Professional Documents
Culture Documents
qarTlis
cxovreba
vaxuSti batoniSvili
saqarTvelos samefos aRwera
nawili pirveli
saeklesio gamomcemloba
`axali iveroni~
Tbilisi
2012
eZRvneba soflis maswavlebels
ISBN 978-99940-900-3-7
ISSN 2233-3428
matiane qarTlisa
3
iTa da xexilis baRebiT, aRma amodinebuli wyliTa [SadrevnebiT]
da wyaroebiT, isinic moispoba imave xanebSi. Tu davisvenebT da
gaverTobiT gancxromiTa da nadirobiT, wveulebiT, mgosnebiTa
da gundiT, galobiT mamakacebi qalebTan erTad da qalebi – ma
makacebTan, moispoba esec Tveze, dResa da saaTze adre.
[2] xolo Tu codnisken gaviwevT, da es aris nayofi keTili,
esec wava, magram ara rogorc zemoTqmuli, radganac swavla
abrZenebs, aTavisuflebs, Seamecnebinebs RmerTsa da danergavs
mis SiSs, zRvaze gaacurebs da aCvenebs mis siRrmeSi yovelives,
aafrens da win gadauSlis cisa da miwis yovel qmnilebas, erTad
Sekrebils TvalsawierSi, aCvenebs varskvlavTa, cxovelTa da
yovelgvari nergis Tvisebasa da bunebriv Zalas [xasiaTs], gan
devnis borots, Seayvarebs moyvass, aziarebs sikeTes; Sehmatebs,
aaSenebs da daamSvenebs qveyanas; sulgrZels gaxdis mefeebs, pa
tivs miagebs didebulebs da xalxze mzrunvelad aqcevs, mters
daamdablebs da mxdalad gadaaqcevs, Tavisians aamaRlebs da
gaaTamamebs.
da risganaa amdeni sikeTe: mxolod mexsierebisgan Tu aris
igi. magram es mexsierebac moispoba sam an oTx da, ufro ki, mexu
Te Taobamde. swored amitom vamjobinebT nawers, romelic gvas
wavlis adreTqmul sibrZnes da gagvaxsenebs dasabamier wamebs,
saaTebs, Tveebsa da wlebs da saukuneebs ufro metad. da ar
moispoba, aramed iarsebebs saukunod, rogorc miviCnevT (rad
ganac suliT wmindiT aRwera mose RvTismxilvelma Sesaqme2 xuTi
xsovnis Semdgom, radganac SeuZlebeli iyo Semdgom gaxsen
eba. da gveuwyeba sruliad dasabamieri). rom ara amiT, moispo
boda yoveli saqme, rogorc moispo mravali uZlieresi. xolo
es nawerebi mogvcemen drois nayofs da ara mxolod droisas,
aramed srul mexsierebas, romelic aRafrens gonebas RvTis mi
marT da mogvaniWebs yoveli adreTqmulis Secnobas, unarsa da
gamocdilebas, rogorc ambobs igive plini stoiki: `ar arsebobs
arc erTi wigni, romlisganac ar miviRebT sargeblobas~. da ase
vea saRvTo werili da wmindaTa nawerebi, romelnic mogvfenen
zeciur madls da mogvaniWeben qveynis sikeTes da Semdgom agvi
taceben Cveni RvTis, qristes, winaSe.
4
[3] da kvlav filosofosTa mier Seqmnili wignebi agvavseben
sibrZniT, unariTa da metyvelebiT, gagvacnoben Tavsa da gvas
wavlian, Tu rogor unda cxovreba da RvTisaken mltolvelebad
gvaqceven. da aseve matiane gvamcnobs mefeebis, mTavrebisa da
didebulebis saqmeebsa da qcevas yovel wvrilmanamde, maT Tvise
bas; gagvaSorebs borotsa da SegvaerTebs sikeTesTan. mxolod
moxuc dedaberTa zRaprebis wigni Tu araa gasaxsenebeli, mag
ram isic ki gviSvelis zogjer da gonieri misgan moimkis nayofs
(rogorc ambobs damaskeli ioane meoTxe wignSi, me-18 TavSi, amis
Sesaxeb: `saWiroa, vikiTxoT wignebi, radganac amis meSveobiT mo
vimkiT sulis nayofs da Tu ver gavigebT, kvlav saWiroa kiTxva
da ara Tvalis arideba, radganac maTi daxmarebiT viswavliT. da
ara mxolod saRvTo, aramed saeroc araa gadasagdebi, raTa maT
gan ukeTesi SeviTvisoT, xolo uvargisi ZaRlebs mivugdoT~).
Tumc ki amdeni sikeTe aqvs werils, zogierTTa mier mainc
uaryofili da dasagmobi xdeba. magram ar aris saWiro aseTTa aR
ricxva. mcodneTa mierac iqneba miviwyebuli mouclelobis miz
eziT; da araTu mouclelobiT, aramed nawerTa arsiyvarulis
gamoc. da Znelad Tu moiZebneba siyvaruli aTasSi erTic (risT
visac SemkiTxvels miugebda sokrate brZeni, rodesac ekiTxebod
nen: `ratom ar dawere rame sibrZne?~ upasuxa sokratem: `imis gamo,
rom vxedav, qaRaldi ufro Zviria, vidre naweri~). da Tu axlac
furceli ufro Zviria, raRa saWiroa Sroma da wera, radganac
Cans amis gamo, wigni pativayrilia. xolo Cven gavigoT damaske
lis naTqvami da plini stoikis sityva, rom araa gadasayreli arc
saero wignebi. da rogori Seufereblisaganac miviRebT sarge
blobas, ramdenad ukeTesia, rac vTqviT, maTi kiTxva da ramdenad
sasargeblo da misaRebia matianeTa wignebi (ris Sesaxebac ambobs
brZeni ciceroni: `Tuki miviRebT mxolod yovelgvar RvTisme
tyvelebas, filosofias, fizikasa da ritorikas da ara mcenareTa
da cxovelTa bunebis matianes, verafers SevigrZnobT”). [4] rad
ganac matiane gagvagebinebs dasabamis saaTs, welsa da saukunes;
matiane gaarCevs sikeTesa da borotebas; matiane aamaRlebs sike
Tis qmnilebas da gmobs ukeTurTa namoqmedars; matiane metyve
lebs WeSmaritebas da ar cdeba da mowmobs sxvasa da sxvas. matiane
5
gaaZlierebs kacs da qveynis erTguls gaxdis; matiane gaagebinebs
naTesaoba-warmomavlobas da Tavs gawiravs sarwmunoebisTvis da
moyvass moyvasis moyvarulad aqcevs.
da es matianec iyofa oTx nawilad: adgilis aRwerad, naTe
savTmetyvelebad [genealogiad], qronologiad [welTaRricx
vad] da moqmedebis aRwerad; da esec iyofa orad – saeklesiod
da samoqalaqod. saeklesio aris wminda cxovreba da saqme, xolo
samoqalaqo – saqveyno saqmeebi didTa da mcireTa. da radganac
masSi amdeni sikeTe moipoveba, ucodinarTa mier gadasagdebi ki
ar aris, aramed surviliTaa misaRebi.
xolo Cveni – qarTvelTa matiane aerTianebs sam nawils:
qronologiasa da genealogias – mcired, xolo moqmedebis aR
weras ganavrcobs, oRond aqac eklesiis istorias Seamcirebs
da samoqalaqos mogviTxrobs xotbiT, adgil-adgil vrclad da
zogan – SemoklebiT, noedan vidre brwyinvale mefe giorgimde.
Cveni naSromi ki amisTvisaa: radganac is ori nawili araa warmo
Cenili, cxadi gavxadoT da mesame gavrcobili SevamokloT, raTa
mkiTxvelTaTvis ar iyos mosawyeni da advilad gasagebi iyos.
xolo Semoqmeds vevedrebiT, Tu vinme isurvebs wakiTxvas,
ar Seudges mrisxanebiTa da SuriT, radganac mrisxaneba [5] gan
devnis sasjels da Suri miatovebs sikeTes. aramed siwrfeliT
aimaRlos gonebis Tvali, rogorc orbma, romelic zecaSi ai
Wreba, raTa ixilos mTeli dedamiwis mSveniereba, da iseT simaR
leze, saidanac mTel qveyanas gugebSi Semoikrebs. da amis mqm
neli da urwmuno ganaxldeba da gaaxalgazrdavdeba kidec. aseve
gulwrfelad mkiTxveli gaigebs Cvens Sromas, ar dagmobs mas da
miiRebs survilis safasurs.
swored amgvarT vamcnobT Semoqmedni, rom gonierad moismi
non Cveni naTqvami, radganac gamovsaxeT qarta, anu ruka saqarT
velosi, anu iveriiisa, romelsac xazavdnen mcired da Seusa
bamod. Cven ki srulad davdeT. magram amisTvis iyo saWiro, rom
geografiis aRwerac (romelic aris miwis mxazveloba) dadebu
liyo. swored es gavakeTeT. misTvisac saWiro iyo mokle matiane,
raTa mkiTxvelebma gaigon saqme, mefeebi da mTavrebi, masSi arse
buli sikeTe da boroteba. matiane ki ar unda miviviwyoT, aramed
6
umjobesia gavavrcoT igi. swored amis gamarTlebisaTvis da [ar
sebulis] simoklis gamo aRvwereT mis Sesavsebad.
Tumca saWiroa Txroba, radganac Cveni cxovrebis wlebi dro
dadroa aRricxuli. noedan mirianamde rac moipoveba [welTaR
ricxva], umetesad mowmobs romauls, xolo mirianidan bagra
tionebamde – berZnuls da Tamar mefemde aris xuTasiani, rasac
vuwodebT qarTuls. da Cvenc aseve Cven damowmebul [utyuar] cx
ovrebebs daveyrdeniT. xolo Tamaridan giorgi brwyinvalemde
[qronologia] kvlav ucnobia. da vinaidan adrindeli da mogviano
welTaRricxva mcire da ucnobia, Cvenc, rac movipoveT am dausa
buTebeli [periodebisaTvis], imas warmovaCenT.
noedan nebroTis gamefebamde, cxadia, dabadebidan, xolo
nebroTma ramdeni weli imefa da mokvda, [6] moiZebneba sxva mat
ianeebSi, romlebic Cvens istorias mowmoben. xolo misi Semdgo
mi kerpTayvanismcemloba da moses mier zRvis gamovla – dabade
bidanve irkveva; da sxva [sabuTebi] movipoveT sparsTa mefeebis,
nabuqodonosorisa da aleqsandre makedonelis [istoriebis]
meSveobiT.
xolo, radganac aleqsandres qarTlSi mosvla aq moviZieT,
amiT gagviadvildeba pirveli mefis, farnaozis, gamefebis
[dadgena]: ramdeni wlisa iyo aleqsandres mosvlis dros, ram
denis gamefda da ramdeni imefa, iqve weria. da misi Semdgomi
mefeebi [aRvadgineT] asurelTa mefeebis matianis damowmebiT,
radganac moixseniebs maT imave saxelebiT, aderkis mefobamde.
aderki gamefda qristes Sobis pirvel wels da misi mefobac
cxadia. misi Semdgomi mefeebi mirianamde moviZieT keisrebis,
sparsi da somexi mefeebis [istoriebis] damowmebiT. xolo miri
anis qristes mier moqcevis pirveli da moqcevis Semdgomi wlebi,
radganac dawerilia, rom misi moqcevis dRe iyo 20 ivnisi, SabaTi
dRe, rogorc moviZieT, Seesabameba [Semdegi welTaRricxva]:E erTi
– qristeSobidan 306, qarTuli [qoronikoni] 58, meore – qristeSo
bidan 317, qarTuli 69 da mesame – [Q qristeSobidan] 324, qarTuli 76
[wlebi]. magram pirveli [TariRi] ar aris moqcevis dRe, radganac
kostantine didi jer kidev ar iyo moqceuli qristesken da arc
romi hqonda dapyrobili da arc sayovelTao mefoba, radganac we
7
ria: `miriani moeTaTbira Tavis oTx warCinebuls kerpTmsaxure
bis Sesaxeb: Tuki ar miatovebs nana dedofali romaelTa rjuls,
masac vawameb.” magram kostantine, qristes sjulze moqceuli rom
yofiliyo, ar axsenebda romaelTa rwmenas, radganac romaelTa
rjulic kerpi iyo, xolo nino qristes qadagebda. arc mesame
TariRia [swori], radganac erTi wlis Semdgom iyo nikeis pirveli
kreba. xolo mirianis moqceva nikeis krebaze adre moxda, rogorc
TvalnaTliv vnaxavT cxovrebaSi. xolo meore [TariRi] WeSmari
tia imis gamo, rom kostantines xuTi wliT adre daepyro romi da
sayovelTao mefoba da gaqristianebuliyo kidec, vinaidan mir
ianma romis mefobis drosve gaugzavna [7] episkoposisa da mRvd
lis mTxovneli. jer ar dawyebuliyo bizantiis3 Seneba, rogorc
vnaxavT Cvens nawerebSi, da im dros cocxali iyo silibistroc,
romelmac moavlina Tavisi diakvani.
