variacias iZleva. gvxvdeba
udabnoebis zonaSi, iranSi, avRaneTSi, SuaaziaSi, himalais mTebis
subalpur zonaSi. mravalwliani mcenarea, axasiaTebs msxvili
fesvi da Rero. Reros simaRle zogjer 3 metrs aRwevs.
Tavdapirvelad mcenares uviTardeba rozetad Sekrebili fesvTan
ganlagebuli foTlebi, Semdeg ki Rero, romlis wverze rTuli
sferuli formis qolgayvaviledi iqmneba. fesviani foTlebi
mokleyunwiania, farTo, rbili da qvemo mxareze Sebusvili.
foTlis firfita sam wilad aris dayofili, xolo TiToeuli
wili frTarTulad iyofa. Reros foTlebi ufro wvrilia, xolo
zemoTa foTlebs vaginis saxe aqvs. nayofi elifsuri da
brtyelia.
 Zvel qarTul samedicino ZeglebSi Ferula-s gvaris es saxeobebi
Semdegi saxelwodebebiT aris warmodgenili: sagbinaji, saqminaji,
saqbenaji, halTiTi, upani, alTisa, anguJati, burizandi, barazidi,
qalbani, yasni.

ixmareboda nervuli daavadebis dros.

upani Sedioda im rTuli wamlebis SemadgenlobaSi, romlebsac

xmarobdnen damblis, dazianebuli kbilis, xorxis tkivilis,
gvelis nakbenis, yurisa da Tvalis tkivilis dros.

saqpinaWi Sedioda wyalmankis sawinaaRmdego `marculis~

SemadgenlobaSi.

amJamad medicinaSic ixmareba. fisi miiReba mcenaris fesvebidan.

mis nayens da emulsias umTavresad krunCxvis sawinaaRmdegod
xmaroben. am mcenares agreTve amosaxvelebel saSualebad iyeneben.
5. salaTa Lactuca sativa L. sb. yrdeli. Cveulebrivi salaTis foToli gamoirCeva siqorfiT da sasiamov-
no gemoTi, ris gamoc igi salaTis upirvelesi komponentia.
salaTis furclebi Seicaven didi raodenobiT karotins, vitami-
nebs (B1, B2, B6, P, E, K, C), kaliumis, kalciumis, rkinis, fosforis,
magniumis da iodis mineralur marilebs, organul mJavebs,
cilebs, Saqrebs, laqtucerins, laqtucins. kaliumisa da
natriumis Semcvelobis gamo igi aregulirebs wylisa da marilTa
cvlas, aqvs Sardmdeni moqmedeba, awesrigebs nivTierebaTa cvlas
da sisxlis normalur Sedgenilobas, aregulirebs kuW-nawlavis
traqtis moqmedebas, damamSvideblad moqmedebs nervul sistemaze;
gamoiyeneba hipo da avitaminozebis dros., vitamin P-s didi
raodenoba ganapirobebs sisxlZarRvTa simagres, igi rekomende-
bulia aTerosklerozis, Warbi simsuqnis, yabzobis, gastritis,
Saqriani diabetis sawinaaRmdegod. salaTisgan damzadebuli fafa
gamoiyeneba kosmetologiaSi.
6. samfera ia, Viola tricolor L. iaJuJuna iisebrTa (Violaceae) ojaxis patara dekoraciuli mcenarea.
iaJuJuna
iaJuJuna erT- an orwlovani 40 sm simaRlis balaxia, aqvs Zlier
datotianebuli Rero da ylortebi, romlebic mTavrdeba erTeuli
yvavilebiT. yvavilebi baRis formaze ufro pataraa, 2_3 sm dia-
metris, gvirgvini mniSvnelovnad didia jamze. gvirgvinis furce-
li 5, sxvadasxva zomis da Seferilobis. zeda ori muqi iisferia,
gverdiTi da qveda _ moyviTalo an moTeTro, iisferi 5_7 zoliT.
foTlebis ZirSi yunwTan aqvs msxvili frTisebr-gankveTili
TanafoTlebi. nayofi 3-sagduliani kolofia, fesvebi _ wvrili.
mcenare yvavilobs mTeli zafxuli V_IX.
iaJuJuna aris winapari amJamad gamoyvanili iis mravali formis
da jiSisa, romelTac erTmaneTisagan arCeven sxvadasxva Seferi-
lobis yvaviliT. gavrcelebulia evropasa da aziaSi tyian da
tyestepian zonaSi, tyis velobebze.
Seicavs anTocianebs _ delfinidinis, peonidinis glikozidebs,
mTavaria violanini, romelic hidrolizis Sedegad iZleva delfi-
nidins da naxSirwylebis nawilSi glukozas, ramnozas, n-oqsi-
dariCinis mJavas; flavonoidebs 0,9_1,3% _ rutins, viteqsins,
orientins. maTi Semcveloba maqsimums aRwevs mcenaris nayofiano-
bis dasawyisSi. balaxi mdidaria C, K vitaminebiT, karotinoide-
biT, am ukanasknelSi dominantobs violaqsantini, Seicavs eTero-
van zeTs, lorwos, saponinebs, 15% mTrimlav nivTierebebs, sali-
cilis da ursolis mJavebs, kumarinebs.
balaxisagan amzadeben gamonacems, romelic amosaxvelebeli
saSualebaa. balaxi Sedis gul-mkerdis da Sardmden nakrebebSi,
monaxarSs iyeneben SesaorTqleblad da abazanebisTvis. xalxur
medicinaSi cnobilia rogorc damamSvidebeli, oflisdamdeni,
Semomgarsveli. xels uwyobs organizmSi nivTierebaTa cvlis
mowesrigebas. homeopaTiaSi xmaroben kanze gamonayarisas, veteri-
nariaSi ki diuretul, oflisdamden da Semkvrelad.
7. samyura Trifolium repens ing. venJai, samyura ekuTvnis parkosanTa (Fabaceae) botanikur ojaxs,
L. ÁènJaÁ; Wn., mgr. Papilonatae-Trifoliae rigs, qarTul xalxur medicinaSi Wrilobebis
sum‡uja, samkurnalod iyeneben, misgan amzadeben malamoebs.
sum‡ujaSi tya,
tifuri; svn. CvenTan yvelaze metad gavrcelebulia Trifolium repens L. mxoxavi
samyur, pirpil. samyura. samkurnalo miznebisaTvis ivlisSi unda Segrovdes,
wuwunava axali mcenare Seicavs 0,0124% lurj mJava glikozids, foTlebi
aTrifili erT enzims, qsanTins, guanins, adenins, hipoqsanTins, vitamins, 7,8%
nacars da sxv. samyura agreTve mdidaria karotiniT.
yvelaze metad gamoyenebulia Tavis tkivilis samkurnalod; xalxi
mis abazanebs awers nervebis damamSvidebel Tvisebas.
8. samyura Poncirus kx. mware li- samyura limoni ekuTvnis teganisebrTa (Rutaceae) botanikur ojaxs.
limoni trifoliata (L.) moni, Robis CvenSi gaSenebulia Ria gruntis da oTaxis kulturis saxiT,
Rafin limoni; gur. gansakuTrebiT jiSebi _ qarTuli limoni, ueklo da aWaruli,
mware mandari- romelTa nayofis hesperidiumis kani _ egzokarpiumi Seicavs
ni; Wn. mtkui flavonoidebs: hesperidins, eriocitrins, diosmins biozidebis
mandarini; mgr. saxiT. maTi aglikonebia hesperetoni, eriodiqtioli (flavanonebi)
tyari mandari- da diosmetini (flavoni), moipoveba agreTve kumarinebi da
na, tyari furokumarinebi. nayofis rbilobi limonmJavas wyaroa.
limoni. flavonoidebis jams iReben eTerzeTebis gamoxdis Semdeg
darCenili da Tanmxlebi nivTierebebidan gasufTavebuli
ekzokarpiumisagan. flavonoidebis jamidan ki baTumis
farmacevtul qarxanaSi amzadeben preparats _ `vitamini P
citrusebidan~. is moqmedebiT aRemateba sxva analogebs da
eqsporti warmoebs germaniaSi.
9. satacuri Asparagus L. satacuri ekuTvnis SroSanisebrTa (Liliaceae) botanikur ojaxs. es
erTsqesiani da orsaxliani mcenare saqarTveloSi sami saxiTaa
warmodgenili: Asparagus verticillatus L., Asparagus officinalis, Asparagus
caspicus Hohen. igi balaxovani mcenarea, aqvs mokle fesurebi da
datotvili Rero mravalricxovani nemsisebri kladodiumebiT.
nayofi kenkraa, izrdeba 50_150 sm simaRlis, xarobs tyispirebze,
buCqnarebSi, qvian adgilebSi, velze, baRebSi, ferdobebze,
mlaSobebze, zRvispira kldeebze da silnar adgilebSi.
misi qimiuri Semcveloba aseTia: wyali 93,7%, azotovani nivTiere-
bani 1,9%, cximi 0,4%, Saqari 0,4%, uazoto eqstraqtuli
nivTierebani 2,0%, ujredana 1,1% da nacari 0,6%. azotovani
nivTierebani izaqsomis monacemebiT, 44% proteins da 56% amidebs
Seicavs. satacuris mSrali nayofi iTvleba pirutyvis karg
 sakvebad. mTliani nayofi Seicavs 63,5% wyals, sirbile _ 71,2%-s,
xolo Teslebi _ 65,6%-s. saqarTveloSi igi karg mxaleul
mcenared iTvleba, misi axalgazrda ylortebi mdidaria cilovani
nivTierebebiT da gansakuTrebiT asparaginiT.
satacuris fesvi iTvleba Sardmden saSualebad, gansakuTrebiT
Sardsadeni gzebis kenWovani daavadebis dros. mTliani balaxi
gamoiyeneba buzebis mosaspobad.
kanis gamonayars mkurnaloben satacuris, gogirdis da SardmJavas
nazaviT.
10. seli, Linum L. selisebrTa (Linaceae) ojaxis erTwlovani 50_60 sm simaRlis
Cveulebrivi mcenarea. Rero SiSveli, swori ramdenime, iSviaTad martouli,
Linum
seli usitatissinum L. xSirfoTliani. foTlebi mjdomare, xazur-lanceta formis,
mTliani, Cveulebtiv 2_3 sm sigrZis da 2_4 mm siganis, SiSveli,
wawvetebuli, dafarulia cvilis nafifqiT. yvaviledi faCxatia,
yvavili wvrilsa da grZel yvavilis yunwebze ganlagebuli. es
ukanaskneli dayvavilebis Semdeg grZeldeba, nayofianobisas
swormdgomia. gvirgvinis furclebi ukukvercxisebria,
kidemTliani an odnav mrgvalkbila, cisferi, iSviaTad ki _
TeTri. zomiT orjer metia jamze. jamis foTlebs kvercxisebri,
3-ZarRviani, kideebze wamwamebiT mofenili. nayofi kolofia
Sebrtyelebul-sferosebri, ar skdeba, datixruli, 10 TesliT,
wamwamebiani, iSviaTad SiSveli. mcenare yvavilobs VI_VII, nayofi
mwifdeba VII_IX.
arCeven kulturul formebs: saboWkove da sazeTe. saqarTvelos
floraSi aRwerilia velurad mozardi selis 5 saxeoba, oficina-
luri ki _ ar gvxvdeba.
selis Teslebi kvercxisebri formisaa, erTi mxridan wawvete-
buli, meoredan _ momrgvalebuli, SeWyletili, sigrZiT 6 mm-mde,
sisqiT 3 mm. Teslis zedapiri gluvia, priala, Ria yavisferi,
emCneva Ria-yviTeli Teslis Wipi. suni ar aqvs, gemo lorwovan-
zeTovani.
selis Tesli Seicavs lorwos 5_10%, Srobad cximovan zeTs
30_50%, cilebs 18_33%, organul mJavebs, fermentebs, vitaminebs.
lorwos hidrolizisas miiReba arabinoza, qsiloza, galaqtoza,
ramnoza, galaqturonis mJava. mTel mcenareSi da gansakuTrebiT
aRmonacenSi aris glikozidi linamarini.
 seli xalxuri medicinis uZvelesi saSualebaa, Sedis cnobil
TurmaniZis malamoSi.

11. svia Humulus lupulus fS., xvs. sve; kanafisebrTa (Cannabiaceae) ojaxSi Sedis. svia mravalwliani
L. msx. garmaSo; orsaxliani mxviara mcenarea, e.i. mdedrobiTi da mamrobiTi
zm. im. fSala, mcenareebi cal-calke izrdeba. Rero waxnagovani da xaoiania.
mSrala; im., foTlebi mopirdapired an morigeobiTaa (Reros zeda nawilis
gur. fSalo; totebze) ganlagebuli, 3_5 nakvTiani, Reros zeda nawilSi
aW. Sralai; zogjer martivfirfitiani, momrgvalo an kvercxisebri, ZirSi
ing. sèi; Wn. gulisnairi, napirebSi xerxkbila, foToli zemodan muqi mwvanea,
bardi binexi; qvemodan baci, orive mxridan sakmaod xaoiani. mdedrobiTi
mgr. mafSalia, yvavilebi Sekrebilia damaxasiaTebeli Ria mwvane feris girCisebr
fSale; svn. yvaviledad. mamrobiTi yvaviledi moyviTalo feris sagvelasnair
fSalaÁ, svij. yvaviledadaa Sekrebili. yvavis ivnis-ivlisSi.
izrdeba tyeebSi, buCqnarebsa da tenian xevebSi, ufro xSirad ki _
tyis nakadulebisa da mdinareebis napirebze.
cnobili germanuli sagule saSualebis valokordinis erT-erTi
mniSvnelovani komponenti sviis eTerzeTia, romelic rekomendebu-
lia gulsisxlZarRvTa nevrozis, stenokardiis da nawlavebis
spazmis dros.
xalxuri medicina sviis nayofs iyenebs Tirklebis anTebis, wyal-
mankis, saSarde buStis gaRizianebis dros sxva samkurnalo mcena-
reebTan SereviT. marto svias ki kuWis kataris, RviZlisa da
naRvlis buStis daavadebis, nervebis aSliT gamowveuli uZilobis
samkurnalod iyeneben. mis kompresebs adeben muwukebze da
wylulebze, rogorc damawynarebel saSualebas.
12. svintri Polygonatum TS. daTvJolai svintri ekuTvnis (Convallariaceae) botanikur ojaxs. igi mraval-
P.glaberrimum mgr. mariale; wliani fesuriani balaxia, romlis yvavilebi foTlis iRliaSia
C. Koch. svn. qislad. dakiduli, Rero cilindrulia, daRaruli an waxnagovani.
foTlebi sxvadasxva formisa aqvs.
saqarTveloSi svintris 5 saxeobaa warmodgenili. izrdeba tyeebsa
da buCqebSi, iSviaTad mdeloebze, zogi saxeoba tyeebSi gvxvdeba
da zRvis donidan 1500_1800 m simaRlemde adis. svintris fesureb-
Si aris alkaloidebi, romlebsac iseTive moqmedeba aqvT, rogorc
SroSanas alkaloidebs. Seicavs agreTve konvalarmarins, rome-
 lic xalxur medicinaSi gamoyenebulia sxvadasxva daavadebis sam-
kurnalod. qarTul xalxur medicinaSi svintri, ZiriTadad misi
fesvebi ZvelTaganve iTvleba Wrilobebis (gansakuTrebiT Cirqo-
vani Wrilobebis) saukeTeso Semxorcebel saSualebad.
svintris fesurebis rZis naxarSiT mkurnaloben motexilobas,
cudad Sexorcebuli Zvlebis samkurnalod.
svintrs moloqasTan da mravalZarRvasTan erTad xarSaven rZeSi
da adeben mastitis dros.
13. simindi Zea mays L. ing. smind; Wn. simindi ekuTvnis marcvlovanTa (Poaceae) botanikur ojaxs. CvenSi
lazuti, lauz- es mcenare amerikidanaa Semotanili. misi ramdenime jiSi arsebobs
ti; mgr. lati, _ TeTri da yviTeli. iviTarebs mdedrobiT da mamrobiT
lasti, laiti, yvavileds, romlebisagan mamrobiTi kenweroebSia ganviTarebuli,
lazuti, simi- xolo mdedrobiTi taroa, romlis dingebi (Stigmata Maydis) ixmareba
di; svn. simind. samkurnalo miznebisaTvis. aranaklebi mniSvneloba aqvs
mkurnalobis saqmeSi mis fqvilsac.
simindis foCs niaxurTan da SvitasTan erTad xarSaven da
Tirkmlebis kenWovani daavadebis dros asmeven. simindis foCis,
oxraxuSisa da askilis naxarSi ixmareba Sardmdenad. Svitas,
askilis nayofs da wiTeli simindis ulvaSs Tirkmlebis
daavadebaTa dros xmaroben.
14. sinamaqis xe Cassia acutifolia l.k. fuTfuTa parkosanTa (Fabaceae) ojaxis mcenarea, qv. oj. Caesalpinioideae, qsero-
Del. fituli mravalwlovani naxevrad buCqia 1 m-mde simaRlis. Rero
datotvili aqvs. qveda totebi grZelia, miwaze TiTqmis garTx-
muli, foTlebi morigeobiTi wyvilfrTisebr rTuli 4_8 wyvili
foTolakiT. foTolakebi mogrZolanceta, Txeli, mTelkidiani,
SiSveli, xSirad fuZesTan araerTnair gverdiani foTolakebiT da
sadgisisebri TanafoTliT. yvavilebi yviTeli, zigomorfuli, 5-
wevriani, 7_8 mm sigrZis, Sekrebili mtevnebad foTlis ubeebSi,
gvirgvini aratoli moklefrCxiliani furclebisagan Semdgari.
nayofi _ parki, brtyeli, mSrali tyavisebri, mogrZo-ovaluri,
nawilobriv moRunuli, momwvano-yavisferi, sigrZiT 3_5 sm, sigane-
Si 1,5_2 sm, mravalTesliani. fesvi RerZuli, grZeli, yvavilobs
VII _ Semodgomamde, nayofianobs IX_X.
izrdeba naxevradudabno da udabno adgilebSi afrikaSi, Sua
nilosis auzSi, Crd. da Sua sudanSi, wiTeli zRvis sanapiroze,
arabeTSi, somalSi. aSeneben erTwlovani kulturis saxiT
 egvipteSi, indoeTSi, sudanSi, moSeneba daiwyes uzbekeTsa da
tajikeTSi, Semdeg ki yazaxeTSa da TurqmneneTSi (1955 w.) da
bolos azerbaijanSi.
foTlebi Seicavs 1_3% antraglikozidebs, nayofebi _ 2,5%. Ziri-
Tadia reinis diantrionebi (dimeruli SenaerTebi). aseve moipoveba
monoglikozidebi: glukoreini, glukoalov-emodini, reinis gli-
kozidebi. Tanmxlebi nivTierebebia flavonolebi, kempferoli,
izoramnetini da maTi glikozidebi; fisovani nivTierebebi, rom-
lebic iwveven nawlavebis gaRizianebas da tkivilebs muclis
areSi. es ukanasknelni metia sinamaqis nayofSi _ parkebSi.
sinamaqis foToli klasikuri nazi safaRaraTo saSualebaa.
sinamaqis foToli Sedis safaRaraTo da buasilis sawinaaRmdego
nakrebebSi.
15. soia Glycine hispida im. ZaZa, uxar- parkosanTa (Fabaceae) ojaxis mcenare.
max. (L.) Merr. Sava, uxarCava,
soia mdidaria cilebiT, masSi Sedis sicocxlisaTvis aucilebeli
Moench qvalobio, cer-
yvela aminomJava, zeTi, Saqari, peqtinebi da mineraluri nivTiere-
cvala; qv. im.
bebi _ kaliumis, fosforis, magniumis, kalciumis, spilenZis,
muxudo; rW.
rkinis, manganumis, TuTiis, nikelis, kobaltis marilebi, glikozi-
ZaZa-lobio;
debi, vitaminebi (A, B1, B2, D, E, C, K).
gur. iaponia,
iaponiis lo- soia gamoiyeneba rogorc centraluri nervuli sistemis mastimu-
bio, muxudo; lirebeli saSualeba, Saqriani diabetiT da sxivuri daavadebiT
aW. soio; Wn. SepyrobilTa profilaqtikuri saSualeba.
soia-lobia;
mgr. muxuda,
muxudo.
16. soinji Nigella sativa L. gur. Savkakala;
aW. sisami,
cisami; mgr.
uCa kakali; sb.,
C. ikvlivi; er.
surija; C.
CoraqoTi; j.
CitisTvala,
soniji,
solinji.
17. sofora Sophora japonica parkosanTa (Fabaceae) ojaxis, 30 m-mde gaSlilvarjiani mcenarea.
iaponuri L. CvenSi mxolod kulturaSia SesaZlebeli. misi yvavilebi Ria
yviTelia, Sekrebilia msxvil sagvelasebr yvaviledad. nayofi
parkia, 10 sm-mde sigrZis, wvniani, uxsnadi, SeWyletil-
cilindruli, mwvanea, kideebze yviTeli zoliT. nayofi xeze rCeba
dazamTrebis Semdegac. kokrebi da nayofebi Seicavs rutins 20%-
mde da meti raodenobiTac. nayofSi garda amisa, dadgenilia
kemferol-3-soforozidi, kvercetin-3-rutinozidi, genistein-4-
soforabiozidi da sxv. soforas kokrebi rutinis samrewvelo
wyaroa, misgan iReben qvercetins tabletebis saxiT, nayofidan
amzadeben antiseptikuri moqmedebis nayens. Sedis preparatebis
askorutinis, vikalinis, rutesis SedgenilobaSi.
18. soWi Abies mT. rW. Cixri; soWi ekuTvnis fiWvisebrTa (Pinaceae) botanikur ojaxs. izrdeba
mgr. gàgibi, 40_50 m-mde simaRlis, aqvs odnav wawvetili, moxrili, brtyeli,
gigibi; svn. 1,5_3 sm sigrZis wiwvebi, zemoT muqi mwvane, qvemoT ufro naTeli;
nenz. xasiaTdeba vercxlisferi TeTri zolebiT. swor piramidul
varjze ganviTarebuli aqvs mogrZo cilindruli 15_20 sm
sigrZisa da 5 sm siganis girCebi. soWis es saxeoba ufro
saqarTvelos dasavleT nawilSia gavrcelebuli, gansakuTrebiT
aWaris mTebSi, afxazeTsa da imereTSi, gadmodis qarTlSic,
mdinare liaxvis aRmosavleT sazRvramde da aRwevs, atenis xeobis
aRmosavleT sazRvars. misi qerqi da wiwvebi gamoiyeneba
mecnierul medicinaSi. qerqi Seicavs skipidars, terpentins da
mTrimlav nivTierebas, wiwvebi _ eTerzeTebs pinenis saxiT,
agreTve vitamins, kamerens da borneols. gamoiyeneba dasazelad
revmatuli anTebisa da simsivnis dros, agreTve skorbutis
samkurnalod. soWs iyeneben egzemis samkurnalod.
19. stafilo Daucus sativus ing. abaJur; qolgosanTa (Apiacea) ojaxis mcenarea. Zirxveni cilindruli, ko-
(Hoffm.) Roehl. mgr. stamfilo. nusuri an Sewyletili momrgvalo formisaa, mowiTalo-narinjis-
feri, iSviaTad ki moyviTaloa, wvniani. Zirxveni mdidaria α-, β-, γ-,
ε- karotinoidebiT. karotinoidebidan aRsaniSnavia agreTve liko-
pini, fitofluini, fitoeni. Tanmxlebi nivTierebebia vitaminebi C,
B1, B2, panToTenis mJava, eTerovani da cximovani zeTebi, Saqrebi
(15%), flavonoidebi, kumarinebi, furanoqromonebi, moipoveba
organuli mJavebi da cximebi (50%).
nayofebis da Teslebis flavonoidebisa da kumarinebis eqstraq-
tuli preparati _ daukarini mowodebuli iyo rogorc korona-
 ruli ukmarisobis, stenokardiuli Setevebisa da aTerosklero-
zis sawinaaRmdego saSualeba. velurad mozardi saxeobis _
feriscvalas (D. carota L.) gamonawvlili Sedis preparat urolesa-
nis SedgenilobaSi, romelic spazmolituria da qvebis damSleli,
naCvenebia qolecistitis, pielonefritis da sanaRvle gzebis
diskineziis samkurnalod.
20. sumbuli Hyacinthus L. sumbuli (Hyacinthaceae) ojaxis mcenarea.
Zvel qarTul samedicino ZeglebSi gvxvdeba Semdegi saxelwode-
bebiT: balduri yara, balazuri, berZuli faCara, farisiaoSani,
azadraxti, qalaquri wyaros sumbuli, wylis niaxuri.
samedicino nawerebSi gvxvdeba agreTve sumbuli hindi, sumbuli
tibi, _ keTilsurnelovani sumbuli. samkurnalod ixmareboda
mcenaris fesvi, foToli. gvxvdeba agreTve sumbulis SarbaTi,
zeTi, habi, gvariSni, majuni da yursi.
sumbuli ixmareboda Tavis tkivilis dros.
sumbuli gvxvdeba im rTuli wamlebis SemadgenlobaSi, romlebic
ixmareboda iseTi daavadebis dros, rogoric iyo sari, anu
mterTa dacema. sabri, muri da sumbuli ixmareboda Tvalis
Zlieri tkivilis dros TvalSi Casayrelad.
sumbuli Sedioda tkivildamayuCebeli wamlebis SemadgenlobaSi.
CvenSi, qarTuli saxelwodeba sumbuli Hyacinthus-is aRmniSvnelia.
21. suro, Hedera L. qrT., kx. faTa- suro ekuTvnis surosebrTa (Araliaceae) botanikur ojaxs. es liana
faTalo lo; ing. Juan; mcenare ufro metad dasavleT saqarTveloSi gvxvdeba. Zveli
Wn. msiji, msu- qarTveli saxalxo eqimebi faTalos iyenebdnen Wrilobebis
ji; mgr. suru, samkurnalod da agreTve urevdnen Tavis tkivilis sawinaaRmdego
curu; svn. wamlebSic. uZvelesi droidan iyeneben balzamebis erT-erT
bçrd, baard. Semcvlelad dafnisa da qafuris zeTTan erTad, agreTve xmaroben
feradi zeTovani saRebavebis damzadebisas. Seicavs ramdenime
glikozids: wyalSi xsnad, amorful, wyalSi uxsnad glikozids,
kristalur, wyalSi uxsnad glikozidsa da α-hederins, C42H66O11
glikozidsa da glikozids _ hedrageninTan erTad, arabinozas da
ramnozas (meTilpentozas), erT saponins, hederins, hederagenins,
hederageninTan erTad foTlebSi aris inoziti, karotini, qlor-
meTilalkoholi, hedera-peroqsidaza-glikoproteidi, 2% nacari
da sxv.
faTalo xalxSi cnobilia lorwovani garsis qronikuli kataris,
tuberkulozis da raqitis samkurnalo, WrilobaTa Sesaxorce-
beli saSualeba da a.S.
1. tabela Pteris cretica L. aW. karastani; (Pteridaceae) ojaxis mravalwlovani mcenare, yvavis ivlis-agvistoSi.
mgr. ameraS gvxvdeba notio Crdilian kldeebze, daburul tyeebSi.
gvimara gavrcelebulia samxreT kavkasiaSi, xmelTaSuazRvispireTsa da
Crd. iranSi. Seicavs glikozidebs. qimiuri da farmakologiuri
Tvisebebi Seuswavlelia. xalxuri medicinaSi gamoiyeneba Wiis-
damden saSualebad, xvelebis sawinaaRmdegod, kanis daavadebebze.
`saeqimo wignSi~ ixsenieba rogorc tabelai: (m)jdomisagan xvela
SWirdes ielesameai, ia, kostai, Sarvalai, mariam sxalai,
osopintro, Roris Caimela, mrava ZarRvai, tabela, matatela, cota
TeTri sakmoveli, tabelai Ziri, oxatuveis Ziri, mTeli oxatuva
Tu sicxe q(o)ndes wyaliT asvi, Tvara RviniT moaduRe da asvi.
102v.
2. tarxuna Artemisis rW., lCx.
dracunculus L. talxuna

3. tegani Ruta graveolens im. Winturia;

L. gur. tagani;
aW. tagana;
l.k. mariam-
sakmela; C.
sadafa.
4. tenco, wylis Mentha aquatica mgr. RejiSi, ix. baRis pitna
pitna L. ‡valmiTa;
svn. minToor,
minT…,
mànToor.

5. tilWiri, Aconitum L. baiasebrTa (Ranunculaceae) ojaxis 70_200 sm simaRlis mraval-

akonitumi, Aconitum wlovani mcenarea. foTlebi morigeobiTi, mravaljer TaTisebr-
tilWiri soongaricum gankveTili, momrgvalo-gulisebri 5_9 sm sigrZis, grZelyunwiani.
jungariis Stapf. yvaviledi kenwruli, mtevani, yvavilebi msxvili muqi-lurji,
usworo, baiasebrTa ojaxisaTvis damaxasiaTebeli. jami
xuTfoTliani, gvirgvinis msgavsi: zeda foTolaki muzaradisebr
formis. am muzaradis qveS aris reducirebuli gvirgvini
gardaqmnili 2 lurj saneqtred. mtvriana bevria, naskvi zedaa.
nayofi _ mSrali sambudiani foTlura. dezurebisaTvis
damaxasiaTebelia gorglis msgavsad gaberili konusuri fesvi,
misgan zafxulze viTardeba axalgazrda Svileuli tuberfesvi,
romlisganac gamozamTrebis Semdeg gazafxulze izrdeba mcenare.
Zveli tuberfesvi _ `deda~ vegetaciis bolos xmeba miwiszeda
nawilTan erTad. rac Seexeba am saxeobis _ jungariis tilWiris
tuberfesvs, ar kvdeba da ar scildeba, igi rCeba axalgazrda _
`Svileul~ tuberfesvTan erTad, ris gamoc gorglebis `jaWvi~
yovelwliurad grZeldeba da SeiZleba miaRwios 12_15 cals.
mcenare yvavilobs zafxulis meore naxevarSi.
mcenare izrdeba mTis mdinareebis napirebze, Ria ferdobebze,
velobebze, qveda, Sua da zemo sartyelSi, zogjer mTiswinebze.
gavrcelebulia tian-Sanis maRalmTian raionebSi, Sua aziaSi. misi
maragebi Zlier Sekvecilia.
mTeli mcenare Seicavs akonitur alkaloidebs. miwiszeda nawil-
Si maTi raodenoba meryeobs fenofazebis mixedviT, maqsimumia
butonizacia _ yvavilobis periodSi (0,6_0,7%) tuberfesvebSi ki _
Semodgomaze (1,2_3,4%). tilWiris Sxamianoba cnobili iyo uZvele-
si droidan da misgan amzadebdnen momwamvlel saSualebebs,
 gansakuTrebiT ki isrebisaTvis. is Seicavs akonitins _ mcenareul
SxamebSi erT-erTi uZlieresi. akonitinis ConCxi Sedgeba naxSirba-
dis 19 atomisagan da aqvs likoktoninuri agebuleba. danarCeni
diterpenuli alkaloidebia: napelini, norzongorini, akonifini,
acetilzongorini, zongoramini, karakolini, izoboldini da sxv.
mcenare Seicavs agreTve flavonoidebs, nasxSirwylebs, vitamin C,
organul mJavebs.
balaxis nayeni garedan saxmari tkivilgamayuCebeli saSualebaa
radikulitis, revmatizmis, nevralgiis, lumbagosa da pleqsitis
dros. xalxur medicinaSi iyenebdnen tuberkulozisa da avTvise-
biani simsivneebis sawinaaRmdegod. homeopaTiuri saSualeba _
Aconitum mzaddeba nedli, ayvavebuli mcenaridan, iyeneben gaciebis
pirveli niSnebisas, gripis infeqciis ganviTarebis Tavidan asaci-
leblad. uniSnaven agreTve iSiazisa da sxva tkivilebis sindromi-
sas. mcenaris eqstraqti amJRavnebs antibaqteriul moqmedebas.
diterpenuli alkaloidebis maRali SemcvelobiTa da farmakolo-
giuri aqtivobiT perspeqtiul saxeobebad iTvleba CvenSi mozardi
aRmosavluri tilWiri _ A. orientale Mill da eSmakis qoSi _ A. nasutum
Fisch.
6. tirifi Salix L. qrT. nergi;
kx wnori;
jvx. tilifi;
msx. Zewna; qn.
souTi; mgr.
ziWoni, WiWo-
i, Zerwi; svn.
gànwiS, gunw-
iS, CaWàànd,
Cijin
7. tuxti, Althaea, Althaea msx., jvx. tuxti balbasebrTa (Malvaceae) ojaxis mcenarea. gavrcelebulia
samkurnalo officinalis L. Tuxti; lCx. irlandiaSi, inglissa da holandiaSi, skandinaviis samxreT
tuxti duxti; rW. nawilSi da iqve aRmosaleTis zRvis pireTSi, xmelTaSuazRvis,
virimoloqa; Savi da kaspiis zRvis qveynebSi, cimbirSi, CrdiloeT amerikaSi.
aW. foxveri. saqarTveloSi gvxvdeba mTis Sua sartylamde tenian adgilebSi,
mdinareTa sanapiroebze da buCqnarebSi qarTlsa da gardabanSi.
tuxti mravalwliani balaxovani mcenarea, misi Reros simaRle
1_1,5 m-ia, igi gaerTianebulia balbanairTa (Malvaceae) botanikur
ojaxSi. mis datotianebul Reroze morigeobiT gawyobilia
kvercxiseburi odnav gankveTili yunwiani foTlebi dakbiluli
kideebiT. mTlianad mcenares monacrisfro ieri aqvs, dafarulia
wvrili bususebiT. saSualo zomis, wiTeli feris yunwiani yvavi-
lebi Tavmoyrilia xSir TavTavisebur yvaviledSi, jami ormagia,
SigniTa xuTi da gareTa 8 an 9 xazura foTolakiT, wiTel fonze
aSkarad Cans samtvreZafebiani wiTeli feris mravali mtvriana,
romlebic miliseburad Sezrdilia erTmaneTTan. wvrili nayofi
beWdiseburad SeerTebulia erTimeoresTan. tuxti xSiria nestian
adgilze, tbebisa da mdinareTa napirebze. mas naxavT dablobze,
vake adgilebze da mTaSic. etaneba ganaTebul adgilebsa da
tyispirs, yvavilobs ivlissa da agvistoSi, izrdeba rogorc
dasavleT, ise aRmosavleT saqarTveloSi.
mecnierul medicinaSi tuxts, rogorc lorwos Semcvels, xmaro-
ben amosaxvelebel da sasunTqi gzebis damamSvidebel saSualebad.
mas aqvs naxvelis gaTxelebis unari. qimiuri Semcveloba aseTia:
35% lorwo, 37% saxamebeli, 8% Saqari, 2% asparagini, 11% peqtini,
4% betaini, mqroladi surnelovani nivTiereba, 16% nacari da sxv.
tuxtis yvavilSi (Flores Althaeae) 0,05% eTerzeTebia.
qarTul xalxur medicinaSi tuxts iyeneben xvelebis, sasunTqi
gzebis kataruli anTebis, kuW-nawlavis kataruli aSlilobis,
kanis daavadebaTa dros.
8. tyemali Prunus divaricata qzy. tyimali; tyemali vardisebrTa (Rosaceae) botanikur ojaxs ekuTvnis.
Ldb. ing. tyimal; izrdeba sakmaod maRali xe. misi foTlebi qvemodan SiSvelia,
Wn. ‡omuri; gvxvdeba mTis Sua sartylis tyeebSi, tyispirebze da kulturaSi.
mgr. ‡omuri,
qarTul xalxur medicinaSi tyemals aZleven madis momgvrelad
omuri; svn.
(kuWis sekreciis gamomyofi saSualeba), rkinis Semcvlelad
bçryven, bçr-
sisxlnaklebobis dros. misi kurkis zeTisagan amzadeben malamos.
yen (Seadare
beryena)
1. უგრეხელი Vicia ervilia (L.) ფშ. უგრეხელა; პარკოსანთა (Fabaceae) ოჯახის მცენარეა დამახასიათებელი
Willd. ჯვხ. ქვიშნა, თესლებით. ცნობილია მისი ორი სახე- მსხვილმარცვლოვანი და
ქუშნა; ჩუბ. ქვიშნი. წვრილმარცვლოვანი. პირველი იზრდება 35-45 სმ, მეორე 20-30 სმ.
ეს უკანასკნელი უმაღლესი ხარისხის მოსავალს იძლევა. უგრეხელის
მარცვალი შეიცავს ცხიმებს და ამიტომ წარმოადგენს დიეტის
შემადგენელ ნაწილს. მცენარე მდიდარია მაგნიუმის მარილით,
რკინით, B ჯგუფის ვიტამინებით, რაც დადებითად მოქმედებს
გულ-სისხლძარღვთა სისტემაზე.