xolo ninos sikvdilis qronologia ar eTanxmeba erTmaneTs
(rogorc Tamar mefisa, rasac warmovaCenT Tavis adgilas), rad
ganac, Tu qristes Semdgomi welTaRricxva jvarcmidan iyo 338,
saWiro iyo dasabamindeli yofiliyo 5804. da Tuki dasabamidan
iyo 5838, qristes jvarcmidan unda yofiliyo 330. magram am dros
kostantine cocxali aRar iyo. es mweralTa Secdomaa. xolo
Cven, radganac im aRmoCeniT davadgineT mirianis moqcevis dRe,
amis safuZvelze aRvricxeT mcxeTaSi mosvla ninosi, romelmac
dahyo 14 weli. amaTgan sami weli moqcevamde iyo mcxeTaSi, dar
Ceba 11 weli. es SevufardeT mirianis moqcevis wels, romelic
Cven mier dadgenili qronologiaa. iq dawerilTan SedarebiT
akldeba dasabamidan 2, xolo qristes Semdgom 10 weli. mirianis
mefobis sxva wlebi aseve aRvricxeT da aRvwereT.
xolo baqaridan varaz-baqaramde4 aseve keisarTa da somex
mefeTa [istoriebis] damowmebiT SevadgineT. varaz-baqari Teo
dosi mcires dros ki ara, aramed Teodosi didis dros iyo; da
misi Ze murvanosi – Teodosi mcires dros. es dadgindeba ase:
murvanosi bavSvi waiyvanes da iq [8] aRizarda moRvaweobiT, Sem
dgom gandga da monazvnad aRikveca.
da Tu mirianidan meore farsmanamde wlebi ase ar ganawilda,
dawerili istoria ar dadgindeba da arc vaxtangi iqneba leon
8
keisris dros. ase ar iqneba swori, xolo es gamoTvla gaasworebs
da Tanamimdevruls gaxdis welTa aRricxvas damowmebiT. aseve
vaxtangamde iq Camowerili mefeebis Sesaxeb naTqvami – miriani
dan vaxtangamde gavida 157 welio – unda gulisxmobdes ara vax
tangamde, aramed vaxtangis gardacvalebamde [periods] da asec
SevasworebT. Tu es ar gulisxmobs gardacvalebamde periods,
yoveli sxvac araswori iqneba da arc meore farsmanamde 200
weli ar iqneba zusti. radganac vaxtangis Semdgom mefeTa mefo
bis wlebi dawerilia, Cveni gamoTvliT, 200 weli rom dazustdes,
mirianidan vaxtangis gardacvalebamde unda iyos 157 weli. asea
swori sxva mematianeTa damowmebiT da iq aRniSnuli TariRebiT.
mefeTa wlebic vaxtangamde gavasworeT amis safuZvelze keisar
Ta da sparsTa mefeebis istoriebTan SejerebiT.
zogi matiane aRnusxavs leon keisris 40-wlian mefobas. Cven
ic maT adasturebs, risTvisac Cvenc SevajereT vaxtangisa da
leonis mefoba. xolo zogierTni amtkiceben leonis 17-wlian me
fobas. da arc esaa mcdari, radganac es iyo ara leon didi, aramed
meore leoni. aseve aRwera es Cvenma cxovrebamac da igive zenonic:
sparsTa mefesTan brZolis gamo siyvaruliT zenonad warmoaCina,
xolo sxva qarTlis cxovrebaSi usaxelo keisari weria. es iqneba
anastasi keisari, rogorc gacnobebT. xolo vaxtangis Semdgomi
mefeebi ramden wels mefobdnen, naTelia mxolod meore farsma
namde. Cveni gamoangariSebiT, WeSmaritad 200 welia gasuli miri
anidan farsmanamde.
[9] aseve bakur mefidan guram kurapalatamde [periodi] naTe
lia mavriki keisris, sparsTa mefe urmuzisa5, da misi Zis, xos
ros6, mixedviT. xolo daviT winaswarmetyvelis STamomaval gu
ramis dabadeba, cxovreba da gamefeba aRvwereT Tavis adgilas,
aqedan xdeba naTeli; xolo stefanozis, guram kurapalatis Zis
– irakli keisris meSveobiT da aseve adarnase xosrovanisac. mag
ram radganac adarnasesa da irakli keisris dros gamoCnda mah
madi, sarkinozTa moZRvari, Cven vipoveT mahmadis welTaRricx
va – ramdenia qristes Semdgom. amis wyalobiT aRvricxeT wlebi
mowame mefe arCilisa da misi Zeebis, iovanesa da juanSeris, sikv
dilamde, aSot kurapalatis Ze bagratamde, romlis gamefebis
9
Sesaxeb dawerilia, rom mahmadis gamoCenidan bagratis gamefe
bamde gasuli iyo 219 weli; amis safuZvelzeve SevasworeT adar
nasedan bagratamde gasuli wlebi – 219.
xolo aSot kurapalatidan Tamaris mefobamde yvelas Ses
axeb dawerilia qarTuli welTaRricxva da amiT gamovTvaleT
qristes Semdgomi wlebic. daviT aRmaSeneblis Sesaxeb weria,
rom 16 wlis gamefda da 36 weli imefa, rac udris 52 wels. iqve we
ria, rom 16 wlis gamefda da 57-is mokvda. am ricxviT misi mefo
bis weli iqneba 41 da Cvenc aseve aRvwerT, radganac sxva mefeTa
welTaRricxvac amasve mowmobs. sikvdilis dRe – SabaTi, ianvris
24 am welTaRricxviT iqneba, romelic davadgineT.
[10] aseve Tamar mefis welTaRricxvac araa dadgenili, radganac
weria, rom dasabamidan iyo 6686, qristeSobidan 1156 weli. magram
Tu dasabamidan es iyo, qristeSobidan unda yofiliyo 1178, xolo
Tu qristesi Seadgenda 1156, dasabamidan unda Seedgina 6664. ase ar
zustdeba. xolo Cven moviZieT aleqsi angaarisa da frangebis mier
kostantinepolis aRebis welTaRricxva. amiT misi winare da Sem
dgomi iqve dawerili TariRebiT gamovTvaleT, romlebSic aRniS
nulia laSas 18-wliani da Tamaris 24-wliani mefobis aRmavloba;
misi sikvdilis welTaRricxvaze rac movipoveT, davadgineT.
xolo Tamaris Ze laSa mokvda 18 ianvars, oTxSabaT dRes. gavarkvi
eT, romeli [TariRi Seesabameba]: pirveli – qristes Semdgom 1211,
qarTuli 431; meore – qristesi 1216, qarTuli 436. radganac Cingiz
yaenma daipyro sruliad didi TaTari qristes Sobidan 1202 wels
da am dros gamogzavna laSqari samtrod da daviT mcire [ulu]
bavSvi darCa laSas, rusudanis mefobis wlebi imave daweriliT
aRvricxeT. amitom pirveli TariRi gacilebiT sarwmunoa da arc
saWiros xdis Semdgom mefeTa wlebis gamoTvlas. Cvenc igive davw
ereT, ukve dawerilis gasamarTleblad. asevea laSadan dimitri
Tavdadebulamde [qronologia] welTaRricxviTa da mefe-keisre
bis Sesaxeb arsebuli nawerebis mixedviT SevadgineT. dimitri Tav
dadebulis wlebi araa aRniSnuli, magram cnobilia Tvis ricxvi da
dRe – marxvis mesame SabaTi. amiT vipoveT welic, romelic yofila
qristes Semdgom 1289, qarTuliT – 509; xolo meore – qristes Sem
dgom, 1300, qarTuliT – 520. amaT garda sxva ar aris.
10
Cven moviZieT giorgi brwyinvalisa da misi SviliSvilis, bagra
tis, wlebi Zvel welTaRricxvebSi da amiT [11] imedianad viyaviT
lang-Temu risa da xonTqrebis [matianeebisganac]; davaTariReT
vaxtangisa da daviTis, vaxtangisa da giorgis, daviTis Zis, mefobac.
am mizniT pirveli miviCnieT WeSmaritad da davadgineT, xolo es
meore Zalze saWiros xdis am mefeTa wlebis dadgenas, sworad ver
aTariRebs. aseve vaxtangis, daviTis Zis, daviT mefisa da misi Ze vax
tangis mefobis wlebi aRvricxeT da ase warmovaCineT. magram vax
tangis aRsasruli, Tumca araa cnobili, gasagebi xdeba imiT, rac
aRgviweria.
xolo giorgisa da giorgi brwyinvalis Sesaxeb, romelnic war
movaCineT, gonieri Seityobs iq zemo – qvemoT dawerilis mixedviT,
rom asea, radganac weria: `datova daviT mefem Tvisi Ze giorgi 2
wlis gamefebuli~; giorgi mcire, romelsac moixseniebs, Tumca
pirvel mefobaSi mcire iyo, magram ara mefobis xangrZlivobiT. am
itom giorgi daviTis Ze sxvaa da dimitris Ze – sxva. wlebis raode
noba aRiricxeba uljaT yaenis meSveobiT. uljaT yaeni 13 weli iyo
yaeni da am wlebis aRricxviTaa ase ori giorgi. magram Semdgom
giorgi brwyinvales jerovnad movixseniebT mis adgilze.
am wignis erTgulad wamkiTxveli mixvdeba, rom arc mosa
woneblad da arc pirferobiT ar davwereT, aramed es iyo Cveni
SesaZlebloba da amas CavwvdiT. xolo Tu iciT vinmesi ukeTesi,
Cveni es qmnileba ar SegaferxebT, radganac arsebobs matianis
ara erTi ucvleli dedani, aramed mravali. Cveni Sroma ar iyo
mcire, viSromeT sami weli mudmivi weriT, ZebniT, matianeebisa da
cxovrebis ZiebiT; [12] radganac ar gamogvitovebia berZenTa qro
nografebi;7 mxolod erTs ar vendobodiT, sxvadasxvas vamowmeb
diT. aseve romaeli keisrebisgan ganyofis Semdgomi [qronologia]
evropeli mefeebis, axlandeli stambulis sulTnebis, sparseTis
mefe-Seixebis wyalobiT vipoveT da SevamowmeT, rac adasturebs
Cvens matianeebsa da welTaRricxvebs. amitomac darwmunebuli
varT, vinc naxavs Cven Sromas, ki ar dagvgmobs, aramed madlieri
iqneba da locvas Seawevs amis Semoqmeds. da Tu ase ar moxda, Cven
gvsurs asruldes ioane damaskelis naTqvami da plini stoikis si
tyva: ar gavataroT dro uqmad, rom miviRoT misgan misi Sesatyvi
11
si nayofi. TqvenTvis Segviqmnia winamdebare Sroma. Tuki vinmes
mogewonebaT, miiRebT Tu ara, ar arsebobs sxva RonisZieba, Tuara
ukeTesis Cveneba. da vinc airCevs rames, is gaakeTos RvTis, mamis,
Zisa da suliT wmindis madliTa da kacTmoyvareobiT, amin.
davasruleT es Sroma, qristes Semdgom welTaRricxvis 1745
wels, qarTuliT 533, oqtombris 20-s mefis Svil vaxuStis mier
samefo qalaq moskovSi, presnaSi.
12
saqarTvelos zne-Cveulebebi
13
znis Sesaxeb
radganac aRvwereT qarTvelTa tomobrioba da warmomavloba
noes Zis, iefTaes modgmidan qarTlossa da mis Zmebamde, maTi da
maT memkvidreTa gayofa, axla daviwyoT Zvelidan axlamde saqarT
velos zne-Cveulebebisa da maTi wesebis aRwera gayo famde da
gayofis Semdgom. radganac saqarTvelos mmarTvelobis ganawesi
dasabamidan modis, rogorc vityviT: rodesac misca haosma Tavis
Zmebs maTi wili miwebi, Semdgom ki qarTlosis colma – Tavis mem
kvidreebs, Semdeg mcxeTosma, aseve egrosma, bardosma, movakanma,
herosma, lekosma da kavkasosma. maTi warCinebulebi mTavrebad
saxeldebodnen, radganac adgilTa gayofiTa da maTi saxelwode
bebiT, romelnic maT mier ewodaT, naTelia [maTi damkvidrebis]
adgilebi. da ewodebodaT maT mTavrebi; xolo mcxeTaSi myofi
uwarCinebules mTavrad, mamasaxlisad da [15] yvela maTganis
meurved saxeldeboda. sarwmunoeba maTi iyo erTi dambadebeli
RmerTis Tayvaniscema; da ificebdnen qarTlosis saflavs. maTi
zne iyo simtkice, mtris winaaRmdeg erToba, TavisuflebisaTvis
mamacuri brZola, misTvis myarad dgoma, cixe – simagreebisa da
qalaqebis Seneba, qveynis gaZliereba, erTcolianoba. da irTavd
nen TavianT Tanaswors: mTavrebi – mTavrebs, aznaurebi – aznau
rebs da mdabalni – mdabalT. da amis gamo ar iyo mravalcolianoba,
rogorc vnaxavT qarTlosisas da sxvebisasac. marTalia, mravali
mTavari hyavdaT da Tav-TavisTvis gandgebodnen, magram mudam ga
reSe mtris winaaRmdeg erTiandebodnen da emorCilebodnen mcx
eTel mamasaxliss da gaerTianebulni TavianTi qveynisTvis gmir
ulad ibrZodnen. mravali weli am kanons icavdnen. magram Semdeg
daiviwyes TavianTi dambadebeli RmerTi da Tayvans scemdnen mzes,
mTvares, varskvlavebsa da nivTiersa da utyvs. da Semoerivnen ga
reSe warmarTebi: sparselebi, Turqebi, asurelebi da berZnebi,
Semdgom ki – ebraelebi. da amden enaze metyvelebdnen. ufro metad
daiviwyes TavianTi dambadebeli, TavianTi kanoni da Cveuleba. da
gaxdnen yovel warmarTze metad warmarTebi da urjuloebi, rad
ganac aRar icodnen naTesaoba da Seerivnen erTmaneTs SeuRlebiT.
da kvlav amas daamates Semdegi: rogorc ki vinme kaci mokvdeboda,
an brZolaSi [daiRupeboda], meore isesxebda da SeWamdnen; xolo
14
Tu ara, Tavad SeWamdnen, rogorc naTqvamia: `karsnelebs dRemde
marTebT kodmanelTa xuTi mkvdari”. aseve Wamdnen yovel sulier
arawminda cxovels. Tumca emorCilebodnen mcxeTel mamasaxliss
da mravali weli mtris winaaRmdeg erTiandebodnen.
[16] Semdgom ki movida aleqsandre makedoneli. man mospo mTli
anad Semosuli warmarTebi, qarTlosianTa da ebraeli tomebis
garda, aseve misi urCi qarTlosianelebic, rogorc farnaozis
mama, biZa da sxvebic. da gawminda saqarTvelo amgvari siavisgan,
rogorc vigebT arabTa mier ltolvili didoelebisgan, rom
lebic aqamde am wess icaven, garda kacis Wamisa. xolo aleqsan
drem daudgina saqarTvelos rjulad erTi dambadebeli RmerTis
Tayvaniscema da mzis, mTvarisa da varskvlavebis pativiscema.
kerpebis Sesaxeb
aleqsandres Semdeg misma erisTavma azonma miatova is rjuli
da aRmarTa kerpebi gac da gaim da aTayvana sruliad saqarTvelo
da aswavlida Tavis zne-Cveulebebs.
xolo moklul iqna azoni farnaozis mier da gamefda far
naozi. aman gacsa da gaims Soris Tavis saxelze armazis mTasa
da xevSi, qarTlosis saflavze, aRmarTa kerpi spilenZisa, didi,
javSniT Semosili, romelsac hqonda Zvirfasi manaTobeli qveb
is Tvalebi da Tavze amave manaTobeli qvebis gvirgvini. aTayvana
mas QqarTvelebi da daudgina misi dResaswauli, romelzec qve
moT vityviT. xolo Semdgomma mefeebma Sehmates kerpebi zadeni
da afrodite da sxvani. xolo es armazi yovel RmerTze udidesi
iyo. mefis mier wesis dadgenis Semdgom irwmunes es RmerTebi da
mtkiced, [17] siyvaruliT icavdnen sarwmunoebas da ar scemdnen
Tayvans sxva RmerTebs (ris Sesaxebac gvauwyeben maiJan spaspeti
da mirian mefe, rodesac SeuTanxmda didebulebs wminda ninos
Seuracxyofis Taobaze).
mefeTa Sesaxeb
wesad hqondaT erTi mefis morCileba da misTvis ndobis
gamocxadeba, Semdgom ki misi STamomavlebisa da gvaris gamefeba –
mamis Semdeg misi memkvidrisa da ara sxva gvarisa, da arc arCeviT.
15
maT garda aravis emorCilebodnen – arc vaJebsa da arc asulebs,
Tu [Tavad mefe] ar datovebda vaJs (rogorc mogviTxrobs maiJan
spaspeti da Cans Cvens matianeSic).
16
laSqris Sesaxeb
xolo laSqris wesi iyo aseTi: mefeebs qiriT hyavdaT mcvelad
imdeni laSqari, ramdenic SeeZloT. miriansa da aRmaSenebelze
rogorcaa naTqvami – 10 aTasi mudmivi mcveli; daviTis [dros]
saganZuri aRar gaicemoda laSqrisTvis da pativs sxvagvarad
miagebdnen. amas garda sxva laSqari, romelTac drodadro ix
mobdnen, sxvadasxva kuTxeebidan dgeboda da erisTavebs emor
Cileboda.
SeiaraRebis Sesaxeb
saomari aRWurviloba hqondaT: javSani, xvafTiani8, polotiki9,
sabarkuli10, muzaradi, Cabalaxi11, xmali, xanjali, laxti12, Cuglu
gi13, gurzi14, oroli15, Subi, xiSti da mSvild-isari. magram mudmivad
hqondaT orpiri isari (boZali) didi nadirisTvis, ganierpiriani
(qeiburi) mxecisTvis, brtyelpiriani isari (sarCa) da pirgayofi
li isari (qiborji) – wvrili nadirisTvis, xolo qarqaSis isrebi,
romelicaa sayalno16 – omsa da brZolaSi.
samarTlis Sesaxeb
[19] samarTlisa da sasjelis wesisaTvis hqondaT: sisxli, xma
li, SanTi, mduRare da fici.
sisxls uwodebdnen, rodesac Tanaswori Tanaswors klavda.
mefe akisrebda sasjels [Serisxavda]: an sikvdili, an tanjva da pa
timroba; movale iyo, raTa ezRo [gamoesyida] TeTriTa [fuliT]
da qonebiT misi xarisxisa da ganawesis [Sesabamisi] sisxli. Tu zem
dgomi [wodebrivad maRali] moklavda qvemdgoms, ezRo sisxli;
xolo Tu dabali wodebisa moklavda mis zemdgoms, gamoisyidda
sisxlsa da ramdenime wliT gaidevneboda mamulidan. aseve daniS
nuli qalis warTmevis an mitovebisaTvis gamJRavnebis Tanave [mo
wodebis Sesabamisad] gadaixdida sisxlis sazRaurs. xolo msgavsi
qmedebis Camden sasuliero pirebs sxva sasjeli ekisrebodaT.
xolo xmali mefeTa Ralatis ciliswamebisaTvis an kerpebis, an,
Semdgom, eklesiis mkrexelTaTvis [iyo dadgenili]. cilismwameb
elsa da dabezRebuls alocvinebdnen 40 dRe, Semdgom Seaiara
Rebdnen yovelgvari iaraRiT, Sesxamdnen cxenebze da gaayolebd
17
nen TiTo uiaraRo, maTraxis gamoklebiT, cxenosans, romlebsac
uwodebdnen memaTraxeebs. gagzavnidnen moedanze da cilismwame
beli da dabezREebuli iwyebdnen brZolas. is memaTraxeebi Seaxsen
ebdnen Tavis droze brZolasa da iaraRis xmarebas. romelic Cam
ovardeboda, gamtyundeboda. misi sajeli iyo: Tavis mokveTa, mam
ulisa da saxlis akleba, SewyalebisTvis ki – Tvalebis daTxra.
xolo SanTi [dadgenili iyo] qurdebis gamarTlebisaTvis: sax
niss gaaxurebdnen, rogorc nakverCxals da Semodebdnen simaRleze,
raTa xelebi swrafad SeedoT mis qveS. dasmenils xelebze daafend
nen svel tilos an qaRalds. igi midioda, iRebda saxniss, gadadgamda
sam nabijs da saxniss gadaagdebda. imave wams Seuxvevdnen xelebs
sami dRiT. sami dRis Semdgom gauxsnidnen da Tu ar hqonda damwvari,
gamarTldeboda, xolo Tu damwvari hqonda, gamtyundeboda.
[20] xolo mduRarec amisTvisve iyo: qvabSi aaduRebdnen wy
als, Sig Caagdebdnen patara zomis rkinas. movidoda dasmenili
SiSveli mklaviT da amoiRebda im rkinas. im wamsve Seuxvevdnen.
rogorc SanTis dros, aqac iseve irkveoda marTali da mtyuani.
xolo fici [dadgenili iyo] mamulze SedavebisaTvis, mcire
qurdobisa da sxva danaSaulisTvis. mowmis TandaswrebiT daa
ficebdnen, ramdeni ergo; xolo qurds, avazaksa da mZarcvels
erT wilze Svids miaceminebdnen. da Tu vinme mesamed Caidenda,
Tvalebs daTxridnen da mciredisTvis mohkveTdnen fexebs.
aseve vinc iSiSvlebda maxvils mefis msajulze, erisTavsa da
warCinebulze, mohkveTdnen xelebs. da sxvac mravali iyo.
moxeleebi
samefo karze mefis moxeleebi iyvnen: spasalari, anu spaspe
ti. mas evaleboda yvela saveziro TaTbirze pirveloba da yvela
erisTavis ufrosoba.
spasalaris Sesaxeb
krebda laSqarsa da samefo xarks erisTavTa samflobeloebidan.
18
saxlTuxucesis Sesaxeb
abramidis,17 anu saxlTuxucesis uflebas Seadgenda samefo Se
mosavlisa da gasavlis aRricxva. man icoda samefo saxlis wesi da
rigi, samefos TaTbiri da mefis samflobeloebi da mis qvemdgom
moxeleebs, gansakuTrebiT ki ejibis18 Semdgom, igi marTavda.
msaxurTuxucesis Sesaxeb
misi ufleba vrceldeboda salaSqro aRWurvilobasa da samefo
iaraRis msaxurebze da cixe-qalaqebis mcvel samefo laSqarze.
mandaturTuxucesis Sesaxeb
mis uflebamosilebas ekuTvnodnen: mandaturebi19, boqaulT
uxucesebi20 boqaulebi21, sabWos mcvelebi, karis mcvelebi, qon
daqrebi22, mxedarTa ufrosebi, nadimis wesi, mefis win siaruli,
nadimis gaxseneba da mefis amxedreba.
meWurWleTuxucesis Sesaxeb
meWurWleTuxucesis uflebamosilebas ekuTvnoda mefis
yovelgvari iaraRi da saganZuri da rac masSia dadgenili.
msajulTuxucesis Sesaxeb
amis uflebamosilebas ekuTvnodnen yoveli msajuli, mosamar
Tle da xevisberi, xevisTavi. aseve gansjida mefis gankargulebas.
mejinibeTuxucesis Sesaxeb
mejinibeTuxucesis Semdgomad ganisazRvra amilaxori. mis
uflebamosilebas ekuTvnoda: yoveli mejinibe, Sikriki, paiWe
bi23, marqafa24 cxenebi, mardi cxenebi, samefo jogi da rema.