2. უზანი Viburnum lantana გრ კახ. სამწიფელა; 4-5 მ სიმაღლის ბუჩქია Viburnaceae ოჯახის მომწვანო-რუხი ძირით,
L. ქრთ., მთ., ხვს. შიშველი ტოტებით, სუპროტული ფოთლებით, თეთრი
ურძენი, ურძანი, ყვავილებით. ნაყოფი წითელი კურკოვანაა. მწიფდება სექტემბერში.
ურძნი; თშ. თურსა; კენკრას იყენებენ მრავალი დანიშნულებით. მშრალი ნაყოფიდან
ხვს. ცლიხვა, ყავის სუროგატსაც ამზადებენ. სამკურნალო ნედლეულია ქერქი,
ცლიფა; ქრთ., კხ., ყვავილი, მარცვალი. მცენარე შეიცავს ვიბურნინს, მთრიმლავ
აჭ. უზნი; აჭ. ნივთიერებებს, ფისებს, ორგანულ მჟავეებს, ფლავონოიდებს,
მერცხალა; მგრ. კაროტინს, ვიტამინებს.მისი პრეპარატები ავლენენ სისხლაღმდგენ,
ღუზანი. ანტისეპტიკურ, ანთების საწინააღმდეგო თვისებებს, ამცირებენ
ტკივილის განცდას და ამშვიდებენ ნერვულ სისტემას. მისი
ხანგრძლივი მიღების შემთხვევაში მცირდება ქოლესტერინის
რაოდენობა სისხლში, იმატებს შარდის გამოყოფა, უმჯობესდება
სისხლის მიმოქცევა, ცხიმების ცვლა, იმატებს ტონუსი. ნახარშებს
იღებენ ისტერიების, ნერვული აშლილობის, კუჭ-ნაწლავის
დაავადების, უძილობის, ჰიპერტონული დაავადებების და
ცხვირიდან სისხლდენისას. წვენი გამოიყენება კანის სამკურნალოდ.
3. უკადრისა Impatiens noli- ქვ. იმ. ტყის ინა; ერთწლიანი ბალახოვანი ინასებრთა (Balsaminaceae) ოჯახის მცენარე
tangere L. გურ., აჭ. ღელის 30-120 სმ სიმაღლისა. აქვს დამუხლული, სწორმდგომი ღეროები.
ინა. ფოთლები მორიგეობითია, კვერცხისებური, 10 სმ სიგრძისა.
ყვავილები ყვითელია, ლაქებიანი; ნაყოფი ხაზოვანი კოლოფია.
სამკურნალოდ გამოიყენება ბალახი და ფესვები. მცენარე შეიცავს
ფლავონოიდებს, სპირტს, სტიგმასტერინს, მწარე და მთრიმლავ
ნივთიერებებს, ფისებს, ასკორბინის მჟავას, ცხიმოვან ზეთს.
ხალხურ მედიცინაში ნაყენი გამოიყენება შარდმდენ საშუალებად
კენჭოვანი დაავადებებისას. გააჩნია ამოსახველებელი,
ამოსაღებინებელი, შემკვრელი, ანთების საწინააღმდეგო,
 ჭრილობების მომაშუშებელი თვისებები. კარგი საშუალებაა
ეგზემებისა და კანის სხვა დაავადებების სამკურნალოდ. იყენებენ
კომპრესებისა და აბაზანებისათვის.
4. უკადრისა ნ. ოთახის უკადრისა.
ოთახისა
5. უკვდავა ნ. ნეგო.
6. ულბო ნ. შამბალილა.
7. ულეწელა Chondrilla juncea ორ ან მრავალწლოვანი რთულყვავილოვანთა (Asteraceae) ოჯახის
L. მცენარე. 50-125 სმ სიმაღლისა. აქვს ძალიან ხაოიანი დატოტვილი
ღერო, ერთეული ყვითელი საყვავილე კალათები. ყვავილები
ენისებურია. ნაყოფი თესლია. ნახარში გამოიყენება როგორც საერთო
მომამაგრებელი და ფაღარათის სამკურნალო საშუალება. ხმარობენ
შხამიანი ნაკბენების სამკურნალოდ.

8. ულუმბო Trigonélla გურ., იმ. სუნელი, პარკოსანი (Fabaceae) მცენარე. ითვლიან 130 სახეს. მათგან ყველაზე
coerulea (Dsr.) უცხო სუნელი; ქვ. ცნობილია სათიბი Trigonella foenum-graecum და ლურჯი Trigonella
Ser. იმ. ხმელი სუნელი; caerulea ულუმბო, ხალხური და აღმოსავლური მედიცინის
აჭ. სურნელი მიხედვით, არბილებს ყელს, ტკივილს გულის არეში, აწყნარებს
ბალახი; მგრ. ზველასა და ასთმას, განსაკუთრებით მაშინ, თუ ის თაფლთან
ურცხო სუნელი; ერთად იხარშება. მისი ვაშლთან ნახარში კურნავს ნაწლავის
სვნ. შçბალიკç. წყლულებს, ზეთი სასარგებლოა მუცლის შესიებისას. თაფლში
ნახარში ზეთი სასარგებლოა ნაწლავიდან ქვიშის გამოსატანად,
აუმჯობესებს შარდდენას, მენსტრუალურ სისხლდენას, შველის
ბუასილს.
9. უნაბი Zizyphus jujuba იმ., გურ. ურნაბი, საშუალო სიმაღლის ხეჭრელასებრთა (Rhamnaceae) ოჯახის
Mill. ორნაბი; მგრ. დატოტვილი ბუჩქი ან ხეა დაკუთხულ-დაბრეცილი ყლორტებით,
ურნაბი, რომლებზეც გამოსულია გრძლად წაწვეტებული ეკლები. ქერქი
ბურნაბი. ღეროზე მუქი მოშავოა, ყლორტები კი მოყავისფრო. ფოთლები
განიერი ლანცეტა ან კვერცხირსებრი, ზემოდან მბრწყინავი,
ქვემოდან ბაცი, კიდეწვრილ-ხერხისებრდაკბილული, არათანა-
ბარგვერდებიანი, მეტად მოკლე ყუნწიანი, წვრილ ყლორტებზე
ორმწკრიივადაა განლაგებული. ხუთწვერიანი პატარა ყვითელი
 ყვავილები სამ-სამ ყვავილიან მჭიდრო თანაყვავილედებად
შეჯგუფული ფოთლების უბეებშია განლაგებული. ნაყოფი მრგვალი
ან მოგრძო ოვალური ფორმის მბრწყინავკანიანია, მუქი-მოწითალო
ან მოყავისფრო, ხორციანია, კურკა ქვისებრია. ნაყოფის მშრალ
რბილობში არის ნახშირწყლები, პროტეინი, ქარვის და ვაშლის
მჟავები, პექტინოვანი ნივთიერებები, ფისები, მთრიმლავი
ნივთიერებები. ვიტამინები, ასკორბინის მჟავა. ნაყოფებს
მოიხმარენ უმად, მომჭნარი, გამხმარი და კონსერვირებული
სახით, იყენებენ საკონდიტრო ნაწარმოებში და სასმელებში.
უძველესი დროიდან გამოიყენება ხალხურ მედიცინაში როგორც
მსუბუქი სასაქმებელი, ამოსახველებელი, მატონიზირებელი და
შარდმდენი საშუალება. ფოთლებს გააჩნია მაანესთეზირებელი
თვისებები (მათი დაღეჭვისას იკარგება სიტკბოს, სიმწარის და ა.შ.
შეგრძნება). კარგი საშუალებაა ფილტვების კატარული დაავადებისა
და ტუბერკულოზის სამკურნალოდ. იღებენ შარდის ბუშტის
ანთებისა და ჰიპერტონიის შემთხვევაში. გამოიყენება აგრეთვე
ვიტამინური ჩაის დასამზადებლად.
10. უპანი GlycirrHiza მრავალწლიანი პარკოსანი (Fabaceae) მცენარეა. აქვს ძირების
echinata ლბ ძლიერი სისტემა და წაგრძელებულ ნაყოფი. ყვავილობს ზაფხულში.
მისი ფესვი შეიცავს გლიკოზიდებს, სახაროზას, ფლავონოიდებს,
ეთერზეთს, ვიტამინებს, ყვითელ პიგმენტს. იგი შედის შარდმდენი
პრეპარატების შედგენილობაში. მისგან იღებენ პრეპარატ
ლიკვირიტონს. უპანი გამოიყენება აღმოსავლურ მედიცინაში კუჭის,
ფილტვების, რევმატიზმის, იმპოტენციის, ნეფრიტის,
სასუნთქი გზების, ათეროსკლეროზის, თირკმლების, ასთმის,
თვალის დაავადებების, ნერვული სისტემის, სისხლძარღვების,
ტუბერკულოზის, ანთების სამკურნალოდ. იგი არის შარდმდენი,
ამოსახველებლი საშუალება.
11. უჟმურა Geranium აჭ. უჟმურის მრავალწლოვანი ნემსიწვერისებრთა (Geraniaceae) ოჯახის
robertianum L. ბალახი. ბალახოვანი მცენარე 20-60 სმ სიმაღლისა. აქვს თითისებურად
დაყოფილი ფოთლები და ძოწისფერი ყვავილები. ასდის
ეთერზეთის სურნელი. ყვავილობს ზაფხულში. გავრცელებულია
მისი ჯიშები: ჭაობის [Geranium palustre L], მდელოს [Geranium
pratense L], წითელი [Geranium sanguineum L], ბალახს აგროვებენ
 ზაფხულში, ძირებს შემოდგომით. შეიცავს მთრიმლავ
ნივთიერებებს, კაროტინს, ვიტამინ С-ს. ახასიათებს შემკვრელი,
გამაყუჩებელი, ანთების საწინააღმდეგო, ანტისეპტიკური და
სისხლაღმდგენი თვისებები. შლის კენჭებს თირკმლებში. ნახარშს და
ნაყენს იყენებენ ფაღარათის, დიზენტერიის, კენჭოვანი დაავა-
დებების, რევმატიზმის, პოდაგრის, სისხლდენის სამკურნალოდ.
12. ურარტული Amygdalus urartu გვალვაგამძლე ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახის ხე 5-10 მ
ნუში Tamamsch. სიმაღლისა. აქვს მოწითალო-რუხი ტოტები, მოგრძო-ლანცეტური
ერთეული ფოთლები. არ უნდა აგვერიოს მწარე ნუშში, რადგან ეს
უკანასკნელი შხამიანია. ნუშის მშრალი თესლები შეიცავს ზეთს,
ცილებს, გლუკოზას, ფერმენტებს, ამიგდალინს. ნაყენი გამოიყენება
ძლიერი ხველისას, ღებინებისას, კუჭის ტკივილისას. ზეთს ისხამენ
ყურში და იყენებენ ადგილობრივი ანესთეზიისათვის.

13. ურაშა Poterium მრავალწლიანი ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახის მცენარე ძლიერი

polygamum ხისებრი ფესვით. აქვს ძალიან მობილური, კვერცხისებრი
Waldst. et Kit ფოთლები. ყვავილები წვრილია, მომწვანო. ნაყოფი კაკალია.
შეიცავს პროტეინს, ცხიმს, ექსტრატულ ნივთიერებებს, ვიტამინ
С-ს. სამკურნალოდ გამოიყენება ურაშას სახეობა Sanguisorba
officinalis, რომელიც ძალიან ახლოს დგას მასთან და იმავე
სახელით მოიხსენებოდა. იგი შეიცავს ტანინს, ეთერზეთს,
კალციუმს, საპონინებს, ვიტამინ С-ს, სახამებელს. მისი
ფესვებისაგან ამზადებენ ნახარშებს, ნაყენს, თხევად ექსტრატს და
ფხვნილებს. ეს პრეპარატები გამოიყენება კუჭის აშლილობის,
დიზენტერიის, სისხლდენის დროს. იყენებენ გარეგანაგაც.
უნიშნავენ ვენერიული დაავადებების სამკურნალოდ.
14. ურთხელი Taxus baccata კხ., ფშ. უთხოვარი; ურთხელისებრთა (Taxaceae) ოჯახის 20-25 მ სიმაღლის ორსახლიანი
რჭ., ლჩხ., იმ., ხეა 1,5 მეტრამდე დიამეტრითა და მოწითალო-მოყავისფრო თხელი
გურ. ურთხმელა, ქერქით. ზემოდან მუქმწვანე, ქვემოდან ბაცი, ბრტყელი, ხაზურა
ურთხველა; აჭ. და შიშველი წიწვები 2-3,5 სმ სიგრძისა და 2-2,5 მმ სიგანისაა. მისი
მადა, ურთხმელა, ცალსქესა ყვავილები ცალ-ცალკე გაბნეულია ვარჯში. თესლი
სატილია; ქვ. რჭ. საჭმელად ვარგისია, სექტემბერ-ოქტომბერში მწიფდება და ტკბილი
წუთული; ქრთ. წვენით ივსება. თესლი, თანათესლი, და თესლის გული 30-38 (11-
ურთხლი; სვნ. 12)% ზეთს შეიცავს. წიწვებს იყენებდნენ გულის სამკურნალოდ და
 ურთხელ, შçჲრა. წყლისადმი შიშის დასაოკებლად.
15. ურო Andropogon კხ. ურობანდი; მარცვლოვანთა (Poaceae) ოჯახის მცენარე.
ischaemum L. ქზყ. ურო-ბალახი;
რჭ., ლჩხ., ზმ. იმ.
ურნალი; ინგ.
თეთრ ბალახ; მგრ.
გაჯაჯა, ჩე ტყა,
ბოგვერი, ჩე
ოდიარე.

16. ურცი Ziziphora მსხ. ყარაფილა; ჩ. მრავალწლოვანი ნახევრადბუჩქი ტუჩოსანთა (Lamiaceae) ოჯახისა
serpyllacea Bieb. კარაფილა. მსხვილი ხისებრი ფესვით და დაშვებული ტოტებით, რომელთა
ბოლოებში გამოსულია პატარა მოვარდისფრო ყვავილები.
ფოთლები პატარაა, კვერცხისებური.
ბალახი შეიცავს ეთერზეთს, ფლავონოიდებს, ფიტონციდებს.
ახასიათებს ჭიის საწინააღმდეგო, ბაქტეროციდული, შარდმდენი,
ქარგამომდევნი, აღმგზნები თვისებები. მის ნახარშს გარეგანად
იყენებენ რევმატიზმის, რადიკულიტის, დაშავებების, კბილის
ტკივილის და ჭრილობების შესახორცებლად. ურცი ამშვიდებს
ნერვულ სისტემას, იყენებენ აგრეთვე სასუნთქი გზების გაციების
დროს. ზეთით მკურნალობენ კანს.
17. უსუპი Hyssopus მსხ. ზენტეხი; 20-70 სმ სიმაღლის ნახევრადბუჩქი ტუჩოსანთა (Lamiaceae) ოჯახისა.
officinalis L. წუწუნავა ზოფა, აქვს მრავალრიცხოვანი ღეროები, მარტივი ან განტოტვილი.
ზუფა. ფოთლები მჯდომი, სუპროტული. ყვავილი ლურჯი,
თავთავისებური. ნაყოფი კაკალია.
შეიცავს ეთერზეთსა და სეკვისტერინებს, მთრიმლავ ნივთიერებას,
მჟავებს, ფისებს, შაქარს, მინერალურ მარილებს, ფლავონოიდებს.
ახასიათებს ანტისეპტიკური და ამოსახველებელი თვისებები.
მცენარის ნაყენი გამოიყენება ქრონიკული ბრონქიტის, კუჭ-
ნაწლავის ტრაქტის, ბრონქიალური ასთმის, დისპეპსიის,
შეკრულობის სამკურნალოდ. ხმარობენ ჭრილობების მოსაბანად.
18. უსურვაზი, Vítis sylvéstris კხ., იმ. კრიკინა; კულტურული ვაზის Vitis vinifera–ს ქვესახეობა, ვაზისებრთა
ტყის ვაზი Gmel. ქზყ. კირკენა; ფშ. (Vitaceae) ოჯახისა ლიანა ბუჩქი 10-15 მ სიგრძისა. გავრცელებულია
კირკინა; ქრთ., დას. ევროპაში, კავკასიაში და შუა აზიაში. წელიწადში ყლორტები
მთ. ბაბილო; ქვ. იზრდება 50-100 სმ. მცენარე ორსახლიანია. ქერქი მუქი,
იმ. ზღვამლი; რჭ. ბუსუსებიანი. ფოთლები მრგვალია, შიშველი, ოდნავ დაშვებული.
ძღვამლი, ძღვამ- ყვავილობს მაისში. ყვავილები შეკრულია ცოცხისებურად. ნაყოფი
ბლი, რძღვამლი; შავი მარცვალია. მწიფდება სექტემბერში. ყლორტი, ყვავილი,
ლჩხ. მენცხერო, ფოთლები გამოიყენება სანელებლად. წვენისაგან იღებენ ძმარს.
მოცხარი, თესლებისაგან ამზადებენ ყავის სუროგატს და ზეთს.
ომცხვარო; გურ.
მორსხულა; ინგ.
ბურზღუმ, მამალ
ვაზ; ჭნ. მტკუი
ბინეხი; სვნ. ტყçრ
ყუნზელ, ცხეკიში
ყუნზელ, ჰერწმიში
ყუნზელ.
19. უფერულა Áphanes arvénsis ერთ- ან ორწლიანი ბალახი 20 სმ-მდე სიმაღლისა. აქვს მოკლე,
L. = Alchemilla ფოთლიანი ღერო. ფოთლები მარტივია, დაკბილული; თეთრი
arvénsis (L.) Scop. ყვავილები დაფარულია ბეწვით. ნაყოფი ცალკაკალაა.
სამკურნალოდ გამოიყენება ბალახი. ფხვნილის, ნაყენის, სქლი
ექსტრატის სახით გამოიყენება როგორც ლიტოლიტური და
დიურატიული საშუალება შარდკენჭოვანი დაავადებისას.
20. უცვეთელა Philadelphus მსხ. დიდგულა; კხ. ხე-ბუჩქი (Hydrangenaceae) ოჯახისა, 1,5-2,5 მ სიმაღლის, ყვავის მაის-
caucasicus ხეყვავილა; ქრთ., ივლისში, ნაყოფს იძლევა ივლის-სექტემბერში. გვხვდება
Koehne. ზმ. იმ. ჭეჭკეტა; მთაგორიან ტყეებში, დამრეც ფერდობებზე 1800 მ ზღვის დონიდან.
მგრ. თახვანტელა. გავრცელებულია კავკასიაში, მცირე აზიასა და ჩრ. ირანში,
ქურთისტანში. ქიმიური და ფარმაკოლოგიური თვისებები
შეუსწავლელია. ხალხურ მედიცინაში გამოიყენება ნერვული
სისტემების დაავადებებისას.
21. უცუნა Colchicum თშ. უცანა; ზმ. რჭ. ლამაზად მოყვავილე (Melanthiaceae) ოჯახის ტუბერბოლქვიანი
speciosum Stev. უცუნი; ლჩხ. მცენარეა. ტუბერბოლქვი წაგრძელებული და ცალ მხარეს
შანშველა; გურ. ამობურცულია. მის მოპირისპირე მხარეს კი შებრტყელებულია,
თავნიორა; გურ., სიგრძით 7, სიგანით კი 3 სმ-ია, დაფარულია მუქმოყვავისფრო
აჭ. სათოლია; მგრ. ვაგინებით, რომელნიც წვერისაკენ მილადაა წაგრძელებული.
დàრჩე, ჯირჩე, მოკლე ღეროზე შიშველი, ხორცოვანი, მბრწყინავი,
ლაჰა გვაჯა; სვნ. წაგრძელებული-ლანცეტა ფოთლები სიგრძით 25-40 სმ, სიგანით
შçშვლი. კი 2-4 სმ, ბოლქვიდან მოვარდისფრო ყვავილი ამოდის.
ყვავილსაფარის გვირგვინის ფურცლისებრი ნაწილები
ბლაგველიფსურია, შიგნითა მხარეს ბუსუსებით. ბუტკო
სამნასკვიანია, რომელიც ყვავილსაფარის მილის მიწისქვეშა
ნაწილშია ჩამალული. წაგრძელებულ-კვერცხისებრი წვეტით
დაბოლოებული სამად გამოყოფილი ნაყოფი კოლოფაა. თესლი
მუქი-მოყავისფროა, თითქმის მრგვალი, ხორცოვანი თანათესლით.
ყვავის აგვისტო-სექტემბერში. ყვავილობისას მცენარეს ღერო და
ფოთლები არა აქვს. განაყოფიერებული ნასკვი მიწისქვეშ
იზამთრებს. მეორე წელს კოლოფა ნაყოფი ფოთლებთან ერთად
მიწის ზედაპირზე ამოდის. თესლი ივნისში მწიფდება და უცუნას
მიწისზედა ნაწილები ხმება. ამ დროს ხდება ახალი დედა
ტუბერბოლქვის განვითარება და ძველი დედა ტუბერბოლქვის
კვდომა. აქ განხილული უცუნა და მასთან ახლო მდგომი C.
autumnale L. საკმაოდ ფართო ეკოლოგიური დიაპაზონის
მცენარეებია, გავრცელებულია ზღვის დონიდან 150-3000 მ
სიმაღლის ფარგლებში. გვხვდება წაბლნარ, წიფლნარ და რცხილნარ
ტყეებსა და ალპურ საძოვრებზეც. იგი შეიცავს კოლხიცინს.
სამედიცინო პრაქტიკაში მისი გამოყენება დაიწყეს რევმატიზმისა და
ნიკრისის ქარის სამკურნალოდ. ამჟამად იგი თითქმის მსოფლიოს
ყველა ქვეყნის ფარმაკოპეაში შედის, როგორც ნიკრისის ქარისა და
სხვა დაავადების სამკურნალო. შეიცავს ალკალოიდებს. ერთ-ერთ ამ
ალკალოიდთაგანს შანტავის ნივთიერება ეწოდა, რომელიც
გამოიყენება კანის კიბოს თერაპიაში. სამედიცინო პრაქტიკაში
უცუნას ტუბერბოლქვი და თესლი გამოიყენება. უცუნას
ალკალოიდებიდან მედიცინაში კოლხიცინი ნიკრისის ქარის,
ხოლო კოლხამინი (ამინი) ქრონიკული ლეიკოზებისა და კანის
კიბოს სამკურნალოდ გამოიყენება. კანის კიბოს სამკურნალოდ
 ომაინის (კოლხამინის) მალამოს უსვამენ კანის დაზიანებულ
ნაწილს. ომაინის მალამოს, განსაკუთრებით მასზე
გიალურონიდაზის დამატებისას დიდი უნარი აქვს შეაღწიოს
ლორწოვან გარსში და ორგანიზმის კანის საფარველში. ამასთან
კიბოიან უჯრედებზე შერჩევითი ზემოქმედების თვისება აქვს და
საღ უჯრედებს თითქმის არ შლის. მკურნალობის ბოლოს შეიმჩნევა
ეპითელიზაცია კარგი კოსმეტიკური ეფექტით. საუკეთესო
გავლენით ხასიათდება კიბოს საწყის სტადიაში და ისიც იმ
შემთხვევაში, თუ მანამ სხვა საშუალებებით არ არის ნამკურნალები.
დოზების გადაჭარბებას შეიძლება თან მოჰყვეს ადგილობრივი და
საერთო ინტოქსიკაციის მოვლენა. უცუნას გამოყენება მხოლოდ და
მხოლოდ ექიმის ზედამხედველობის ქვეშ შეიძლება.
22. უჭურველი Asplenium ruta- საბა უჭურველა ორ- ან მრავალწლიანი (Aspleniaceae) ოჯახის ბალახოვანი მცენარე
muraria L. სწორი და მაგარი ღეროთი. ფოთლები გრძელჯამიანია, გულის
მოყვანილობისა, დაძარღვული. მოშავო-ძოწიფერი ყვავილები
განლაგებულია ფოთოლთა უბეებში. აშენებენ სამკურნალო
დანიშნულებით.
მცენარე შეიცავს მინერალურ ნივთიერებებს, ანტოცინს, მთრიმლავ
ნივთიერებასა და სიმწარეებს, სახამებელსა და ფიტოსტერინს.
ლორწოს შემცველობის გამო შედის სხვადასხვა ბრონქიტისა და
ხველის სამკურნალო სითხის შემადგენლობაში. ოფიციალური
მედიცინა არ გამოიყენებს.
23. უხრავი Ostrya carpinifolia მსხ. უხრავა 40 მეტრამდე სიმაღლის არყისებრთა (Betulaceae) ოჯახის ხე.
Scop. ცოცხლობს ძალიან დიდხანს. ყვავილები შეკრულია ჯგუფებად.
მათგან ვითარდება მფრინავი ნაყოფი. სამკურნალოდ გამოიყენება
ქერქი. მოქმედი ნივთიერებებია ლორწო, მთრიმლავი ნივთიერება,
სიმწარეები, ფლობაფენი. ქერქის ნაყენი ხსნის ლორწოვანი გარსის
ანთებას, ივლებენ პირში, მკურნალობენ კუჭ-ნაწლავს, იყენებენ
აბაზანებისათვის.
24. უჯანგარი Artemisia annua კხ. მყრალა, 1 მეტრის სიმაღლის რთულყვავილოვანთა (Asteraceae) ოჯახის
L. მყრალა-ბალახი; ერთწლიანი ბალახოვანი მცენარე. აქვს შიშველი ღერო, მოგრძო,
იმ. ოყრალო, ორადგაყოფილი ფოთლები. საყვავილე კალათები მრგვალია,
ოყრალუა; ქვ. იმ. მყრალი სუნისა. ყვავილობს აგვისტოდან სექტემბრამდე. შეიცავს
ყრალა-ყრალა; რთულ ეთერზეთს. ნაყენს იყენებენ მადის აღმძვრელად. წვენი
ლჩხ. მაძღარა, იხმარება კანის დაავადებებისათვის, ჭრილობების მოსაბანად.
მომყრალუე, მშრალი ფოთოლი შედის ბევრი მალამოს შემადგენლობაში.
შავცოცხე; გურ.
ძაღლიქინძა; ინგ.
ყარა შამბაჲ; მგრ.
ცეროცი.
1. farsmanduki Achillea qrT., kx., fS. farsmanduki ekuTvnis rTul yvavilovanTa (Asteraceae) botanikur
millefolium L., melikuda, me- ojaxs. Aqvs 50_60 sm simaRlis Rero da horizontaluri mxoxavi
A. Micrantha liskuda; qzy. fesvurebi. foTlebi mkveTradaa orad gankveTili, pirveli Sexed-
M.B., A. nobilis TavyviTela; viT amarTlebs qarTul saxelwodebas _ asfoTolas. fesviani
L. xvs. cicaskuda; foTlebi rozetiseburia, Rerosi ki yunwis fuZesTan gaganiere-
mT. melagunda; buli. farisebri yvaviledis gareTa yvavilebi enakiania, SigniTa _
mxv. mkervala, miliseburi da yviTeli, garedan erTi mTliani saburveliTaa
saWrela; TS. Semosili. nayofi Tesluraa, mwifdeba seqtembersa da oqtomberSi.
wylulis ba-
saqarTveloSi farsmanduki gavrcelebulia afxazeTSi, svaneTSi,
laxi; msx.,
samegreloSi, imereTSi, guriaSi, aWaraSi, samxreT oseTSi, qar-
jvx., aW. yva-
TlSi, mTiuleTSi, TuS-fSav-xevsureTSi, garekaxeTSi, TrialerTsa
viskuda, yvav-
da mesxeTSi.
kuda, yvakuda,
CiCqvis balaxi; farsmanduki izrdeba rogorc mSral adgilze, ise nestianzec,
rW., im. ufro etaneba naTel adgilebs, sadac mzis insolacia zogjer ise
kravikuda, Zlieria, rom farsmandukis garda, TiTqmis yvela mcenare xmeba an
qorikuda; lCx. aCerebs vegetacias da isvenebs.
Tagvikuda; ing. xalxur medicinaSi igi gamoiyeneba RviZlis daavadebaTa samkurna-
wyili-balax; lod, sisxldenis SemaCerebel da Wrilobis Semxorcebel saSua-
svn. muRmuril lebad.
2. feihoa Feijoa sello- feihoas nayofi Seicavs blomad wyals, organul mJavebs, Saqrebs,
wiana Berg. peqtinebs, bevr C vitamins, eTerzeTebs, 1 kg axali feihoa Seicavs
9_10 mg-mde wyalSi xsnad iodis naerTebs, 100 g foToli Seicavs 7
mg iods. misi foTlebidan saqarTveloSi amzadeben Cais danamats.
feihoas nayofi, masSi iodis Semcvelobis gamo, efeqturia fari-
sebri jirkvlis funqciis daqveiTebis da aTerosklerozis dros.
3. fetvi Panicum kx. faCxa-fetvi; fetvi marcvlovanTa (Poaceae) ojaxis mcenarea. Seicavs cilebs,
miliaceum L. mT. foCiani cximebs, saxamebels, vitamin PP-s; mikroelementebidan _ spilenZis,
fetvi; qv. im., nikelis, manganumis da TuTiis mineralur marilebs.
gur. Wadi,
igi Sedis gulsisxlZarRvTa sistemiT daavadebulTa, agreTve
Wadis-Wadi;
hipertoniul da RviZliT daavadebulTa sakveb racionSi. fetvi
lCx. SavWada,
astimulirebs sisxlis warmoSobas, aZlierebs fermentebis
Savi Wadi,
moqmedebas.
uruSi; zm. im.
wvrili Wadi;
sb., C. faCqa;
ing. fèt; Wn.,
 mgr. fati,
Wkidi, WkidiSi
jkidi; svn.
fetv.
4. fexfoTola Podophylium kowaxurisebrTa (Berberidaceae) ojaxis 40_50 sm simaRlis mraval-
peltatum L. wlovani balaxovani mcenarea, Rero erTeulia, mrgvali, Rruiani,
vardisferi. mis wverSi ganviTarebulia mopirispire 2 momrgvalo
(`farisebri~) grZelyunwiani foToli. is 5_7-TaTisebr gankveTi-
lia, SiSveli, priala. maT Soris moTavsebulia 5 sm diametris
mokleyunwiani erTeuli Tavdaqindruli TeTri yvavili. misi suni
aromatulia (nesvis). nayofi kenkraa, moyviTalo-mwvane, msxvili _
8 sm-mde sigrZis, momJavo-tkbili, xorcovani, mravalTesliani.
samSobloSi yvavilobs IV, nayofianobs V, ruseTSi ki ufro
mogvianebiT, VI_VIII.
fesura da foTlebi Seicavs fisovan nivTierebas _ podofilins,
romelSic gaxsnilia lignanebi. maT Soris mTavaria podofilo-
toqsini, α-peltatini, β-peltatini. Garda amisa, aris dezoqsipodo-
filotoqsini, dehidropodofilotoqsini da sxv.
fexfoTolas fesurisa da fesvebis eqstraqti xalxur medicinaSi
gamoiyeneboda safaRaraTo, Wiisdamden da pirRebinebis gamomwvev
saSualebad.
5. fiTri Viscum album L. msx. bidna; fiTri saqarTveloSi sayovelTaod cnobili maradmwvane, mraval-
gur.,aW. mada; wliani paraziti mcenarea, romelic xeze (vaSlze, msxalze,
Wn. Wabu, muxaze da sxv.) parazitobs. is ekuTvnis Lorantaceae botanikur
mcxuli kaka; ojaxs da xasiaTdeba sferosebri qorbudiT, romlis simrgvale
mgr. liyvi, dakavSirebulia misi moyviTalo mwvane Reroebis xSir diqotomur
leyvi; svn. datotianebasTan, mogrZo TaTiseburi kidemTliani foTlebi erTi-
Wagv, fiTir. meoris pirdapir sxedan da zamTrobiT ar cvivian. fiTri or-
saxliani mcenarea. misi moyviTalo mwvane yvavilebi mjdomareebia,
mamrobiTi yvavilebi warmodgenilia oTxnawilakiani yvavilsafa-
riT, romlis SigniT oTxi mjdomare mtvrianaa. mdedrobiTi yvavi-
lebi oTxkbila yvavilsafariania da qveda naskviani, romelzedac
dingi zis, nayofi TeTri, burTiseburi erTTesliani kenkra
webovani rbilobiT.
qarTul xalxur medicinaSi fiTri epilefsiis sawinaaRmdego sa-
Sualebadaa aRiarebuli. fiTris foToli Seicavs oleanolmJava
sapogenins, urzons, oleanols, viskumJavas, inozits, 0,05% mSral
 nivTierebas, Saqars, fiss, saxamebels, cximzeTs, mware, mTrimlav
da cilovan nivTierebas, mineralur marilebs, webovan, fisovan
nivTierebas viscins (Viscinum) da 7,8_10,2% nacars. mis kenkraSi mo-
ipoveba Saqari, inoziti, urzini, viscini, viscirezeni, cvilovani
alkoholi, qolini, mware nivTiereba, palmitinis mJava, nacari
4,8_6,2, lorwo (viscini, viskauCini), romelSic kauCuki ar Sedis
da mxolod celulozis Semcveli lorwosagan Sedgeba. fiTris
axali kenkrebi da foTlebi Seicavs rZewvens, romelic Sedgeba
Tavisufali ZmarmJavas, manitis, magneziumlaqtatis da propionil-
qolinisagan.
6. finikis Phoenix Wn. misixurma; finikis palma (Palmaceae) ojaxis mcenarea. gemrieli xilis momcemi
palma dactylifera L. sb. danakis- lamazi xea. misi xili gamSrali saxiT 70% Saqars Seicavs.
kudi; er. calsqesian yvavilebs ikeTebs. mamrobiTi yvaviledi grZel yunwze
indisxurma
mjdar taros warmoadgens. mdedrobiTi yvaviledi mamrobiT yvavi-
ledze ufro didi zomisaa da qolgisebria. am palmis fesvebi
iZlevian amonayars, rac misTvis damaxasiaTebel niSan-Tvisebas
unda CaiTvalos. samkurnalod ixmareboda nayofi, romelic
gamoyenebuli iyo rogorc garegan, ise Sinagan saSualebad.

kanis daavadebebis dros indisxurmas xmarobdnen dasalevi wamlis

SemadgenlobaSi.

im SemTxvevaSi, rodesac fiqrobdnen, rom muclis tkivili da

pirRebineba gamowveuli iyo gadametebuli WamiT, avadmyofs
mucelze adebdnen malamos, romelSic danakis-kudi Sedioda.

sisxlis denis SemTxvevebSi, sxva wamlebs Soris, mkvaxe danakis-

kudsac iyenebdnen.

danakis-kudi gvxvdeba RviZlis tkivilis dros garedan Semosadebi

wamlis SemadgenlobaSi.