19
[22] bazierTuxucesi
bazierTuxucesis uflebamosilebas ekuTvnoda: yvela san
adiro frinveli, bazieri, meZaRle, ZaRli, mefis sanadiro sam
flobeloebis tyeebisa da velebis mcvelebi.
ejibis Sesaxeb
ejibis uflebamosilebas ekuTvnoda mefis saxlis yoveli
msaxuri; nadimis dros is gascemda pasuxs mefis nacvlad; mas eu
bnebodnen darbazis wevrebi, risi moxseneba surdaT mefisTvis
da marto veravin Sevidoda mefesTan ejibis gareSe.
ezosmoZRvris Sesaxeb
ezosmoZRvris uflebamosilebas ekuTvnoda moxeleTa yvela
saxli, samefo xarji da gasavali, darbazis, samefo sufrisa da
sanovagisa da sxva [sakiTxTa] wesi da rigi.
CunCeraxis Sesaxeb
CunCeraxis uflebamosilebas ekuTvnodnen mzareulTuxuc
esebi, magidis momsaxureebi, mzareulebi, mepureebi, wylis mzi
davebi, mgosnebi, momRerlebi, samusiko iaraRebze damkvrele
bi.
meRvineTuxucesis Sesaxeb
meRvineTuxucesis uflebebi vrceldeboda mefis meriqifee
bze25, mesasmiseebsa da Rvinis mneebze26.
molareTuxucesis Sesaxeb
molareTuxucesis uflebamovaleoba moicavda samefo TeT
risa da laris saWiro da saqvelmoqmedo saqmisTvis gankargvas;
aseve mis qvemdgom molareTa [marTvas].
20
jvarismtvirTvelis Sesaxeb
jvarismtvirTveli iwvevda kaTalikosebsa da episkoposebs.
misive meSveobiT akisrebda sasjels mefe.
mdivnebis Sesaxeb
mdivnebi iyvnen ierarqiulad umaRlesni da umdablesni. mefis
Tanmxlebni rangiT umaRlesni iyvnen (rogorc naTqvamia: Cvens,
ColayasSvils, araferi akadron. mefis winaSe didi Secodebi
sTvis mxolod marjvena ceri moaWran, amis meti sxva araferi)
spasalaris Tanmxlebi – sxva, saxlTuxucesisa – sxva, monaTux
ucesis, msaxurTuxucesis, msajulTuxucesis, saWurWleTuxu
cesis, ezosmoZRvris – sxva. eseni weren: werilebs, ierlayebs27,
pitakebs28, endalmebs29, patrucagebs30, roartagebs31, gujrebs32,
sigelebs33, brZanebebs, ganaCenebsa da sxva.
fareSTuxucesis Sesaxeb
fareSTuxucesis uflebebi moicavda: Sinamomsaxureebs, no
xebs, karvebs, oTaxebs, gasaRebebis mcvelebsa da yovelgvar
safensa da qveSagebs, didebulTa sajdom taxtebs, skamebs, sa
varZlebs, kedelze Camosakidebel fardagebs, fardebsa da maT
momvlelebsa da wylis mzidavebs.
xuroTmoZRvris Sesaxeb
xuroTmoZRvris uflebebi moicavda: yvela xelosansa da Se
nobas – sasaxleebs, eklesiebs, xidebs, qarvaslebs.
[aR]mwerlebis Sesaxeb
[aR]mwerlebi iyvnen, romlebic aRnusxavdnen yovelgvar Se
mosavalsa da gasavals, tomrebsa da sxvas.
21
daZlevdaT, ar emorCilebodnen da isev sakuTar wess misdevd
nen. ar Ralatobdnen TavianT RmerTebs, mefeebsa da Cveulebebs.
magidasTan Wamdnen da nadimobdnen, skamebze isxdnen; bodiSs
qudis moxdiT ixdidnen, rogorc axla mTis kacebi. svamdnen Rvi
nos, Wamdnen pirutyvisa da nadiris xorcs, nadimobdnen mefesa
da erTmaneTTan. mefis kurTxevisas didebulebica da mdabionic
xonCebze yridnen oqrosa da vercxls, visac ra SeeZlo. colad
[hyavdaT] TavianTi Tanasworni – erTi da ara sxvasaviT mravali.
amitomac icodnen megobroba, naTesaoba, erTmaneTis mtroba
da moyvroba, lxinSi – lxini da WirSi – Wiri. xolo qorwilSic,
rogorc mefedkurTxevis dros, yoveli mowveuli da momwvevi,
visac ramdeni SeeZlo, dayrida [xonCaze]. da es siZe-patarZals
ki ar ekuTvnoda, aramed maT meriqifes. mkvdars krZalavdnen
yovelgvari samosiT, iaraRiTa da misi samkauliT (amitomaa axla
dawesebuli episkoposTaTvis gardacvlilTa Wirisuflis ga
dasaxadi); tirodnen da bnelSi isxdnen 40 dRe. gaiparsavdnen
Tavs, wver-ulvaSs, warbs, wamwams da mamakacebica da qalebic
wels zemoT gaSiSvldebodnen da sisxlis denamde [Tavs] icem
dnen; erT wlamde ar Wamdnen xorcsa da cxovels da Semdgomac
– didi iZulebiT; icvamdnen bewvis ZaZebsa da Tavze ixuravdnen
TivTikis34 CaCs35; saflavamde mihyvebodnen colebi qmrebs da qm
rebi colebs da sxva axlo naTesavsac. godor-marxilSi sibne
leSi msxdomni, ZaZebSi gaxveulni, glova-TavSicemis dros sam
gloviaros galobdnen ara Wirisuflebi, aramed sxva iq myofebi
(es wesebi, garda Savis Cacmisa, xorcis uWmelobisa da glova-
tirilisa, moSala im dros 91-e mefe giorgim36, rodesac masTan
movida ierusalimis patriarqi).
22
didi WamiTa da Rvinis smiT, ferxulis cekviT, TanxmobiT, xmaSew
yobili dakvriTa da simReriT sami dRe. Semdgom ki brundeboda
yvela Tavis saxlSi. radganac adreve miatovebina aleqsandrem
mkvdarTa Wama, im droidan kerpebs swiravdnen sakuTar vaJebsa
da asulebs. da es boroteba grZeldeboda mravali weli. xolo
Semdgom Sewyvita mefe revma vaJebisa da asulebis kerpebisaTvis
msxverplad gaReba da ubrZana pirutyvTa Sewirva (xolo qris
tianobis drosac im nakerpav adgilebze kvlav grZeldeba dro
stareba – buqna; amitomac aages iq eklesiebi da zeimobdnen jvr
is TayvaniscemiT, rogorc axla ferxuliT aTeneben). es ase iyo.
kerpebis Semdgom
da zegardmo37 ZaliT Semusra wminda ninom armazi, qarTvelTa
udidesi RmerTi, da gac da gaim. da mirian mefe wminda ninos mier
gaqristianda da sruliad saqarTvelom aRiara Zed RvTisa mar
iam qalwulisagan ganxorcielebuli ufali Cveni ieso qriste.
da Semdgom mirianma Semusra yoveli kerpi Tavis sabrZanebelSi
da maT nacvlad aRmarTa qriste meufis cxovelmyofeli jvrebi
mterTa dasamxoblad.
episkopos-mRvdelTa Sesaxeb
Tumca hqondaT es zemoTqmuli wesebi da Cveulebebi, aramed mi
rian mefem kerpTa mRvdlebis sanacvlod dasva mcxeTaSi, zemo ek
lesiaSi38, [26] mTavarepiskoposi da qalaqebsa da dabebSi – qristes
sarwmunoebis WeSmariti mRvdlebi, romelTac hqondaT dideba –
episkoposs – mefis winaSe, xolo mRvdlebs – mTavrebTan.
mefeTkurTxevis Sesaxeb
aseve episkoposi akurTxebda mefes da daadgamda gvirgvins,
xolo kaTalikosobis dadgenis Semdgom – kaTalikosi. bagra
tionTa dros lixT-imereTSi adgamdnen gvirgvins: qarTlisa da
afxazeTis kaTalikosebi akurTxebdnen, xolo gvirgvins mefeebs
quTaisis taxtisTvis adgamda quTaTeli. gayofis Semdgom ki im
ereTSi – imereTis kaTalikosi, qarTlSi – qarTlis kaTalikosi
da kaxeTSi bodbeli.
23
kaTalikosis, episkoposisa da winamZRvris Sesaxeb
vaxtang gorgasalma dasva episkoposi da kaTalikosi mTel
saqarTveloSi. amaT mieniWaT dideba: kaTalikoss – mefesTan da
episkoposs – erisTavebTan, xolo mRvdlebs aznaurebTan. xolo
cameti wminda mamis39 mosvlis Semdgom maT mier daarsda monas
trebi da udabnoebi40. da am monastrebis mamebsa da winamZRvrebs
mieniWaT dideba mTavrebis winaSe.
aTabagis Sesaxeb
aseve daamates aTabagoba, radganac spasalars uwodebdnen
ara spasalars, aramed aTabags.
24
17 mefe da 3 mTavari. amaT Semdgom – bagrationebi, romlebic
gamefdnen qristes Sobis 575 [wels] da arian am dromde. iveriaSi
am mefeebze naTqvami iyo, rom qarTlosian-nebroTian-arSakuni
anebi cnobilni arian gmirobiT, xosroianebi – goliaTobiT,
axovnebiT, SemarTebiT, xolo bagrationebi – sibrZne-qvelmoq
medebiTa da qveynisTvis TavdadebiT.
25
– Sevarden-qorsa da veluris eSvis oqros Tavs; mejini-beTuxuce
si cxens oqroTi moWedili aRkazmulobiT, sxva moxeleebi [29] ki –
TavianT Sesatyviss; xolo erisTavebi – cxens ukeTurisTvis, esen
ica da sxvebic ukeTur cxenebs yoveli saxeobis isrebs da wyevliT
SeaCveneben mefis orguls sityvebiT: `mravalJamieri yos RmerTma
Tqveni mefoba mraval wels da es isari gulSi Caesos Tqveni me
fobis orguls.~ mTeli jaris milocvis Semdgom gadaixdida did
wveulebas lxiniTa da xmaSewyobili sakravebiT. xolo erisTavTa
mier morTmeul cxenebs bazieri gaiyvans mefis sanadiro SemoRo
bil adgilze mefis sacxovreblis axlos da iq, im SemoRobilSi,
saRamo Jams daxocavs im cxenebs. im Rames gaivseba is SemoRobili
meliiT, turiTa da mgliT. diliT misi mcveli daxuravs karebebs
da daamwyvdevs [nadirs]. meore dRes amxedrdeba mefe warCinebul
Tan erTad da adrianad gaemarTeba iq. maSin gamouSveben mxecebs da
dauwyebdnen isris srolasa da xocvas. aseT mekvleobas aRasrule
ben da mxiarulebi Sebrundebian sanadimod.