Tanamedrove farmakopeaSi Setanili ar aris.

7. fiWvi Pinus im., aW., msx. fiWvi ekuTvnis fiWvisebrTa (Pinaceae) botanikur ojaxs, maRali
sosnowskyi katari; mxv. tanis xea zeviTken aRmarTuli totebiT da moruxo-mura feris
Nakai CiraRis xe; TS. qerqiT. or-ori, iSviaTad sam-sami lega feris mCxvletavi wiwvi
Jina‡i; er. odnav xerxkbila kideebiT sigrZiT 7 (8) sm aRwevs, xolo siganiT
pito; svn. 1,5_2 sm-s udris. fiWvis mamrobiTi girCebi mogrZo cilindruli
gàgib. moyvanilobisaa, xolo mdedrobiTi _ kvercxisebria. girCebi
TiTo-TiTod sxedan. mwife girCebi Ziramde ixsneba. maTSi
viTardeba kvercxisebri, mura feris wawvetebuli Tesli.
saqarTveloSi gavrcelebulia zRvis donidan dawyebuli tyis
zeda sazRvramde _ aWaraSi, samegreloSi, afxazeTSi, svaneTSi,
raWa-leCxumSi, samxreT oseTSi, mTiuleTSi, xevsureTSi, fSavSi,
TuSeTSi, qarTlSi, kaxeTSi, borjom-bakurianSi, javaxeTsa da
mesxeTSi.
fiWvis ylortebi Seicavs cvilsa da iunipermJavas, wiwviani
ylortebi _ 0,945_0,12% eTerzeTs, 8% _ borneols, furfurolis
kvals, 50 _ 1% pinens, 20% _ 1 pinens, 12% dipetens, 3% nacars,
fiss, saxamebels, mware nivTierebas _ pinikrins (Pinicrinum) mTrim-
lav nivTierebas, mineralur marilsa da mcire raodenobiT fiso-
van nivTierebas _ boloretins (Boloretinum). fiWvi Seicavs
terpensac.
fiWvs CvenSi didi xania iyeneben tuberkulozis, sifilisisa da
ciebis winaaRmdeg, wylulebisa da Wrilobebis Sesaxorceblad,
agreTve rogorc antiskorbutul saSualebas, frCxilebisa da
kanis daavadebaTa winaaRmdeg da sxv.
8. forToxali Citrus sinensis msx. narinji, teganisebrTa (Rutaceae) ojaxis mcenarea. forToxlis nayofi
Osbeck fortakali; C. Seicavs Saqars, limonis mJavas, vitaminebs (C, P, A, B1, B2),
portogali; Wn. peqtinovan nivTierebebs, fitoncidebs, kaliumis, kalciumis,
forTokali, fosforis mineralur marilebs, pigmentebs, forToxlis nayofis
forTukale. kanSi, yvavilebsa da foTlebSi aRmoCenilia eTerzeTebi.
forToxlis wveni klavs wyurvils, masSi arsebuli vitaminebis
gamo farTod gamoiyeneba hipo da avitaminozebis, nikrisis qaris,
hipertoniis, aTerosklerozis, RviZlis daavadebebis profilaqti-
kisTvis. forToxlis nayofSi arsebuli peqtinebis gamo igi
aumjobesebs nawlavebis moqmedebas, xels uwyobs mavne nivTierebe-
bis gamodevnas, amcirebs lpobis procesebs. wveni da nayofi madis
aRmZvrelia, aumjobesebs saWmlis monelebas, rekomendebulia
 moxucTaTvis yabzobis SemTxvevaSi.
forToxlis nayofi da wveni araa mizanSewonili kuWisa da
Tormetgoja nawlavis da kuWis maRali mJavianobiT gamowveuli
gastritis dros.
9. fsta Pistacia vera L. msx. fistiRi; galebi Cndeba agreTve Sua aziis qveynebSi gavrcelebul xe mcena-
bustuli er. fustuli; ris fstis _ Pistacia vera L., oj. Anacardiaceae foTlebze. fstis
sb. fista; Wn. galebSi tanidebis Semcveloba 50%-ia da isic samedicino taninis
фistiki wyaroa.

10. funTuSa Sedum pallidum msx. efrema; funTuSa miekuTvneba msuqanasebrTa (Crassulaceae) ojaxs.
M.B., S. hispani- mxv. xorxoSe- saqarTveloSi am gvaris 15 saxeobaa.
cum L. la; kx., rW., im.
gvari msuqanas sxvadasxva saxeoba gamoiyeneba xalxur medicinaSi,
katiZuZu; lCx.,
yvela maTganis foTlebi sukulenturia da iReben wvens, romelic
zm. im.
rekomendebulia damwvrobis dros, Wrilobebis Sesaxorceblad,
kataZuZu,
tuberkulozisa da revmatizmis sawinaaRmdegod.
tatkuna; qv. im.
WiWua,
boWoWua; im.
cicunia; lCx.
WuWie, TeTri
kinwa, wiTel-
kinwa; gur.
WuWkutai; aW.
kaknisakvnete-
la, kaknisak-
natura; mgr.
puWkutia,
WuWkutia.
11. furisula Primula veris L. mgr. joRoriSi furisula, anu vaSlisula, ekuTvnis furisulasebrTa (Primulaceae)
nina botanikur ojaxs. mravalwlovani balaxovani mcenarea,
kvercxiseburi moyvanilobis fesvTani foTlebiT. Rero simaRliT
10_25 sm aRwevs. foTlebi xSiri, nazi bususiT. gvirgvini yviTeli
ferisaa, SedarebiT moklea. saqarTveloSi furisulas es saxeoba
izrdeba TiTqmis yvelgan, gansakuTrebiT mdeloebze da tyispiras
subalpur zonamde.
furisulas fesvi da mTliani mcenare Seicavs elatiotmJavas
 (saponini), elaciovenins (sapogenini) da 10% nacars. furisulas
foTlebi ki _ 2% saponins, glukozidebs da fesvebis msgavsad _
enzimebs, xolo yvavili saponinebis kvals, glukozid primverins
da pirmulaverins (yviTeli saRebavi nivTiereba).
mas aZleven xangrZlivi xvelebis dros. furisulas, vardkaWkaWasa
da oTxgulasgan uSvilobis wamals amzadeben.
12. futkara, Digitalis xvs. tyis saro; SavwamalasebrTa (Scrophulariaceae) ojaxis orwlovani balaxia 30_120
Zowi Digitalis fS. sasutka, sm simaRlis. pirvel wels iviTrebs fesvTanur rozets. foTlebi
futkara purpourea L. sasutela; mT. mogrZo-kvercxisebria, frTiani yunwiT, 30 sm-mde sigrZisa da 15
Taflana, sm-mde siganis. Reroseuli foTlebi morigeobiTaa ganlagebuli,
ZaRlis-ena; qv. qveda _ kvercxisebri, 20 sm-mde sigrZis yunwiT, zeda _ mjdomare
im. jiRa- foTlebis kideebi araTanabrad danakvTuli. foTlebi naoWiani,
mSvilda; aW. qveda mxridan uxvad Sebusvuli, axasiaTebs Zlier gamozneqili
mawvimara, ZarRvebis wvrili ganStoebebi (sqeli baRisebri daZarRva).
saSxafuna yvavilebi kenwruli, grZel Tavdaqindrul mtevnebad Sekrebili.
yvavilebi didi zomis, gvirgvini zarisebri, mogvagonebs saTiTes
(aqedan warmosdga mcenaris saxeli, laT. Digitalis saTiTes niSnavs),
wiTeli feris, Signidan ZirSi TeTRi, muqi wiTeli laqebiT.
nayofi kvercxisebri formis kolofi, mravalricxovani wvrili
TeslebiT. mcenare yvavilobs V_VIII.
igi zomieri klimatis mcenarea, kulturaSi sinaTlis moyvarulia
da kargad uZlebs gvalvebs. saqarTveloSi ar xarobs, magram mis
kultivirebas ewevian qobuleTSi.
futkaras saxeobebidan gamoyofilia aranakleb 50 kardiosteroi-
di, romlebic 5 geninis nawarmia: esenia digoqsigenini, gitoqsi-
genini, digitoqsigenini, gitaloqsigenini da diginatigenini. gvari
futkaras saxeobebisaTvis sagule glikozidebis garda, damaxasia-
Tebelia steroiduli saponinebis, flavonoidebis, iridoidebis
da biologiurad aqtiuri SenaerTebis sxva jgufebis Semcveloba.
Zowi futkaras foTlebi Seicavs pirvelad glikozidebs: purpu-
reaglikozid A, purpureaglikozid B da glukogitaloqsins,
romlebic gansxvavdebian C10-Tan sxvadasxva radikaliT. dadgeni-
lia agreTve steroiduli saponinebi: digitonini, gitonini da
tigonini; flavonoidebi: apigeninis da luteolinis nawarmebi;
aromatuli mJavebi: oqsibenzois, kofeinis, ferulis, n-kumaris,
vanilinis da sxv.
13. fufala Areca catechu L. fufala (Palmaceae)-s ojaxs ekuTvnis. es palma zondis kunZulebze
izrdeba. metad lamazi palmaa, maRali, swori rgoluri agebu-
lebis ReroTi, foTlebi frTadayofilia da foTlis yunwebis
vaginidan amodian datotianebuli taroebi. yvavilebi wvrili
moyviTalo-TeTria. nayofi kvercxisebria, mSrali da boWkoiani.
mis Teslebs mwklarte gemo aqvT. fufala ewodeboda agreTve am
mcenaris nayofsac.

Zveli qarTuli samedicino wyaroebidan Cans, rom fufala sanda-

lis msgavsi samkurnalo Tvisebebis mqone mcenared iyo miCneuli.

fufala Sedioda gulis tkivilis dros garedan dasadebi wamlis

SemadgenlobaSi. agreTve ixmareboda Tvalisa da kbilis daavade-
bis mkurnalobisaTvis.

am palmis Tesli Seicavs alkaloid arekolins. Tanamedrove

medicinaSi Tvalis sneulebis mkurnalobis dros ixmareboda.
tibetis medicinaSi am palmis Tesli Wiebis sawinaaRmdegod
ixmareba.
14. fSati Elaeagnus fSatisebrTa (Eleagnaceae) ojaxSi Sedis. vercxlisfer-moTeTro
angustifolia L. Cvilylortebiani da foTlebiani buCqi an dabali xea 3_7 (10) m
simaRliT. orive an marto qveda mxridan vercxlisferi TeTri,
lanceta formis, 3_7 sm sigrZisa da 0,4_1,5 sm siganis foTlebi
totebze morigeobiTaa ganlagebuli, Cvili ylortebi mTlianad
movercxlisfero qerqebiTaa dafaruli. totebsa da ylortebze
qerqi mowiTalo an muqi mura ferisaa.
orsqesiani mZafrsuniani yvavilebi 1_3 calian jgufebad foTle-
bis ubeebSia ganlagebuli. mcire raodenobiT inviTarebs mamro-
biT yvavilebsac.
0,7_1,4 sm sigrZisa da 0,5_1 sm simsxos mrgvali an ovaluri
mSralxorcovani nayofi erT Tesliani kurkianaa.
yvavis mais-ivnisSi, nayofebi seqtember-oqtomberSi mwifdeba, uxvad
nayofmsxmoiarobs yovelwliurad.
fSati Cveulebriv Walis mcenarea da nestian adgilebSi izrdeba.
magram imave dros did simSralesac itans xangrZlivi gvalvebis
dros. advilad mravldeba TesliT, fesvis nabartyiT, kalmebiTa
da Zirkvis amonayariT.
 nayofis fxvnils Semkvreli Tviseba gaaCnia da kuWaSlilobis
dros gamoiyeneba.

15. fSnis ekali Ononis arvensis rW. ispana parkosanTa (Fabaceae) ojaxis 30_60 (80) sm simaRlis mravalwlovani
L. balaxovani mcenarea, Rero sworia an wamoweuli, datotvili.
ZirSi gaxevebuli, Cveulebriv, msxvilekliani, zogjer ueklo;
mcenare dafarulia martivi da jirkvlovani gafarCxuli
bewvebiT. TanafoTlebi didia, TiTqmis foTlis yunwis toli,
Reromxvevi, farTo-kvercxisebri; kenwruli foTolakebi _ marti-
via, erTfoTolakiani, danarCeni ki _ samfoTolakiani. foTola-
kebi mogrZo elifsuria an ovaluri, sigrZiT 10_30 mm da da 5_15
mm siganis, basrkbiliani. yvavilebi wyvil-wyviladaa ganlagebuli
foTlis iRliebSi da Rerosa da totebze TavTavisebr kenwrul
yvaviledebad Sekrebili. jami Rrmadaa 5 Tanabar kbilad gayo-
fili, nayofianobisas gaSlilia, banjgvliani bewvebiT mofenili.
gvirgvini vardisferia, moTeTro an Ria-iisferi, jamze orjer
grZeli. afra momrgvaloa, mokle _ frCxiliani, frTebze da navze
grZeli; frTebi ukukvercxisebria; nayofi – kvercxisebri, 7_8 mm-
mde sigrZis, 2_4-Tesliani. mcenare yvavilobs VI_VIII.
mcenare izrdeba nestian adgilebSi, mdeloebze, mdinareTa napi-
rebze, buCqnarebsa da ruderalur adgilebSi. adis mTis Sua
sartylamde. saqarTveloSi TiTqmis yvelganaa gavrcelebuli.
fesvi Seicavs izoflavonoidebs 2,5%-mde, masSi dadgenilia ono-
nini da misi aglikoni formononetini, izoflavonuri glikozidi
onospini da misi aglikoni onogenini, aseve onozidi (onogenin 7-
glukozidi), daidZenini, pterokarpani. garda amisa, fesvebSi aris
mTrimlavi nivTierebebi, organuli mJavebi, eTerovani da cximo-
vani zeTebi, triterpendiolionoceroli. aRsaniSnavia Mg, Cu, Zn,
Ca, V, Ti maRali koncentracia. fSnis ekalis miwiszeda nawili
Seicavs izoflavonoidebs da alkaloidebis kvals.
fesvebis nayens (1:5) 70% spirtze, aseve monaxarSs iyeneben buasi-
liT gamowveuli sisxlis denisas, axdens hemoroidaluri kvanZe-
bis Semcirebas an gaqrobas, aZlierebs diurezs da kuWis
moqmedebas. fSnis ekali Zveli qarTuli xalxuri saSualebaa.
1. qaTmiskuWa, Geranium kx. wiTel- nemsiwverasebrTa (Geraniaceae) ojaxis erTwliani 20_40 sm simaRlis
giorgela columbinum L. kuWa, qaTmi- mcenarea, yvavis mart-agvistoSi. gvxvdeba mdeloebze, buCqnarebSi,
kuWeWa; qzy. ferdobebze, mindvrebSi, danagvianebul adgilebSi, tyeSi da tyis
qaTmis kuWma- pirebSi. gavrcelebulia kavkasiaSi, evropaSi, mcire aziasa da
Wi; msx. sisx- iranSi. qimiuri da farmakologiuri Tvisebebi ar aris
lbalaxa; zm. Seswavlili. xalxur medicinaSi gamoiyeneba Wrilobebis
im., qv. rW. oq- Sesaxorceblad.
robeWeda; zm.
`saeqimo wignSi~ moxseniebulia sinonimiT taxtoxa: slokinisaTvis
rW.,lCx. qris-
isdorisaTvis. dedal mamali ia, kostei mariam msxalai,
tebeWeda;
elusamelai, kurmuxa, TeTri da Savi pitna, saro, orferi, TeTri
gur. tax-ta-
sakmoveli, jaozi, Savi bJolis cili, kopitis qerqi, taxtoxai,
xa, taytaya;
qveS nigziris Ziri, siqilanjis Ziri, es(e)ni kas RvinoSi TafliT
aW. dedof-
moxarCe da TbilaT asvi dila saRamos, jaozi sakmoveli Cadev ...
lisWipa; mgr.
116v.
puxa
2. qaTmis qoCora Celosia cristata sb. wiTela, (Amaranthaceae) ojaxis erTwliani 1,5_2 sm simaRlis balaxovani
L. Zumela; kx. mcenarea, yvavis ivlis-seqtemberSi. kultivirebulia Sua da
jijlibo; im. aRmosavleT aziaSi, xmelTaSuazRvis sanapiroebze Cr. afrikis
xaverdis CaTvliT, amerikaSi. saqarTveloSi ar izrdeba. Tesli Seicavs
yvavili lipidebs. xalxur medicinaSi gamoiyeneba susunatis dros, Sardis
Sekavebis SemTxvevaSi.
`saeqimo wignSi~ igi moxseniebulia sinonimiT Zumela: aw niSani
mogaxsenoT da davsweroT Tu stomaqi avsebuli iyos anu
Semokrebuli iyos. uwin SeuqnaT sarwyeveli wamali, vasvaT qeris
wyliTa, siqangubiniTa, Toxmaqanisa wyliTa da ayiros wyliTa
cxeliTa SevasvaT da Zumela vaWamoT da ayiro, tyemliTa anu
Toxmaqnisa wyliTa, da cerecosa wyliTa, cxeli SevasvaT da
mciredi marili CaurToT, da SevasvaT da wavayrevinoT. 55v–56r.
3. qalbana Ferulago sb. bane
galbanifera
(Mill.) Koch.
4. qaragozi Parmelia qv. qrT. (Parmeliaceae) ojaxis mRieri gvxvdeba yvelanair substratze,
caperata qaraqozi. gansakuTrebiT xis qerqze, did moyviTalo-momwvano rozetebad,
(Hoffm.) Nyl. gvxvdeba tyis zonaSi rogorc vake adgilebSi, aseve mTebSi.
(=P. cyliaphora gavrcelebulia evropaSi, aziaSi, afrikaSi, avstraliaSi, Cr. da
Vain.) samx. amerikaSi, germaniaSi, axal zelandiaSi arqtikaSi. misgan
miRebulia antibiotiki `evozin_2~, romelic filtvis
tuberkulozze gamoiyeneba.
`azrumelis cnobaris~ mixedviT: TeTri ferisTvin biis guli,
v(a)Slis kak(a)li, berZnuli Txilis guli, qvis qargozi oTxives
(s)wor(a)T dan(a)ye k(a)rga(d), wmindaT, wy(a)li d(a)asxi, didi iyos
Tu p(a)t(a)ra, samjer rom eyos amdeni S(a)q(a)ri C(a)y(a)re, rom
SarbaTaT gaxdes. Tavis fex(a)mdi gazile, cota ZaRlis pilwi
urie, qaTmis wkintlic urie aaduRe, an k(a)is cecxlTan an mzeSi
w(a)usvi da d(a)awvine. merme oSoSaTi da qaTamn(a)c(a)r(a)Ti
moxarSe, wyalRvinoSi dabane tani. mesames dRes kidevac gazile.
samjer gazela uqen da samjel dabana. 27v.
5. qatmi, foxvera Lavatera lCx. daTvi-
thuringiaca L. moloqi,
moloqura.

6. qafuris xe Cinnamomum qafuris xe dafnisebrTa (Lauraceae) botanikur ojaxs ekuTvnis.

camphora Nees simaRliT igi xSirad 40_50 m-mde aRwevs, xasiaTdeba didi
et Eberm. sicocxlisunarianobiT, misi kvercxisnairi, sigrZiT 5_12 da
siganiT 3_5 sm foTlebs talRisebri kedlebi da zemodan priala
mwvane feri aqvs, xolo qvemodan mtredisferi, foTlis yvela
mxareze aRiniSneba sami mTavari ZarRvi. maT iRliebSi
naxevradfarisebur sagvela yvaviledSi Sekrebilia patara
moyviTalo TeTri yvavilebi. qafuris xe saqarTveloSi nayofs
iZleva 10_15 wlis asakSi. misi nayofi warmoadgens erTTeslian
 wipwas, romelic zogjer wiTlad an yviTlad ifereba. bunebrivad
es mcenare iaponiaSi xarobs, CvenSi ki mxolod kulturaSia. misi
plantaciebi gaSenebulia aWarasa da afxazeTSi.
qarTul xalxur medicinaSi qafuri uZvelesi droidanaa gamoyene-
buli rogorc sagule saSualeba.
qafurs ukeTeben gulis moqmedebisa da sunTqvis daqveiTebis Sem-
TxvevebSi, kolafsis dros, agreTve rogorc sicxis damwev da
antiseptikur saSualebas wiTeli qaris, sxvadasxva nervuli
daavadebis dros rogorc damamSvidebel saSualebas.
7. qacvi Equisetum qrT. kata- qacvisebrTa (Equisetaceae) ojaxs ekuTvnis, qacvi xSirtotebiani
ramosissimum fSata, Wyart- dabaltanovani xe an buCqia 4_5 (iSviaTad 6_8) metri simaRlis,
(Desf.) Boern la; kx. eSma- muqi nacrisferi qerqiT. damoklebuli totebi ekliT bolovdeba.
kisfexa; mxv. morigeobiT ganwyobili xazur-lanceta, 2_8 sm sigrZis da 0,5 sm-
zuTu; mT. mde siganis foTlebi kidemTliania, zemodan moruxo-mwvane
lurji jagi; ferisaa, qvemodan odnav moyviTalo an vercxlisfer-moTeTroa,
xvs. iudis rac datotvili ruxi da TeTri bususebis ganwyobiTaa
jagi, zuTa, gamowveuli. mcenare orbiniania sqesgayofili yvavilebiT, magram
ZuTa, ZuTu; zogjer orsqesiani yvavilebic SeimCneva.
msx. Wyvart-
nayofi mrgvalia an mokle elifsoiduri, narinjisferi an mowi-
la ekali,
Talo, wvniani kurkianaa, 0,8_1 sm sigrZis. kurka gluvia, romelsac
mindvris eka-
mTel sigrZeze Rari gasdevs. 1000 cali Teslis wona 12_13,2 gra-
li, Savekala;
mia. yvavis IV_V, foTlebis gaSlamde an erTdroulad.
rW.,lCx. tyni-
ri, tyrini, gvxvdeba barad zRvispiridan dawyebuli da mTaSi 2100 m-mde adis
rtyniri; gur. zRvis donidan. gvxvdeba mdinareTa WalebSi, xSirad mSral
yvavtyemalai; ferdobebzec, magram Cveulebriv nestiani adgilebis mcenarea,
er. qvatyema- gvxvdeba rogorc dasavleT, ise aRmosavleT saqarTveloSi.
la; Wn. ski- nayofi SesaniSnavi polivitaminuri nedleulia. Seicavs 16,9_2,72
findri; mgr. mg% vitamin B1-s, 0,037_0,066 mg% vitamin B2-s, 0,79 mg% vitamin B6-s,
kvadaci, ku-
8 mg% vitamin E-s, 1,1_10,9 mg% karotins (A provitamins) da vitamin
dacia; C. Cxa-
F-s, vitaminebiT kidev ufro mdidaria Tesli.
rdela.
nayofisgan 12%-mde cxims xdian, romelic mdidaria vitaminebiT da
kanis nivTierebaTa cvlas aregulirebs. qacvis zeTs Wrilobebis
Sexorcebisa da tkivilgamayuCebeli Tviseba aqvs. mas iyeneben
damwvrobis, egzemis, dazrobis (moyinva), ZneladSexorcebadi
wylulebis, kuWisa da Tormetgoja nawlavis wylulis, dasxive-
biT gamowveuli daavadebis, agreTve ginekologiuri daavadebebis
 samkurnalod. masve profilaqtikur saSualebad iyeneben sayla-
pavi milis kibos dasxivebiT mkurnalobisas lorwovani garsis
generatiuli cvlilebebis profilaqtikisaTvis.

8. qeri Hordeum svn. Wàmin. qeri ekuTvnis marcvlovanTa (Poaceae) botanikur jgufs. qeri
sativum L. saqarTveloSi warmodgenilia sxva saxeobiTac, romlebic erTi an
mravalwliani mcenareebia, izrdeba 10_15 sm-mde simaRlis.
yvaviledi TavTavia, mogrZo, Rariani marcvali yvavilis kilebSi
mWidrod aris Camjdari. CvenSi qeris gavrcelebuli saxeobebi
izrdeba mSralsa da qvian ferdobebze, tyis CrdilebSi,
ruderalur adgilebSi, mSral mdeloebze, buCqnarebSi, naTesebSi,
silnarebze da odnav mlaSob adgilebSi. qeris Tivis monelebis
koeficienti aseTia: proteini _ 57,8, cila _ 53,3, cximi _ 37,5,
ujredana _ 49,1 da uazoto eqstraqtuli nivTierebani _ 66,7.
saxalxo mkurnalebi qeris Calis naxarSis orTqlis abazanebiT
qalur daavadebebs mkurnaloben, xolo qeris fafas iyeneben
wylulebis mosaSuSeblad da revmatizmis samkurnalod.
9. qinaqinis xe Cinchona endrosebrTa (Rubiaceae) ojaxis mcenarea. wiTelwvniani qinaqinis
(cinxonas) xe _ Cinchona succirubra Pavon, lejeris cinxona _ C.
ledgeriana Moens ex Trimen, saafTiaqo cinxona _ C. officinalis L.
wiTelwvniani qinaqinis xe 20_25 m simaRlis dekoratiuli marad-
mwvane xea. Rero sworia, Sua nawilidan datotvili, uxvad SefoT-
lili. foTlebi mopirispire farTo elifsuri formis, tyavi-
sebri, muqi-mwvane, priala, kargad gamoxatuli wiTeli ZarRvebiT.
yvavilebi _ milisebri, xuTwevriani, TeTri an movardisfro-
iisferi, surnelovani, sagvela yvaviledebad Sekrebili, Reroebi-
sa da totebis wveroSi. nayofi _ orbudiani, mSrali kolofi,
mravali wvrili TesliT.
sxva saxeobebi ufro tanmorCili xeebia da gansxvavdebian
foTlebis formiTa da yvavilebis feriT.
qinaqinis xeebis gavrcelebis areali sakmaod SezRudulia. Ziri-
Tadad izrdeba andebis aRmosavleT ferdobebze, zRvis donidan
800_1700 m simaRleze, sadac sinamis intensiuri kondensaciis
zolia. maTi samSobloa samx. amerikis qveynebi: peru, bolivia,
venesuela, kolumbia, ekvadori.
qinaqinis xe CvenTan Savi zRvis sanapiros Tbil da tenian piro-
 bebSic ki iyineba. mecnier farmacevtebma m.m. molodoJnikovma da
m.k. momotma qobuleTis zonalur sadgurSi introduqciisaTvis
gamoiyenes axali mimarTuleba, wiTelwvnian cinxonas Seucvales
sasicocxlo forma da SeZles misi moSeneba 2-wliani balaxovani
kulturis saxiT.
qerqSi dadgenilia 25-ze meti alkaloidi, mTavaria qinini
(qinaqini) da misi marjvniv mbrunavi stereoizomeri qinidini, aseve
izomerebia cinqonini da cinqonidini. minoruli alkaloidebia
kupreini, hidroqinini, hidroqinidini, epiqinini, eqinidini. yvela
alkaloidi mcenareSi qinaqina mTrimlavi mJavas marilis saxiTaa.
alkaloidebi moipoveba qerqis parenqimul qsovilSi. qerqi
agreTve Seicavs mTrimlav nivTierebebs, pirokateqinis jgufisas,
tetrahidroqsiantraqinonebs, fisebs, glikozid qinovins
qinaqinis xis qerqi da misi alkaloidebi amJRavneben mravalmxriv
moqmedebas. mTavaria qininis antiprotozouli Tviseba. amave dros
aqveiTebs gulis kunTis aRgznebas. iyeneben rogorc mSobiarobis
mastimulirebeli da sisxlis denis SemaCerebeli. monaxarSi da
nayeni madismomgvreli da saWmlis monelebis xelisSemwyobi
saSualebebia.
10. qinZi Coriandrum qinZi erTwlovani balaxovani mcenarea, ekuTvnis qolgosanTa
sativum L. (Apiaceae) botanikur ojaxs, iviTarebs mTavarRerZian, naklebad
datotvil fesvebs da mraval, SiSvel swormdgom da kenwerosaken
datotvil Reros, nazi odnav SesamCnevi zolebiT. fesvTa
grZelyunwiani foTlebi 2_3 nawilad gankveTilia da TiToeuli
foTolakis xerxkbila napiri kvercxiseburia, Sua foTlebi
mokle yunwianebia, xolo zeda mjdomareni, metad patara TeTri
yvavilebi 3_5 an zogjer eqvssxivisan rTul, qolga yvaviledSia
Sekrebili, nayofi sferoseburia, moyviTalo an yomrali feris.
etaneba zomierad nestian Savmiwa niadags, simSrales ufro itans,
vidre gadaWarbebul sinestes.
qinZis wyali (Aqua Coriandri) daviT batoniSvils uebar saSualebad
miaCnda Tavis tkivilis, sisxldenis, gulisrevis, mware boyinisa
da xunagis dros.
Cveni xalxuri mkurnalebi qinZisa da Taflis narevisagan RrZile-
bis (pioreiis) da enis daavadebis wamals amzadeben.
11. qliavi Prunus qzy. qlivari;
domestica L. Wn. maroSinaS
‡omuri; svn.
qilvçrd,
qilvari, qi-
lÁav, qirvçd
12. qorafi Acer laetum qrT. nekerC- rTulyvavilovanTa (Asteraceae) ojaxis 10_15 m simaRlis xe mcenare,
C.A. Mey xali; qv. yvavis maisSi, nayofs iZleva agvisto-seqtemberSi. gvxvdeba reliq-
qrT. leka; turi tipis mTian tyeebSi 2000 m zRvis donidan. gavrcelebulia
TS. lekis xe; kavkasiaSi, balkaneTis naxevarkunZulze, mcire aziasa da iranSi.
zm. im. Leki; qimiuri da farmakolofiuri Tvisebebi Seuswavlelia. xalxur
gur. lekenC- medicinaSi gamoiyeneba rogorc Semkvreli, dizenteriis
xali; aW. sawinaaRmdego saSualeba.
lekmakenCxa,
`karabadini kargi da margebelis~ mixedviT:
lekmakurCxa;
sb. korafi;
alRamisaTÂs. qorafis Tesli danaye da TafliTa SeaWame erTi
Wn. barna;mgr.
anWa, cxali; kovzi. 28r.
svn. fixvra

13. qristesbeWeda Sanicula im. mglisfe- qolgosanTa (Apiaceae) botanikuri ojaxis warmomadgenelia.
europaea L. xa; aW. mglis- mravalwliani tipiuri tyis mcenarea. igi mxolod tyeebsa da
tota; mgr. tyispirebSi izrdeba. swormdgomi Rero 30_80 sm simaRlisaa.
turaSi kuC- Reros ZirSi Sejgufuli samxuTad gayofili foTlebis forma
xi, qristeSi momrgvalo garemoxazulobisaa. TiToeuli segmenti samnakvTiania,
beWedi, qajis foTlis napirebi ki dakbilulia. Reroze ganlagebuli foTlebi
sona. dakninebulia, zogjer Rero savsebiT ufoTloa, yvavis V_VI 3_5-
sxiviani, qolgebad Sekrebili TeTri yvavilebiT. igi Seicavs
saponins, mwareebs, mTrimlav nivTierebebs, fiss, mcireoden
eTerzeTebs da sxv.
qristesbeWedas foTlebs malamosa da amonaxarSis safenebis
saxiT xalxi dudkos (sawerelis, garcmulas) samkurnalod iye-
nebs. wyalze nayeni xvelebis, xolo fxvnili ki Wrilobebze
dasayrel samkurnalo saSualebad gamoiyeneba. qarTul xalxur
medicinaSi igi cnobilia, rogorc uebari saSualeba filtvebidan
sisxldenis dros.
umTavresad naZvnarebSi, naZvnar-soWnarebSi, wiflnarebSi
14. qristesisxla Chelidonium xvs. sisxla- ekuTvnis yayaCosebrTa (Paraveraceae) botanikur ojaxs. es tipuri
majus L. balaxi; qzy. tyis mcenarea, xasiaTdeba mTavarRerZiani, naklebad datotiane-
yoris yayaCo; buli msxvili, mravalwlovani fesviT. mis Reroze morigeobiT
rW., lCx. cxe- ganlagebulia nazi foTlebi, romlis zeda mxare prialaa da Ria
nisofa; aW. mwvane feris, xolo qveda ufro mtredisferia, qveda foTlebi
qarcecxla, grZel yunwebze sxedan da frTadgankveTilebia, xolo zeda foT-
sayviTlo; lebi an mokleyunwiania an mjdomare. yvavilis jami orfoTliania,
ing. sérsé- grZelyunwiani yvavili Sekrebilia martiv qolga yvaviledSi.
lai wamal; yvavils aqvs mravali mtvriana da erTi butko. nayofi erTbudiani,
mgr. nawifu, mravalTesliani, Wotis msgavsi kolofia. Tu Reros gadavtexT an
nawifi, jaSi xels movuWerT, yviTeli iodisferi wveni gamouva.
zisxiri; svn.
qristesisxlas qimiuri Semcveloba aseTia: fesvebSi aris rZewveni,
màRfi
romelic Seicavs eqvsidan Svidamde alkaloids, es alkaloidebi
melild,
fesvebis miwidan amoRebisTanave icvlis saxes, rac damokidebu-
WediS
lia wlis drosa da amindze. ZiriTadad fesvebi Seicaven Semdeg
melild.
alkaloidebs: alokriptopins, oqsixelidonins, meToqsixelido-
nins, da sanguinarins, alkaloidebis Semcveloba fesvebSi sul
mcire 0,5%-iT ganisazRvreba da umTavres Semadgenel nawilad
alkaloidi xelidonini (C20I12O5N mol. wona 353,1) iTvleba, xolo
nacari 8%-s ar aRemateba, miwiszeda nawilebis rZewvenSi Warbobs
enzimebi da oqsidazebi. yviTeli saRebavi nivTiereba
xelidoqsanTinis Semcveloba axal mcenareSi 0,005_0,01% udris.
mTavar moqmed sawyisad iTvleba Semdegi alkaloidebi:
xeleriTrini, xelidonini, homoxelidonini, protopini, da
xelidoninis mJava.
qarTul xalxur medicinaSi qristesisxlas iyeneben WrilobaTa
Sesaxorceblad, rogorc iodis Semcvels. iyeneben RviZlis
daavadebisa da naRvlis gzebis anTebisas, gansakuTrebiT siyviT-
lis dros, agreTve Worflis mosaSoreblad. is Sedis avTvisebian
simsivneTa (kibos) sawinaaRmdego nakrebTa SemadgenlobaSi.
qristesisxlas iyeneben qarebis winaaRmdeg Semaval wamalSi,
saymawvilosa da katajvaras, ukana tanSi gamonayris dros, meWeWis
mosacileblad.
15. qunjuti, Sesamum simsimi, er. (Redaliaceae) ojaxis mcenarea.
Sirbaxti indicum L. (=S. gunjuTi
orientale L.) Zvel qarTul samedicino werilobiT wyaroebSi moxsenebulia
agreTve qunjiTis, SuSmis, suzabis, simsimis saxelwodebebiT.
gvxvdeba saxelwodeba TeTri qunjiTic.

samkurnalod ixmareboda qunjiTis, anu Sirbaxtis zeTi. am zeTs

saWmelSic xmarobdnen. samkurnalod iyenebdnen mis foTols da
foTlis wyals. es ukanaskneli gvxvdeba umTavresad Tmis cvenisas
da qertlis winaaRmdeg xmarebul Tavis sabani wamlebis Semadgen-
lobaSi. zeTs xmarobdnen agreTve malamoebis Sesazelad, mtkivne-
ul adgilebis dasazelad, mtkivneul yurSi CasawveTeblad da
sxv.

mis kulturas mSral subtropikebSi misdeven.

1. RanZili Allium ursinum fS. xanZili; (Alliaceae)-s ojaxis mcenare
L. xvs. RanZeli;
mwvane xaxvTan erTad homeopaTiur mkurnalobaSi ixmareba.
im., gur., mgr.
jiSkila; ing.
Ranzil; svn.
SiSgil
2. Rvedkeci Periploca graeca qrT. Rortya- asklepiasebrTa (Asclepiadaceae) ojaxSi Sedis. Rvedkeci mxviara
L. va, Rvedura; (liana) buCqia 30 metramde sigrZis ReroTi. gavrcelebulia
im., rW. marga- dasavleT da aRmosavleT saqarTveloSi. aRmosavleTSi yvelaze
tela, makra- metad igi md. alaznis WalebSia, dasavleTSi ki kolxeTis
tela; qv. im., dablobis tyeebSi izrdeba.
gur. jaSku-
mopirispired ganwyobili foTlebi kvercxisebr lanceta an
ta; ing. Rèd-
lanceta elifsuria, xeSeSi, zemodan ufro muqi mwvane, qvemodan
kec; C. Ror-
ki mkrTali, foTlebis kideebi daukbilavia.
tkeci; mgr.
jaSqvidu momwvano-iisferi yvavilebi naxevarqolgisebr yvaviledebSia Sek-
rebili da mais-ivnisSi iSleba. yvaviledis saerTo Rero foTlis
iRliidan amodis totis kenwrul nawilSi. wyvili rkalisebri
nayofi foTluraa, romelic arcTu iSviaTad wverSi erTmaneTTa-
naa Sezrdili, ZirSi ki, Cveulebriv, erTmaneTTanaa miaxloebuli.
nayofi agvisto-seqtemberSi mwifdeba da SigniTa mxridan mTel
sigrZeze skdeba da bewviani mravali Tesli TandaTan gamoscviva
da qaris saSualebiT vrceldeba.
zRvis donidan 400_500 metrze maRla TiTqmis ar gvxvdeba, sicives
ver itans, tipiuri mezofitia da nestian adgilebSi kargad
xarobs.
igi sagule saSualeba periplocins Seicavs. periplocinis efeqti
pulsis cemis ricxvis SemcirebaSi, gulis kumSvis gaZlierebaSi,
sisxlis mimoqcevis daCqarebaSi, sulis xuTvis SegrZnebis Semci-
rebasa da diurezis (Sarddenis) gadidebaSi gamoixateba.
3. Rvia Juniperus qrT. (mcxeTa, kviparosisebrTa (Cupressaceae) ojaxis orsaxliani maradmwvane
communis L. saguramo) mcenarea, 1_3 m simaRlis wiwvovani buCqi an iSviaTad 3_8 (15_ m xe,
tuia; qzy. konisisebri varjiT. foTlebi (wiwvebi) mCxvletavia, 3_3 erTad
Rvio; ing. rgolurad ganlagebuli. mdedrobiTi girCebi Sedgeba jvaredinad
arCan; aW. ganlagebuli ramdenime saTesle da mfaravi qerqlebisagan,
odiRaji; svn. romlebic momwifebisas wvniani xdeba, rbildeba da erTmaneTTanaa
Wyeri, Wyeru. Sezrdili, ris gamoc mTeli girCa kenkra nayofs emsgavseba.
girCebi ZirSi ramdenime patara zomis qerqliTaa Semoxveuli. jer
mwvanea, momwifebisas Savi xdeba. saTesle qerqlebis ZirSi 1_2
Teslkvirti viTardeba, Tesli ufrToa.
Rvia sinaTlis moyvaruli da simSralis amtani mcenarea. gavrce-
lebulia umetesad CrdiloeT naxevarsferoSi, das. da nawilobriv
Crd. cimbirSi, Soreul aRmosavleTSi, Sua aziaSi. saqarTveloSi
es saxeoba ar izrdeba.
Rviis nayofSi 0,5_2% eTerovani zeTia. masSi mTavaria bicikluri
monoterpenebi: dl-pineni, kamfeni, sabineni; monocikluri terpenebi-
dan aris l-felandreni, l-terpineni, dipenteni (dl-limoneni), terpi-
neoli, bicikluri sesqviterpenebidan _ kadineni. mdidaria Saqre-
biT (40%), fisebiT (10%), cximovani zeTiT, moipoveba organuli
mJavebi _ vaSlis, Zmris, WianWvelas, aseve kaliumis marilebi.
eTerovani zeTi axdens dezinfeqcias, Sedis Sardmden, meteo-
rizmis sawinaaRmdego da antiseptikur nakrebebSi. gamonacemi
amosaxvelebeli da sekreciis gamaZlierebeli saSualebaa.
4. Rvina Fritillaris SroSanisebrTa (Liliaceae) ojaxis mravalwliani 10_40 sm simaRlis
caucasica L. mcenarea. yvavis aprilSi. gvxvdeba mTis ferdobebze, buCqnarebSi
1200 m zRvis donidan. aris samxreT kavkasiis endemi. Seicavs
alkaloidebs. am gvaris sxva saxeobebi CineTisa da tibetis
medicinaSi gamoiyenebian sisxlnaklulobis dros, tuberkulozisa
da gaciebis SemTxvevaSi.
`azrumelis cnobaris~ mixedviT: yiyvisaTvis (Ciyvi). Rvinio, Rvinas
Ziri, Savi wamlis Ziri, mglis xorxas Ziri, kaWaWos Ziri, wylis
burR(a)vas Ziri, cxvrisTvalas Ziri, korCiotas Ziri, ZaRlis
yurZnis furceli, w(a)likas furceli, eseni yvela danaye, Zneli
Rvino da(a)sxi da svi. 34r.
5. Rvinio Russula (Russulaceae) ojaxis sokoa, romelic gvxvdeba ivlisidan
cyanoxantha Fr. oqtombramde fiWvnarSi, arynarSi, Sereul arynian tyeebSi.
gavrcelebulia evropaSi, kavkasiaSi, Soreul aRmosavleTSi.
qimiuri da farmakologiuri Tvisebebi Seuswavlelia.
`azrumelis cnobarSi~ yiyvisTvis (Ciyvi): Rvinio, Rvinas Ziri, Savi
wamlis Ziri, mglis xorxas Ziri, kaWaWos Ziri, wylis burR(a)vas
Ziri, cxvrisTvalas Ziri, korCiotas Ziri, ZaRlis yurZnis
furceli, w(a)likas furceli, eseni yvela danaye, Zneli Rvino
da(a)sxi da svi. 34r.
6. RiRilo Centaurea qrT. gviri- rTulyvavilovanTa (Asteraceae) botanikur ojaxs ekuTvnis.
depressa M.B. la, lurji
Seicavs mTrimlav nivTierebas, lorwos da marilebs, lurj
gvirila;
saRebav nivTierebas _ cianins. gavrcelebulia xmelTaSua zRvis
jvx., msx. oq-
aRmosavleT nawilSi, sadac is Semotanil mcenared iTvleba.
roRila; msx.
indoeTidan is Seitanes Crd. amerikaSi, avstraliasa da Crd.
RilRilo,
afrikaSi. CvenSi gavrcelebulia afxazeTSi, imereTSi, qarTlSi,
RinRilo,
gardabanSi, naTesebsa da ruderalur adgilebSi. igi xasiaTdeba
oqroRilo.
Sardmdeni TvisebebiT, xmaroben Tirkmlis Cais saxiT.

7. Rolo, Rvalo Rumex crispus mxv., fS., xvs. es mcenare ekuTvnis matitelasebrTa (Polygonaceae) botanikur
L. Wekari, Weka- ojaxs, mravalwlovani mcenarea, 30_80 sm simaRlis, swormdgomi
ra; TS. Wir- ReroTi xasiaTdeba, dafarulia mwvane an WuWyiani yavisfer-mowi-
tali; msx., Talo, martivi an Ziridan datotvili zeviT amarTuli totebiT;
im., rW., lCx., fesviani foTlebi lanceta moxazulobisaa mogrZo-lancetamde,
aW., Wn. Rva- 10sm sigrZisa da 1,5_3 sm siganis. yvaviledi mtevnis msgavsia,
lo; gur. SekumSuli, iSviaTad viwro sagvelasebri. nayofi orive mxridan
midi-modi; Wn. wawvetilia. saqarTveloSi yvelgan aris gavrcelebuli, gansa-
n.m. Rvalo, kuTrebiT izrdeba mdeloebze, Txrilebis gaswvriv, tenian
Rvalu; mgr. mindvrebze, gzebis, Robebis gaswvriv da sxv. es mcenare Seicavs
kumxa; kumun- antraqinonis rigis glukozidebs.
Txuri, oRva-
xmaroben mxolod xalxur veterinariaSi, rogorc Semkvrel
lo; svn.
saSualebas kuW-nawlavis aSlilobis dros, agreTve xvelebis
telefi.
winaaRmdeg da amosaxveleblad, mkurnaloben dermatits.
qarTul xalxur medicinaSi Rolos fesvebs adeben simsivneebis
dasacxroblad, xolo fesvebis naxarSs asmeven faRaraTobis
dros rogorc Semkvrels. msgavsia Tavisi moqmedebiT Rolos
saxeoba Rumex Acetosa L., romelsac CvenSi mJaunas uwodeben. mJauna
 Seicavs: kaliumbioqsalits, Tavisufal oqsalmJavas, mcireoden
Saqars, cximebs da azotis Semcvel kavSirebs.

8. Romi Setaria italica gur. Romis- marcvlovanTa (Poaceae) ojaxis erTwliani 50_100 sm simaRlis
(L.) P.B. ssp. Romi, Cxori; mcenarea, yvavis ivlis-agvistoSi. gvxvdeba rogorc kulturuli
Maxima Alrf. Wn. qurumi mcenare, aseve martouli rogorc sarevela. gavrcelebulia
(=Panicum itali- (Sdr. qvrima), kavkasiaSi, evropaSi, cimbirSi, Soreul aRmosavleTSi, Sua aziaSi,
cum maxima nCxvai, nCxva- yvela subtropikul da zomieri klimatis qveynebSi. igi aris
Alef.) ri; mgr.Rumu, reliqturi, erT-erTi uZvelesi kultura, romelic idevneba sxva
RumuSi Rumu, kulturis mier dasavleT saqarTveloSi. Seicavs azotovan da
Cxveri. uazoto nivTierebebs, lipidebs, kumarinebs. farmakologiuri
Tvisebebi Seuswavlelia. xalxur medicinaSi misi fafa mzaddeba
Rvinoze da gamoiyeneba Sesiebul, inficirebul adgilebze
gamosarwyavad.
`azrumelis cnobari~: marTali kacis siyviTlisaTvis. Romis
qafSi marili C(a)y(a)re, cxvir pirze gadusvi samjer oTxjer. 21v; 
vis Soba gauZneldes, da ver exsnas, gvelis perangi marjvenas
fexis cers, Seibi TviT mosuli Romi da mWadi asvi, cxra ska(!)
daaWirvine da svi wyliT, kanbeCis rqa d(a)afxike da qveS ukme
kilamuras Ziri, niaxuris Ziri, asvi. welze j(a)dvari Secxe,
sakmeli da fqvili sworaT dazile da qvemoT mucelze amosdevi,
Txis rqa kbilSi da(a)Wirvine, merme marjvenas barkals Seabi,
x(a)ris Zira koWsa Seabi, danayili kalmaxi asvi, bukSi wyali
ga(a)vle da asvi. 46r–v.
`karabadini kargi da margebeli~:g(u)lmoviwyisaT(Â)s. Romi moiRe
apr(i)lisa, v(idr)e y(ovla)d gaÃmes, mogale wyliTa, Seasui. 9r.
9. Roris birka Xanthium qzy. birka rTulyvavilovanTa (Asteraceae) ojaxis erTwliani, 15_20 sm
strumarium L., nari; im. simaRlis balaxovani mcenarea, yvavis ivlis-oqtomberSi. gvxvdeba
X. orientale L. jorfexa, rogorc sarevela samxreT raionebSi gzebze, nasaxlarebze,
birkalia. mdinarisa da arxebis napirebze, bostnebSi. gavrcelebulia
kavkasiaSi, evropaSi, aziaSi, cimbirSi, Crd. amerikaSi,
skandinaviaSi. Seicavs cximovan zeTebs _ 38_40,57%, iods,
askorbinis mJavas, alkaloidebs, kumarinebs, glukozas, qolins,
seskviterpenebs, triterpenebs, karboqsiatraktilozids da
karboqsiatraqtilats. CineTis medicinaSi gamoiyeneba rogorc
oflmdeni, sicxisdamwevi, sedatiuri saSualeba. gamoiyeneba Ciyvis,
revmatizmis, damblis, keTris, gaciebis sawinaaRmdegod. xalxur
medicinaSi gamoiyeneba dizenteriis, Sardis buStis anTebis,
saymawvilo senis, qecis, yelis simsivnis, asTmis, buasilis
sawinaaRmdegod.
`karabadini kargi da margebelis~ mixedviT: bailsirisaTÂs. Ror
birki moTxare raÁ odenica gindes danaye dawure da kuÀrcxisa
xeWbiTa samsa dilaÁsa uzmasa asucmdi TÂTosa. da
mr(a)v(a)lZarRÂsa Tesli monaye da xaviwad iqmodes da m(a)s Wamdes
da ergos. 10v;
bavasirisa. Roris birka, pitna _ balaxsa hqvian. da igi moTxare,
raÁ erTica gindes danaye da gamowure, da kvercxis xeWbiTa, samsa
dil(a)sa TÂTos (45v) smodes da mr(a)v(a)lZarRÂsa Teslsa
moanaydes, da nu ga(a)Txelebs, da m(a)s Wamdes da ergos. 45r–45v;
`azrumelis cnobaris~ mixedviT: qva rom qondes sasmelaT qristes
sisxla, Roris birka, bzis TeTri cili, RvinoSi mox(a)rSeT
TavmowepulaT, ga(a)cive da asvi. 12r.
1. yviTeli koWa, Curcuma longa Zingiberaceae-s ojaxs ekuTvnis. gareulad mozardi aRar gvxvdeba.
zardanCo L. misi gaSeneba warmoebs indoeTSi, CineTSi, iavaze, ceilonze. am
mcenaridan samkurnalod gamosayenebelia wvniani fesura, rome-
lic Sedgeba centraluri da gverdiTi Rerosagan. fesuras
aromatuli suni da mware gemo aqvs. mis SemadgenlobaSi Sedis
qurqumini, romelic warmoadgens vanilis sunis mqone yviTel
fxvnils da eTerovan zeTs _ baci yviTeli feris siTxes.

saqarTveloSi zardanCo soxumSi xarobs da miwaSi kargad

izamTrebs.

Zvel qarTul samedicino ZeglebSi es mcenare gvxvdeba Semdegi

saxelwodebebiT: mamironi Cini da masfiri.

es mcenare gvxvdeba rogorc garegani saSualeba Tvalis daava-

debis mkurnalobisaTvis (TvalSi Casayrel wamlebSi), siqaClis
samkurnalod xmarebuli malamoebis SemadgenlobaSi, agreTve kbi-
lisa da RrZilebis tkivilis dasamSvideblad gamosavleb wamlad.
2. yoCivarda, Cyclamen qrT., kx. papi- igi ekuTvnis furisulasebrTa (Prymulaceae) botanikur jgufs. yoCi-
yoCivarda vernum Sweet yvera; smx. varda dabaltaniani balaxovani mcenarea, xasiaTdeba ganieri
qarTuli vardiyoCa; kvercxiseburi foTlebiT, romlis kideebi mTliania da zeda
mT. paplayve- mxridan TeTri laqebiTaa mofenili, misi tuberi qveda mxridan
ra; rW., lCx. miWyletilia da centrSi fesvebiTaa dafaruli. gvirgvinis
koCiota, ka- furclebi vardisferia, fuZesTan aqvs muqi iisferi wertili.
wal-kuwala;
gvxvdeba rogorc dasavleT, ise aRmosavleT saqarTveloSi, tyis
zm. im. qorCi-
ferdobebze, buCqnarebSi mTis qveda da Sua sartyelSi.
ota, qorCo-
tia, qoCiota, yoCivardis axali tuberi Seicavs glukozidis msgavs saponins _
korCiota, ciklamins, agreTve leulozins, cilkozas, deqstrozas, pentozas
koCiata; qv. da polisaxarid ciklamozins, xolo nedli yoCivarda Sxamiania
im., gur. kva- da sxvadasxva cxovelze sxvadasxvanairad momwamvlelad moqme-
rakunCxa; debs.
erwo, turi- qarTul xalxur medicinaSi yoCivarda cnobilia uxsovari droi-
proWa; zm. aW. dan. cnobilia rogorc wylulis, Tmis cvenis, revmatizmis, Tavis
yiyvis wama- tkivilis, qoTaos, gauvalobis, Sardis Sekavebis da sxva
li; vxSt. daavadebaTa samkurnalo saSualeba.
koCivarda;
Wn. kvarSili, yoCivarda SeiZleba gamoviyenoT rogorc samkurnalo saSualeba
qacra; mgr. frontitis, haimoritis, pansinusitis da sxva amgvari daavadebebis
 karakunCxa, dros.
tyvarCelia, yoCivardas wvens xmaroben cxenebis qoTaos winaaRmdeg, agreTve
tkvarCelia. qaTmis Wiris winaaRmdeg.
yoCivardas iyeneben Ciyvis dros da kanis daavadebaTa
samkurnalod. agreTve iyeneben Tambaqos saxiT mosawevad Tavis
tkivilis winaaRmdeg.
 
1. Savbalaxa Leonurus kx. nawyenis ekuTvnis tuCosanTa (Lamiaceae) botanikur ojaxs, aqvs datotvili
quinquelobatus balaxi; jvx. Rero, qveda foTlebi moyvanilobiT momrgvalo-TaTisebri, 5_6-
Gilib. kanafa-bala- nakvTiania, zemo foTlebi kvercxisebria, Tanayvavilebi _
xi, ZaRla- eklisebr-sadgisisebri, gvirgvini vardisebri, garedan banjgvli-
WinWari, ani, kakluWebi TeTri bewviTaa Semosili.
ZaRlWinWaro.
gavrcelebulia aziaSi, himalais CaTvliT, aRmosavleT cimbirSi,
evropaSi, Sua skandinaviamde, xmelTaSuazRvis qveynebsa da Crdi-
oeT amerikaSi. saqarTveloSi gvxvdeba buCqnarebSi, ruderalur
adgilebze, dablobidan mTis zeda sartylamde _ afxazeTSi, ime-
reTSi, guriaSi, qarTlSi, mTiuleTSi, gare kaxeTSi, TrialeTSi,
qveda qarTlSi, javaxeTSi.
Seicavs alkaloidebs, mTrimlav nivTierebas, eTerzeTebs, mware
nivTierebas _ leonurins, rogorc valerianas Semcveli, gamoiye-
neba nervuli agznebisas. misi moqmedeba orjer Warbobs valeria-
nis moqmedebas, gamoiyeneba agreTve gul-sisxlZarRvovani nevro-
zis dros, hipertoniis, gulis mankis, tvinis sisxlZarRvebis
sklerozis SemTxvevaSi, aumjobesebs Zils da amcirebs Tavis
tkivils.
xalxuri mkurnalebi axalgazrda mcenaris wvens (SeiZleba
agreTve gamxmari foTlebi daiorTqlos da gamoixados wveni)
iyeneben gulis susti moqmedebisas, msxvili nawlavis qronikuli
kataris dros, kuWis spazmisas, nervuli Seryevisas, SeSinebisas,
rogorc nervuli sistemis damawynarebel saSualebas.
2. SavTara Fumaria L. qrT. daWri- ekuTvnis yayaCosebrTa (Papaveraceae) botanikur ojaxs. igi 15_30 sm
lis wamali; simaRlis balaxia, misi yvavilTani yvavilsajdomTan SedarebiT
jvx. kakbisa- 2_3-jer moklea. gvirgvini 5_6 mm sigrZis mowiTalo-iisferia.
wewela; msx.
SavTara gavrcelebulia arqtikaSi, xmelTaSuazRvispireTSi, mTel
JuJuna; y.
evropaSi, aziaSi,. CrdiloeT afrikaSi, xolo Semdeg sxva konti-
kvamla
nentebzec Seitanes, CvenSi, rogorc sarevela mSral ferdobebze,
ruderalur adgilebze da naTesebSia. gvxvdeba afxazeTSi,
svaneTSi, samxreT oseTSi, qarTlSi, mTiuleTSi, TuS-fSav-
xevsureTSi, kaxeTSi, javaxeTSi, mesxeTSi.
Seicavs alkaloid fumarins, protopins, fumarmJavas, fiss, lor-
wos da mware nivTierebas. axal mcenares susti narkotikuli suni
aqvs. gamxmari usunoa, mware da odnav mariliani gemoTi. SavTaras
asmeven nayenebis saxiT kuWis funqciuri moqmedebis gasaZliereb-
 lad, agreTve Cais saxiTac. misi didi raodenobiT miReba ar
SeiZleba, radgan didi raodenobiT alkaloidi fumarini opiumis
msgavsad moqmedebs.

3. SavCoxa Lycopsis qrT., xvs.

orientalis L. mbila; kx.
yanis mxali;
fS. Tikniyu-
ra; msx. qic-
nara; zm. im.
qaTambarkala
rW. cisnara,
qisnara; lCx.
qisunare; svn.
màwrçnil
4. Savwamala Scrophularia qrT. medgari; ekuTvnis SavwamalasebrTa (Scrophulariaceae) botanikur ojaxs. igi
nodosa L. TS. Savlax- 50_120 sm simaRlis mravavalwliani, fesvuriani mcenarea oTxwax-
tara; qv. im. nagovani ReroTi. fesura SedarebiT mokle da bolqviseburad
Savbalaxa; gamsxvilebulia (crubolqvi). napirebSi ormagxerxkbila, wagrZe-
gur. Savgi- lebul kvercxisebri foTlebi Reroze erTimeoris mopirdapired
orga; C. Sav- jvaredinadaa ganlagebuli. moyavisfro mwvane yvavilebi kenwrul
furcela; meCxer sagveladaa Sekrebili. yvavis ivnis-ivlisis TveebSi.
mgr. beJane, Sxamiani mcenarea. gansakuTrebuli toqsikurobiT misi fesura
gergeuCa, gamoirCeva.
gergouCa,
izrdeba nestian adgilebSi tyis kalTis qveS, tyis gzebisa da
Tiadoris
nakadulebis piras. gvxvdeba ufro xSirad wiflnarebSi, naZvnar-
balaxi
soWnarebSi, tyispirebSi, arxebis piras da sxv.
xalxuri medicina samkurnalod fesurebs iyenebs uZilobis, Tavis
tkivilis, egzemis, Ciyvis, mReris (munis) da sxva daavadebebis
winaaRmdeg. afxazebi mkurnaloben Tirkmlebs, xolo CineTSi
iyeneben kibos sawinaaRmdegod.
5. Savjaga, Rhamnus pallasii qrT. kenkra, miekuTvneba xeWrelasebrTa (Rhamnaceae) ojaxs. 1,5_2 m simaRlis
jRardala F. et N. arjmanuki, buCqia. gvxvdeba mSral, mzian qviSnar, qvian da kldovan
prawa-pruwa; ferdobebze da mTiswina zolSi, kldis napralebSi 1500 m zRvis
qzy. jRarda- donidan. gavrcelebulia kavkasiaSi, garda amierkavkasiis
la; er. udo; dasavleTi nawilisa, mcire aziaSi, qurTistanSi, iranSi.
eJmaniki
Seicavs karotins da karotinoidebs, vitamin E, cximovan mJavebs,
(xalx. sity.);
sb. arjmaniki flavonoidebs: kemferoli, izoramnetini da kvercitrini; gliko-
zatebs, oqsaimeTilantraqinons, frangulons, frangulemotins,
qrizofanols.
Tanamedrove medicinasa da xalxur medicinaSi gamoiyeneba
rogorc msubuqi sasaqmebeli saSualeba.
`karabadini kargi da margebeli~ am mcenares ixseniebs sinonimiT
arjmaniki.
tyirbisaTÂs. arjmanikis Ziri erTsa dResa Segbole TeTriTa
RÂniTa da welni magrad Seikrnes, da samsa d(i)l(a)sa SeasÂ, da
daixuros kargad. 14r;
`azrumelis cnobarSi~ Savjaga ixsenieba sinonimiT udo. ubraloT
rom kaci gasivdes, wiTeli miwa w(a)usvi. Tu ufro gasivdes
jadvari, j(a)ozi, TeTri sandali, udis xe, Tiaxf(a)ruxi kais
RvinoSi galese da TbilTbili wausvi. magr(a)d imiTi ferdebi
Seukar, simsivnesac da(a)cxrobs, tex(a)sac da uamebs. 19v.
simWlisaTvin. dedal mam(ali) j(a)ozi, dedal mamali fuf(a)li,
udis xe, TeTri sandali. eseni yvela kais RvinoSi galese. imaSi
oSoSa dan(a)ye da Sid gamoWylite, moaduRe da gazile, akvanSi
rom dawves im dros gazile da daawvine. maSinve metaT nu
d(a)axur(a)v, Tu ofli sdis SeaSreba, Tu ar sdis edineba. 26r–26v;
 Tu Svipdes da xeli da fexi usivdes dedal mam(a)li j(a)ozi,
dedal mamali fofli, udis xe, TeTri sandali an k(a)rgs
RvinoSi, an vardis wy(a)lSid galese, ase galese, rom misi feri
ar qondes. Tu sul Svipdes T(a)viT fex(a)mdi gazile, Tu ara da
xels da fexze w(a)usvi, dilasa da saRamos. 27v–28r.
6. Salamandili Salvia glutinosa qrT., fS. tuCosanTa (Lamiaceae) ojaxSi Sedis. 50_150 sm simaRlis
L. webovana; fS. oTxwaxnagovan-Reroiani mravalwliani mcenarea. misi 3_4 sm sigr-
Taflana; im., Zis, Reros zeda nawilSi mtevnismagvar yvaviledad Tanamoyril
gur. qurCume- yviTel yvavilebze dakvirvebiT muqi feris patara laqebi
la; rW. Sara- SeimCneva. yvavili ortuCiania. qveda tuCi Tavis mxriv oradaa
mandila; aW. gayofili. zeda ki mTliani da ramdenadme moRunulia. Txeli,
furCumela; didi zomis gulisebr-istiseburi foTlebis firfitebi kidedakbi-
Wn. forCuma- lulia, Reros Sua da qveda nawilSi ganlagebuli foTlebi
le; mgr. SedarebiT ufro didi da grZelyunwiania, zeda foTlebi Cveuleb-
furCumale, riv patara zomisaa. misi Reros kenwruli nawilisTvis damaxasia-
quCmania; svn. Tebelia webovneba, ris gamoc xels ekvreba.
fion cxvil;
yvavis ivnisidan seqtembris bolomde. teniani adgilebis mcenarea,
n.k. tyis
Tumca zogan SedarebiT mSral adgilebzec saxldeba. gvxvdeba
webovana
umTavresad tyeebSi (naZvnar-soWnarebi, wiflnarebi da sxva),
tyispirebsa da buCqnarebSi. Taflovani mcenarea, amasTan sakmao
raodenobiT Seicavs eTerzeTs, foTlebisagan amzadeben wylian
da spirtian nayenebs.
xalxur medicinaSi mTel mcenares iyeneben gulmkerdis areSi
tkivilebis dros, agreTve kenWovani daavadebebis samkurnalod,
nedli an mduRare wyliT daTuTquli foTlebis dafeniT
Cirqovani muwukebis gankurnebis saukeTeso saSualebaa.
7. Sambalila Trigonella parkosanTa (Fabaceae) ojaxs ekuTvnis. erTwliani balaxovani
ulbo foenun-graecum mcenarea. daaxloebiT 50 sm simaRlis mqone, swori, naklebad
L. datotvili Rru Rero aqvs. fesvi TiTistarisebria, xolo
foTlebi samfoTolakiani. TiToeuli foTolaki mogrZo
kvercxisebri formis an lancetaa da Sebusvilia uxvad. foTlis
iRliaSi moyviTalo TeTri feris 1_2 yvavilia mjdomared
moTavsebuli. nayofi xazuraa _ 7_12 sm sigrZisa, xolo
momwifebuli Tesli ruxi yviTeli ferisaa. ulbo xmelTaSua
zRvis napirebisaTvis aris damaxasiaTebeli. misi kultura waagavs
anisulis, didikamis da sxv. samkurnalod mis Tesls xmaroben,
romelic Seicavs 30% cilas, 6% cximovan zeTs, alkaloid
trigonelins da sxv.
Zvel qarTul samedicino werilobiT wyaroebSi es mcenare
Semdegi saxelwodebebiT gvxvdeba: ulboTa, Sambalila, pilTeni;
ulbos Tesls boi ewodeboda.
samkurnalod ixmareboda ulbos Tesli, zeTi, wveni, fqvili,
 wyali da sxv.
ulbos Teslisagan momzadebul wamals Tvalis zogierTi
daavadebis dros TvalSi awveTebdnen avadmyofs.
ulbos fqvilidan momzadebul malamos xmarobdnen Sesivebul
adgilze wasasmelad, ulbos didi raodenobiT miRebas ar
urCevdnen, radgan fiqrobdnen, rom mas SeeZlo Sardis Sekavebis
gamowveva.
medicinaSi amJamad ulbo ixmareba WiebiT daavadebis samkurna-
lod.
8. Svita Equisetum L. qrT. muxla, ekuTvnis SvitasebrTa (Equisetaceae) botanikur ojaxs. misi Savi
nawyveta; kx., feris fesvurebi qmnian erTgvar maryuJisebr kuTxeebs, sadac Cveu-
im. cxenisZua, lebriv patara tuberakebi warmoiqmneba. sanayofe Reros kenwero
jorisZua; bolovdeba konusiseburi formis TavTaviT, romelSic ramdenime
xvs. borbala; sporofilia. TiToeuli sporofili iviTarebs sporangiumebs. nam-
mxv. triala; dvili Svita viTardeba zafxulSi, igi mwvane feris, cilindruli
msx. Tofisa- formis damuxluli mcenarea, unayofo Reroebi simaRliT naxevar
xocela; rW., metrs aRwevs, Svitas es saxeoba sakmaodaa gavrcelebuli saqar-
lCx., im. daT- TveloSi, gansakuTrebiT nestian adgilebSi, Waobebis napirze,
vifanCari, gubeebTan, mdinaris napiras, rogorc dablob, ise mTis Sua
viriZua, sartyelSi, gansakuTrebiT Camonazvaveb adgilebSi.
monaZua; zm.
Svita xarobs metwilad CrdiloeT amerikaSi, samxreT ekvatorze,
im. cxenisZua;
CvenSi, tenian mdeloebze, wyliT mosilul napirebze, naTesebSi
ing. yirx bu-
dablobidan mTis Sua sartylamde _ afxazeTSi, imereTSi, aWaraSi,
Rum; aW. naZva-
samxreT oseTSi, qarTlSi, mTiuleTSi, TrialeTSi, javaxeTSi.
balaxa; mgr.
TunTiSi Svita metad Sxamiani mcenarea, amitom mas saqoneli ara Wams.
Wemi, demiSi qarTul xalxur medicinaSi mas iyeneben rogorc Sardmden saSua-
Wemi, maWyva- lebas, asevea igi cnobili (Herba Equiseti) mecnierul medicinaSi.
duri; svn. gvian zafxulSi agroveben mTlian mcenares da aSroben.
bàzàld.
Svitas ramdenime saxeoba arsebobs: Equisetum silvaticum L., Equisetum
ptatense Ehrh., Equisetum maximum Linx., Equisetum hiemale L. Svitas yvela
saxeobis qimiuri Semcveloba aseTia: 22,6% _ wyliani eqstraqti,
6,6 _ alkoholeqstraqti, 2,5% _ meTilalkoholeqstraqti, 4,4% _
qloroformeqstraqti, 1,3% _ acetoneqstraqti, Seicavs 16,1_17,6% _
nacars, garda amisa, Svita Seicavs 7,4%-s SiO2-s akonitisa da
oqsalmJavebs, 5% saponins _ equizetonins da Saqars. alkaloi-
debi masSi Sereuli saxiTaa mocemuli. danarCeni nivTierebebidan
 aRsaniSnavia siliciummJava, romelic axlad Segrovil mcenareSi
3,2_6,2%, xolo gamSral mcenareSi _ 5,2_7,8%; igi Seicavs agreTve
aluminiums da kaliumqlorids
Svitas iyeneben Tirkmlebis daavadebis da buasilis samkurnalod.
askilis nayofis da wiTeli simindis ulvaSisa da Svitas naxarSs
asmeven Zneli Sardvis dros, Tirkmlis kenWovani daavadebisas ki
aZleven Svitas nayens niaxurisa da simindis foCis naxarSTan
erTad.
9. Svria Avena sativa L. xvs., msx. marcvlovanTa (Poaceae) ojaxis mcenarea.
suda; msx., aW.
Svria Seicavs saxamebels, cilebs, cximebs, vitaminebs (A, B1, B2, E),
ulafi
aminomJavebs, mineralur nivTierebebs, sterinebs, organul mJavebs.
igi maRalkaloriuli, advilad mosanelebeli dieturi produqtia.
gamoiyeneba kuW-nawlavis mwvave anTebiTi procesebis sawinaaRmde-
god. Svriis naxarSi TaflTan erTad aris ZalRonis momgvreli
saSualeba da amitom xSirad asmeven dasustebul, naavadmyofar
adamians. Svria amcirebs qolesterinisa da sxva lipidebis
Semcvelobas sisxlSi, sasargebloa aTerosklerozisa da RviZlis
daavadebis dros.

10. Sindi Cornus mas L. qrT., kx. SindisebrTa (Cornaceae) ojaxis warmomadgenelia. Sindi buCqia,
Svindi; ing. magram zogan 8 metramde simaRlis xedac izrdeba, nacrisfer-
Sénd; Wn. momwvano totebiT, romlebzedac erTimeoris pirispir
kiziljuRi; ganlagebulia elifsuri, kvercxisebri an lanceta kidemTliani
mgr. bZgiri; foTlebi, romelTac 3_5 gverdiTa rkalisebri ZarRvi aqvT,
svn. Svind. foTlis sigrZe 10 sm-mde aRwevs. yvaviledis ZirSi garSemo
ganlagebulia 4 sifrifana foTolakiani saburveli. yviTeli
yvavilebi buCqis SefoTvlamde iSleba.
nayofi kurkiania, wiTeli. dasawyisSi mwklarte, Semdgom ki
momJavo-tkbili. yvavis adre gazafxulze, ufro xSirad martSi,
mTaSi ki aprilSi. nayofi agvisto-seqtemberSi mwifdeba. mravl-
deba TesliT da vegetaciuradac, cocxlobs 250 wlamde. Sindi
gacilebiT didi raodenobiT gvxvdeba barSi, magram arcTu iSvia-
Tad gvxvdeba igi mTaSic 1500 metramde simaRleze zRvis donidan.
Sindis nayofi 10% Saqars, 2_3,5% organul mJavebs da 55 mg% vita-
min C-s Seicavs. gamoiyeneba murabisa da kompotis, xilfafisa da
marmeladis, gamagrilebeli sasmelebisa da liqioris dasamzadeb-
 lad. nedl da xmel nayofebs iyeneben rogorc saweb-sanelebels
xorciani kerZebisaTvis.
merqanSi, qerqsa da foTlebSi didi raodenobiTaa mTrimlavi
nivTierebebi, romelnic tyavs Trimvlis procesSi yviTlad Reba-
ven, qerqsa da foTlebs qsovilebis SesaRebadac iyeneben. saucxoo
Taflovani mcenarea, am mxriv Sindis mniSvneloba imiTaa didi,
rom igi adre gazafxulze umaspinZldeba futkars mimzidveli
neqtriT. Sindi farTod kultivirebuli mcenarea.
nayofi Seicavs peqtinebs, moqmedebs Semkvrelad faRaraTobis
dros, gamoiyeneba Cais saxiT: 8_10 g xmeli nayofi erT Cais Wiqa
mduRare wyalze (sadReRamiso), rekomendebulia faRaraTobisa da
kuWSi sisxlCaqcevis dros.
11. Sirbaxti Sesamum simsimi, er. Zvel qarTul samedicino werilobiT wyaroebSi moxsenebulia
qunjuti indicum L. (=S. gunjuTi agreTve qunjiTis, SuSmis, suzabis, simsimis saxelwodebebiT.
orientale L.) gvxvdeba saxelwodeba TeTri qunjiTic.

samkurnalod ixmareboda qunjiTis, anu Sirbaxtis zeTi. am zeTs

saWmelSic xmarobdnen. samkurnalod iyenebdnen mis foTols da
foTlis wyals. es ukanaskneli gvxvdeba umTavresad Tmis cvenisas
da qertlis winaaRmdeg xmarebul Tavis sabani wamlebis Semadgen-
lobaSi. zeTs xmarobdnen agreTve malamoebis Sesazelad, mtkivne-
ul adgilebis dasazelad, mtkivneul yurSi CasawveTeblad da
sxv.

mis kulturas mSral subtropikebSi misdeven.