AaRdgomis Sesaxeb
aRdgomis wesi iyo gariJraJze wirva da wirvis Semdgom xorcis
mcire sanovagiT pirs gaixsnilebdnen mefe da didebulebi. Sem
dgom mefe, yvela warCinebuli da qvemdgomebi gamodian moedanze
da samefo oqros Tass Semodgamen yabaxze47 da is raindebi da ax
algazrdebi Tass esvrian isars. vinc Camoagdebs, Tass mas gad
ascemen. amis Semdgom daiwyeba burTis TamaSi da romeli mxarec
ajobebs, am mxares miakuTvneben samefo jildos, TiToeuls cal-
calke (aseve qorwilisa da didi [30] aRlumis dResac awyoben moe
danze msgavs Sejibrs); Semdgom brundebian mefesTan da awyoben
did nadimsa da purobas mgosnebiTa da damkvrelebiT. xolo vi
dre kaTalikosi da episkoposebi iqnebian iq, ar ukraven simebian
sakravebs, aramed galoben. maTi wasvlis Semdgom iwyeba mgosnebis,
momRerlebisa da yovelgvari xmaSewyobili gundis [gamosvla].
droSebis Sesaxeb
am wesebis Tanaxmad, mTeli iveria. anu giorgia oTx sadroSod
iyo dayofili, radganac winamZRolebi iyvnen Torelebi, cixis
26
jvarelebi, axalcixelebi da maTi mimyoli sruliad mesxebi da
klarjelebi da [mosaxleoba] somxeTisa, romelsac ganagebd
nen. marjvena frTa mimsvlel-mcemeli iyo. sruliad lixs iqiTa
afxazeT-jiqeTi; marcxena frTa – sruliad hereT-kaxeTi; xolo
samefo almis mpyrobelebi – qarTlelebi da daqiravebuli
samefo laSqari. xolo zogjer sam SenaerTad an sxvagvarad mi
hyavdaT, rogorc mefe an spasalari amjobinebdnen.
27
axlandeli wesis Sesaxeb
ara mxolod samcxesa da kaxeTs SemoeriaT – imaT urumebisa50
da amaT yizilbaSebisagan – zogierTi wesi, aramed qarTlelebica
da imerlebic amave znes misdevdnen. xolo axlandel droSic aqvT
igive wesebi da yizilbaSebisagan Semoreuli aseTi: noxebze sxedan
uskamod, Wamen xeliT. sanovage qarTlelebsa da kaxelebs umetesad
yizilbaSuri aqvT, mesxebs – urumebisa da imerlebs – urumulTan
Sereuli. sasaxleebic maTsave yaidazea nagebi da aRaraa qarTuli,
garda darbazisa. mesxebisac urumTa saxisaa. da erisTavTa [wode
bac] aRar icvleba, dadgenils mihyveba. Zvel droSi aseTi wesi iyo:
rodesac warCinebuli erisTavi an mTavari, an moxele, an [32] aznauri
mokvdeboda, mefes moarTmevdnen im gardacvlilis xmals, cxens da
[warudgendnen] mis ufros Svils. xolo mefe Rirsebis Sesabamisad,
visac surda, mas uboZebda erisTavobisa da moxeleobis tituls,
zogjer memkvidresac, Tu mas SeeZlo patronoba-meurneoba. cxens
waiyvandnen samefod, xolo xmals msaxurTuxucesi mefis winaSe
Semoartyamda gardacvlilis memkvidres da daadgendnen sataZro
da sxva samefo samsaxurisaTvis Rirsebis Sesabamisad. axlandel
dros moxeleebsac aseve daadgenen, rogorc zemoT iTqva, cxensa
da xmalsac [aseve ganaweseben], magram erisTavobasa da mTavrobas
– aRar; da zogi sardalic Svilsa da ojaxis wevrs (saxlikacs) mi
aniWebs sardlobas; aseve mTavrebsac.
28
mac aseve daaweses, xolo imereTSi mefe giorgi aleqsandres
Zemde aseTive wesi iyo da mis Semdgom – aRar. [33] mTavrebi Tav-
TavianTi jariT ikribebian da arc mefis moxeleebi arseboben.
xolo samcxeSi imave wes-Cveulebebs misdeven, rogorc osma
leTSi.
29
ori ar aris gvari, aramed mejinibeTuxucesobis wesia, rogorc
uwodeben sparselebi; gvaria zedgeniZe da mefisganaa pativce
muli mTavris tituliT, rogorc adasturebs maTi gujrebi. aba
SiZe, FfalavandiSvili da amirejibi – amaT erTad hqondaT mam
ulebi imereTsa da qarTlSi da samefos daSlis Semdeg erTi Zma
iqiT da erTi aqeT darCnen, rogorc adastureben maTi mamulebi
da sigelebi. avalisSvili, qarTlis mefes rom darCa xeoba, erTi
Zma darCa aq da meore samcxeSi. maCabeli ambobs, rom anCafiZea,
afxazeTidan mosuli, magram axalia. xerxeuliZe iyo samcxeSi da
ambobs, rom osia. magram igi movida gayris Semdgom. FfavleniSvi
li ambobs mxargrZelobas; xolo mesxi amilaxoriSvili, diasam
iZe, SalikaSvili da TaqTaqiSvili TaTrobis Semdgom Camovidnen
samcxidan; CxeiZe movida imereTidan; xolo ramaziSvili da da
viTisSvili arian avgiorgis Zmis, dimitrisagan, romelic dato
va mefem da im droidan arian aq. xolo ialbuzis kalTebis qsnis
erisTavi ara qvenaflavelis, aramed bibiluris [STamomavlobas]
irqmevs. xolo aragvis erisTavi, da aRvwere kidec, rogorc ari
an, gvarad sidamonobas irqmevs. xolo muxranis batoni da goCaS
vili, axla mTavrebi, mefe bagrationTa gvarisani arian, rogo
racaa aRwerili.
30
kaxelebis Sesaxeb
xolo kaxeTSi ColayaSvili da mayaSvili ityvian irufaqi
Zobas, endronikasSvili ambobs, rom modis andronikesgan,
romelic pirveli movida keisarTa gvarisa. jorjaZe, WavWavaZe,
vaCnaZe, vaxvaxiSvili, rusisSvili, jandierisSvili, avalisS
vili da Cerqezi; es ori mosulia daSlis Semdgom. guramisSvili
da tusisSvili – zedgeniZeebi, romelTac warmoaCens mRvimeSi
dResac [arsebuli] maTi sasaflao da ufro mcire aznaurebic.
samcxis Sesaxeb
xolo samcxeSi: jayeli esaa axla axalcixis aTabagi da faSa55;
SalikaSvili, TadgiriZe, diasamiZe, qobulisZe, gogibaSvili,
amilaxori, avalisSvili, sumbatisSvili, gogorisSvili [36],
Tuxareli, RaRaniZe da sxvani aRar iwodebian gvariT, aramed
faSad, begad56 da sanjaxad57; da aznaurebic mravlad arian; am
denad aRar gavagrZelebT (davdumdiT).
imerTa Sesaxeb
xolo imereTSi: argveTSi abaSiZe, fxeiZe, wereTeli da CxeiZe
(amave CxeiZis gvaria axlandeli raWis erisTavi da raWis spaspe
ti), lorTqifaniZe, niJaraZe da RoRoberiZe, aznaurebi da mefis
mier mTavris wodebiT pativcemulni. xolo raWaSi wulukiZe,
iaSvili, jafariZe, inasariZe, laSxiSvili; xolo svaneTSi gelo
vani da sxva aravinaa svanebze aseTi Zalisa da uflebis mqone.
aseve vakeSi WilaZe, miqelaZe da CijavaZe. xolo mravlad arian
aznaurebi, dajildovebulni aznaurTa yovelgvari zniT (rogorc
adre iyo naTqvami iveriaSi, darbaiseli mesxi, Tavadi qarTlisa,
aznauri imereTisa da vaWari kaxeTisa) da maTi siis sigrZis gamo
aRar aRvwereT. Tumca uwarCinebulesi da didi SeZlebis mqone
iyvnen axlandel droSic raWis erisTavi da abaSiZe.
odiSis Sesaxeb
xolo odiSSi iyo dadiani, daSlis Semdgom odiSis sakuTriv
mflobeli. xolo axla aris Ciqovani, romelmac amowyvita dadi
anebi da odiSis mTavrebi da mcire aznaurobidan iqca dadianad
31
aRwerilis mixedviT. aseve arian es mTavrebi: goSaZe, faRava, ja
iani, CiCua da sxvebi; da mravali aznauri.
afxazeTis Sesaxeb
xolo afxazeTSi [aris] igive ServaSiZe, Tavad mflobeli afxa
zeTisa da umdablesi anCafaZe.
32
Cveulebas. da Cven gagiZRvebiT brZolaSi.~ da asec akeTebdnen
(rogorc marabdis brZolaSi, mrovelma avaliSvilma rom gaiRo
ziareba, uTxres: `Tu dRes aiReb maxvils sabrZolvelad, ubr
Zane, rom sxvam gvaziaros da Tu ara, umjobesia Sengan [miviRoT
igi]~. xolo is eubneboda: `dRes sarwmunoebisa da qristes mcne
bis brZolaa da ara mxolod Cem winaaRmdeg. amitomac ar vizam,
Tu Tqvenze adre ar davRvri sakuTar sisxls, maxvilis amRebi~.
xolo meore mizezia: radganac laSqari [ikribeboda begariT] da
episkoposebs hyavdaT aznaurebi, msaxurebi da Sewerili glex
ebi brZolaSi wasasvlelad, amitomac maT sapatronod movaleni
iyvnen Tavadac wasuliyvnen da im droidan aqamde asea. xolo amis
garda sxvas warmoaCens qvemoT qartaze60 aRwerili cxovreba,
anu matiane am yvelafrisa. da es yvelaferi ase iyo aqamde. xolo
waRmarTi [saqme] RmerTma uwyis da rogorc nebavs, ise iqneba.
33
[39] saqarTvelos samefos aRwera
34
kaspiisa da pontos zRvas Soris63 da aris yovlad mSvenieri da
nayofieri qveyana, RvTis mier da ara adamianTa ostatobis
wyalobiT, radganac xarobs kacTa sazrdo yoveli marcvleuli:
brinji, xorbali, qrTili64, simindi, Romi, fetvi, muxudo, lobio,
ospi, cercvi, sakadrisi65, ZaZa66, maSa67, ugrexeli, kanafi, seli da
sxva.
abreSumis Sesaxeb
aseve awarmoebdnen abreSums, magram quxilis gamo bevrs vera,
radganac sastikad quxs da am mizeziT Wia wydeba. Tesen bambas;
sxva qveynisa gana ukeTesia, ubralod iq uxvad xarobs.
xilis Sesaxeb
baRis mravali xilia: narinji, Turinji, limoni, zeTisxili,
broweuli, yurZeni, atami, vaSlatama, yaisi68, Werami, aluCa, tye
mali, nuSi, unabi, TuTia, xarTuTia, bustuRo69, mravalgvari qli
avi, leRvi, bali, alubali, msxali da mravalgvari vaSli, komSi,
nigozi, Txili, zRmartli, fSati, nesvi, melsapeponi70, pumpula71,
kitri. tyis jiSebia: Txili, tyemali, zRmartli, fSati, xurma,
wabli, krikina72, alubali, balamwara, balRoji73, maJaveli74,
panta, kuneli, Zaxveli, mWanavi75, wifeli, daTvismsxala76, daTvis
baba77, daTvisTxila78, kowaxuri, mravalgvari mayvali, nigozi da
sxva. mTis jiSebia: mocxari, kldis merseni, Jolo, ueli79, mocvi
da sxva mravali.
baRnarTa Sesaxeb
baRnaris mravali yvavilia: vardi wiTeli, yviTeli da TeTri,
mixaki, sunbuli80, nargizi, zambaxi, mravalgvari yayaCo da
sxva mravali saxeobisa da feris yvavili. xolo mindvrisa: ia,
yoCivarda, nego, mixaki, SroSani da sxva mravali, as feramde da
as saxeobamde.
bostneulis Sesaxeb
bostnebSi: badrijani, qinZi, kama, cereco, tarxuna, niaxuri,
qondari, xaxvi, prasi, boloki, makindoli, stafilo, qinZijora,
35
oxraxuSi, kobosto, laxana81, yrdeli82 da sxva. xolo tyeebsa
da velebze aris mravali surnelovani zamTrisaTvis mosaxmari
balaxi, fxalad wodebuli, da Teslovani, rogorc satacuri,
ispanaxi da sxva, aseve rogorc kvliavi, tyiura da sxva msgavsi.
mTaTa Sesaxeb
aris mTebi da tyeebi, mravali yvaviliT, balaxiTa da surneliT
savse; Walebsa da mTebSi sxvadasxva mSvenieri xiT savse tyeebia.
aseve aris maRali mTebi, radganac CrdiloeTiT Savi zRvidan
kaspiamde akravs kavkasioni, romlis simaRlec erTi dRis
savalia; yinulovani mwvervalebiT, romelTa yinulis sisqe 20-
30 mxaria89. [43] zafxulSi gaskdeba da iq rom Catovo adamiani,
mcire droiTac ver gauZlebs sicives. mis qvemodan gamodis
mdinareebi. yinuli siZvelis gamo mwvane da wiTelia kldesaviT.
am mTidan90 imer da amer moedineba mravali mdinare. mTidan
36
moSorebiT cxovroben adamianebi. samxreTiT sxva MmTaa, romelic
arzrumisa da basianis gavliT gadaWimulia barda-azaramde. isic
yinulovani da maRalia; Tovli udnobad devs mudam, mxolod
adgil-adgil dneba. aqedanac gamodian imer da amer mdinareebi.
mTaTa Soris didi da mcire mTebi, saSineli da mSvenierebiT
aRmatebuli kldeebia. Tavis adgilze aRiwereba. mdinareebisa
da tbebis Sesaxeb mravali mdinarea da didi wyaroebi, civi,
gemrieli, Sesargebi da samkurnalo. aris didi da mcire tbebi,
zogi gemrieli TevziTaa savse da zogic – usargeblo.