12. Smaga, Atropa caucasica qrT. devsura; ZaRlyurZenasebrTa (Solanaceae) ojaxs ekuTvnis. Smaga mravalwlia-
kavkasiuri Kreyer (Sdr. C. devsuravan- ni, datotvili msxvilfesuriani, 1_2 m (iSviaTad 3 m) simaRlis
beladona beladona) da, devcecx- mcenarea. mis zeda nawilSi, uxvad datotvili, swormdgomi, mwvane,
la; fS. giJa- zogjer moiisfro elferis Rero uxvadaa SefoTlili. Reros qve-
na; erwo sa- da nawilis mokleyunwiani, ganieri, mogrZo kvercxisebri elifsu-
giJebela; kx., ri, kidemTliani foTlebi morigeobiTaa ganlagebuli. kenwruli
fS. Cofis ufro mokle yunwiani foTlebi ki wyvil-wyviladaa ganwyobili,
balaxi; rW. romelTagan erTi Cveulebriv ufro didia meoresTan SedarebiT.
lema; zm. rW.
grZelyunwiani, mRvrie sosanis feris, TavCaqindruli, zarisebri
Savbalaxa;
yvavilebi mTels varjSia gabneuli Reros gantotebebsa da foT-
svn. matata.
lebis iRliebTan saTiTaod an ramdenime calian jgufebad.
yvavilis xuT nawilad gayofili jamis TiToeuli nakveTi grZlad
 wawvetili an kvercxisebria, dayvavilebis Semdeg jami nayofis
ZirSive rCeba.
nayofi qvemodan odnav Sebrtyelebuli, moiisfro-Savad mbrwyinavi
wvniani kenkraa. yvavis ivnisidan Semodgomamde, nayofis simwife
ivlisidan iwyeba.
gvxvdeba rogorc foTlovan, ise wiwevovan tyeebSi, magram ufro
xSirad wiflnar tyeebSia, mcire farTobian yalTaRebsa da
nakadulebis piras.
medicinaSi gamoiyeneba foTlebi, mTliani an daWrili balaxi da
miwisqveda nawilebi.
Sxamasagan damzadebul preparatebs mecnieruli medicina Zalian
farTod iyenebs tkivilebis gamayuCeblad kuWisa da Tormetgoja
nawlavis wylulis, naRvlis buStis Cirqovani anTebisa, naRvlis
buStis da Tirkmlebis kenWovani daavadebebis dros. igi cnobili
zeleninis wveTebis erT-erTi umniSvnelovanesi komponentia.
xalxur medicinaSi Smaga gamoiyeneba umTavresad asTmisa da
sokoTi mowamvlis SemTxvevebSi.
Smaga Zlier Sxamiani mcenarea, wamlavs msxvilfexa rqosan saqo-
nelsa da cxens. 120_180 g gamxmari balaxis SeWmis SemTxvevaSi
cxeni garduvalad iwamleba.
13. SoTxvi Padus racemosa qrT. ucnobe- vardisebrTa (Rosaceae) ojaxSi Sedis, maRali buCqia, zogan ki
(Lam.) Gilib. la; xvs., fS. dabaltanovan xedac izrdeba 2_10 m simaRliT. xSirtotebiani var-
SoTxi; svn. jis Semadgeneli totebi moyavisfro, moTeTro-moyviTalo meWeWe-
guglu, mànk; biT mofenili gluvqerqiania, yvavilebs, foTlebsa da qerqs
y. Tursa; mxv. amigdalinis Taviseburi suni aqvT, rac Zalian kargad SeigrZnoba
SonTxai. maTi TiTebSoris gasresiT. Rero dafarulia moSao nacrisferi
damskdari qerqiT. foTlebi moxazulobiT elifsuria 10 sm-mde
sigrZiT, ganiersolisebri an momrgvalebul fuZiT da mokle wve-
tiT, kideebi wvrilad dakbilulia, kbilebi mowiTalo-nacrisferi
jirkvlebiT bolovdeba. foTlis firfita zemodan ramdenadme
daWmuWnili Sesaxedaobisaa, qvemodan ki naTeli nacrisferi.
friad aromatuli, neqtariT mdidari TeTri yvavilebi, 12 sm-mde
sigrZis TavCaqindrul mtevnebSia Sekrebili. Savi feris nayofi
erTkurkiania, xorcovani mwklarte rbilobiT, yinvanakravi
sasiamovno momwklarto gemosia da xalisiT iWmeba.
mravldeba TesliT, Zirkvis amonayariT da kalmebiT. yvavis mais-
 ivnisSi, nayofi mwifdeba ivlisidan dawyebuli seqtembris
CaTvliT.
saqarTveloSi mTis zeda da Sua sartylis tyeebsa da tyispirebze
izrdeba afxazeTSi, svaneTSi, raWa-leCxumSi, samxreT oseTSi,
qarTlSi, mTiuleTSi, kaxeTsa da javaxeTSi. ufro xSirad zRvis
donidan 1200_1250 m simaRleze gvxvdeba.
SoTxvis nayofi Seicavs 5%-mde Saqars, bevr mTrimlav nivTiere-
bebs, vaSlisa da limonis mJavebs, flavonoidebsa da eTerzeTs.
xmeli nayofis fxvnili saucxoo aromatsa da gemos aZlevs
Rvezels.
mTrimlavi nivTierebebiT simdidris gamo, nayofs Semkvrel saSua-
lebad iyeneben kuWaSlilobis dros.
xalxuri medicina SoTxvis qerqs iyenebs rogorc diurezul,
oflmomgvrel da Semkvrel saSualebas. foTlebis nayens zogjer
faRaraTianobis da bronqitis dros iyeneben. yvavilebis nayens ki
nivTierebaTa cvlis moSlisas, xolo mcenaris yvela nawils iye-
neben anemiis (sisxlnaklulobis) da lorwovani garsis anTebisas.
14. Sokoladis xe, Theobroma ojaxi xemagarasebrni (Sterculiaceae), tanmorCili 5_8 m simaRlis
kakao, cacao L. maradmwvane xea, foTlebi didia 1 m-mde sigrZis, muqi mwvane, pria-
kakaos xe la, kidemTliani. yvavilebi wvrili, vardisferi an mowiTalo-
yviTeli, Sekrebilia naxevarqolgebad. isini damoukideblad
gamodian Rerodan, sqeli totebidan da fesvebis amonayaridan
(ylortebidan), e.i. mcenares axasiaTebs kaulifloriis movlena,
rasac umetesad tropikebis binadar merqnian, farulTeslovan
saxeobebSi vxvdebiT. nayofi 15_25 sm sigrZis kolofia, sqel-
kaniani, Jolosferi, 10 gaswvrivi kvaliT. nayofi kidia uSualod
xis Reroze an qveda totebze. mis momJavo, motkbo rbilobSi
horizontalur 5 wyebadaa ganlagebuli 20_30, zogjer 50-mde
Tesli. mcenare yvavilobas iwyebs me-3 wels, nayofianobas _ me-5
wlidan da grZeldeba 25_50 weli. mcenare yvavilobs da
nayofianobs mTeli wlis ganmavlobaSi. TiToeuli xe weliwadSi
saSualod isxams 20_50 nayofs, rac 2_4 kg Tesls iZleva.
Sokoladis xis samSobloa meqsikis yuris sanapiroebi da samx.
amerika. izrdeba tenian tropikul tyeebSi: kolumbiaSi, venesue-
laSi, ekvadorSi, gvianaSi, gansakuTrebiT Crd. braziliaSi. igi
gavrcelebulia agreTve Crd. afrikaSi, indoeTSi, indoneziaSi.
Cvens pirobebSi misi zrda-ganviTareba faqtiurad SeuZlebelia,
 radgan +150C temperaturaze mcenare ukve iRupeba.
Tesli Seicavs myar cxims 50_55%-s, purinul alkaloidebs, mTrim-
lav nivTierebebs, organul mJavebs: vaSlis, limonis, Rvinis,
mJaunis; naxSirwylebs:Lsaxamebels, glukozas, fruqtozas; cilebs
10_12%, fitosterins, eTerovan zeTs, bevr ferments, mikro- da
makroelementebs, maT Soris K, P, Mn, Fe, Cu.
kakaos cximi Ria yviTeli feris myari masaa, sasiamovno sunis,
lRveba 34–370C-ze, e.i. adamianis sxeulis temperaturaze. faqtiu-
rad amazea damyarebuli misi gamoyeneba medicinaSi. cximi nela
mZaRdeba da TeTrdeba. igi Sedgeba oleinis (43%), stearinis (34%),
palmitinis (25%), linolis (2%), laurinis da araqinis mJavebis
trigliceridebisagan. cximis iodis ricxvia 27_42, gamyarebis
temperatura 20_270, mJavuri ricxvi 2,25.
kakao da Sokoladi Zvirfasi da maRalkaloriuli sakvebi
produqtebia. Sokoladis warmoebisaTvis sxvadasxva recepturiT
umateben kakaos cxims, Saqars da sxva ingredientebs.
15. Sorvala Cynanchum lCx., im. Sar- Sorvala asklepiasebrTa (Asclepiadaceae) ojaxis warmomadgeneli
scandens (S. et vale; mgr. mcenarea, 150 sm simaRlis, grZeli wamaxvilebuli foTlebiT.
L.) Kusn. Sarvare; Wn. vrceldeba mTis Sua sartylamde, metwilad buCqnarSi da tyis
joRor pirebze, afxazeTSi, svaneTSi, samegreloSi, imereTSi, aWaraSi, sam-
binexi. xreT oseTSi, qarTlSi, kaxeTSi, qiziySi, gare kaxeTSi, mesxeTSi.
Zlier Sxamiani mcenarea.
fSavlebi Sorvalas fesvebis naxarSs svamen saymawvilos winaaR-
mdeg. did jixaiSsa da cagerSi SorvalaTi moSxamul Zroxebs
mkurnaloben.

16. SroSana Convallaria qrT. daTvi- SroSanisebrTa (Liliaceae) ojaxidanaa. igi 15_30 sm simaRlis surne-
umTavresad yana, daTvisi- lovani, mravalwliani, fesuriani mcenarea wvermoxrili, waxnago-
C. transcaucasica mindi, tyis vani sayvavile Rero ZirSi Semoxveulia gamWvirvale milisebri
Utk. simindi; rW. vaginiT. fesuridan xSirad ori foToli amodis, magram
mkvdris yva- samfoTliani egzemplarebic gvxvdeba. foTlis sigane 5_10 sm-ia,
vili; C. formiT mogrZo-elifsuri, rkalisebri ZarRvebiT, boloSi
vardSroSani. wawvetianebulia. sayvavile Reros kenweroSi mtevnad Sekrebili,
mZafri surnelebis, TeTri, TavCaqindruli yvavilebi cal
 mxaresaa moqceuli. TeTryvavilsafars zogjer Signidan mkrTali
iisferi zolebi gasdevs.
yvavis april-maisSi. dayvavilebis Semdeg uviTardeba burTiviT
mrgvali, narinjisferi, kenkra nayofi. izrdeba umTavresad
tyeebsa da buCqnarebSi.
Sxamiani mcenarea, magram radgan igi xSir tyeebsa da buCqnarebSia
gavrcelebuli, Znelad misawvdomia saqonlisaTvis, amitom CvenSi
saqonlis mowamvlis SemTxvevebi metad iSviaTia, an TiTqmis
srulebiTac ar aRiniSneba.
uxsovari droidan da amJamadac medicinaSi farTod gamoiyeneba
SroSanas foTlebis nayeni. foTlebSi aRmoCenilia konvaliatoq-
sini, garda amisa, kidev rva nivTierebas moicavs, romelTac
gulze zemoqmedebis Tviseba gaaCniaT. foTlebSi moipoveba
agreTve kapilarebgammagrebeli, anTebis sawinaaRmdego da
sisxlZarRvebgamaganierebeli moqmedebis nivTierebebi.
SroSanas gamoyenebisas avadmyofebSi aRiniSneba gulis kunTis
kumSvis ritmis Seneleba, pulsis avsebis gaumjobeseba, Segubebis
movlenebis, cianozis da sulis xuTvis Semcireba, agreTve
diurezis momateba. SroSanas preparatebi yvelaze did aqtiuro-
bas venaSi Seyvanisas amJRavneben. misi glikozidebi strofantinis
msgavsad gulze SerCeviTi moqmedebiT xasiaTdebian, maTgan
yvelaze aqtiuria konvalatoqsini.
17. StoSi Oxycoccos
quadripetalus
Gilib. (=O.
palustris Pers.)

18. Sqeri Rhododendron qv. rW. leSke- mananasebrTa (Ericaceae) ojaxidanaa. maradmwvane buCqi an dabali
ponticum L. ri; zm. rW. 3_6 (8) m simaRlis xea moyavisfro qerqiT. ylortebi mwvane
leSki; zm. im. qerqiania. 9_27 sm sigrZis, 4_7 sm siganis, bolowvetiani,
kvalizi; fuZeSeviwroebuli, wagrZelebul-elifsuri, sqeli tyavisebri,
lCx. Jgeri; kidemTliani, zemodan muqi mwvane, qvemodan baci foTlebi
Wn. mSqeri; totebze morigeobiTaa ganlagebuli. mowiTalo-sosani yvavilebi,
mgr. fSkeri; totebis daboloebebze qolgisebr Tanayvaviledebadaa Sekrebili.
svn. Sgeri,
xuTsagduliani, Seubusavi, cilindruli kolofa nayofis sigrZe
Sgori; C.
 saragvavi 1,5 sm-mde aRwevs, 1000 c Teslis wona 0,8 g-ia. yvavis april-maisSi,
Wyori maRal mTebSi ki _ ivnis-ivlisSi, mravldeba TesliT, Zirkvis
amonayariT da gadawveniT. tipiuri mezofitia, kargad izrdeba
nestian noyier niadagebze, marTalia, normalurad SedarebiT
Tbil zonaSi izrdeba, magram aWarasa da dasavleT saqarTvelos
sxva mxareebSi arcTu iSviaTad kargad Sekrul rayebs qmnis zRvis
donidan 2200 m-mde simaRleze.
samedicino praqtikaSi Sqeris foTlebi gamoiyeneba. misi nayeni da
foTlisagan miRebuli axalgalenuri preparati gulze futkaras
jgufis glikozidebiseburad moqmedebs, adidebs gulis kumSvis
Zalas da gulis ritms anelebs. aRgznebul centralur nervul
sistemas awynarebs, amasTan baqteriociduri Tvisebac gaaCnia.
xalxuri medicina foTlebs revmatizmis, nikrisis qaris dros da
sagule da Sardmden saSualebad iyenebs.
19. Sxama Veratrum qv. qrT. as- ekuTvnis SroSanisebrTa (Liliaceae) botanikur ojaxs.
lobelianum liyara; jvx.,
misi fesvurebis Segroveba xdeba Semodgomaze, fesvurebi Seicavs
Bernh. msx. aputara-
saxamebels, Saqars, fiss, cvils, cximebs, saRebav nivTierebas,
ki; xvs., TS.
mineralur marilebs, mTrimlav mJavas, glukozid veratramins,
Sxama; mxv.,
alkaloidebs: iervins, rubiervins, fseudoiervins, protovera-
mT. Cxama; mT.
tridinsa da protoveratrins. Sxamas mTavar moqmed sawyisad
rW. Sxami; im.
iTvleba protoveratrini.
abudraki;
rW., lCx. Sxamas kanis parazitebis winaaRmdeg xmaroben. fesvurebis wveniT
apuntraki; mkurnaloen cxenis gadatyavebul zurgs. agreTve iyeneben rogorc
gur. xaputra- tkivildamayuCebel saSualebas revmatizmisa da nevralgiebis
ki; Wn. warma- dros: misi fesvis naxarSiT ibanen Tavs qerclis sawinaaRmdegod.
xi; mgr. apur- fesvebis fxvnils iyneben rogorc cxviris maceminebels Tavis
taki; svn. tkivilis dros. Zvel Rvinoze dayenebul mis naxarSiT revmatizms
amtrçk; sb. mkurnaloben.
abutarati qarTul xalxur medicinaSi Sxamas fesvebis naxarSs xmaroben
cxovelebis kanis parazitebis mosaSoreblad da adamianis qavanas
(munis) winaaRmdeg.
 
1. Caduna Dryopteris filix TS. mCada, Caduna ekuTvnis gvimrasebrTa (Polypodiaceae) botanikur jgufs da
mas L. Cada; fS, xvs. warmoadgens holarqtikuli tyis geografiul tips. igi 20_150 sm
daTvis Cadu- simaRlis mravalwlovani balaxovani mcenarea, axasiaTebs msxvi-
na; zm. im. li, iribi, mravali wvrilSriani qerqiT dafaruli yomrali feris
RorTifqla; fesvura. fesvis yelidan viTardeba fesvTani, kentfrTarTuli
mT. rW. ifx- foTlebi. foTlis ventralur mxareze ganlagebulia sorusebSi
la, imxla; Sekrebili sporangiumebi. gvimris es saxeoba saqarTveloSi sak-
lCx. muCu; maod gavrcelebuli mcenarea.
gur. tyis
gvimris fesvi Seicavs floroglucinis derivats, askinidols
gvimrai; sb.
(filmarons), floraspins, alpaspidins da filiqsmJavas. mza
daTvis-sage-
preparatSi aris agreTve mwareebi, Saqari, mTrimlavi nivTiereba,
bela; ing.
marili anda eTerzeTi.
Cada; Wn.
limxona; mgr. Caduna gavrcelebulia mTel msoflioSi. saqarTveloSi gavrce-
lagvimoria, lebulia yvela raionSi, qiziyisa da gardabnis garda, tyis da
lagumaraia, subalpur sartyelSi, tyeebSi, tyis pirebze, kldovan da qvian
magvimaraia; mTis mdeloebis ferdobebze.
svn. miCviS mecnierul medicinaSi Caduna (anu gvimra) cnobilia mamali
gvimor. gvimris saxelwodebiT.
misi fesvuras qimiuri Semcveloba aseTia: 0,025_0,045% eTerzeTebi,
5_8% cximzeTebi, fisi, Saqari, saxamebeli, peqtinovani nivTiereba,
2_3% mineraluri marili, 5% filmaroni, 1,5_2,5% filiqsmJava-
filicini. moqmedi nivTiereba aris krebadoba ketonis msgavsi
nivTierebisa, erbomJavasi da izoerbomJavasi fenol floroglu-
ciniT an meTiliT, diameTiliT da trineTilflorogluciniT.
kondensirebuli butanonis ori molekula iZleva flavaspil-
mJavas, albaspidins, sam molekula filiqsis mJavas filicins,
xolo oTxi molekula _ filmarins. nacris raodenoba fesvuraSi
3% ar aRemateba, maT Soris 2% mJavaSi uxsnadi nacaria.
saqarTveloSi Cadunas axalgazrda xuWuWa foTlebs iReben sakve-
bad mxalis saxiT, ZmriTa da nigvziT Sezavebuls. zrdadasrule-
bul foTlebs iyeneben mwyemsebi rZis gasawurad, xolo meabreSu-
meobis raionebSi xmaroben caxad (abreSumis Wias udeben safenad
an parkis gakeTebis periodSi).
xalxur medicinaSi Cadunas fesvuras uxsovari droidan iyeneben
rogorc Wiis damden saSualebas (Caduna Wiebs ki ar klavs,
aramed abruebs). mecnierul medicinaSi misi fesura gamoiyeneba
lentiseburi Wiebis sawinaaRmdegod _ Rhizoma Filicid-is an zogierT
 farmakopeaSi Herba Filicis maris-is saxelwodebiT.
Cadunas fesvebs xmaroben sicxis damwevad (aWara).
2. CaRandri Veronica anagallis- aW. Cixandari, es mcenare ekuTvnis SavwamalasebrTa (Scrophulariaceae) botanikur
aquatica L. da V. jixandari, ojaxs, 10_30 sm simaRlis balaxia, kolofi gagrZelebuli
beccabunga L. msx. dastur- elifsuria da TiTqmis orjer didia siganeze, vrceldeba mTis
CaRandri Sua sartylamde, metwilad Waobian adgilebSi.
gavrcelebulia mTel evropaSi, wina aziaSi, CrdiloeT amerikaSi.
CvenSi gvxvdeba yvela raionSi, mTis qveda sartylidan zeda
sartylamde tyeebsa da buCqnarebSi.
es mcenare Seicavs mware nivTierebas, mTrilav nivTierebas, sapo-
ninsubstants, sufTa eTerzeTebs, erT glukozids, da safiqrebe-
lia, rom erT alkaloids. mza nedli saafTiaqo masala sustad
aromatulia; aromati gaSrobis Semdegac rCeba; gemoTi mwarea
masSi alkaloidis Semcvelobisa da lorwos simciris gamo, iyene-
ben sasunTqi gzebis daavadebaTa dros. masSi mware da mTrimlavi
nivTierebis Semcvelobis gamo xmaroben kuWisa da nawlavTa daava-
debis SemTxvevaSi, misgan amzadeben agreTve yelSi gamosavleb
xsnarebs.
igi samkurnalod gamoiyeneboda uZvelesi droidan Tavbrusxvevis,
sulieri daavadebis, mexsierebis dakargvis dros mis aRsadgenad,
cudi mexsierebis, kuWis, RviZlis, filtvebis, elenTis, saSvi-
losnos, naRvlisa da Sardis buStis daavadebaTa da anTebis
dros. xmaroben oflis momgvrelad.
mas iyeneben cimbiris wylulis samkurnalod, aseve xmaroben
Saqris Semcvlelad (wamlis dasatkbobad).
 
1. ცაცხვი Tillia L. mxv. maWi; ing. ფოთოლმცვენი cacxvisebrTa (Tilliaceae) ojaxidan, 35-მდე
cacx; Wn. ducxu, სიმაღლის ხეა. ხის ვარჯი დიამეტრით აღწევს 2 მ-მდე,
kavaRi; mgr. cxa- თხელი, მსკდომარე ქერქით. ფოთლები მორიგეობითია,
cxu, cacxu, გრძელყუნწიანი, დაკბილული, ზედა მხრიდან მწვანე,
cxacxvi; svn. შიშველი, ქვედა მხრიდან-ნაცარა, ხშირად შებუსული,
zesxra, cacxv, ყვავილები მოყვითალო-თეთრია, არომატული, შეკრებილია
faCa. 3-15 ფარისებრ ნახევარქოლგა ყვავილედში.

მცენარის შედგენილობაში შედის ეთერზეთები,

გლიკოზიდები, მთრიმლავი ნივთიერებები და ლორწო.
არომატის მატარებლად ითვლება ფარნეზოლის სპირტი,
კაროტინი და C-ვიტამინი.
ცაცხვის ყვავილი ხალხურ მედიცინაში გამოიყენება
ნახარშებისა და ნაყენების სახით როგორც ოფლმდენი,
ტკივილგამაყუჩებელი, დამამშვიდებელი საშუალება.
იყენებენ აგრეთვე ნერვული აღგზნების, კრუნჩხვების,
უძილობის, თირკმელების, ღვიძლის ჰიპერტონული
დაავადების დროს. ძალზე ეფექტურია ცაცხვის ყვავილების
ჩაი გაცივების შემთხვევაში. მისი ნახარშები იხმარება
აგრეთვე ზედა სასუნთქი გზების დაავადებების, მწვავე
ბრონქიტების დროს. გამოიყენება პირის ღრუსა და ყელში
გამოსავლებად ანთებითი პროცესებისა და ანგინის დროს.
ცაცხვის ყვავილები შედის ყელში გამოსავლები სხვადასხვა
ნაკრებების შემადგენლობაში.
ხალხურ მედიცინაში გამოიყენება ცაცხვის ფოთლების,
ქერქისა და დაქუცმაცებული კვირტების ლორწოვანი
ნახარშები ცხელი ან სველი საფენების სახით დამწვრობის,
წყლულების, სარძევე ჯირკვლის ანთების, ბუასილის,
რევმატიზმის, ნიკრისის ქარების დროს.

2. ცერეცო ix. didi kama

3. ცერცვი Vicia faba L. jvx. bakla; gur. ერთწლიანი parkosanTa (Fabaceae) ojaxis ბალახოვანი მცენარეა
miwis cercvi; Wn. 20-150 სმ სიმაღლისა. აქვს რთული და წამახვილებული
xajivaka lobia; ფოთლები. ყვავილები ცოცხისებურია, თეთრი, სუსტი
mgr. xaji; svn. rog. სურნელით. ნაყოფი ცილინდრული და გაბერილი პარკია,
თესლები - ოვალური. ყავილობს მაის-ივნისში.
სამკურნალოდ იყენებენ ყვავილებსა და თესლს, რომლებიც
შეიცავს სახამებელს, ნახშირწყლებს, სხვადასხვა ცილებს,
უჯრედისს, ფერმენტებს. მცენარეს აქვს შარდმდენი,
შემკვრელი, ანთების საწინააღმდეგო თვისებები. აჩქარებს
ჭრილობების შეხორცებას.

4. ცირცელი Sorbus  mxv., mT. woro, დაბალი ბუჩქი vardisebrTa (Rosaceae) ojaxis, 1,5-2 მ სიმაღლის.
aucuparia L. mworo; msx., rW., ფოთლები ალუბლის ფოთლებს წააგავს. ყვავილები თეთრი
lCx., im., gur. ან ვარდისფერი. ნაყოფი მსხვილია, ხორციანი, შავი.
Wnavi; aW. ყვავილობს ივნის-ივლისში. ნაყოფი შეიცავს ვიტამინებს,
mWknavi; mT. rW. ასკორბინის მჟავას, ორგანულ მჟავას, კაროტინს. igi oficinaluri
mWnavi; lCx. polivitaminuri nedleulia. aCqarebs wylulebis epiTelizacias da
goglandi; mgr. regeneracias.
amCvaSa, Cvaxa,
Wvaxa; svn. ცირცელი გამოიყენება ტოქსიკოზისა და ჰიპერტონული
goglçnd. ix. დაავადებების სამკურნალოდ, hipo da avitaminozebis dros.
mWnavi

5. ცხენისკბილა Leucojum მეგრ. ცხენიში მრავალწლიანი amarilisebrTa (Amarillidaceae) ojaxis

aestivum L. მაკიბირაია. ბალახოვანი მცენარეა, 15-40 სმ სიმაღლისა. ფოთლები
ფართოხაზიანია, მბრწყინავი, ყვავილები ცოცხისებურია,
ნაყოფი - მრგვალი კოლოფი.

შეიცავს ალკალოიდებს. მისი პრეპარატები ებრძვის

ქოლესტერინს, აწესრიგებს აცეტილქოლინის შემცველობას.
ექსტრატს იღებენ ფსიქოზისა და გრძნობითი მოშლილობის
შემთხვევებში.