Tevzebis Sesaxeb
wylebSi aris Tevzi: oraguli, zuTxi, andakia, goWa, Wanari,
loqo, kapoeti, karCxana, wvera, kalmaxi, fiCxuli da mravali
wvrili Tevzi da sxva.
qvewarmavalTa Sesaxeb
aris mavne qvewarmavlebi: mkbenari gvelebi, Sxamiani morie
lebi, gvelxokera, jojo, fsveni91, xvliki, ku, Tagvi da sxva.
adamianTa Sesaxeb
am qveynis mkvidrni sarwmunoebiT qristianebi arian, ro
melTac romidan miiRes rwmena kostantine didis dros da
mtkiced icaven silibistros92 wesebsa da basili kabadukielisa
37
da Svidi krebis brZenTa Zvel wessa da rigs. magram Tu vinme
Zaladobis gamo ganudgeba rjuls, rogorc ki dros ixelTebs,
kvlav monaniebiT moiqceva qristianad. xolo aRnagobiT ka
cica da qalic mSvenieria, haerovani, SavTvalwarbiani, movar
disfro93, SigadaSig – Savgvremani da qera, SigadaSig – Tval
Wreli da TaflisferTvaleba, wiTuri an TeTri. qalebs Tma
dabla CaSvebuli da dawnuli aqvT, xolo mamakacebs – yurs
zemoT SeWrili; tanwvrilebi arian, umetesad qalebi, SigadaSig
– sqelnic; Seupovari mSromelebi, WirTa momTmenni, gabeduli
cxenosnebi da molaSqreni, mkvircxlebi, swrafebi, radganac zogi
33 ejs 14 saaTSi gairbens. arian laSqroba-brZolaSi uSiSrebi,
iaraRis moyvarulni, amayebi, laRebi; saxelis moyvarulni
imdenad, rom sakuTari saxelisTvis ar eridebian arc qveyanasa da
arc TavianT mefes. stumrisa da ucxos moyvareni; xelgaSlilebi
– arc Tavisas da [45] arc sxvisas ar inaxaven. simdidres ar ixveWen;
gonierebi, swrafad moazrovneebi, trabaxis moyvarulebi,
swavlis moyvarulni. garkveuli droa, rac aRar eamayebaT
codna, garda wignis kiTxvisa da werisa, galoba-simRerisa da
samxedro saqmisa. da hgoniaT, rom esaa didi ganaTleba. arian
erTmaneTis amyolebi, sikeTis SemTviseblebi da gamRebni,
sircxvilis mdevnlni, sikeTisa da borotebisken swrafad
midrekilni, Tavxedebi, didebis moyvarulebi, pirmoTneebia anu
mliqvnelebi da fxukianebi. xolo vinc mTaSi cxovrobs, nadirTa
msgavsia, magram gonieri.
qarTlelebi da kaxelebi Semosilni arian erTnairad: Tavze
axuravT maudis an Salis grZel-wvrili qudi, bewviani, Cakecili;
tanT acviaT kaba farCisa, maudisa an Coxisa, muxls qvemomde;
zed – sartyeli, SigniT – bambis sagule, kabaze mokle; perangi –
abreSumisa, bambisa an tilosi, kabaze grZeli da kiseramoRebuli;
qveda sacvali – abreSumis, bambis an tilosi. cxenze jdomisas acvi
aT sawmerTuli 94 an waRebi, amaT gareSe ar amxedrdebian. fexebze –
paiWi da wuRebi95 tyavisa an maudis, xolo maSia96 – sparsuli. dabal
wodebasacviaCustidaqalamani.aseveicvamenkabazemokletyavkabas
da zamTarSi-qurqs (magram pirveli erTmefobis dros scmiaT
sxvagvarad: Tavze – grZeli qudi, romlis bewviani kide beWamde
38
scemdaT, perangi – beruli, uxeSi tilosi, sagule da kaba – uRilo,
grZeli koWebamde, masze foCebiani sartyeli, viwrosaxeloiani
da fexze – waRebi, rogorc naxatebidan vigebT). qalebsac acviaT
msgavsad, magram sartylis [46] wveri aqvT CaSvebuli; zemodan
aqvT amoWrili kaba-axaluxi da perangis garda araferi faravT.
perangi gamWvirvalea, Cans sxeuli; qveda sacvali paiWis gareSea
da fexebze acviaT wuRa-maSia. qalwulTa varxcniloba da Tavi ase
gamoiyureba: Rawvebamde CamoCvebuli Tmis kavebi da qudi an leCaqi;
xolo qmrianebs kavebs zemoT gardigardmo adevT nawnavi, saxis
irgvliv Semoyolebuli aqvT margalitis wnuli, romelsac kefaze
ikraven. amaze ki axuravT leCaqi. aqvT mravali samkauli, zogi maTi
– erovnuli da zogi – sparsuli. zamTarSi kacsa da qals acviaT
bewveuli, tyavi da bewviani farTe samoseli – toloma. qalebs kaba
da qurqi miwamde dahyvebaT.
imerTa Cacmuloba mcired sxvaobs: patara zomis naWris qudi,
romelic Tavs ki ar uburavT, aramed kefaze adevT. da zamTarSi
acviaT osmaluri toloma-bewviani farTo samosi.
mesx didebulebs acviaT rogorc osmalebs, xolo glexebs –
zogs berZnebsaviT da zogs qarTvel glexTa msgavsad.
39
mokvda haosis isriT araratis mTaze dasabamidan 1829, berZnuliT
2856, qarTuliT 292 wels da gaTavisufldnen monobisagan. xolo
rac gaTavisuflebisTanave gauyo Targamosma Tavis Zeebs, esaa
im rva Zmis samflobeloebi da maTi wilis sazRvrebi.
40
movakanis wilis Sesaxeb
xolo movakanis wilia: aRmosavleTiT gurganis zRva, samx
reTiT mtkvari CrdiloeTiT kavkasiis mTa da dasavleTiT ki –
teritoria mcire da didi alaznis SesarTavidan mtkvaramde,
gaswvriv kavkasionamde.
41
[50] iyo mcxeTosi. qarTlosis sikvdilis Semdgom maTma dedam
qarTlosis wili xuT Zmas gauyo da misca gardabnoss xunani da
gardabani; gaCioss misca obis99 cixe da gardabanSi skvireTs zemoT
mxare abocis mTamde da fanavaramde:100 da kaxoss misca kaxeTi
da kuxoss – kuxeTi. xolo mcxeToss, uwarCinebules Zes, misca
Tbilisi da aragvis dasavleTi lixis qedamde da speris zRvamde,
aseve qarTlosis sazRvari tao-klarjeTs Sorisi mTa zRvamde da
mTa, romlidanac gamoedinebian mdinareebi da erTvian Sav zRvasa
da mtkvars. amis Semdgom mcxeTosis ZeTa Soris ufro warCinebuli
iyo es sami gmiri: pirveli – uflosi, meore – oZraxosi da mesame –
javaxosi, romelTac mcxeTosmave gauyo samflobelo da Tavisive
STamomavlebi. ufloss misca Tbilis-aragvis mdinaris dasavleTi
taSiskar- lixis mTamde da TrialeTi fanavramde. xolo oZraxoss
misca taSiskaris zemoTa da mtkvris dasavleTi pontos zRvamde
da kldovani adgili qarTlosis sazRvramde. javaxoss misca
mtkvris aRmosavleTi fanavramde da mtkvris saTavemde. xolo
ufloss darCa mamamisis samkvidro mcxeTaSi. da emorCileboda
qarTlosis yoveli STamomavali am dromde. magram Semdgom,
mokvda ra mcxeTosi, aRar daemorCilen ufloss, daiwyes SfoTi
da Tavdasxma erTmaneTze da imdenad gaZlierda maT Soris aseTi
Suri da Tavdasxmebi, rom maTi dambadebeli RmerTi miiviwyes
da emsaxurebodnen mzes, mTvaresa da varskvlavebs. umetesad ki
maTi saficari iyo qarTlosis saflavi; es iyo dasabamidan 2267,
qarTuliT 198 wels. magram rodesac dazavdebodnen, kvlav maT
Soris uwarCinebulesi da batoni iyo mcxeTis qalaqSi mjdomi,
radganac gandidebuli iyo Zlier mcxeTa; oRond iq mjdoms
uwodebdnen ara mefes, arc [51] mTavars, aramed mamasaxliss, Tumc
ki yvela mas emorCileboda; xolo Tu kvlav SfoTsa da Tavdasxmas
daiwyebdnen, Tav-TavianT mTavrebs dasvamdnen da iyvnen ase
garkveuli drois ganmavlobaSi.
amis Semdgom gaZlierdnen xazarebi da ebrZodnen kav ka
sosis Zeebs. da kavkasosis STamomavalTa Soris sxvebze uwar
Cinebulesi iyo ZurZukos tinenis Ze. is moeTaTbira eqvs naTesav
Zmas (radganac maSin erTmaneTis mimarT siyvaruliT iyvnen
ganwyobilni da emorCilebodnen mcxeTel mamasaxliss), rom
42
erTmaneTs daexmarebodnen. maSin am Svidma naTesavma piri Sekra,
Seikriba da gadaiares kavkasiis qedi, amoJlites da daatyveves
xazareTi. da aages xazareTis piras cixe (berZnuliT 3861-Si,
xazareTis mdinarea donis wyali; xazareTi ki moicavs donis
wylidan dnestramde Savis zRvis napirs, vidre litovamde da
ruseTamde) da wamovidnen Tav-TavisTvis dasabamidan 2302,
qarTuliT 232 wels. amis Semdgom xazarebma miiwvies101 mefe,
Seikribnen misi xelisuflebis qveS da gamoiares darubandis gza.
amas win ver aRudgnen Targamosianelebi; xazarebi Semovidnen,
aaoxres da daatyveves Targamosis STamomavlebi dasabamidan
2310, qarTuliT 241 wels; aiTvises darubandisa da aragvis gza
da xSirad esxmodnen Targamosianelebs, romlebic garkveuli
drois ganmavlobaSi maTi moxarkeebi iyvnen.
43
israelelTa gamosvla zRvidan
amis Semdgom movida ambavi, rom israelelebma gamoiares zRva
dasabamidan 2454, qarTuliT 385 wels; da yovelma warmarTma aqo
RmerTi israelelebisa. amis Semdgom ver moicales sparselebma,
dro ixelTes qarTvelebma, ganudgnen da emorCilebodnen
mcxeTel mamasaxliss.
44
uborotesi hqondaT, radganac ar icodnen arc naTesavi, arc
col-qmroba, yovelgvar suliers, bilwsac ki, Wamdnen, mkvdari
kacis CaTvliT.
aleqsandre makedoneli
xolo rodesac gamoCnda aleqsandre brZeni makedoneli da
daipyro dasavleTi, Semdgom daipyro egvipte da Sevida aRmo
sav
leTSi, sZlia sparselebs da maT mefes.105 Semdeg Semovida
qarTlSi dasabamidan 3623, qarTuliT 490-Si. naxa warmarTTa es
uborotesi tomebi da amoJlita aleqsandrem yoveli Sereuli
tomi, garda qarTlosianebisa da ebraelebisa, daipyro saqar
Tvelo, Caayena 100000-iani laSqari da maT mTavrad daadgina
makedoneli azon Ze iaredisa, aseve aRmofxvra mkvdris Wama da
rjulad daudgina dambadebeli erTi RmerTis Tayvaniscema da
mzis, mTvarisa da varskvlavTa pativiscema; TviTon ki wavida.
xolo es azoni iyo sisxlismRvreli da mtrobismoyvare
kaci. da Tuki vinme kargi aRnagobisa gamoCndeboda qarTlSi,
klavda. aseve eqceoda sakuTar laSqars. amitomac azonis
gamo saqarTveloSi didi gasaWiri iyo. xolo rodesac mokvda
aleqsandre makedoneli da misma [55] mTavrebma samflobeloebi
gaiyves, azoni darCaT berZnebs. azonma miatova aleqsandres
45
rjuli da Seqmna didi kerpebi – gaci oqrosi da gaimi vercxlisa
da emsaxureboda mcire aziis mefes. am azonis dros daiwyes
qarTvelebma TavianTi Svilebis kerpebisTvis Sewirva da ar
SeuCerebia azons, aramed TviTonac klavda.
farnaozis ambavi
am dros iyo Wabuki, saxelad farnaozi, STamomavlobiT qar
Tlosiani. farnaozis biZa, saxelad samara, aleqsandre make
donelis mosvlis dros mcxeTis mamasaxlisi iyo. samara da
farnaozis mama, samaras Zma, aleqsandrem daxoca, xolo sami
wlis farnaozi dedamisma, romelic warmoSobiT sparseli iyo,
gaapara kavkasiaSi da iq aRzarda, xolo Semdgom kvlav Camovida
mcxeTaSi. farnaozi iyo mamaci, Zlieri da warmosadegi, monadi
re, mardi, swrafi. mas dedamisi azonisgan malavda da upirebda
sparseTSi gagzavnas. magram farnaozs Znelad esaxeboda mamulis
datoveba. xolo erT dRes ixila farnaozma sizmari, rom unda
gasuliyo saxlidan da ver SeZlo. maSin sarkmelidan mze moadga,
welze Semoertya, gaswia da gaiyvana gareT da dainaxa, mze mis
fexebTan iyo. moswminda farnaozma cvari mzes da pirze icxo.
rodesac gamofxizlda, ifiqra: `waval sparseTSi da iq movipoveb
sikeTes.” amis Semdgom Cveulebisamebr wavida sanadirod diRmis
midamoebSi, styorcna isari irems da daWrili iremi gaiqca
Tbilisis mxares, misdia mas da daewia. rodesac waqceul irems
klavda, farnaozs bindi da Zlieri wvima Semoeswro da eZebda
TavSesafars. maSin ipova gamoqvabuli, romlis karic amoqolili
iyo. gaaZro Culguli106 da gamokveTa kari. iq Sesulma ki naxa
oqrosa da vercxlis didi ganZi da [56] Zalze gaixara. diliT
amoqola kari da wamovida mcxeTaSi. RamiT daiwyo ganZis gamotana
da dafla Tavisi warmatebisTvis. am droSive iyo qarTlosis
STamomavali, saxelad quji. farnaozma masTan kaci wargzavna,
rom daxmareboda am ganZiT da emtroT azonisaTvis. amas (qujis)
Zalze gauxarda da TavisTan miiyvana farnaozi. maT Sekribes
osebi da lekebi, radganac azoni borotebis gamo maTac sZuldaT
da ar surdaT xarkis micema. yvelani gaerTianebulni wamovidnen
azonis winaaRmdeg. es rom gaigo azonma, manac Sekriba maT
46
winaaRmdeg laSqari. magram romaeli aTasi mxedaric107 ganudga
azons da SeuerTda farnaozs. amis mnaxveli azoni sakuTar
laSqarsac SeuSinda, wavida da klarjeTi gaamagra.
saerisTavoTa Sesaxeb
pirvels qujis misca samflobelo rionis dasavleTi zRvam
de da egrisis wylamde svaneTiTurT da Tavisi da SerTo colad;
egriss iqiTa berZnebma ar moisurves ajanyeba. xolo meore da
misca colad osTa mefes. meore erisTavi dasva margveTis108
SorapanSi da misca samflobelod mcire lixidan zRvamde Rados
mTasa da rions Sua teritoria. mesame dasva kaxeTSi, kuxeTsa da
hereTSi. meoTxe dasva xunanSi; misca berdujsa da mtkvars Sua
teritoria Tbilisamde. mexuTe dasva samSvildeSi da misca
skvireTis mdinaridan gazianis zemoTa adgilebi fanavramde
abocis CaTvliT. meeqvse dasva wundaSi da misca mtkvris aRmo
savleTi sanapiro fanavramde da mtkvris saTavemde; meSvide –
47
oZraxosSi da misca taSiriskari zemoTa mxare pontos zRvasa
da Woroxamde; merve – klarjeTSi da misca adgilebi, romlebic
TviTon daipyro sazRvriTurT pontos zRvamde; mecxre daadgina
Sida qarTlSi da misca yvela erisTavisa da laSqris sardloba.
da igi krefda xarks amaTgan. xolo is aTasi romaeli gaanawila
sxvadasxva adgilsa da xeobaSi; dasva da uwoda aznaurebi. far
na
ozi iyo qarTlis pirveli mefe. man aaSena da aavso Tavisi
samflobelo, SemozRuda qalaqebi da cixeebi gaamagra; da Seqmna
qarTuli wigni da gaavrcela qarTuli ena; da brZana, rom aRar
elaparakaT qarTulis garda sxva enaze. da Tavis [58] saxelze
aRmarTa didi kerpi armazi (radganac Tavdapirvelad farnaozs
armazi ewodeboda), romelic dadga qarTlosis sazRvarze,
gacisa da gaimis kerpebs Soris. farnaozi 27 wlisa gamefda da
65 weli mSvidobiTa da uSfoTvelad imefa. Semdgom mokvda
dasabamidan 3712, berZnuliT 5271, qarTuliT 47 wels. dakrZales
igi armazis, misive kerpis, win mTaze – qarTlSi.
48
3. mefe mirvani. imefa 50 weli
dajda mis nacvlad mirvani, misi siZe da Svilobili. mcire
drois Semdgom ZurZukebma daiviwyes farnaozis siyvaruli,
gadmovidnen da aikles kaxeTi da bazaleTi [59] da gabrundnen
nadavliT. maSin Sekriba mirvanma laSqari, mivida da daesxa
ZurZukeTs, radganac iyo gmiri da goliaTi, romelsac ver
kveTda ZurZukTa maxvili, rogorc myar kldes; man sZlia,
amowyvita da daatyveva ZurZukebi da gamarjvebuli dabrunda
mcxeTaSi. Semdgom moeTaTbira somexTa mefe arSaks da mis vaJs,
aseve arSaks misca Tavisi asuli. xolo iyo mirvani nebroTis
STamomavali, uxvi da keTili; da qarTvelebmac Seiyvares igi
misi sikeTisaTvis da sikeTiTve mefobda. mokvda dasabamidan
3856, xolo qarTuliT 192 wels.
49
[60] 6. artag mefe. 15 weli imefa
mis Semdgom mefed dajda misi Ze artagi. artagis mefobis ori
wlis Semdgom movidnen sparselebi TavianTi laSqris sisxlis
asaRebad. maT ver gauwia winaaRmdegoba artagma da gaamagra
cixe-qalaqebi. sparselebma aaoxres qarTli, cixe-qalaqebica
da gabrundnen. mefobis ramdenime xnis Semdgom mokvda artagi
dasabamidan 3883, qarTuliT 218 [wels].
50
8. mefe mirvani. 10 weli imefa
maSin Semovida mirvani da daipyro saqarTvelo, ficiT miindo,
gaierTgula yoveli qarTveli da gamefda. Semdgom gamoiyvana
samSvildidan bartomis coli da SeirTo (xolo qarTamis
coli fexmZime waiyvanes somxeTSi da iq Sva Ze aderki). mirianma
garkveuli dro imefa warmatebiT, Semdgom mokvda dasabamidan
3927-s, qarTuliT 262 [wels].
51
qriste. movida ambavi, rom Sevidnen sparselebi ierusalimis
asaklebad da Sewuxdnen mcxeTeli ebraelebi. magram kvlav
movida ambavi, rom Sevidnen sparselebi ara asaklebad, aramed
axalSobili yrmisaTvis Tayvanis sacemad. ocdaaTi wlis Semdgom
gamoikiTxes mcxeTelma ebraelebma ierusalimidan ieso qristes
jvarcmisa da gankiTxvis ambavi. xolo elioz mcxeTeli da
longinoz karsneli ebraelebi wavidnen da Camoitanes uflis
kvarTi mcxeTaSi. xolo Semdgom, 35 wels, movidnen mociqulebi
andria pirvelwodebuli da svimeon kananeli. andriam moaqcia
megrelebi da wavida; xolo svimeoni mokvda iq da dakrZales
nikofsiaSi. es rom gaigo aderkma, Serisxa megrelebi da damales
xatebi da jvrebi. aseve Serisxa klarjeTis erisTavi andrias
mSvidobianad gaSvebis gamo. amave periodSi sparseTSi mefoba
daiwyo aJRalanma (radganac mas Semdgom, rac sparseTSi Sesuli
iyo aleqsandre didi, aRar arsebobda sparsTa mefoba) da
emorCilebodnen somxebi da qarTvelebi. xolo aderks hyavda
ori Ze – bartomi da qarTami. amaT gauyo samefo: bartoms [63]
misca mcxeTa da hereTis CrdiloeTi mxare egrisis zRvamde;
xolo qarTams – armazi da samxreTi mxare berdujidan pontos
zRvamde. aderkis mefobamde ramdeni memkvidrec ar unda
yofiliyo, erTi mefe hyavdaT, xolo aman ase gayo. Tavad gamefda
30 wlisa da warmatebiTa da nebierad imefa 57 weli; Semdeg mokvda
dasabamidan 4004, qristeSobis Semdgom 55, qarTuliT 339 [wels].
52
12. mefeebi kaosi da farsmani. 15 weli imefes
maT Semdgom dasxdnen maTi Zeebi, bartomis Ze kaosi –
mcxeTaSi da qarTamis Ze farsmani – armazSi. da zemoxsenebul
mefeebs uyvardaT somxebi. xolo mirvan somexTa mefem daiviwya
maTi siyvaruli da qarTls wahglija sasazRvro adgilebi –
wuna da artani mtkvramde. wunas uwoda qajTa-tuni (romelic
niSnavs devTa saxls). magram am mefeebma ver aRadgines TavianTi
sazRvrebi da Semdgom damwuxrebulebi daixocnen dasabamidan
4036, qristesiT 87, qarTuliT 371 [wels].
53
[65] somxeTs. Semdgom movida somexTa mefe artaSani da masTan –
sumbatic. qarTvelebi win ver aRudgnen, magram gaamagres cixe-
qalaqebi. Semoertya mcxeTas oTxi Tvis ganmavlobaSi. Sewuxdnen
qarTvelebi, dades zavi da wavidnen somxebi. Semdgom somxebma
daiwyes brZola sparselebTan, qarTvelebma dro ixelTes da
daiwyes somxeTis darbeva. maSin somexTa mefem gamogzavna Tavisi
Svili zarde laSqriT; dairazmnen qarTvelebi da osebi, gaaZeves
zardes laSqari da Seipyres zardec. osebi cdilobdnen moeklaT
sisxlis sazRaurad, magram qarTvelebma ar darTes neba da daat
yveves darielaSi. sami wlis Semdeg mobrundnen sparselebze
gamarjvebuli somxebi. amis gamgone qarTvelebma gaamagres cixe-
qalaqebi. maSin movidnen somexi mefis ori Ze da sumbatic Tria
leTSi mociqulebad. Semdgom dazavdnen da somxebma daabrunes
qarTlis sasazRvro teritoria. qarTvelebma ki misces mefis Ze
zarde, aRuTqves maTi mtrebis mtroba da somexTa mefis gamosa
xulebiT fulic movWraTo. wavidnen somxebi. xolo es mefeebi
xarobdnen qarTlis sazRvris sakuTari simamaciT dabrunebis ga
mo. armazelma daiwyo uflis kvarTis Zebna, magram ver SeZlo pov
na, radganac is ar unda SeeryvnaT warmarTebs. Semgom am mefeebma
imefes mSvidobianad da daixocnen dasabamidan 4052, qristesiT 103,
qarTuliT 387 wels.