6. cxenis ofla _   ix. yviTeli ZiZo, ix. qristesisxla

cxenisofa
7. cxenisterfa   ix. viristerfa

8. cxvrisTvala Arnica    ix. arnika

montana L.
1. ძარა Rumex arifolius რაჭ. ძარა-ძარა. მრავალწლოვანი ბალახოვანი მატიტელასებრთა (Polygonaceae)
All. ოჯახის მცენარე 60–90 სმ სიმაღლისა. აქვს დატოტვილი ღეროები.
ძირხვენა მუქია, განსაკუთრებული სურნელით. ფოთლები
ლანცეტურია. წვეტიანი. ყვავილები წვრილი, მომწვანო-მოწითალო.
ყვავილობს ივნის-ივლისში. სამკურნალოდ აგროვებენ ძირებს,
რომლებიც შეიცავს ანტრაგლიკოზიდებს, ფრანგულაემოდინს,
მჟავებს, ფისს, რკინას, ვიტამინ K-ს და C-ს, ეთერზეთის კვალს,
რუტინს. მათ ახასიათებს შემკვრელი, ანთების საწინააღმდეგო,
ჭრილობების შემხორცებელი თვისებები. ფოთლების ნაყენი აჩერებს
ღებინებას, აუმჯობესებენ ნაღველის განოყოფას, ნაყოფი შემკვრელი
საშუალებაა, ებრძვის ანთებას. სამკურნალოდ იყენებენ ნახარშს,
სპირტიან ნაყენს, ფაფებს.
2. ძაღლის ენა, Cynoglossum მხვ. ძაღლის ორ ან მრავალწლიანი ლაშქარასებრთა (Borraginaceae) ოჯახის
ოსერო officinalis L. მხალაჲ; ხვს. მცენარე 40–100 სმ სიმაღლისა. აქვს უსიამოვნო სუნი, სწორი
ღორნიკა, ქირი; ვერტიკალური ფესვი. ფოთლები ფესვთანაა, დაშვებული.
მსხ. გელისყურა, ყვავილები ხუთნაწევრა. ნაყოფი ოთხი კაკალია. ყვავილობს ივლის-
ლოსტოკი; მგრ. აგვისტოში. სამკურნალო ნედლეულს წარმოადგენს ფესვი და
სახოკია; სვნ. ფოთლები, რომლებიც შეიცავს ალკალოიდებს, მთრიმლავ
ჟაღვეშ ნინ, ჟეღი ნივთიერებებს, ფისებს, ეთერზეთს, ქოლინს. მცენარე შხამიანია,
ნინ. ამიტომაც იგი გამოიყენებოდა ძირმაგარების, დამწვრობების, ძვალ-
კუნთოვანი სისტემის ტკივილის სამკურნალოდ. უძველესი
დროიდან ცნობილია როგორც დამამშვიდებელი საშუალება.
ხალხურ მედიცინაში ცნობილია როგორც ნაღვლის, ფილტვების,
სისხლის ღებინების, ხველის, ფაღარათის, ქვეწარმავლებისა და
ძაღლის ნაკბენების მკურნალობის საშუალება.
მცენარე შედის არაერთი პრეპარატის შედგენილობაში.
3. ძაღლის პიტნა, Ballota nigra L. მრავალწლიანი ტუჩოსანთა (Lamiaceae) ოჯახის მცენარე 50–120 სმ
ჭინჭრისგერა სიმაღლისა. აქვს მოკლე ძაფები. ღერო ოთხწახნაგაა, სწორი, მარტივი
ტოტებით. ფოთლები მოკლეა, კვერცხისებური. ყვავილები
ორტუჩაა, წვრილი, ლილისფერ-მოწითალო. ნაყოფი კაკალია.
სამკურნალო ნედლეულად გამოიყენება მთელი მცენარე. შეიცავს
მწარე ნივთიერებებს, ალკალოიდებს, ეთერზეთს, ვიტამინ C-ს.
ბალახს გააჩნია დამამშვიდებელი, წნევის დამწევი,
ტკივილგამაყუჩებელი თვისებები. იგი გამოიყენება მკერდის
ტკივილისა და რევმატიზმის სამკურნალოდ. ხმარობენ ვალერიანისა
და მრავალძარღვას მაგივრად. იყენებენ კომპრესებშიც.
4. ძაღლის სატაცური, Tamus ქრთ. მიწისქონა; მრავალწლოვანი ბალახოვანი დიოსკორისებრთა (Dioscoreaceae)
მიხელტა communis L. ფშ. ძაღლაფსელა; ოჯახის ლიანა. ღერო მსხვილი და ხორციანია. ფოთლები
თშ. დათვთყურძე- მორიგეობითია, გრძელი. ყვავილები მარტივია, ყვითელ-მომწვანო.
ნა; იმ. ლეფშურა; შეკრულია ფუნჯებად. ნაყოფი წითელი თესლიანი კენკრაა.
რჭ., ლჩხ. ზმ. იმ. ყვავილობს აპრილ-ივნისში. იზრდება კავკასიასა და ყირიმში.
ფუტკრიქავა, ნედლეულად გამოიყენება ძირები, რომლებიც შეიცავს
ფუთრიკავა; ზმ. აჭ. ჭიანჭველამჟავას, ალკალოიდურ ნაერთებს, გლიკოზიდებს,
ლემშური; ქვ. აჭ. საპონინებს, კაროტინოიდებს, პოლისაქარიდებს და ამინომჟავას.
ქავილა; გურ. მცენარე შხამიანია. ძაღლის სატაცურის ფესვი გამოიყენება ქართულ
ძირიწამალი; მგრ. ხალხურ მედიცინაში და კავკასიის სხვა მხარეებში რევმატიზმისა და
მორთა, უნთო, იშიაზის სამკურნალოდ. კლინიკური დაკვირვებებით
უნთოში ჯინჯი, დადასტურებულია ძაღლის სატაცურის ნახარშის ეფექტურობა
ძარხუხუ; სვნ. აღნიშნული დაავადებების მკურნალობისას. ძაღლის სატაცურის
მàთ, მუუთა. ჩვილ ყლორტებს ადუღებენ, წყალს რამდენიმეჯერ გადაწურავენ,
შემდეგ კვლავ ახალ წყალში ნახარშს საჭმელად იყენებენ, მაგრამ
მისი დიდი რაოდენობით ჭამა კუჭაშლილობას იწვევს. ძლიერ
ტოქსიკურია.
5. ძაღლის ქინძი Aethusa ერთწლიანი ქოლგოსანთა (Apiaceae) ოჯახის მცენარე 1 მეტრამდე
cynapium სიმაღლისა. აქვს დატოტვილი ღერო. ფოთლები დანაწევრებულია,
L. სამკუთხა. ყვავილები თეთრია. ნაყოფი მრგვალია. თესლი
ბრტყელი. ნამდვილი ოხრახუშისაგან იგი განსხვავდება
აგებულებითა და მბზინავი ფოთლებით. გამოიყენება
ჰომეოპათიაში, განსაკუთრებით ბავშვთა მკურნალობისათვის.
6. ძაღლმაყვალა Rubus caesius L. ქრთ. მიწამაყვალა; ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახს ეკუთვნის.
ქზყ. ძუძუმაყვალა;
იმ., რჭ. ბამბა-
მაყვალა; ქვ. იმ.
ბამბამაყვალი; ინგ.
ზაღლი მაყოლ;
მგრ. ჯოღორიში
მუცია.
7. ძაღლნიორა Ornithogalum ქრთ. თაგვნიორა; მრავალწლოვანი (Hyacinthaceae) ოჯახიდან. ნახევრადბუჩქი.
ponticum Zahar. რჭ. გველერწო; იზრდება 1,5 მეტრამდე სიმაღლისა. პირველ წელს მცენარე
ლჩხ. კოწიალე. მაგრდება. მისი ტოტები დაფარულია ეკლებით. მეორე წელს
იფარება ყვავილებით, ისხამს ნაყოფს, ეზრდება ახალი ტოტები.
ნაყოფი სხვადასხვა ფერის, თესლიანი კენკრაა.
სამკურნალოდ გამოიყენება ნორჩი ფოთლები და ნაყოფი, რომლებიც
შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს, ორგანულ მჟავას, ფლავონიდებს,
ინოზიტს, შაქარს, კაროტინს, ვიტამინებს, მარგანეცს. პრეპარატებს
აქვთ ანთების საწინააღმდეგო, ჭრილობების შემხორცებელი,
ამოსახველებელი, ჭიების საწინააღმდეგო, ხველის საწინააღმდეგო,
ოფლმდენი, შარდმდენი, დამამშვიდებელი თვისებები. მათ
შინაგანად იყენებენ ნევროზების, ფაღარათის, გასტრიტის,
სისხლდენების, ზედა სასუნთქი გზების, წყლულების, მოწამვლის
და სხვა შემთხვევებში. ხმარობენ გარეგანადაც, კანის დაავადებების
სამკურნალოდ და სავლებად.
8. ძაღლყურძენა Solanum nigrum მხვ. ძაღლიხუნწაჲ; ერთწლიანი ძაღლყურძენასებრთა (Solanaceae) ოჯახის ბალახია.
L. ინგ. ზაღლი პამი- იზრდება 70 სმ–მდე. ტანი განტოტვილია, სწორმდგომი; ფოთლები
დორ; აჭ. ძაღლ- მორიგეობითი, ოდნავდაშვებული. ყვავილები ორსქესაა, თეთრი.
ყურძენა; ჭნ. ნაყოფი მრგვალი კენკრაა, შავი.
ჯოღორ ყურძენი;
სამკურნალო ნედლეულია ბალახი და ნაყოფი. მცენარე შეიცავს
მგრ. დიხაში მელი- მთრიმლავ და მღებავ ნივთიერებებს, შაქარს, ორგანულ მჟავებს,
შია, ჯოღორიში ვიტამინებს, გლიკოზიდებს, კაროტინს. შხამიანი ნივთიერებები
მაყურზენაია, მწიფე ნაყოფში უკვალოდ ქრებიან. ნაყოფი ხასითდება
ღვინჯა-ღვინჯა, ტკივილგამაყუჩებელი, შარდმდენი, სიცხისდამწევი, ჭიისდამდენი,
უჩა ტყა; სვნ. ამომახველებელი, ანტირევმატული თვისებებით. ამშვიდებს
 მუყურძენოოლ. ნერვულ სისტემას, აუმჯობესებს მხედველობას. ძაღლყურძენას
პრეპარატები ხალხურ მედიცინაში გამოიყენება მუცელში
ტკივილის, შარდის ბუშტის, შარდკენჭოვანი და ნაღველკენჭოვანი
დაავადებების, ათეროსკლეროზის, რევმატული დაავადებების,
წყლულების, ჩირქოვანი დაავადებების სამკურნალოდ.
9. ძაძა Vigna კხ. მამიკალია- ერთწლიანი ბალახოვანი პარკოსანთა (Fabaceae) ოჯახის მცენარეა.
unguiculata (L.) ლობიო, შავკუჭა- ძალიან ჰგავს ლობიოს. მისი თესლი გემრიელი საჭმელია. შეიცავს
Walp. ლობიო; ქზყ. ცხიმებსა და ცილებს. ითვლება კარგ დიეტურ საშუალებად.
პირშავი ლობიო;
იმ. მიწა-ლობიო,
ჭიპშავა-ლობიო,
პირშავა-ლობიო,
შავჭიპა-ლობიო,
წვრილი ლობიო;
მგრ. დიხაში
ლებია, ჩე ჭიფე
ლებია, ჩე ჩხირა
ლებია.
10. ძახველა, ძახველი Viburnum ქრთ., კხ. ძახველა; ძახველი 4 მ-მდე სიმაღლის ბუჩქია ცხრატყავასებრთა (Caprifoliaceae)
opolus L. მთ., ფშ., ხვს., ქვ. ოჯახიდან, მონაცრისფრო-რუხი დახეთქილი ქერქით და გლუვი
რჭ. მძახველი; თშ. ყლორტებით. ფოთლები ერთმანეთის მოპირისპირედაა განლაგე-
ძეხველი; ქრთ., ბული, ფართო კვერცხისებრია. ყვავილები თეთრია და ორი სახისაა:
მსხ., რჭ., ლჩხ., იმ. კიდურა - უნაყოფო, მსხვილი ქოლგისებრი. გვირგვინით, ნაყოფი
ჯახველა, ღია წითელი ფერისაა, ოვალური ან სფეროსებრი, წვნიანი, კურკით.
ჯანხველი; ჩ. ძახველი ყვავილობს მაის-ივლისში, ნაყოფი შემოდის აგვისტო-
ჯარხველი, სექტემბერში.
ჯაკველი; მგრ.
ნედლეულად ამზადებენ ძახველის ქერქს. ძახველის ქერქი შეიცავს
ძარწუფ; სვნ. ფისებს, ორგანულ მჟავებს, გლიკოზიდ ვიბურნინს, ფლავონოიდებს,
წანწოფ, წონწოფ,
ვიტამინებს C, K, და PP-ს, ასკორბინის მჟავას, შაქარს, მთრიმლავ
სანწვეფ. ნივთიერებებს, ორგანულ მჟავებს, კაროტინს. ხალხურ მედიცინაში
ქერქის ნახარში გამოიყენება კრუნჩხვების, უძილობის, ისტერიის
დროს. ნახარში მოქმედებს ბავშვებზე გაცივების დროს, გამოიყენება
როგორც სისხლის აღსადგენი, ანთების საწინააღმდეგო საშუალება
მშობიარობის შემდგომ პერიოდში, გინეკოლოგიური დაავადების
 დროს სისხლისდენის შემთხვევაში, ბუასილის, კუჭ-ნაწლავის ტრაქ-
ტის დაავადების დროს, როგორც ოფლმდენი საშუალება. დამამ-
შვიდებელი მოქმედება აქვს ძახველის ნაყოფსაც. ნედლი ნაყოფის
წვენი და ჩაი სასარგებლოა ჰიპერტონული დაავადების დროს.
ძახველის ნაყოფი ძალიან სასარგებლოა მძიმე ავადმყოფებისათვის
გამოჯანმრთელების პერიოდში, როგორც გამამაგრებელი
საშუალება. ნედლ ნაყოფს ან მისგან მომზადებულ წვენსა და ჟელეს
იღებენ ვიტამინების ნაკლებობის შემთხვევაში. ხალხურ მედიცინაში
ძახველის ნაყოფს იყენებდნენ როგორც საფაღარათო, მადეზინფი-
ცირებელ საშუალებას. ნაყოფის ნახარში თაფლთან ერთად კარგია
ზედა სასუნთქი გზების ანთების, კუჭის აშლილობის დროს.
ძახველის ნაყოფის ნაყენი გამოიყენება აგრეთვე კუჭისა და თორმეტ-
გოჯა ნაწლავის წყლულოვანი დაავადების, ენტეროკოლიტების,
გულის ან თირკმელების დაავადებით გამოწვეული შეშუპების,
კანის წყლულოვანი და ჩირქოვანი დაავადების დროს. ახალგაზრდა
ტოტების ქერქის ნახარში კარგი საშუალებაა ფეხების
ოფლიანობისას. ძახველის წვენი გამოიყენება აგრეთვე საოჯახო
კოსმეტიკაში ფერისმჭამელების მოსაშორებლად და დიათეზის
სამკურნალოდ.
11. ძელქვა Zelcora კხ. ალუხი, თელასებრთა (Ulmaceae) ოჯახის მცენარეა.
carpinifolia ავლუხი; მგრ.
(Pall.) C. Koch. ძერქვა.
12. ძერანა Polyporus კხ. ქორის სოკო; (Polyporaceae) ოჯახის ხორციანი, თირკმლის მოყვანილობის,
squamosus ლჩხ. მძერა. თუჯისფერი სოკო. აქვს 10 სმ სიმაღლის ფეხი. გვხვდება ცოცხალი
(Huds.) Fr. და მკვდარი ფოთლოვანი ხის ტანზე მთელ დედამიწაზე ზომიერ
სარტყელში.
ქიმიური და ფარმაკოლოგიური თვისებები არ არის შესწავლილი.
აუმჯობესებს ნივთიერებათა ცვლას, ორგანიზმის საერთო
მდგომარეობას.
13. ძეძვი Paliurus Spina- 1-4 მ სიმაღლის ხეჭრელასებრთა (Rhamnaceae) ოჯახის ხშირტოტე-
christi Mill. ბიანი და ეკლიანი ბუჩქია. ჩვილი ტოტები წვრილი ბუსუსებითაა
შემოსილი, შემდეგ კი შიშველი. საკმაოდ ყუნწიანი
არასიმეტრიულად კვერცხისებრი, და კიდედაკბილული ფოთლები
ყლორტებსა და ტოტებზე მორიგეობითაა განლაგებული.
ფოთლებით და ყლორტებით ძეძვი ძალიან ჰგავს უნაბს. ფოთლების
ყუნწების ძირში წყვილწყვილი ან თითო მოკაუჭებული მაგარი
ეკალი ზის. მცირე ზომის მოყვითალო ყვავილები ფოთლების
იღლიებში მოკლე მტევნებადაა შეკრებილი. მოხაზულობით
მომრგვალო ნაყოფი შუაში ორივე მხრიდან ამობურცული და
გრძელყუნწიანია, რომელიც მომწიფებულ მდგომარეობაში
მოჩალისფრო ან მოვარდისფროა. ძეძვის ფოთლები და ქერქი
შემკვრელი თვისებისაა, ამიტომ ხალხურ მედიცინაში მათი ნახარში
გამოიყენება კატარისა და კუჭაშლილობის დროს. ყვავილები დიდი
რაოდენობით ნექტარს იძლევა და შესანიშნავ თაფლოვან
მცენარედაა აღიარებული. ფოთლები ვიტამინ C-ს შეიცავს.
ნაყოფების ნახარში ფართოდ გამოიყენება ხალხურ მედიცინაში,
როგორც კარგი ამოსახველებელი საშუალება. დადებით ეფექტს
იძლევა ბრონქული ასთმის საწყის სტადიაში გამოყენებისას.
14. ძეწნა, მტირალა Salix babylonica ერ. ბორობანი, ტირიფისებრთა (Salicaceae) ოჯახს ეკუთვნის.
ტირიფი L. აგნისანი,
მაგრილობელი.

15. ძიგვა, ქისრიბა Nardus ქრთ. ქოსა ბალახი; მარცვლოვანთა (Poaceae) ოჯახს ეკუთვნის.
glabriculmus ხვს. ქირცა; მხვ.
Sacalo ქუჩიმკვრივა; თშ.
ცხენის ქუჩი,
ვირის ქუჩი; ზმ.
რჭ. ვაციწვერა;
ლეჩხ. ბაგვი.
16. ძირთეთრა Pastinaca sativa ლჩხ., გურ., იმ. ორწლიანი ბალახოვანი, ქოლგოსანთა (Apiaceae) ოჯახი მცენარე 100-
L. რუსული ნიახური; 150 სმ სიმაღლისა, ყვითელ-ყავისფერი ხორციანი ძირით. აქვს
რჭ. ისპი, ისპანი, შიშველი და სწორი განტოტვილი ღერო. ფოთლები დიდია, 20 სმ
სპანი, დიდი სიგრძისა, ფრთისები. ნაყოფი მრგვალია, იშლება ორ ნაწილად.
ნიახური; მგრ. ყვავილობს ივნის-ივლისში. სამკურნალოდ ამზადებენ მიწისზედა
რუსული სონა. ნაწილს, რომელიც შეიცავს ფუროკუმარინებს, გლიცერიდებს,
მჟავებს, ფლავონოიდებს, ეთერზეთებს. გამოიყენება სპაზმოლიტურ
საშუალებად სტენოკარდიისა და ნერვოზის შეტევების დროს,
ნაწლავების სპაზმების დროს. ნახარში და ნაყენი ხალხურ
მედიცინაში გამოიყენება შარდმდენ საშუალებად წყლისას დროს,
ტკივილგამაყუჩებლად თირკმლებისა და კუჭის წყლულების
შემთხვევაში, ხველისას და ციებისას. პრეპარატები იხმარება
ფსორიაზისა და თმის ცვენის საწინააღმდეგოდ.
17. ძირმწარა Aristolochia ს. ძიმწარ; ქზყ. ძირმწარასებრთა (Aristolochiaceae) ოჯახის 30-50 სმ სიმაღლის
iberica Fisch. et ზარავანდი; გურ. მრავალწლიანი, თავისებური სასიამოვნო სუნის მქონე, მოკლე
C.A. Mey. საყმაწვილო; იმ. მხოხავფესვურიანი მცენარეა. სწორმდგომი. დაკლაკნილი
ყალიონა; მსხ., იმ. შესახედაობის ღერო მარტივია. ღია მწვანე ფერის კიდემთლიანი,
ძიმწარა; აჭ. ჭანდი- გულისებრფუძიანი, გრძელყუნწიანი, კვერცხისებრი ან მომრგვალო
დი; მგრ. ტურაში ფოთლები მორიგეობითაა განლაგებული. ყვითელი ყვავილები
ცუჯი, ძინტკვილი. ფოთლების იღლიებში ჯგუფურადაა განლაგებული.
მოუმწიფებელი ნაყოფი მწვანე ფერის ხორციანი, მსხლისებრი ან
მომრგვალო ფორმის კოლოფია, რომელიც მომწიფებისას გრძივი
ნაბზარით იხსნება. ყვავის და მწიფდება მაის-სექტემბრის
განმავლობაში.
საქართველოში ჩვეულებრივ ძირმწარას გარდა გვხვდება აგრეთვე
სამკურნალო სახეობა - ქართული ძირმწარა - (Aristolochia iberica F.
A. M.). გარეგნულად იგი იმით გამოირჩევა, რომ მისი ყვავილები
თითო-თითოდაა განლაგებული. ყვავილსაფრის გადანაღუნი,
მომწვანო-ყვითელ ფონზე. სხვადასხვაგვარ სურათს იძლევა. ხახაში
ყვითელი ლაქები არ აქვს (როგორც ჩვეულებრივ ძირმწარას),
ფოთლები უფრო დიდი ზომისაა, ფართო კვერცხისებრი. გვხვდება
აფხაზეთში, სამეგრელოში, იმერეთში, აჭარაში, ქართლში და
კახეთში. ორივე სახეობა ერთნაირი სამკურნალო თვისებებით
ხასიათდება.
 ხალხური მედიცინა ძირმწარას ფესურის და ფოთლის ნახარშს და
მისგან მიღებულ წყლის გამონაწვლილსა და სპირტზე ნაყენს
იყენებს ხველის წინააღმდეგ, აგრეთვე როგორც ჭრილობების
შეხორცების დამაჩქარებელ საშუალებას და წყლულების
მკურნალობისას სველი საფენების სახით. მცირე დოზით მის ნაყენს
იყენებენ ოფლისა და შარდმომგვრელ საშუალებად. მასში შემავალი
ალკალოიდი ტოქსიკური ბუნებისაა და იწვევს პერიფერიული
სისხლძარღვების გაგანიერებას. სუნთქვის რამდენადმე აღგზნებით
ამცირებს სისხლის წნევას ჰიპერტონიული დაავადების საწყის
სტადიაში.
ძირმწარა შხამიანი მცენარეა, ამიტომ მისი გამოყენება მხოლოდ
ექიმის მეთვალყურეობითაა დასაშვები.
18. ძირტკბილა Glycurrhiza ქზყ. სატკბურა. მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარეა პარკოსანთა (Fabaceae)
glabra L. ოჯახიდან, სიმაღლით 50-150 სმ. ძირტკბილა ერთ-ერთი ყველაზე
გავრცელებული სამკურნალო მცენარეა. მისი მიწისქვეშა ნაწილი,
რომელიც წარმოადგენს დასამზადებელ ნედლეულს, შედგება
დედა-ფესვისაგან და ვერტიკალური ჰორიზონტალური
ფესურებისაგან, რომლებიც ქმნიან მრავალფენიან გადახლართულ
და ნიადაგში ჩამაგრებულ დამატებით ფესვთა ქსელს. ღეროები
შიშველი ან მოკლედ შებუსულია, იშვიათად მიმობნეული
წერტილოვანი ჯირკვლებით ან ჯირკვლოვანი ხორკლებით.
ფოთლები წებოვანია, პრიალა, მკვრივი, მოგრძო. ყვავილედი
ფოთლის უბეში მოთავსებული. ყვავილების გვირგვინი მოთეთრო-
იისფერია, ჯამი – მახვილკბილებიანია. ნაყოფი მოგრძო, სწორი ან
ოდნავ მოღუნული თესლიანი პარკია. ყვავილობს მაის-ივნისში,
ნაყოფი მწიფდება აგვისტო-სექტემბერში. სამკურნალოდ
გამოიყენება ძირტკბილას ფესვი და ფესურები. ძირტკბილას ფესვის
შემადგენლობაში შედის საპონინი-გლიცირიზინი, გლიცირიზინის
მჟავა, კალიუმისა და კალციუმის მარილები, ფლავონოიდები,
გლიცირეტის მჟავა, სტეროიდები, ეთერზეთი, ასპარაგინი,
ასკორბინის მჟავა და სხვა.
ძირტკბილას მიწისზედა ნაწილებში შედის საპონინები, მთრიმლავი
ნივთიერებები, ფლავონოიდები, ეთერზეთი და სხვა ნივთიერებები.
ხალხურ მედიცინაში ძირტკბილას ნახარში ძირითადად
გამოიყენება როგორც ამოსახველებელი საშუალება სასუნთქი
 გზების ანთების, ფილტვების ხველის თანამდევი დაავადებების
დროს, რადგანაც საპონინები არბილებენ და აადვილებენ ხველას.
ძირტკბილას ნახარშები და ნაყენები იხმარება აგრეთვე კუჭისა და
თორმეტგოჯა ნაწლავის წყლულოვანი დაავადების დროს, როგორც
შარდმდენი, სპაზმოლიტური საშუალება. ხალხურ მედიცინაში
ძირტკბილას ხმარობენ წინამდებარე ჯირკვლის ადენომით
გამოწვეული შარდის შეკავებისას.
19. ძირტკბილა ნ. კილამურა.
კლდისა
20. ძირყვითელა Hydrastis ინდიელების ტრადიციული სამკურნალო მცენარეა. მას იყენებდნენ
canadensis L. კუჭის, ადგილობრივი ანთებების, მადის მოსამატებლად, გულის
დავადებების, ციებ–ცხელების სამკურნალოდ. ევროპაში ეს მცენარე
მოხვდა 17б0 წ. შეიცავს ალკალოიდებს, ეთერზეთს, ფისებს.
ახასიათებს შემკვრელი, მატონიზებელი, მასტიმულირებელი,
ნაღველმდენი, ანტიკატარალური, დამარბილებელი, წნევის ამწევი
თვისებები. მისი პრეპარატები ჰკურნავენ მრავალ გინეკოლოგიურ
დაავადებას.
21. ძირშავა Scorzonera ორ ან მრავალწლიანი რთულყვავილოვანთა (Asteraceae) ოჯახის
hispanica L. მცენარე 40–100 სმ სიმაღლისა, უსიამოვნო სუნით. ძირი
ვერტიკალურია, დიამეტრით 1–2 სმ. ღეროები ერთეულია, ორი ან
სამი, ზედა ნაწილი ძალიან განტოტვილია. ყვავილები შეკრულია
ცოცხისებურად. ყავილები ხუთ ნაწილადაა დანაწევრებული, მუქ–
წითელია, ან მოწითალო–მოლურჯო.
სამკურალოდ აგროვებენ ძირებს და ფოთლებს. შეიცავს
ალკალოიდებს, ინულინს, მთრიმლავ ნივთიერებებს, ფისებს,
ეთერზეთებს, ალკალოიდებს, საპონინებს. გამოიყენება
ძირმაგარების, დამწვრობების, სახსრებში ტკივილის,
ქვეწარმავლებისა ცოფიანი ძაღლების ნაკბენების, რევმატიზმის
სამკურნალოდ. ამზადებენ ნაყენებისა და ნახარშების სახით.
22. ძირწითელა Echium მსხ., ჯვხ. ავაჯუა. მრავალწლიანი ლაშქარასებრთა (Borraginaceae) ოჯახის მცენარე 25–
russicum Jacq. 50 სმ სიმაღლისა. პარკოვანია. აქვს რთული ფოთლები, მსხვილი
ძირები, იისფერი ყვავილები. პარკი რბილი და ფართოა. ყვავილობს
აგვისტოში. გვხვდება სუბალპურ ზონაში. ქიმიური შედგენილობა
უცნობია. ხალხურ მედიცინაში ძირების ნახარში გამოიყენება კუჭ–
ნაწლავების დავადებების, ფაღარათის, თავის ტკივილის, ანემიის,
ნერვული და ქალური დაავადებების სამკურნალოდ. ახასიათებს
შარდმდენი და საერთოგასამაგრებელი თვისებები. ცნობილია,
როგორც იმუნომასტიმულირებელი საშუალება. ჩინეთსა და
აღმოსავლეთ აზიაში იყენებენ ეპილეფსიის სამკურნალოდ.
23. ძირწითელა ნ. ლურჯი ძირწითელა.
ლურჯი
24. ძირწითელა ნ. ლურჯი ძირწითელა.
ჩვეულებრივი
25. ძიძო Melilotus ორწლიანი ბალახოვანი მცენარე პარკოსანთა (Fabaceae) ოჯახიდან.
officinalis (L.) იზრდება 50–100 სმ სიმაღლისა. ღეროებს აქვთ მრავალრიცხოვანი
Pall. გვერდითი გამონაზარდები. ფოთლები პატარაა, სანაწილიანი,
მორიგეობითი. ყვავილები ყვითელია, პატარა. ნაყოფი პატარა
პარკები, 1–2 თესლით. ყვავილობს მაისიდან სექტემბრამდე.
სამკურნალოდ გროვდება ბალახი, ყვავილი, წვეროს ფოთლები.
შეიცავს კუმარინებს, ეთერზეთებს, მთრიმლავ ნივთიერებებს,
ორგანულ მჟავებს, ვიტამინებს, კაროტინს, ცილებს, პურინის
წარმოებულებს, სახამებელს, ლორწოვან ნივთიერებებს, ცხიმისებრ
ნივთიერებებს, ცილებს, ტანინს. აქვს ახალი თივის სურნელი.
მისი პრეპარატები მოქმედებენ ცენტრალურ ნერვულ სისტემაზე;
აქვთ ციებ–ცხელებისა და ნარკოტიკებისაგან განკურნების
თვისებები. არის ტკივილგამაყუჩებელი, დამამშვიდებელი,
ჭრილობების შემახორცებელი, ანთების საწინააღმდეგო, ქარმდენი
საშუალება. შინაგანად იყენებენ ბრონქების ქრონიკული კატარის,
შარდის ბუშტისა და თირკმლების ტკივილის, ჰიპერტონიისა და
კლიმაქსის შემთხვევაში. გარეგანად ხმარობენ ძირმაგარების,
ჩირქოვანი წყლულების, ანთებითი პროცესების დროს.
26. ძიძო თეთრი ნ. თეთრი ძიძო.
27. ძიძო ყვითელი, ნ. ძიძო
ძიძო სამკურნალო
28. ძმერხლი Ruscus იმ. ჯმერხლი; რჭ., შროშანასებრთა (Liliaceae) ოჯახის 60 სმ-მდე სიმაღლის მარადმწვანე
hypophyllum L. ლჩხ. ჯილმეხი; ჭნ. ბუჩქია. მისი ფოთლისმაგვარი ტოტები (კლადოდიუმები) 2-4 სმ
ზერმეხი, ზურმე- სიგანისა და 1 სმ-მდე სიგრძისაა, ბოლოში მოკლე ან საშუალო
ხი; მგრ. ზორმეხი; სიგრძის უეკლო წვეტით, კლადოდიუმები რკალისებრ ძარღვიანია,
სვნ. ზàმეხ. მოყვანილობით ოვალური ან ოვალურ-ლანცეტა, რომელნიც
ღეროსთან მიმაგრების ადგილას ფოთლის ყუნწისებურადაა
შევიწროებული. დაყვავილების შემდეგ ბურთივით მრგვალი
წითელი კენკრა ნაყოფი ვითარდება. საუცხო საკვები მცენარეა.
წინათ ძმერხლის ნახარშს საშვილოსნოს სამკურნალოდ იყენებდნენ,
როგორც სისხლგამომდევნ საშუალებას მშობიარობის შემდეგ,
თესლს ფქვავდნენ და ყვავილის სუროგატად იყენებდნენ. ნაყოფი
იჭმება, მაგრამ არცთუ მაინცა და მაინც მიმზიდველი გემოს გამო მას
ნაკლებად ეტანებიან. ძმერხლის ნაყოფებისაგან გამოწურულ ზეთს
გვამების ბალზამირებისათვის იყენებედნენ.
29. ძურწა მწვანე ნ. მწვანე ძურწა.
30. ძურწა ნამდვილი ნ. ნამდვილი ძურწა.
31. ძურწა ყვითელი ნ. ყვითელი ძურწა.
32. ძუძუმაყვალა Rubus ქრთ. მაყვლის მსგავსი და მონათესავე ვარდისებრთა (Rosaceae) ოჯახის
dolichocarpus დათვიმაყვალა. მცენარეა. აქვს შავი კენკროვანი ნაყოფი. სამკურნალოდ გამოიყენება
Juz. ფოთლები, ძირები, კენკრა. ისინი შეიცავს A,B,C ვიტამინებს,
გლუკოზას, ფრუქტოზას, სახაროზას, პექტინურ ნივთიერებებს,
ორგანულ მჟავებს.
ნორჩი კენკრა ამაგრებს ორგანიზმს, ფოთლების ნაყენი ახორცებს
ჭრილობებს, ებრძვის ანთებას, ადენს შარდსა და ოფლს. იყენებენ
ნერვული სისტემის მოშლილობის და გულის დაავადების დროს.
მისი ნაყენი უძველესი დროიდან გამოიყენება უძილობისას,
კლიმაქსისას. წვენს ასმევდნენ ციებ-ცხელებით დაავადებულებს.
დაწვრილმანებულ მარცვლებს იდებენ კანზე.
1. wabli Castanea sativa Wn. Wuburi, wabli ekuTvnis wiflisebrTa (Fagaceae) botanikur ojaxs. xemce-
L. Wubui; mgr. narea, izrdeba 15_25 m simaRlis, ganivad datotvili, foTlis
Wuburi; svn. firfita tyaviseburia, kidemTliani, xerxkbila da kidemoxrili.
gvij, gvijra mamrobiTi mWadayaviledi moyviTalo ferisaa, xolo mdedrobiTi
_ momwvano. nayofi erTi an orTesliania. wabli gavrcelebulia
TiTqmis mTel saqarTveloSi. gansakuTrebiT tenian niadagebze
rogorc Crdilo, ise samxreT kalTebze.
wablis nayofs Rorebs aZleven sakvebad, Wams agreTve cxenic.
wablis axali nayofi Semdeg nivTierebebs Seicavs: wyali _ 47%,
nacari _ 2,7%, proteini _ 11,6%, cximi _ 7,8%, ujredana _ 3%,
uazoto eqstraqtuli nivTierebani _ 74,9%. wabli kargi Taflo-
vani mcenarea, qerqi Seicavs mTrimlav nivTierebas, qerqisagan
amzadeben karg melans da Salis saRebavs.
wablis yvavilis spirtian nayens izelen revmatizmis dros, xolo
misi yvaviliT askilis nayofTan erTad kolits mkurnaloben,
gansakuTrebiT bavSvebSi.
2. walika Polygonum qrT., kx. walika _ Polygonum hydropiper L., bostnis walika _ P. Persicaria L.,
hydropiper L. wylis ina, Cveulebrivi matitela _ P. avicularis L., ojaxi matitelasebrni _
cxenis ina; Polygonaceae.
gur. (Coxat.
walika 35_70 sm simaRlis erTwlovani balaxia; Rero wamoweulia,
r.) Jaltimi,
muxlebiT fesvgamdgari, sigrZeze daRaruli, foTlebi Txelia,
anwlika; qzy.
lanceta, boloebSeviwroebuli, qveda yunwiania, zeda _ TiTqmis
wylis mati-
mjdomare, zeda mxareze ufro xSirad laqiania, TanafoTlebi _
tela; ing.
loluebi SiSvelia an ZirSi ZarRvebze jagriani, Reroze mikru-
Rori inai;
li, kideebze moklewamwamebiani. mtevnebi moklea, wvrilyunwiani,
msx. daTvis
meCxer sagvelad Sekrebili. yvavilsafari mwvanea an wiTeli, xSi-
CaRandri; im.
rad oTxad gayofili, garedan wertilovani yviTeli jirkvlebi-
salda-
Taa mofenili. nayofi samwaxnagovania, Savi an muqi yavisferi,
balaxi; im.,
wvrilwertilovani mqrqali, borcvebiani. yvavilobs VII_XI.
rW. salda;
mT. rW. sar- bostnis walikac 20_80 sm simaRlis erTwlovani balaxia, Rero
dala; Wn. sworia an iSviaTad wamoweuli da datotvili, zogjer martivi;
sardaki, sad- foTlebi _ lanceta an xazur lanceta, grZlad wawvetebuli,
raki, fsarda- TiTqmis mjdomare, solisebri ZiriT. qveda foTlebi mokleyunwia-
ki; mgr. sar- nia, zeda mxareze xSirad SuaSi didi zomis mowiTalo-iisferi
dakia, sanda- muqi laqa aqvs; loluebi mokle bewvebiTaa mofenili da kideebze
kia, sandra- grZelwamwamebiania, Reroze mWidrod mikruli yvavilebi pataraa,
kia; svn. miar- orsqesiani, mtevnebad Sekrebili. mtevnebi sakmaod mWidroa,
dalord, mu- cilindruli, swori, iSviaTad TavdaRunuli; iseve rogorc yvavi-
verdelool. lis yunwi, yvavilsafaric vardisferia an moTeTro, ujirkvloa.
nayofi Camalulia yvavilsafarSi, samwaxnagovani, priala, Tav-
wawyvetili. mcenare yvavilobs VI_XI.
mesame saxeoba patara, erTwlovani balaxia, Rero wamoweulia an
garTxmuli 10_14 sm sigrZis, sul qveda muxlTSorisebi 1_3 sm
sigrZisaa; foTlebi sxvadasxva zomisaa, formiT ki erTnairia _
ovaluridan-xazuramde, blagvwveriani an odnav wawvetebuli muqi
mwvane, zogjer molego; Reros foTlebisagan mcireoden gansxvav-
deba totebis foTlebi. loluebi oradaa Rrmad gankveTili,
muxlTaSorisebze mokle. yvavilebi pataraa, 2_5 erTad foTlebis
iRliebSi ganlagebuli; yvavilsafari metnaklebad 5-ad gankve-
Tili, momwvanoa, kideebze TeTri an vardisferi. nayofi uweso
samwaxnagovania, wawvetebuli, waxnagebze patara wertilebiTaa
dafaruli. mcenare yvavilobs VI_X.
samive saxeoba izrdeba nagvian, tenian adgilebze, gzispirebze,
naTesebSi, saqarTvelos yvela raionSi, gvxvdeba agreTve evro-
paSi, cimbirSi, Sua aziaSi da sxv.
medicinaSi gamosayeneblad amzadeben samive saxeobis balaxs
mcenaris yvavilobis fazaSi.
mTavarmoqmedi nivTierebaa flavonoidebi. maTi jami unda iyos
walikisaTvis qvercetinze gadaangariSebiT aranaklen 0,5%,
matitelasaTvis _ avikularinze gadaangariSebiT aranaklen 0,5%,
bostnis walikas standartizacia am maCvenebels ar iTvaliswi-
nebs. yvela saxeoba Seicavs hiperozids da ramdenime flavonoids,
Tanmxlebi nivTierebebidan _ tanidebs, vitaminebs da sxv.
samive saxeobis balaxs iyeneben saSvilosnodan da hemoroida-
luri sisxldenisas, saSvilosnos atoniisa da anTebiTi procese-
bis dros. garda amisa, Cveulebrivi matitela da walika naCvenebia
Tirkmlebisa da Sardis buStis kenWovani daavadebebis sawinaaR-
mdegod, rogorc konkrementebis gamosadeni saSualeba. matitelas
uniSnaven tuberkulozis dros. walikas iyeneben homeopaTiaSic.
3. werwa Lonicera erw.-Tn. Txa- mixakisebrTa (Caprifolaeceae) ojaxis mcenare 1,5_3 m simaRlis buCqia,
caucasica Pall. fsela; qv. yvavis april-ivlisSi, nayofs iZleva ivlis-seqtemberSi. gvxvdeba
qrT. Txifse- tyis zeda zolsa da subalpur zonaSi. gavrcelebulia kavkasiaSi,
la; gr. kx. balkaneTis naxevarkunZulze, mcire aziaSi, qurTistanSi.
Tyis safera-
qarTul samedicino xelnawerebSi gamoiyeneba Tiaqrisa da Ciyvis
vi; TS. WiWko-
sawinaaRmdego wamlebis SemadgenlobaSi.
ti; aW. daTva-
mocva; im. `azrumelis cnobarSi~ werwa warmodgenilia terminiT kaWaWi,
keWkeWa; erw.- romelic identificirebulia keWkeWasTan. es ukanaskneli ki
Tn. warwi. werwasTan.
TiaqrisaTvis. diya, du, Tagvis isaris Ziri, batbatia, Tavdargula,
mayvali, dedal mamali mravalZarRvas Ziri, kulmuxos ekalas
Ziri, ZirwiTela, n(a)wyenis wamali rom ari Ãmalas gavs, imisi
Ziri, kaWaWis Ziri, eseni yvela monaye, erTaT damwen, kais RviniT
moaTbobde, dila saRamos asmevde, cocotas gamonawurs yverze
da(a)debde, kargia. 49v–50r.
4. wifeli,
wifela

5. wiwaka Capsicum im., lCx., gur. wiwaka, romelic dasavleT saqarTveloSi cnobilia pilpilis
annuum L. pimpili; mT. saxelwodebiT, ekuTvnis ZaRlyurZenasebrTa (Solanaceae) botanikur
rW. pipila, ojaxs. igi erTwliani mcenarea, swormdgomi, datotvili da
pimpila; aW. SiSveli ReroTi, romlis simaRle 50_70 sm aRwevs. Reroze
surunji, morigeobiT ganlagebulia wvetisani, kvercxnairi foTlebi.
pirpilo; ing. foTlis iRliebSi viTardeba erTeuli, TeTri, yunwisken daxrili
pirpil; Wn. yvavili 5 mtvrianaTi, wiTeli feris, metad mware gemosi da cxare
pipei; mgr. sunis nayofiT. wiwaka mohyavT saqarTvelos yvela kuTxeSi, garda
zarfana, za- maRalmTiani adgilebisa.
fana; svn. pim-
Cveni xalxi wiwakas iyenebs rogorc madismomgvrel saSualebas.
pilaÁ, Zafa-
mecnierul medicinaSi gamoiyeneba wiwakis kolofi (Fructus Capsici)
na; C. daru-
rogorc adgilobrivi gamRizianebeli saSualeba, gansakuTrebiT
pilpili.
kanze adgilobrivi hiperemiis gamowvevis mizniT. mas urCeven
agreTve nayenebis saxiT saWmlis monelebis gasaumjobeseblad.
wiwakis nayofis qimiuri Semadgenloba aseTia: 0,2% alkaloidis
 msgavsi amidi, kafsicini _ decilenmJava amidi vanilinaminiT,
romelic xasiaTdeba mwvave gemoTi da gamaRizianebeli
moqmedebiT, kafsikumroti (romelsac karotiniseburi gamoyeneba
aqvs), kafsanTini (Caphsanthin), kafsorubini, luteini, vitamini,
pigmentebi, 7_9% nacari da 1,25 mJavaSi uxsnadi nacari. wiwakis
TeslebSi 10%-mde cximzeTia.
6. wiwibura Fagopyrum xvs. kruma; matitelasebrTa (Polygonaceae) ojaxis mcenarea.
sagittatum Gilib. fS. trubka.
wiwibura Seicavs cilebs, saxamebels, Saqrebs, ujrediss, cximebs,
(=F. esculentum
rkinis, kalciumis, fosforis, spilenZis, TuTiis, boris, iodis,
Moench,
nikelis, kobaltis mineralur marilebs, organul mJavebs
Polygonum
fagopyrum L.) (vaSlis, limonis), vitaminebs (B1, B2, P, PP). wiwiburis cilebi
biologiurad aqtiuria, Seicavs iseT mniSvnelovan aminomJavebs,
rogoricaa lizini da triftofani. samedicino rutinis wyaroa
wiwiburas ayvavebuli balaxi.
wiwibura araCveulebrivi dieturi produqtia, gansakuTrebiT sa-
sargebloa kuW-nawlavis daavadebebis, sisxlnaklebobis, nervuli
aSlilobis, Tirkmlebis daavadebis da Saqriani diabetis dros.

7. wiwmati Lepidium gur. wiwmari- ekuTvnis jvarosanTa (Brassicaceae) botanikur jgufs, igi
sativum L. ta; Wn. cxu- kulturuli mcenarea, izrdeba 20_40 sm simaRlis, foTlebi
kuburi; mgr. erTxel an orjer frTarTulia, gagrZelebul-xazuri, ZiriTadad
wiwmarte. kulturaSia, magram gvxvdeba gavelurebuli saxiTac, ruderalur
adgilebSi mTis Sua sartylamde.
wiwmati Seicavs mware eqstraqtul nivTierebas _ lepidins,
romelsac iyeneben malariis winaaRmdeg, xolo mis Teslebs kuWis
daavadebaTa praqtikaSi, amosaxvelebel saSualebad da dedaTa
wesis Semamsubuqeblad, Seicavs 58% cximzeTs.
wiwmati mdidaria mineraluri marilebiT (kaliumiT, iodiT,
kalciumiT, rkiniT, fosforiT). Seicavs karotins, vitaminebs (B1,
B2, C), eTerzeTebs.
wiwmati aumjobesebs saWmlis monelebas, igi xels uwyobs Zils,
amcirebs sisxlis wnevas, vitamini C-s didi Semcvelobis gamo
gamoiyeneba suravandis samkurnalod.
gareuli wiwmatis Zirebs iyeneben muclis tkivilis dros
(bodbisxevSi).
 axalqalaqis raionSi wiwmatis danayil Teslebs azaveben, wyalSi
zelen da fafis saxiT adeben fexisa da xelis simsivneebs.

8. wiwmatura Capsella bursa- qrT. xaWmaWi- ekuTvnis jvarosanTa (Brassicaceae) botanikur ojaxs..
pastoris (L.) Wa; kx. xeWe-
is erTwliani balaxovani mcenarea, xasiaTdeba martivi an
Medic. Wora; fS.,
datotvili swormdgomi ReroTi, romelzedac morigeobiT
mT., gr. kx.,
ganlagebulia mjdomare fesvTani, frTadgankveTili, kidemTliani
qzy. xaWiWo-
an amoRrRnilkbilebiani foTlebi, axasiaTebs mtevani yvaviledi,
ra, yaWiWora;
romelTagan viTardeba Wotaki nayofi. mas xSirad naxavT
mxv. Wiwmati;
kulturul naTesebs Soris, rogorc sarevela mcenares.
TS. Saneba,
xavarta; xvs. xaWiWora saqarTveloSi gvxvdeba TiTqmis yvelgan mTis zeda sar-
SurSena; jvx. tylamde, mindvrebSi, nasven da ruderalur adgilebze, gzispi-
Citis puri; rebze, ezoebsa da bostnebSi. xaWiWora xevsuruli saxelia, mas
smx. Citipura, wiwmaturasac eZaxian.
wiwmata; im., mkurnalobis saqmeSi xaWiWora gamoiyeneba mTlianad yvavilobis
lCx., gur., aW. periodSi. misi qimiuri Semcveloba aseTia: alkaloid-bursini,
odelia, ode- glukozidi, bursamJava, tiramini _ pentaoqsifenileTilamini,
lie; wlk., qolini, acetilqolini, 20%-mde cximzeTi da vitamini.
rW., zm. im.
xarikbila; mecnierul medicinaSi mwyemsis guda (xaWiWora) rekomendebulia
mgr. tyari rogorc saSvilosnodan sisxlis denis Semwyveti saSualeba da
wiwmarte. agreTve gaZlierebuli menstruaciis dros.
wiwmaturas gafxekili Zirebis naxarSs muclis tkivilis dasaameb-
ladac svamen. Cveni xalxi mas iyenebs mdogvis Semcvlelad an
mxalad; xalxur medicinaSi xmaroben rogorc sisxldenis
SemaCerebel saSualebas. pirveli msoflio omis dros
germanelebi mas iodis nacvlad xmarobdnen.
 9. wyavi Laurocerasus qrT. Cqeri; wyavi ekuTvnis vardisebrTa (Rosaceae) botanikur ojaxs. igi mer-
officinalis Roem. qv. rW., lCx. qniani mcenarea, 3-dan 6 m-mde da zogjer meti simaRlisaa. mogrZo
Skeri; zm. rW. elifsuri foTlebi tyaviseburia, yvaviledi mtevani, sigrZiT fo-
leSkeri, Tolze mokle. nayofi Savia an movardisfro. wyavi Cveni tyeebis
leSki; sb. erT-erTi komponentia, gansakuTrebiT dasavleT saqarTveloSi,
mwyavi; Wn. kolxuri elementia, magram gvxvdeba aRmosavleT saqarTveloSic.
mwko, mwkoli,
wyavis foTlebs agvistoSi agroveben da wyavis wyals (Aqua
wu; mgr. wyi,
wyili, wyivi, Laurocerasi) amzadeben, romelic damxmare saSualebaa zogierTi
wyovi, wyoi; wamlis Sesamzadeblad.
svn. wyev, wyav mis naxarSs asmeven muclis tkivilis dros, kuWis aSlilobisas,
misi nayofisagan gamoxdil arays _ qarebis, revmatizmis dros.
 
1. Warela Teucrium kx. mlivana, Warela tuCosanTa (Lamiaceae) ojaxis mcenarea, mravalwliani 10_45
chamaedris L. suravandis sm simaRlis, yvavis ivlis-oqtomberSi.
balaxi; msx.
gvxvdeba stepebSi, foTlovan da wiwvovan tyeSi, buCqnarebSi,
vardifera,
kldeebsa da motitvlebul adgilebSi. gavrcelebulia kavkasiaSi,
yizilari; im.
evropaSi,
Wareli; qzy.
Wrelo; rW. Seicavs saponinebs, eTerzeTebs, mware nivTierebebs, tanins,
mopitnao; mT. glikozids, diterpenoilebs.
sicxis xels uwyobs sisxlis Sededebas, saSvilosnos SekumSvas, gamoiye-
wamali. neba rogorc hipotenzuri saSualeba. xalxur medicinaSi gamoiye-
neba rogorc diuretuli, ciebis sawinaaRmdego, sisxlis SemaCere-
beli, oflmdebi, amosaxvelebeli, antirevmatoiduli, antianTe-
biTi saSualeba. aseve gamoiyeneba wyalmankis, buasilis, nikrisis
qaris, sisxlnaklulobis, kuWis kolikis dros.
2. Warxali Beta vulgaris L. ing. Werxil; Warxali kulturuli mcenarea, ekuTvnis nacarqaTamasebrTa
Wn. Waxala; (Chenopodiaceae) ojaxs, iSviaTad gavelurebuli saxiTac gvxvdeba,
svn. Cagand- magram ZiriTadad kulturaSi mohyavT. saWmelad gamosadegia misi
vir, Warxal. fesvebic da foTlebic.
wiTeli Warxali Seicavs 83% wyals, 1,26% azotovan nivTierebebs
da adamianis organizmisaTvis sasargeblo sxva nivTierebebs.
azotovan nivTierebaTa Soris naxes glutaminis mJava, arginini,
asparagini da betaini. cnobilia, rom betaini mniSvnelovan rols
asrulebs nivTierebaTa cvlis procesSi. Warxali mdidaria
naxSirwylebiT (saqaroza, glukoza da fruqtoza). WarxalSi
bevria vitaminebic. 1 kg wiTel WarxalSi Sedis 220 mg C vitamini,
6,5 mg nikotinmJava, 0,5 mg B vitamini da sxv., agreTve cnobilia,
rom 100 g umi wiTeli Warxali Seicavs daaxloebiT 7,3 mg rkinas,
rac niSnavs, rom igi Zvirfasi produqtia anemiiT (sisxlnakle-
bobiT) daavadebulTa samkurnalod.
wiTeli Warxali Seicavs vaSlis mJavas, amitom is kargia
imaTTvis, visac TirkmelSi kenWebi aqvs.
Warxals xmaroben RviZlis daavadebis dros, yabzobis dros,
Tirkmlis kenWebis winaaRmdeg da sxv.
3. Werami Armeniaca qzy., TS. Werami vardnairTa (Rosaceae) botanikur ojaxs ekuTvnis. izrdeba
vulgaris Lam. Weremi; msx., xis saxiT, romlis totebze morigeobiT ganlagebulia grZel-
jvx. wirani; yunwiani, momrgvalo an kvercxisnairi, SiSveli foTlebi xerx-
ing. erig. kbila napirebiT da wawvetili wveroTi. axalgazrda ylortebze
jer kidev foTlebis gamosvlamde iSleba didi zomis TeTri an
movardisfro, mjdomare yvavilebi, romelTac aqvT mravali
mtvriana, xuTfurclovani jami da gvirgvini. yvavilebis ganayo-
fierebis Semdeg Weramze viTardeba msxvili xorciani yviTeli
feris nayofi kurkiT. Wermis Tesli Seicavs glukozid
amigdalins, ferment emulsins, 27% Saqars, gansakuTrebiT
saxarozas, peqtins, mineralur nivTierebas, vaSlisa da limonis
mJavebs, 30_40% cximzeTebs, 25% cilovan nivTierebas, didi
raodenobiT B da ufro mcire raodenobiT C vitamins. Wermis
kurkis dawviT miiReba Savi saRebavi.
Cveni farmakopeis mixedviT dasaSvebia Wermis kurkis gamoyeneba
mware nuSis Teslis nacvlad, gansakuTrebiT mware nuSis wylis
momzadebisas; Wermis Teslidan miRebuli zeTi ixmareba nuSis
zeTis nacvlad. Wermis Teslis qimiuri Semcveloba TiTqmis
igivea, rac nuSisa. Werami umTavresad kulturaSia gavrcelebuli.
kaxeTSi Wermis foTlis wveniT mkurnaloben iarebs.
4. Wiafera Phytolacca kx. imeruli laqi _ Wiafera, Phytolacca decandra L. ekuTvnis (Phytolacaceae)
americana L. saferavi, sa- botanikur ojaxs.
(=Ph. Decandra feravi; gur.,
`laqi kuros Tavi ars~ (z.f. 401), `kurosTavi sarkinozulad asaqi~
L.) im. fera-fe-
(z.f. 403) da agreTve `kuros Tavi romel ars asaqe~. sxva
ra; lCx.
wamlebTan erTad kuW-nawlavis, RviZlis daavadebis da buasilis
mefervie; rW.
dros ixmareboda laqis majuni.
ferua; aW.
Wyurta; mgr.
jamfezia,
jafezia,
jafazia; svn.
jçmfez.
wuwunava
laqi
5. Wikarti Veronica polita Svn. CinCvliS ekuTvnis SavwamalasebrTa (Scrophulariaceae) ojaxs. erTi-, orwliani
Fr.–Er. Ãemild, mwoliare Reriani mcenarea, yvavis april-ivlisSi. Gvxvdeba
zuralçS ruderalur adgilebSi, qviSnar niadagze mTiswina zolSi 500 m.
gava zRvis donidan. gavrcelebulia kavkasiaSi, evropaSi, aziasa da
Crd. amerikaSi. qimiuri da farmakologiuri Tvisebebi
Seuswavlelia. gvxvdeba qarTul samedicino xelnawerebSi
garTulebuli mSobiarobis SemTxvevisas mowodebuli receptis
SemadgenlobaSi.
`azrumelis cnobaris~ mixedviT: Tu ymawvilis afx(a)nagi ar
davardes, sami Ziri Wikarta, sami qalSava danaye da wyliT asvi,
sakmeli uyrCole, kiri ZrmiT mozile, Wipsa qvemoT amosdevi. 47v–
48r.
6. Wili Juncus L. qrT. kokoza; ekuTvnis WilisebrTa (Iuncaceae) botanikur ojaxs.
rW. Waris
Wili mravalwliani mcenarea, aqvs Ria an muqi mwvane feris Zalian
balaxi; rW.,
wvrili Rero, foTlis firfita viwroa da grZeli, yvaviledis
lCx. maTraxa,
qveSa foTlebi yvaviledze ufro moklea, samtvere samjer
saWilofe;
aRemateba mtvrianis Zafs.
gur., aW.
Wilofa; im., gavrcelebulia ZiriTadad qarTlSi, gare kaxeTsa da gardabanSi,
lCx. Wilofi; xolo dasavleT saqarTveloSi iSviaTia. umTavresad is tenian
sb. Soldo; adgilebSi, mlaSobebze, iSviaTad tyis sartylis mdeloebis
Wn. sazi; mgr. tenian adgilebSi da aRmosavleT saqarTveloSi naxevrad
rWoli, Woli udabnoebisa da velebis sartyelSi gvxvdeba. Wilis Reros da
Woi. mxoxav fesvuras msxvili rqosani pirutyvi kargad Wams, xolo
danarCeni saxeobis cxovelebi ar ekarebian.
Wilis Tivis qimiuri Semadgenloba aseTia: wyali _ 10,1%, nacari _
6,7%, proteini _ 9,7%, cximi _ 2,3%, ujredana _ 30,9%, uazoto eqs-
traqtuli nivTierebani _ 50,4%, fosfori _ 0,10%, kaliumi _ 1,73%,
aqedan monelebis koeficienti: proteinisa _ 74%, cximisa _ 49%,
ujredanasi _ 71%, xolo uazoto eqstraqtuli nivTierebebisa _
61%.
samedicino xelnawerebSi mas iyeneben elenTis gadidebis
sawinaaRmdegod, Sardis Sekavebis dros.
aWaraSi Wilis gulguls xmaroben koJris winaaRmdeg.
xalxur medicinaSi gamoiyeneben wyalmankis, diareis, saSvi-
losnodan sisxldenis dros, Tirkmlis kenWovani daavadebis dros
 rogorc Sardmden saSualebas.
`azrumelis cnobarSi~ Wili ixsenieba rogorc Wilofi. igi
rekomendebulia Sardis Seukaveblobis sawinaaRmdegod:
Sards ver iWirevdes Wilof(i)s Ziri dan(a)ye da svi. 14v.
`karabadini kargi da margebeli~ mas ixseniebs terminiT Wili:
tyirbisaT(Â)sve. W(i)lis Ziri TeTri monaye da TeTriTa RÂniTa
aduRe, da Seas tf(i)li. marcxenasa guÀrdsa miawvine da ... mJavesa
da mlaSesa nu sWams xan erT(s). 14r.
7. Wyipanta Silene mxv. satyeSe- Wyipanta, satkecelai. ekuTvnis (Cariophylaceae) botanikur ojaxs.
wallichiana bela; mxv.,
`azrumelis cnobarSi~ es termini mowodebulia sinonimiT
Klotzsch (=S. fS., xvs., TS.
satkecelai:
commutate auct.) mWivana, Wiva-
na; erwo Wya- Sardis WirvisaTvis da SirimisaTvin. erTi peSvi satkecelas
pinta; aW. kak(a)li wyliT aduRe, da(a)dne, gadmoiRe, gaswure, Tbili Seasvi,
tkacuna; svn. orsave(s) uSvelis.
latysgànçr,
satkecelaÁ.

 
1. xanWkola, Lupinus albus L. sb. xanWkva- parkosanTa (Fabaceae) botanikur ojaxs ekuTvnis.
Termisi la, Termia,
es mcenare farTodaa gavrcelebuli. Tesaven saqonlis sakvebad.
lopinari; i.a.
20_50 sm simaRlis mqone erTwliani balaxia; xSirad misi Rero
Termisi, C.
wverSi datotianebulia, dafarulia abreSumisebri bususiT.
Termia,
foTlebi ukuRma kvercxisebri formisaa, 5_7 foTolakisagan
Termuzi
Sedgeba. jami Sebusvilia, gvirgvini TeTria, nayofi 6_11 sm
sigrZis, moyviTalo, Sebusvili parkia.
Zvel qarTul samedicino ZeglebSi gvxvdeba agreTve Termias,
TirmiTinis, Turmuzis, Turmisis, Tirmuzis, lopinaris saxelwo-
debebiT. mcenaris fqvili ixmareboda munis sawinaaRmdegod. am
fqvils limonis wvenSi an ZmarSi xsnidnen da dabanis Semdeg
usvamdnen tanze. TirmiTina, anu igive Termisi, Sedioda yviTeli
malamos SemadgenlobaSi. es malamo `jalinoz da boRrat
eqimTagan~ mowodebuli iyo da ixmareboda Wrilobis
samkurnalod. is `wylulsa mwoed amTalebs da pirs moswmends da
yovlis wylulis da muwukisaTvis mwoed tkivilsa daaamebs~.
gvxvdeba Turmisis wyali, romelic ixmareboda Tavis dasabanad
TavSi qertlis arsebobis dros. Termisi Tanamedrove medicinaSi
ar ixmareba. mcenare, umTavresad ki misi Teslebi, Seicavs Sxamian
alkaloidebs _ lupanins, lupinins da sparteins.
2. xarisvarda Salvia sclarea L. tuCosanTa (Lamiaceae) ojaxs ekuTvnis.
saqarTveloSi velurad mozardi gvari salbis _ Salvia L. 12
saxeoba, maT Soris S. sclarea L. _ xarisvarda da S. aerhiopis L. _
bambiqula, eTiopiis salbi. orive oficinalur saxeobebadaa
miCneuli bevr qveyanaSi
salbis foTlebs axasiaTebs anTebis sawinaaRmdego, baqterioci-
duli da Semkvreli moqmedeba. gamonacems ivleben yelsa da piris
RruSi, zemo sasunTqi gzebis kataris dros. iyeneben stomato-
logiaSi, kuW-nawlavis infeqciebis, anTebisa da meteorizmis
dros. xels uwyobs oflis gamoyofis Semcirebas, amitom urCeven
tuberkuloziT daavadebulebs da klimaqsis periodSi. eTerovani
zeTidan amzadeben kompleqsur preparat salvins; monaxarSiT
ibanen Cirqovan Wrilobebs da furunkulebs. homeopaTiaSi nedli
foTlebi ZiriTadad saofle jirkvlebis sekreciis Semamcirebeli
saSualebaa.
3. xariskuda, Verbascum kx. yvirila; xariskuda, babayueli. _ SavwamalasebrTa (Scrophulariaceae) ojaxis
Subana spectabile Bieb. msx. Subana; mcenare, orwliani, 50_130 sm simaRlis, yvavis mais-ivnisSi.
msx., jvx. gvxvdeba mTian tyeebSi. gavrcelebulia samxreT kavkasiaSi,
babayvera yirimSi, mcire aziaSi. qimiuri da farmakologiuri Tvisebebi
Seuswavlelia. qarTul samedicino xelnawerebSi igi amosaxve-
lebel saSualebadaa cnobili. am gvaris sxva saSualebebi
gamoiyeneba amosaxveleblad da antianTebis saSualebad.
`saeqimo wignSi~ es mcenare ixsenieba terminiT babayueli:
niSani loyiosi, xivilisa da Ãvelisa, romel ars naJvisa da
ergebis yovelsa firtvis Ãvelasa, romelni iÃelden da
amohyriden myralsa nerwyvsa da yovelsa Ãvelasa Zvelsa
sargeblisa aris Tu R(mer)Tsa undes. Tarangubini loyoTa Seqnisa
unda rome danayo wamalni Ãmelni da daalbe, romelTa labis
gamoReba Ãams viTa biasa burka da babayuelisa Tesli,
SambaliTisa Tesli da sxvani. erTiTa dRiTa uwin da cvili da
zeTi orive cecxliTa zedan erTad Serivne, karga rome ar
Seiyenne wamalni. 13r–v
4. xarisSubla Sevecio lCx. xosike- rTulyvavilovanTa (Asteraceae) ojaxSi Sedis. xarisSubla mraval-
platyphyllus las TuTuni; wlovani, niadagSi horizontalurad gawolili, grZel fesvuriani
(M.B.) D.C., S. aW. xboSubla mcenarea. ayvavebuli, gulguliT amovsebuli Reros simaRle
Platyphylloides 100_150 sm-ia, zogan 200 sm-ac aRwevs, romelic mrgvali garSemowe-
S. et L. rilobisaa da sigrZeze wvrilad daRaruli. grZelyunwiani,
ganierfuZiani samkuTxedisebri, samkuTxed Tirkmelisebri, ganie-
rad gulisebr amoWrilfuZiani, 25_30 sm siganis foTlebi mori-
geobiTaa ganwyobili. foTlis yunws mkerdze kargad gamosaxuli
frTebi Casdevs, romelnic yunwis fuZesTan bibiloebiviTaa
gaganierebuli da Reros exvevian, foTlis firfitis kideebi
basri xerxkbilaa, sayvavile Reros kenwrul nawilSi foTlebi
friad dakninebuli da wagrZelebul-lancetisebria, yviTeli
kalaTa yvavilebi kenwrul farisebr yvaviledadaa Sekrebili:
kalaTebis saburvelis mwvane foTlebi xazur-lancetaa, boloSi
wawvetebuli da kideebSi Calisferi sifrifana arSiiT
Semovlebuli.
yvavis ivlis-agvisto-seqtemberSi, Cveulebriv igi subalpuri
lixisa da Sambis (maRalbalaxeulis) SemadgenlobaSi gvxvdeba.
xSiradaa subalpuri dabali sixSiris rogorc foTlovan, aseve
wiwvovan tyeebSi. ufro meti raodenobiTaa tyis nakadulebispiras
 da Cadablebul nestian adgilebSi.
igi kavkasiisaTvis endemuri mcenarea, e.i. kavkasiis garda
msoflioSi bunebrivad sxvagan arsad araa gavrcelebuli. ufro
xSirad zRvis donidan 1500_2500 m-mde simaRleze qmnis kargad
ganviTarebul Sambnars. am mcenaris yvela nawilebSi moipoveba
alkaloidebi (platifilini, senecifilini, neoplatifilini,
saracini).
mcenaris fesurisa da fesvebisagan damzadebul preparatebs iyene-
ben muclis Rrus muskulaturis spazmebis dros, masve xmaroben
kuWisa da Tormetgoja nawlavis wylulis, bronqialuri asTmis,
hipertoniis, stenokardiis, sisxlZarRvebis spazmebis dros,
agreTve ofTalmologiaSi Tvalis gugis gasafarToeblad.
5. xarisZira Helleborus qrT. krux- xarisZira ekuTvnis xarisZirasebrTa (Helleboraceae) botanikur
umTavresad wiwila, ju- ojaxs, mravalwliani balaxovani mcenarea, iviTarebs msxvil fes-
H. caucasicus A. kuta, Zera- vuras, Rero sustadaa SefoTlili. fesviani foTlebi tyavisebu-
Br. da H. abcha- kurkutana; ria, TaTisebr danakvTuli, yvavili didi zomisaa, TeTri, moyvi-
sicus A. Br. qv. qrT. Talo-momwvano elferiT, nayofi foTluraa, Tesli Savi. izrdeba
xaraZira; rW. afxazeTis, samegrelos, guriis, aWaris, svaneTis, raWa-leCxumis,
jujuyvera, samxreT oseTis da qarTlis tyeebSi da tyispirebze.
yayaCo, TeTri
medicinaSi iyeneben mis fesvebsa da fesvurebs. misi yvela saxeoba
yayaCo; zm.
Seicavs glikozid heleborins da cximzeTs. gamSrali masa Savia,
im., kax. Zmris
Taviseburi suniT da odnav motkbo gemoTi, xolo Semdeg motkbo
deda; gur.
gemo gadadis Zalze mware, arasasiamovno gemoSi. glukozidi
batiskver-
heleborini gulze Zlier moqmedebs, amitom misi mzasaxiT micema
cxai; aW.
guliT daavadebulisaTvis akrZalulia. xarisZiras gamonaxarS
xariZira,
wyalSi abanaveben sust bavSvebs, magram guliT daavadebulTaTvis
kruxis bude;
arc mis wyalSi banaoba SeiZleba.
mgr. xarzeni,
xarZeni, xeCe- veterinariaSi, umTavresad qirurgiaSi e.w. xarisZiras Cxirebis
la; svn. saxiT uZvelesi droidan iyeneben, is Seicavs or glikozids,
heleborins (C36H42O6) da heleboreins (C21H34O10). pirveli zurgisa
ÃarZil,
da Tavis tvinze moqmedebs damadamblaveblad, xolo meore,
Ãçrzil.
garegani xmarebisas gamRizianebelia, piris gziT miRebuli ki
moqmedebs futkaras (Digitalis) msgavsad. amerikaSi xarisZiras mware
saxeobas urCeven Txieri gamonawvlilis saxiT, rogorc sedatiur
da diuretikul saSualebas.
xarisZiras iyeneben cxenebis samkurnalod (zurgis daSavebis
 SemTxvevaSi) da xaris kisris Sesiebis dros (gudauTa, lixni).
xarisZiras raWaSi xmaroben rogorc veterinariaSi, ise adamianis
samkurnalo saSualebad wyalmankis, saymawvilos, Zirmagarebis
mosamwifeblad, rogorc menstruaciis momgvrels, kanis daavade-
bis dros, misi fesvebis naxarSs elenTis samkurnalod svamen.
veterinarul praqtikaSi yuris daavadebas mkurnaloben (qvemo
svaneTi).
6. xaSxaSi Papaver kx. RaJRaJi; xaSxaSi yayaCosebrTa (Papaveraceae) botanikur ojaxs ekuTvnis.
somniferum L. sb. yayaCora; xasiaTdeba naklebad datotianebuli martivi ReroTi, romlis
C. yayaCovara, kenweroze didi yvavili viTardeba, mogrZo foTlebi morigeobiT
mikonis mce- sxedan Reroze. qveda frTadgankveTili an dakbiluli foTlebi
nare; qv. im. ufro didi da grZelyunwiania, xolo zeda foTlebi mjdomarea
Ziliguda da dakbiluli, yvavils aqvs ori jamis foTolaki, romlebic
gaSlis periodSi cviva. gvirgvini Sedgeba oTxi wiTeli, iisferi
an TeTri (Papaver somniferum L., var. album G.C. Pindehiscens Dumort)
furclisagan. yvavili xasiaTdeba mravalricxovani sxiviseburi
mtvrianaTi da naskviT. nayofi warmoadgens sakmaod didi zomis
2_7 sm sigrZis da cotad Tu bevrad mrgvali formis kolofs
ramdenime satixariT, saidanac mravali Zalian wvrili,
Tirkmeliseburi, moSavo feris Teslebi cviva. es kulturuli
aRmosavluri warmoSobis mcenare xSirad gvxvdeba sarevelas
saxiTac, gansakuTrebiT sacxovrebel adgilebSi. CvenSi samkurna-
lod iyeneben xaSxaSis Tesls, qerqs da wvens SarbaTis saxiT
(TaflSi, an SaqarSi naxarSs) da xaSxaSis labs, anu mis sirofs
filtvebis daavadebis, uZilobis, Tvalis siTeTris winaaRmdeg,
agreTve rogorc safaRaraTos da sxv.
mas uxsovari droidan iyeneben samkurnalo mizniT. opiumi,
romelic am mcenaridan miiReba, cnobili iyo 3000 wlis win Cvens
welTaRricxvamde. gaWrili mcenare Seicavs 0,1% alkaloidebs,
romelSic Sedis alkaloidi opiumi. nedl saafTiaqo masalas
narkotikis suni aqvs da mware gemo, magram gaSrobis Semdeg
kargavs suns da gemos. xaSxaSis TeslSi didi raodenobiTaa
mlaSe zeTi, ufro naklebi lorwo da kvercxis cila. xaSxaSidan
miRebuli alkaloidebi warmoadgens damamSvidebelsa da Zilis-
momgvrels. saafTiaqo nedleuli avadmyofs eniSneba gamonaxarSis
saxiT nervuli mdgomareobis dros dasamSvideblad, amave dros
igi ayuCebs tkivils. xaSxaSis zeTi gamoiyeneba mecnierul medici-
 naSi plastirebis, salbunebisa da sapnis dasamzadeblad, agreTve
iyeneben saWmelad.
winaT xaSxaSis wvens aZlevdnen Wirveul bavSvebs dasaZineblad,
rac cud gavlenas axdenda maTze. mecnierul medicinaSi iyeneben
xaSxaSisagan miRebul opiums, mis alkaloidebs: morfins, kodeins,
papaverins, aseve preparat omnopons (pantopons) da sxv. qimiurad
xaSxaSis moumwifebel nayofSi morfinis raodenoba udris
0,02_0,05%, naxevradmwifeSi _ 0,04% da mwifeSi ki _ 0,017_0,07%;
morfinis Semcveloba TiTqmis Rrma siberemde grZeldeba, magram
ra Tqma unda, TandaTan mcirdeba. is Seicavs agreTve narkotins,
ufro sworad mis kvals, papaverins, papaverozins, mekoniummJavas,
Rvinis mJavas, citronmJavas da sxv. nacris Semcveloba 10_12%
Seadgens; iyeneben mis foTlebsac (Folia Papaveris), romlebisganac
amzadeben yayaCos zeTs (Oleum Papaveris).
7. xaxvi Allium cepa L. smx. xvaxi; xaxvi SroSanisebrTa (Liliaceae) botanikur ojaxs ekuTvnis. igi
mT. rW., mravalwliani mcenarea. aqvs TeTri yvavili da wiTeli feris
mxaxvi; ing. mogrZo an burTisebri bolqvebi da erT metramde simaRlis Rero,
Wn. soRani, romlis kenweroze meore weliwads viTardeba mravali yvavilisa-
kromi; mgr. gan Semdgari sferuli qolga _ yvaviledi.. xaxvs aqvs Rru foT-
xvarxvi; svn. lebi, nioris msgavsad xaxvi saqarTvelos bostnebisa da baRCebis
xçxv erT-erTi damaxasiaTebeli kulturuli mcenarea, romelic didi
raodenobiT iTeseba, radgan didi gamoyeneba aqvs kulinariaSi.
qarTul xalxur medicinaSi xaxvis bolqvebze arsebul saxe-
cvlil foTlebs moTuSuli saxiT xmaroben Cirqgrovebis gamo-
sarwyavad da Wiis damden saSualebad. mecnierul medicinaSi
xaxvma mxolod bolo xanebSi pova gamoyeneba rogorc kargma
fitoncidma: ZiriTadad ixmareba misi bolqvi (Bulbus Cepae), rome-
lic qimiurad Seicavs saqarozas, Saqars, qvercetins, limonmJavas,
inulins, pentozs, Seferil ugemo daJangul kateqins da proto-
kateqinis mJavas.
rogorc fitoncidi, is gazafxulze ufro moqmedebs; garda amisa,
am periodSi is didi raodenobiT Seicavs eTerzeTebs, romlebSic
Sedis gogirdi, mdidaria vitaminiT.
xaxvs raWaSi iyeneben madis momgvrelad, sagule saSualebad da
Wrilobis mosamwifeblad.
TeTr xaxvs kanze gamonayarisa da muwukebis dros xmaroben.
8. xebalaxa Solanum mxv., mesx. ZaRlyurZenasebrTa (Solabnaceae) ojaxis 0,3_3 m simaRlis naxevrad-
dulcamara L. s. l. xesuravanda buCqia. yvavis mais-oqtomberSi. gvxvdeba tenian tyeebsa da buCqna-
rebSi mdinaris, tbisa da tborebis napirebTan. gavrcelebulia
kavkasiaSi, evropaSi, mcire aziasa da Crd. amerikaSi. Seicavs
mTrimlav nivTierebebs, vitaminebs A da C, likopins, qolins,
arabans, galaqtans, laqtins, cilovan nivTierebebs, kaliums da
saxamebels. mis Reroebs iyeneben asTmis, revmatizmis, kanis
daavadebebis winaaRmdeg, kuW-nawlavis daavadebis dros, aqvs
Sardmdeni, antianTebiTi da amosaxvelebeli Tvisebebi. gamoiyeneba
xalxur medicinasa da homeopaTiaSi.
`azrumelis cnobari~: suravandisaTvin. ontkofa, xebalaxa,
qaTamn(a)c(a)r(a), TeTri suravandis balaxi, abzinda, eseni moxarSe,
uorTqle, ofli adine, gars Semoayare, wveniT Tavi dabane, nu
Seaciveb qalban(i) yurTan da(a)kar. 2r–v; RviZlisaTvin. Tavis
sawyvetelas Ziri, barispir(a)s Ziri, pirwmindas Ziri, Savbalaxas
Ziri, S(a)vi w(a)mali da orferi, xebalax(a), Zirtkbila, kilamur(a),
mravalZarRvas kak(a)li da Ziri, eseni qoTanSi C(a)yare, bevri
wy(a)li da(a)sxi, Tavi mouwepe, moaduRe da ga(a)cive wy(a)li sulas
Ziri, WeWketas cili, usmelis wy(a)liT damwen da svi sams oTxs
dRes, dil(a) saRamos. 4v–5r.
`saeqimo wignSi~: kari suravandisa. xebalaxa bevri cota wyalSida
moxarSe kargaT da mis wvenSida Roris qoni Caagde, Sig qeris
fqvili Cahyare, fafad Seqeni da Ãelis saÃocsa gaakari da cota
Roris qoni pirzeda moscxe Tbili, sadac stkiodes iq Semosdev.
83r–v.
9. xeSavi Rhamnus qzy. Savi xe; xeWrelisebrTa (Rhamnaceae) ojaxSi Sedis. gantotvili 1,5 m-mde
cathartica L. kx. Kenkra; simaRlis buCqi an 8 m-mde simaRlis xea, ekliani ylortebiT.
svn. fçrv. qerqi Savi da daxeTqilia. mopirispired an morigeobiT
ganwyobili, zogjer ki jgufuradac ganlagebuli foTlebi
moxazulobiT kvercxisebri an elifsuria, 3 wyvili rkalisebri
ZarRviT. mcenare orbiniania, 10_15 yvavili Sejgufulia foTlis
yunwis iRliaSi. nayofi Savia, mbrwyinavi, burTisebri kurkiania,
6_8 mm diametrSi, 3_4 TesliT. yvavis mais-ivnisSi, nayofi agvisto-
seqtemberSi mwifdeba. gavrcelebulia umTavresad aRmosavleT
saqarTvelos baris tyeebSi, qarTul muxasTan da TelasTan
SereviT, agreTve degradirebul gameCxril tyeebsa da natyevarze,
zogjer wiflis sartyelSic. mTaSi saerTod zRvis donidan 1700
 m-mde simaRleze ufro maRla iSviaTad an TiTqmis ar gvxvdeba.
xeSavis nayofebi Seicavs antraglikozidebs, uxsovari droidan
iyeneben medicinaSi nayenisa da gamonaxarSis saxiT, rogorc nazi
safaRaraTo saSualeba. winaT gamxsnel da pirsaRebinebel
saSualebad iyenebdnen qerqsac. foTlebi 700 mm procentamde
vitamin C-s Seicavs, maTgan akeTebdnen koncentrats kvebis
produqtebis vitaminizebisaTvis. qerqi da nayofi aris saukeTeso
mRebavi saSualeba abreSumis, Salisa da bambis qsovilebisTvis
(ar xundebian mzeze). xeSavis nayofebis faqizi gamxsneli Tviseba
gamoiyeneba qronikuli kuWSekrulobis dros.
xalxur medicinaSi xeSavis nayofebs iyeneben wyalmankis, nikrisis
qaris, gastritis, siyviTlis, sulis xuTvisa da buasilis dros.
10. xeWreli Prangula alnus qrT., lCx., ekuTvnis xeWrelisebrTa (Rhamnaceae) botanikur ojaxs. izrdeba
Mill. (=Rhamnus rW., aW. Txi- sakmaod maRali buCqebis saxiT, sada ReroTi da totebiT. jamisa
frangula L.) fsela; gur. da gvirgvinis narCenebi ylortebze rCeba foTlis kvalTan
lukumxa, erTad, kvirtebi xSirbususovania. foTlebi kidemTliani, mogrZo,
lukuxo; sx. SiSveli da mbrwyinavi. gvirgvini SigniT TeTria, xolo garedan
lukufxa; C. mwvane. nayofi 2_3-kurkiani burTiseburi kenkraa, jer mwvane,
Wrela; Wn. Semdeg wiTeli, xolo damwifebis Semdeg ki mbrwyinavi Savi feris.
lukumxa; mgr. gvxvdeba tyeebSi, tyispiras, buCqebs Soris, upiratesad dablob
lekuxa, adgilebSi, mTis Sua sartyelSi, iSviaTad tyis zeda sartyelSic
lukumxa; svn. _ svaneTSi, raWaSi, leCxumSi, samegreloSi, aWaraSi, samxreT
daSRve cinya oseTsi, qarTlSi, mTiuleTSi, kaxeTSi, mesxeTSi.
mis qerqs agroveben, Cveulebriv, adre gazafxulze, CrdilSi
aSroben da inaxaven WurWelSi ise, rom ar daobdes da ar
danestiandes. xeWrelis qerqis mTavar moqmed sawyisad iTvleba
antraglukozidi, romlis raodenoba qerqSi 3-dan 5% Seadgens
rogorc Tavisufali, ise naerTebis saxiT. maT Soris umTavresi
frangulinia. xeWrelis axal qerqSi moipoveba agreTve momSxam-
veli cilovani nivTiereba, romelic cnobilia ramnustoqsinis
saxelwodebiT. is iwvevs mowamvlasa da pirRebinebas. erTi wlis
Semdeg ramnustoqsini sruliad qreba gamSral qerqSi da am mxriv
is sruliad uvnebeli xdeba. Tavisi safaRaraTo moqmedebiT
xeWrelis qerqi senedasa da aleqsandriis foTols ar
Camouvardeba.
imereTSi xeWrelis qerqsa da nayofebs iyeneben kuWis amSlelad.
11. xvarTqla Convolvulus fS., xvs., mxv., ekuTvnis xvarTqlasebrTa (Convolvulaceae) botanikur ojaxs. gavrce-
arvensis L. mT. faTala, lebulia saqarTvelos yvela raionSi, mravalwliani abezari
mxvevara, sarevelaa.
xorTqla; TS.
qarTul xalxur medicinaSi xvarTqlas iyeneben, rogorc safaRa-
xvevnura; zm.
raTo saSualebas, misi foTlebis naxarSs _ TeTrad Slis dros,
im. goWiwela;
xolo foTlebisa da Reros naxarSs ureven cvilsa da raime
qv. im. xviara,
cxims da amzadeben malamos, romelic Wrilobebs advilad axor-
xorava; msx.
cebs. am mcenaris yvela nawilebi Seicavs 10%-mde webosebur,
gabmula; Wn.
fisovan nivTierebas, romelic yvelaze metia fesvebSi. Seicavs
mSanko; mgr.
agreTve glikozid ialapins (glikoziduri saponinis msgavsi mJa-
mabàra, mabu-
vas anhidrids). agreTve 8,5% mTrimlav nivTierebebs, fiss 2,4%-s.
ra, dixaSi
suro, dixaSi gamSral xvarTqlas farsmandukTan erTad nayaven, iyeneben civi
curu, iaraRiT miyenebuli Wrilobebis mosaSuSeblad. xvarTqlas foT-
baRaRia; svn. lebsa da yvavils ureven agreTve Wrilobis Semxorcebel mala-
naxàrwel, moSi Taflis sanTelsa da mcenareul zeTTan erTad (ambrolau-
nawàrxel. ris r-ni).
12. xomeWi Althaea ojaxi balbasebrni (Malvaceae). xomeWi mravalwlovani mcenarea,
armeniaca Ten. Zalian hgavs samkurnalo tuxts da misi fesvebic nebadarTulia
medicinaSi gamosayeneblad. mcenare 60_150 sm simaRlisaa, Rero
datotvili, varskvlavisebr-Sebusvisagan nacrisfer-xaverdisebri;
foTlebi Rrmadaa danakvTuli, xerxisebr-dakbiluli; zeda
foTlebi samadaa gayofili, kideebze Rrmad dakbiluli; qveda _
TaTisebr-danakvTulia. yvavilebi mtevnisebr sagvelad Sekrebili.
yvavilis yunwebi 0,5_5 sm sigrZisaa, jamqveSas foTlebi 7_8 viwro
lancetaa, an xazuri ZirTan Sezrdili, TiTqmis orjer mokle
jamze. jamis foTlebi mogrZo-kvercxisebri formis, 8_12 mm sigr-
Zisaa. nayofianobisas nayofzea gadafarebuli. gvirgvinis furc-
lebi vardisfer-sosania, 1,5_2-jer aRemateba jams, mogrZo-ukukver-
cxisebri 12_17 mm sigrZis, zeda nawilSi amonakveTebiT, ZirSi
kideebze grZelbewvian frCxilad Seviwrovebuli. nayofi 6_9 mm
siganisaa, Sedgeba 14_20 varskvlavisebr-Sebusvili, SiSvel zur-
giani, gverdebze nafifqiani merikarpiumisagan; Tesli Tirkmli-
sebria 2_2,5 mm sigrZis mura feris, SiSveli.
xomeWs uyvars teniani adgilebi, mdinareTa napirebi. izrdeba
afxazeTSi, imereTSi, qarTlSi, gare kaxeTSi, mesxeTSi.
fesvebi mdidaria naxSirwylebiT: lorwo (25_35%), saxamebeli
(35_37%), glukoza, saqaroza, peqtini (10%). lorwos ZiriTadi
 Semadgeneli nivTierebebia pentozebi, uronis mJavebi, pentozanebi,
heqsozanebi, meTilpentozanebi. lorwo Seicavs neitralur poli-
saqarids _ glukani da arabinogalaqtani, mJava _ galaqturono-
ramnani. moipoveba organuli mJavebi, eTerzeTebi, kauCukis msgavsi
nivTiereba, steroidebidan _ fitosterini, vitamini C, mTrimlavi
nivTierebebi, cximebi. foTlebi da yvavilebi Seicavs flavonoi-
debs, kumarinebs, fenolkarbonis mJavebs.
amosaxvelebeli, Semomgarsveli, anTebis sawinaaRmdego saSuale-
baa. Sedis gulmkerdis nakrebebSi, amzadeben mSral eqstraqts,
sirofs, gamonacems.
13. xorbali Triticum L. aRmsvl. da xorbali marcvlovanTa (Poaceae) botanikuri ojaxis warmomadge-
dsvl. puri; neli kulturuli mcenarea, misi samSoblo saqarTveloa, dReisa-
Wn. dika; mgr. Tvis is kulturaSia Setanili da kvebis uZvirfases produqts
qobali; svn. warmoadgens. gvxvdeba fxiani da ufxo xorbali. qarTul xalxur
kecen, kvecen, medicinaSi mkurnalobis mizniT ixmareba yvela misi saxeoba _
sb. xvarbali Triticum monococcum L., Triticum durum Def., T. imereticum Dek., T. macha Dek et
Men.
mestiaSi stomatits mkurnaloben damwvari xorblis marcvliT,
mas nayaven, ureven danayil Sabs da crian.
goris r-Si kuWis Sekrulobis dros safaRaraTod cxovels
aZleven xorblis alaos.
14. xorosani Artemisia cina das. saq. rTulyvavilovanTa (Asteraceae) ojaxis 70 sm simaRlis, naxevrad-
Berg. xvarasani buCqia, 10_20 ReroTi, zeda nawilSi Zlier datotvilia, qveviT
dautotavi, gamerqnebuli, SiSveli da gluvi. totebi grZelia,
wvrili, Reroze TiTqmis mikruli. foTlebi wvrili, orjer
frTisebr-gankveTili, segmentebi blagvi wveriT an wawvetebuli.
Reros foTlebi kaSkaSa-mwvanea, fesvTanuri ki monacrisfro-
mwvane, qveda foTlebi mcenaris yvavilobisa da nayofianobis
periodSi mTlianad scviva. yvavilebi wvrili (4 mm sigrZis),
Sekrebilia mravalricxovan kalaTebad, romlebic qmnian
sagvelasebr yvavileds. yvavilebi orsqesiania, gvirgvini yviTeli
an wiTeli, yvavilobisas ar ixsneba. mcenare yvavilobs VIII_IX,
mTeli mcenare Sxamiania.
xorosani udabnos mcenarea, warmoadgens samx. yazaxeTis endems,
gvxvdeba uzbekeTisa da Crd. tajikeTis zogierT punqtSic. md.
sirdariasa da arisis velebze qmnis did nazardebs. zogjer 1 ha
 teritoriaze izrdeba 40_60 aTasi buCqi. Semotanilia kulturaSi.
kalaTa yvavilebi Seicavs 1,5_3% eTerovan zeTs, romelic Sedgeba
ZiriTadad 70_80% cineolisa da sxva terpenebisagan. mTavarmoq-
medi nivTierebaa sesqviterpenuli laqtini santonini (α-seleninis
nawarmi). santoninis Semcveloba standartis mixedviT unda iyos
aranakleb 1,75% _ esaa mwvane masaSi _ yvavilebi, foTlebi da
Reroebisa da totebis axalgazrda kenweroebi. gauSlel kalaTa
yvavilebSi igi meryeobs 2,5_7% farglebSi. gaSlilSi _ saerTod
araa.
xorosanis yvavilebi Flores Cinae (Flosculi cinae, "Semen Cinae") uZvelesi
droidan gamoiyeneba Wiis damden saSualebad (mrgvali Wiebis _
askaridebis, ankilostomebis).
15. xuTyura Dorycnium parkosanTa (Fabaceae) ojaxis 65_70 sm simaRlis buCqia, yvavis mais-
intermedium seqtemberSi. gvxvdeba tyispirebSi, qvian da kirian ferdobebze da
Ldb. da D. borcvebze, buCqnarebSi. gavrcelebulia kavkasiaSi, evropaSi,
graecum (L.) aziaSi. Seicavs glikozidebs, flavonoidebs. gamoiyeneba xalxur
Ser. medicinaSi buasilis da Tiaqaris sawinaaRmdegod.
`azrumelis cnobarSi~ mowodebulia: muclis tkivilis dedali
mravalZarRvas Ziri, xuTyuras Ziri, yviTeli suravandis balaxi,
qveS nigvzisa Ziri, danaye, Rvino daasxi, mgrgvali w(a)mali
galese da svi. visac ar Seyria TviT ar Se(e)yreba, Tu Se(e)yreba
advilaT morCeba. 53r–54v.
16. xurma Diospyros lotus gur., lCx. xurma ekuTvnis abanozisebrTa (Ebenaceae) botanikur ojaxs. xurma
L. xumla; im. 20_25 m simaRlis xea, misi myife advilad mtvrevadi ylortebi
xumra; mgr. uxvmeWeWebiani moyavisfro qerqiTaa dafaruli, totebis qerqi
xvimra, xoma. monacrisfroa, Rero ki muqi moSavo elferisaa Rrma naRarebiT.
SesaniSnavi teqnikuri mniSvnelobis mqone merqani saucxoo
masalaa saavejo warmoebisaTvis.
foTlebi didia, moxazulobiT kvercxisebri an mogrZo elifsuri,
70_100 mm sigrZisa da 25_40 mm siganis, kidemTliani, zemodan muqi
mwvane, priala, qvemodan ufro lega mwvane, orsaxliani mcenarea,
ori-sami yvavili jgufadaa ganlagebuli foTlis irliaSi, yvavi-
lobas maisSi iwyebs. nayofi sididiT alublis tolia, pirvelad
yviTeli, xolo damwifebuli molurjo Savi ferisaa, gamoiyeneba
sakvebad.
xurma baris mcenarea, mTaSi zRvis donidan 900 metrze maRla
 TiTqmis ar gvxvdeba. misi Cveulebrivi adgilsamyofelia dablobi,
teniT uzrunvelyofili dablobebi, xevebi danestiani adgilebi.
bunebrivad dasavleT saqarTvelos bevr raionSi, ufro metad ki
kolxeTSi, kaxeTSi alaznis marcxena mxaresaa, sakmaod swraf-
mzardi xea Zlieri fesvTa sistemiT.
xurmis nayofi 61%-mde vitamin C-s da karotins Seicavs. nayofe-
bisgan amzadeben Sesqelebul wvens (xurmadoSabi), romelsac
hipertoniis dros iyeneben, agreTve sisxlnaklulobisas da
amosaxvelebel saSualebad sasunTqi gzebis kataris dros.
mis nayofs kuWis Semkvrelad iyeneben. misi ylortebisagan
gamoxdil zeTs ki _ yuris tkivilis CasayuCeblad.
17. xurtkmeli Grossularia qv. qrT. kri- xurtkmelisebrTa (Grossulariaceae) ojaxidanaa. xurtkmeli 1 m-mde
reclinata (L.) kina; fS., xvs. simaRlis ekliani buCqia, 3_5 blasgvnakvTebiani. mcire zomis _ 1_5
Mill oryunwa; mxv. sm siganis, qveda mxridan Sebusvili foTlebiT. foTlis qveda
ekalxunwai; mxaris ZarRvebis gayolebaze arsebuli bususebi uxeSi da
msx., jvx. mCxvletavia.
RorRoSina,
bususebiani yvavilebi momwvano an mowiTaloa da foTlebis
gorgoSa,
iRliebSi TiTo an wyvil-wyviladaa ganlagebuli. 1,5 sm-mde
RorRoSo;
simsxos nayofi elifsuri an mrgvalia, momwvano, yviTeli an
zm. rW. rusu-
mowiTalo SeferviT. yvavis mais-ivnisSi, mwifdeba ivlisSi,
li mocxari;
saWmelad moumwifebeli nayofebic gamoiyeneba.
ing. urusi
yurzen; er. bunebrivad gavrcelebulia kavkasiis mTis Sua sartylisa da
TeTrekala, subalpur tyeebSi, zRvis donidan 2200 m simaRleze, mSral Txel
kinkriJa, kun- xirxat niadagebze. kargad itans gvalvas da sicivesac. sinaTlis
kruxela; C. momTxovnia. kultivirebulia farTod, mravldeba TesliT da
ekalxunwa, vegetaciurad _ kalmebiT, buCqis dayofiT, Zirkvis amonayars
kvrixi. uxvad inviTarebs.
xurtkmelis nayofi (kenkra) Seicavs 13,5%-mde Saqrebs, 2%-mde
limonis, vaSlis da sxva mJavebs, 1%-ze met peqtinovan nivTiere-
bebs, 54 mg%-mde C, 3,25 mg%-mde P, B da A vitaminebs. garda amisa,
mis SemadgenlobaSi Sedis fosfori, spilenZi, rkina, kaliumi,
natriumi, kalciumi da magniumi. nedli nayofi kargi xilia, misgan
amzadeben murabas, konfitiurs, kompots, marmelads, Rvinos da
sxv. sazamTrod nayofs axmoben, amzadeben marinads an konfi-
tiurs, Wyleten, Saqars ayrian da ase inaxaven. xurtkmelis nayofi
popularulia nivTierebaTa cvlis moSlisa da gasuqebis sawi-
 naaRmdegod. xalxuri medicina masve iyenebs kuWsasaqmeblad, Sard
da naRveldamden saSualebad. saucxoo Taflovani mcenarea.
 
1. ჯაგრცხილა Carpinus ქრთ. თეთრი რცხილა, არყისებრთა (Betulaceae) ოჯახს ეკუთვნის.
orientalis Mill. თეთრრცხილა; ფშ.
თეთრი კირცხილა,
ჯაგკირცხილა; იმ.,რჭ.,
ლჩხ. კვინცხა; გურ.
ცხემლა, ძიგრა; ინგ.
ათაღარ; ს. ქრცხილი;
მგრ. ხერაჯი, ნძღილი,
ზღილი, რზღილი,
ძღილი; სვნ. ჭàჭàნ.
2. ჯადვარი Orchis კხ. გულფილტვა, ტუბერაკებიანი, მრავალწლიანი, 20-60 სმ სიმაღლის ჯადვარი-
maculata L. გულფილტვის სებრთა (Orchidaceae) ოჯახის მცენარე. უკუკვერცხისებრი ან
ბალახი; მთ. კაციხელა; ლანცეტა, 6-15 სმ სიგრძის ფოთლები ზემოდან მოყავისფრო
რჭ. ხუთთითა, ლაქებიანია, ქვემოდან კი ღია მწვანე. ყვავის მაის-ივნისში.
ცხრათითა. მედიცინაში ჯადვარის ახალი ტუბერაკები გამოიყენება. ჯადვა-
რის გამშრალი ძირბოლქვისაგან დამზადებულ პრეპარატებს
იყენებენ როგორც შიგნით მისაღებ შემომგარსველ საშუალებას,
უმთავრესად ბავშვების ნაწლავთა კატარის შემთხვევაში და
მოწამვლის დროს. ჯადვარის ტუბერაკს იყენებენ, კოლიტის,
გასტრიტის და გასტრიტული წყულოვანი დაავადების დროს,
აგრეთვე ზედა სასუნთქი გზების კატარის და პირის ღრუს
ანთებითი დაავადების სამკურნალოდ. ხალხურ მედიცინაში
ჯადვარი იხმარება როგორც ენერგიის აღმდგენად. სვამენ ნახარშს
კუჭაშლილობის, მსხვილი ნაწლავის კოლიტის და საშარდე
ბუშტის კატარის სამკურნალოდ. ჯადვარის წყლიან ნადღვებს
წარმატებით იყენებენ ოყნისათვის კუჭაშლილობის,დიზენტერიის
დროს. ჯადვარი კარგი საშუალებაა მოხუცების, ტუბერკულოზია-
ნების, მძიმე დაავადებაგადატანილი ადამიანების და ხანგრძლივი
სისხლდენით დასუსტებულთა (მათ შორის ბუასილიანთა)
მოსამაგრებლად.
3. ჯავზი Myristica საბა ხეხო. მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე 15–60 სმ სიმაღლისა, ორი
moschata Thub. მომსხო ძირხვენით, რომელიც მთავრედება გრძელი, ძოწისფერი
თავთავისებრი ყვავილედით. ფოთლები ფართოლანცეტურია.
ყვავილობს ივნის-ივლისში.
პექტინური ნივთიერებების შემცველობის გამო მცენარე ხასიათ-
დება ამომავსებელი თვისებებით, გამოიყენება კუჭ-ნაწლავის
ტრაქტის, დიზინტერიის, სასუნთქი გზების ქრონიკული
დაავადებების, მკერდისა და სხვა ქალური დაავადებების,
თირკმლების სამკურნალოდ.
4. ჯანჯაფილი ნ. კოჭა.

5. ჯინჭარა, Urtica urens L. მხვ. ჭახიანა; ინგ. მრავალწლიანი, 50-150 სმ სიმაღლის ჭინჭარისებრთა (Urticaceae)
ჭინჭარი U. dioica L. ჟინჭარ; ჭნ. დინჭკიჯი, ოჯახის მცენარეა გრძელი ფესვებით, რომელთა ნაწილზე ბოლ-
დინჭყიჯი; მგრ. ქვისებრი გამსხვილებებია განვითარებული. ძირში ამოსული
ჭუჭელია, ჭუჭელე; ფოთლები ღრმად გულისებ სამკუთხა კიდემრგვალკბილა
სვნ. მერხელ. კონფიგურაციისაა. ღეროს შუა და ზედა ნაწილში კვერცხისებრი
ფოთლები ერთიმეორის პირისპირაა გაწყობილი, რომელნიც
ქვედა ფოთლებზე უფრო პატარაა. კენწრული ფოთლები ლანცეტა
და მჯდომარეა. ვარდისფერი ყვავილები ფოთლების იღლიებში
მრავალყვავილიან რგოლებადაა განწყობილი, ხაზურ-სადგისი-
სებრი მრავალრიცხოვანი გაფშეკილი ბეწვებით. კარგი თაფლო-
ვანი მცენარეა, მიმზიდველი შესახედაობისა. ფესვების მსხვილი
ბოლქვისებრი გამონაზარდები მდიდარია სახამებლით და
საჭმელად გამოიყენება როგორც გამხმარი, ასევე მოხარშული და
შემწვარიც. მას ფქვავენ და რძიან ფაფასაც აკეთებენ. მიწისზედა
ნაწილები ალკალოიდებს შეიცავს. ხალხურ მედიცინაში გამოიყე-
ნება კუჭის დაავადებების (გასტრიტი, წყლულოვანი დაავადება),
პნევმონიის, ბრონქიტის, ფილტვის ტუბერკულოზის, გინეკოლო-
გიური დაავადებების, წყალმანკის, სიყვითლის, გაციების, ციებ-
 ცხელებისა და ჩირქოვანი ჭრილობების სამკურნალოდ.
6. ჯინჭრის-დედა, Lamium album მხვ. სასუტებელა, მცოცავ ძირიანი მრავაწლიანი ტუჩოსანთა (Lamiaceae) ოჯახის
ჭინჭრის-დედა L. საწოვაჲ; მსხ., ჯვხ. ბალახოვანი მცენარე 70 სმ სიმაღლისა. აქვს სწორი, უტოტებო
საწუწკნელა, ტანი, ლანცეტური, კვერცხისებური ღეროები, თეთრი ან
წუწკნელა; ერწო მოყვითალო ყვავილები. ისხამს კვერცხისებურ, სამწახნაგა
უსუსხავი ჭინჭარი; კაკლებს. ფოთლები და ყვავილები შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერე-
ზმ. იმ. დედაფუტკარა; ბას, ლორწოს, საპონინებს, ეთერულ ზეთს, ალკალოიდებს,
ქვ. იმ., გურ. სხვადასხვა მჟავებს, მიკროელემენტებს. მისი პრეპარატები
ჯოლჯედუა, გამოიყენება შარდის ბუშტის ქრონიკული დაავადებების, თირკ-
ჯინჯოდუა; ლჩხ. მლების, ანემიის, გინეკოლოგიური დაავადებების, ალერგიის
ჭინჭრიდედუე; აჭ. სამკურნალოდ. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ბავშვებში
ჯინჭრის-დედო; ინგ. დიათეზის სამკურნალოდ. ხალხურ მედიცინაში ნაყენი გამოიყე-
ჯინჭრის-დედა; მგრ. ნება სასუნთქი გზების დაავადებების, სისხლნაკლულობის,
მაჭუჭელაია, ოწოწია, ნერვული აღგზნების, ელენთის, თირკმლების, ფილტვებისა და
ჭუჭელეშ დიდა. სამშობიარო სისხლდენის სამკურნალოდ. გარეგანად გამოიყენება
სავლებად, ჭრილობების მოსაბანად, დამწვრობების, ძირმაგარე-
ბის, ეგზემის, გამონაყარების, სიმსივნეების მოსავლელად.
7. ჯინჭრიფოთოლა, Plectranthus მარადმწვანე ან ფოთოლმცვენი ბუჩქი 120 სმ სიმაღლისა. ძალიან
ჭინჭრიფოთოლა fruticosus განტოტვილია. ყლორტები ჩამოშვებულია. ფოთლები გულის
Salisb. ფორმისაა, არომატული. ყვავილები ძალიან წვრილია, თეთრი.
ფოთლები და ყლორტები გაწმენდისას გამოსცემენ სუნს,
რომელიც გვაგონებს პიტნისა და ქაფურის ნაზავს. ფოთლების
ეთერული ზეთი აჯანსაღებს ჰაერს. ფიტონციდები სპობენ
მიკროორგანიზმებს. ხალხი მას ქინქლის ხეს ეძახის, რადგან
ქინქლები, კოღოები და ბუზები მის სურნელს ვერ იტანენ.
8. ჯიქა Lonicera მთ. ტაბაკა; ფშ. უსურ- მრავალწლოვანი ცხრატყავასებრთა (Caprifoliaceae) ოჯახის
caprifolium L. ვაზი; რჭ., ლჩხ. საწო- ბუჩქია. ტოტები დაფარულია მუქი რუხი ქერქით. ფოთლები
ვარა, საწოველა; ყ. კვერცხისებური ან შებრუნებული კვერცხისებურია, ზემოდან
თხისკუდა, ერ. მუქი მწვანე, ქვემოდან – ღია. ყვავილედი 3–10 წითელი ან ვარ-
ვირისკუდა; ჩუბ. დისფერი ყვავილისაგან შედგება. ნაყოფი რამდენიმე თესლიანი
უკუღმანაზარდი. წითელი კენკრაა. სამკურნალოდ გამოიყენება მცენარის მიწის-
ზედა ნაწილი. ყვავილები შეიცავს ეთერზეთს. ახასიათებს შარდ-
მდენი, ჭრილობების შემხორცებელი, ანთების საწინააღმდეგო და
ტკივილგამაყუჩებელი თვისებები. ნახარშები გამოიყენება გარეგა-
 ნად ყელში გამოსავლებად, კომპრესებისათვის. ნორჩი ყვავილები
ჰომეოპათიაში გამოიყენება სპირტიანი ესენციების სახით. ნორჩი
ყვავილებისა და ფოთლების წვენი იხმარება დერმატოზების
დროს. წვენს ხმარობენ წყლულების სამკურნალოდ. ყვავილების
ნაყენი სასარგებლოა თვალების ტკივილისას. დანაწევრებულ
ფოთლებს იდებენ ჭრილობებზე. ნახარშსა და ნაყენს სვამენ კუჭ–
ნაწლავის წყლულის შემთხვევაში. ამავე ნაყენით მკურნალობენ
თმის ცვენას.
9. ჯიჯლაყა Amaranthus L. ერთწლიანი ბალახოვანი Amaranthaceae-ის ოჯახის მცენარე 100
სმ-მდე სიმაღლისა. იზრდება თითქმის ყველგან. ფესვი იტოტება.
ღერძიც განტოტვილია და სწორი. ფოთლები მორიგეობითია,
კვერცხისებრ–რომბული.
სამკურნალოდ მთელი მცენარე გამოიყენება.
მცენარე შეიცავს ბიოლოგიურად აქტიურ ნივთიერებებს. მის
შედგენილობაში შედის აზოტისშემცველი ნივთიერებები, ბეტან-
ციდები, ამარანტინი, ბეტანინი, ორგანული მჟავები, ვიტამინები,
მიკროელემენტები. შეიცავს ამინომჟავებს, ცილებს, რომლებიც
გარდაიქმნება ქალის რძედ. წყლიანი გამონაწვლილები ხასიათ-
დება ბაქტეროციდული, პროსტიციდული და ანტიფუნგალური
თვისებებით. ცხიმოვანი ზეთი ანთების საწინააღმდეგო და
სისხლაღმდგენი საშუალებაა. ფესვების ნახარში სიყვითლის
წამალია, წვენი სისმსივნის საწინააღმდეგო. ხალხურ მედიცინაში
იყენებენ სხვადასხვა წარმომავლობის სიმსივნის, სოკოების,
სისხლდენების, გულის, თირკმლების, კუჭ–ნაწლავის სისტემის
სამკურნალოდ და გარეგანად – ეგზემის, ფსორიაზის,
დერმატიტების, ეროზიებისათვის. ჯიჯილაყას ზეთი იხმარება
ქვეწარმავლების იარების, ნაკბენებისა და დამწვრობების
სამკურნალოდ.
10. ჯონჯოლი Staphylea კხ. ჟონჟოლი; გურ., ბუჩქი ან ტანდაბალი ხე ჯონჯოლისებრთა (Staphyleaceae)
colchica Stev. იმ., რჭ., ლჩხ. კაპარი; ოჯახისა. აქვს გრძელყუნწიანი, სამ- ან ხუთფოთოლაკიანი
გურ., მგრ. კამპარი; აჭ. ფოთლები. გავრცელებულია ბალკანეთსა და მცირე აზიაში.
ბოტიყვერა; ინგ. საქართველოში ძირითადად კოლხეთში იზრდება. გვხვდება
ჟონჟოლ; ჭნ. აგრეთვე ბანისხევში (ბორჯომთან). იზრდება ზღვის დონიდან
თხაკაკალი. 700-800 მ-მდე, ტყის პირებზე, წაბლნარებსა და მუხნარებში
ქვეტყედ. ზოგჯერ კულტივირებულია ბოტანიკურ ბაღებში (მაგ.,
თბილისის ბოტანიკურ ბაღში). ყვავილობს მაისში, მსხმოიარობს
ივლისში. კოლხური ჯონჯოლის გაუშლელ ყვავილებს
ამწნილებენ.
11. ჯონჯოლი ნ. კოლხური ჯონჯოლი.
კოლხური
12. ჯონჯოლი ნ. ფრთისებრი ჯონჯოლი.
ფრთისებრი
13. ჯონჯოლი ნ. ჩვეულებრივი ჯონჯოლი.
ჩვეულებრივი
14. ჯორის ძუა Ephedra L. 1-2 მ სიმაღლის ეფედრასებრთა (Ephedraceae) ოჯახის ბუჩქია.
ეფედრა, ცხენის ქერქი ღეროსა და ტოტებზე ნაცრისფერია. ბუტკოიანი ყვავილედი
მუხლა ერთყვავილიანია, მოპირისპირედ გაწყობილი. მწიფე ცრუ ნაყოფი
- კენკრაგირჩა წითელი ან მოწითალო, ყვითელი კვერცხისებრი
მოგრძო ან კვერცხისებრ სფერულია. ყვავის მარტ-აპრილში.
მედიცინაში მწვანე ტოტები გამოიყენება, რომელთაც ყვავილობის
ან ცრუ ნაყოფების მომწიფების პერიოდში აგროვებენ. ხალხურ
მედიცინაში გამოიყენება რევმატიზმის, საჭმლის მომნელებელი
ორგანოების, სასუნთქი გზების დაავადებების სამკურნალოდ.
მთავარ მოქმედ ნივთიერებას ალკალოიდი ეფედრინი
წარმოადგენს. ეფედრინი აღაგზნებს ცენტრალურ ნერვულ
სისტემას, გულის მუშაობას, უმატებს სისხლის წნევას, ავიწროებს
სისხლძარღვებს. გამოყოფილია აგრეთვე ლეიკოანტოციან
ლეიკოეფედრინი, რომელიც მაღალი P ვიტამინური აქტივობის
მქონეა. პრეპარატი ეფედრინი მედიცინაში უმთავრესად
ბრონქიალური ასმის დროს გამოიყენება. აგრეთვე ყივანახველის,
გულის კუნთის დაავადებისას და სისხლის დაბალი წნევის
 საწინააღმდეგოდ. მონღოლეთის ხალხურ მედიცინაში იციან
როგორც საშუალება ღვიძლისა და ნაღველსადინარების
დაავადების დროს. საკმაოდ შხამიანია. ცნობილია მისი მიზეზით
ბატკნებისა და თიკნების მოწამვლის შემთხვევები დედა
ცხვრებისა და თხების რძის მეშვეობით, რომელთაც ეს მცენარე
ძოვეს. ეს იმაზე მიანიშნებს, რომ იგი სამკურნალოდ მხოლოდ
ექიმს დანიშნულებით უნდა იქნას გამოყენებული. პრეპარატების
მიცემა არ შეიძლება ჰიპერტონიან, ათეროსკლეროზიან, ძლიერ
აღგზნებულ ავადმყოფებისათვის, აგრეთვე უძილობადაჩემებულ-
თათვის და გულის კუნთის მძიმე ორგანული დაზიანების დროს.
ეფედრინი თანმხლებ მოვლენებს არ იწვევს, ზოგ შემთხვევებში
ავადმყოფს ემართება სწრაფწარმავალი სუსტი ცახცახი და
გულისცემა. დიდი დოზით მიღებისას შეიმჩნევა აღგზნება,
უძილობა, მთელი სხეულის ან კიდურების ცახცახი, პირღებინება,
ოფლიანობის გაძლიერება, შარდის ხუთვა.
15. ჯოჭი Xanthogalum მთ. რჭ. ქუქუნდელი,
purpurascens ქურქუნდელი,
Lall. ქურქუტელი.
16. ჯოჯო Ulex europaeas ძალიან განტოტვილი პარკოსანთა (Fabaceae) ოჯახის ბუჩქია
L. ერთნახევარი მეტრი სიმაღლისა. ფოთლები ხაზოვანია, ეკლიანი.
ყვავილები ყვითელია, ერთეული. ველურად იზრდება დასავლეთ
ევროპაში. ყლორტებს იყენებენ ჩაის სუროგატად.
ყვავილებისაგან ამზადებენ ელექსირებს და იყენებენ ფსიქოთე-
რაპიაში.
17. ჯუთი Corchorus მრავალწლოვანი ბალახოვანი ცაცხვისებრთა (Tiliaceae) ოჯახის
capsularis L. მცენარე 15–35 სმ სიმაღლისა. აქვს მორიგეობითი, უკუკვერცხი-
სებრი ფოთლები, მუქი-მწვანე გაუმჭვირვალე ყვავილები. ნაყოფი
სამწახნაგა კოლოფია. ყვავილობს ივლის-აგვისტოში. სამკურნა-
ლოდ გამოიყენება ძირი, წვენი და ბალახი. შეიცავს ალკალოი-
დებს, საპონინებს, ლორწოს, ფისს, სიმწარეს, ეუფობრინს,
მთრიმლავ ნივთიერებებს. იყენებენ ჭრილობების შესახორცებ-
ლად. ბალახი იხმარება ცისტიტის და ფაღარათის სამკურნალოდ.
ფესვები გამოიყენება თავის ტკივილისა და საკვერცხეების
 სამკურნალოდ. წყალში გახსნილი წვენით მკურნალობენ წყლისას.
არის ძლიერი ამოსაღებინებელი საშუალება. ხმარობენ ნაკბენე-
ბისთვის.
წვენს მიაწერენ ბნელი ძალებისაგან დაცვის ფუნქციას და იყენებენ
შელოცვების დროს.
18. ჯულაბი Euphorbia   რძიანასებრთა (Euphorbiaceae) ოჯახს ეკუთვნის. იზრდება მთის
lathyris L. ქვედა სარტყელში რუდერალურ ადგილებზე გზადმოყოლილია,
გვხვდება იმერეთში ქუთაისის ახლოს. კულტურაში ხშირია.
ქვემო უწერაში ჯულაბს ყაპოს წამალს ეძახიან და მკურნალობენ
ღორების ყელის შესიებას.
როლოვის მიხედვით, ფრანგულ ფარმაკოპეაში შეტანილია
მუცლის ჭვლების დროს, ძლიერი შეკრულობისა და სოლიტერის
წინააღმდეგ.
VIII საუკუნეში კარლოს დიდმა ბრძანა ჯულაბი გაეშენებინათ
მონასტრების ირგვლივ, როგორც ყველაზე სასარგებლო მცენარე.
19. ჯღარდალა ნ. შავჯაგა.