54
sikeTis gamo viRacam gaafrTxila igi, radganac qarTvelebs is
uyvardaT, xolo mirdati sZuldaT. Mmixvda ra farsmani, aRar
mivida da maT Soris mtroba daiwyo. maSin ganudgnen mirdats
da SeuerTdnen farsmans. Semdgom mirdati sparseTSi gaiqca,
radganac sparsTa mefis monaTesave coli hyavda. iq mirdatma
Sekriba sparselTa didi laSqari da movida rkinis xevSi. xolo
farsmani gaegeba qarTvelTa laSqariTa da somexTa TanadgomiT.
Seibnen bumberazebi. farsmanma mokla Cvidmeti bumberazi, xolo
misma sardalma farnavazma, romelic iyo farsmanis ZuZumte,
am brZolaSi – ocdasami. Semdgom muqariT gamovida sparseli
bumberazi juanSeri, romelic loms xeliT ipyrobda, da eZebda
farsmans. farsmani sixaruliT gavida, rogorc ki ekveTa, mokla
sparseli farsmanma da ukar aRar Sebrunebula, SeuZaxa Tavis
laSqars da mieWrnen, sZlies, gaaqcies da mravali amoJlites.
devnili mirdati ki kvlav sparseTSi wavida. mesame wels kvlav
mivida mirdati mravalricxovani laSqriT da dabanakda jaWvSi.
xolo farsmanma, romelsac ar hyavda imdenive laSqari, daiwyo
bumberazebTan brZola da mokla Tormeti bumberazi, xolo
misma spaspetma – Teqvsmeti. Semdeg daesxa farsmani, amoxoca
da gandevna mirdatis sparsTa laSqari. Tavad mirdati kvlav
sparseTSi wavida. im droidan veRar gabedes sparselebma
farsmanisTvis vneba. maSin ganiTqva113 farsmanis mamacoba da
daiwyo farsmanma sparselTa mravalgzis akleba da aoxreba;
amitomac sparselebma moisyides mzareuli, raTa momsaxureboda
farsmans da sawamlaviT moekla igi. mzareulic ase moiqca
da mokla [67] farsman qveli dasabamidan 4001, qristesiT 122,
qarTuliT 406 wels. maSin farnavaz sardalma farsmanis coli da
ZeE somxeTSi gaxizna. mirdati moiyvanes sparselebma da farsmanis
wili qarTli MmaT daipyres, xolo mirdats daubrunes misi wili.
Semdgom, rodesac wamoizarda da srulwlovanebas miaRwia,
farsmanis Ze adamma SeierTa somxebi da berZnebi da Camovida
qarTlSi. aqedan dauxvda mirdati qarTlisa da sparselTa
laSqriT da Seibnen rexSi. damarcxda mirdati, amoiJlita misi
laSqari da mirdatic mokles dasabamidan 4008, qristesiT 129,
qarTuliT 413 [wels].
55
16. mefe adami
maSin mTeli iveria, orive mefisa, daikava farsman qvelis Ze
adamma da mSvidobianad imefa sami weli, mokvda da datova erTi
wlis Ze, saxelad farsmani. vidre is wamoizrdeboda, mefobda
farsman qvelis coli, saxelad Radani. xolo srulwlovanebis
miRwevis Semdgom gamefda farsmani, adamis Ze, dasabamidam 4095,
qristesiT 146, qarTuliT 440 [wels].
56
uxmes osebsac. osebma ki, radganac amzapis mosisxle mtrebi iyvnen,
sixaruliT gamoiares Takveris gza da maT SeuerTdnen. es rom
Seityo, amzaspma Sekriba laSqari da Seimata Zala sparseTidan,
mivida guTis xevSi da isinic iq mividnen. da radganac am laSqarTa
Soris aravin iyo amzaspTan pirispir mebrZoli, eTmaneTs ekveTnen.
sastiki brZolis Semdgom damarcxda amzaspis laSqari, gaqcevisas
mokles Tavad amzaspi da misi laSqari amoJlites dasabamidan
4145, qristesiT 186, qarTuliT 470 [wels].
57
23. mefe asfarugi. imefa 3 weli
gamefda mirdatis Ze asfarugi. am asfarugis dros sparsTa me
fe gaanadgura qasre sasanianma da Tavad gamefda. xolo somxebze
gamefda kosori. kosor mefem dauwyo brZola [70] qasre mefes da
mas mxars uWerda asfarugi. asfarugma gaxsna darielas karebi
da gadmoiyvana osebi da lekebi; Seikribnen somxebTan erTad,
SeebrZolnen sparselebs, gandevnes da amowyvites umravlesi.
amis Semdgom win veRar aRudgnen sperselebi da mudmivad
aoxrebdnen da ebrZodnen sparseTs. amiT damwuxrebuli qasre
moeTaTbira Tavis warCinebulebs. maSin iq iyo somexTa mefis
STamomavali, devnili anaki. man saidumlod acnoba qasres: `me
waval gandgomili Sengan da kosors vTxov Sewyalebas, Sens sve-
bedze gamovZebni dros da movklav mas.~ Zalze gaixara qasrem
da didZali ganZi aRuTqva mas. ase wamovida anaki, Sewyalebulma
mokla mefe kosori nadirobis dros da gaiqca, magram daewien
somxebi da anakic mokles. xolo kosor mefis Ze, yrma Trdati,
gaxiznes saberZneTSi. gaigo ra es sparsTa mefe qasrem, Semoikriba
uricxvi laSqari da mivida somxeTSi. amis gamo asfarug mefem
gaamagra cixe-qalaqebi da wavida oseTSi, raTa gaemravlebina
laSqari. magram ewia sikvdili da mokvda dasabamidan 4214, qris
tesiT 265, qarTuliT 17 wels. da ar dautovebia Ze, aramed
erTaderTi asuli, saxelad abeSura. amiT damwuxrebuli qar
Tvelebi Seikribnen mcxeTaSi da bWobdnen, ra eqnaT. maSin maT
Soris wamodga maiJan sardali da Tqva; `Tu dagvidgines Cvenma
mefeebma memkvidre, amovwydeT da ar verCodeT sxvas; rogorc
Cveni mamebi Wamdnen mkvdrebs, Cvenc ase moviqceT. magram ar gvyavs
Ze, aramed asuli da isic mcirewlovani. amitomac ase vfiqrob:
msmenia, rom sparsTa mefes hyavs Ze. warvgzavnoT despani da
vTxovoT misi ZeE Cvens mefed, SevrToT mas Cveni mefis asuli. da
Tu ar gagvibatonebs sparselebs da arc Cvens rjulsa da kerpebs
moSlis, kargia; xolo Tu ase ar gaakeTebs, amovwydeT da nu
davemorCilebiT~. yvela msmenels moewona es gadawyvetileba da
acnobes [71] qasre mefes.115 man kargad miiRo da ficiT ausrula
maT Txovna, movida mcxeTaSi, SerTo Tavis Zes abeSura da Tavisi
Zis mcvelad dautova 7000 sparseli mxedari, radganac mirvani
58
iyo 7 wlis yrma, mxevlisgan naSobi. aseve datova 33000 mxedari
somxeTSi, ranSi, movakanSi mirvanis damxmared da saSvelad;
daipyro kavkasielebic da gabrunda sparseTSi qasre mefe.
59
Ze Trdati da daipyro somxeTi (radganac am Trdatma Tavisi
goliaTobiT mokla keisris mowinaaRmdege guTebis mefe da
amitomac misca keisarma laSqari). gaigo ra es mirianma, miatova
xazarTa winaaRmdeg brZola da sparseTidan moiyvana mefeTa
gvaris ferozi, misca mas Tavisi asuli da ranis erisTavoba;
Semdgom SeierTa sparselTagan sxva Zalac da mudam eomeboda
Trdats. Tu Trdati Seimatebda Zalas saberZneTidan, sZlevda
mirians da, Tu miriani Seimatebda sparselTa Zalas, sZlevda
Trdats. da aravin iyo TrdatTan pirispir Sembmeli da iyo
mudmivi brZola maT Soris.
swored am dros movida wminda nino mcxeTaSi qristes saxarebis
saqadageblad dasabamidan 4263, berZnuliT 5822, qristesiT 314,
qarTuliT 66 [wels], agvistos me-5 dRes. rodesac didi mTavar
mowame giorgi kabadokiaSi ewama qristesTvis, kabadokiaSi iyo
kaci, naTesavi wminda giorgisa, mTavari da RvTis mona zabiloni.
is wavida romSi maqsimiane keisarTan ganZis [73] misaRebad. aseve
qalaq kostraSi iyo erTi kaci da mas hyavda Ze, saxelad iobenali,
da asuli, saxelad sosana. rodesac maTi mSoblebi aResrulnen,
eseni daobldnen. Semdgom da-Zma wavida ierusalimSi, misadmi
sasoebiT da iq iobenalma miiRo devtalaroba,117 xolo misi da em
saxureboda niafor118 sara beTlemels. xolo zabiloni keisarma
daajildova, xolo branjebi119 ganudgnen keisars. maSin maT
dasaSoSmineblad gagzavnilma zabulonma sZlia maT pataloniis
velze, Seipyro maTi mefe mTavrebiTurT da keisars warudgina.120
maTma gamomaSkaravebelma keisarma maT sikvdili miusaja. maSin
atirdnen branjebi da evedrebodnen zabulons, rom moenaTla
da mieca maTTvis qristes sjuli da Semdgom daxociliyvnen.
Seebrala zabulons da acnoba patriarqs; man monaTla da
aziara sisxlsa da xorcs uflisa, damoZRvra da ganamtkica
sarwmunoebaSi. RvTis madlobeli branjebi sixaruliT wavidnen
sasaklaoze da RaRadebdnen: `mova jalaTi da mogvkveTs Tavebs.~
amis Semyure zabuloni Sevida keisarTan da izruna maTze.
xolo keisarma isini zabulons gadasca da man ki gauSva. maSin
vedrebiT waiyvanes zabuloni, rom maTi samflobeloebisTvisac
eca naTeli. erTi dRis savalze miaxlovebulebs Seegeba yvela
60
branji, radganac gaiges, rom mefe da mTavrebi cocxlebi arian.
MmaSin zabilonma monaTla isini Rrma wyalSi da daudgina mRvdeli;
ase gaxda branjTa ganmanaTlebeli da Tavad wamovida romSive.
Semdgom gayida mTeli Tavisi qoneba, [74] dauriga glaxakebs da
TviTon iqidan wamosuli mivida ierusalimSi.
am dros is devtalari patriarqi gamxdariyo da Zalze da
me
gobrdnen patriarqi da zabiloni. mxevali sara niafori
patriarqs uambobda zabilonis saqmeebsa da sikeTes da urCevda,
colad mieca misTvis Tavisi da sosana. es moewona patriarqs,
daaqorwina da zabiloni kvlav kostraSi wavida. wminda nino
swored amaTgan iSva da dedam glaxakTa msaxurebaSi aRzarda.
Semdgom, Sesrulda ra nino 12 wlisa, misma mSoblebma gayides
mTeli qoneba da mividnen ierusalimSi. zabilini gandga
cxovrebisgan121, igi akurTxa patriarqma da RmerTsa da patriarqs
wuxiliTa da didi tiriliT miabara Tavisi asuli; TviTon wavida
iordaneSi da misi aRsasruli mxolod ufalma uwyis. xolo misi
coli sosana patriarqma glaxak dedaTa msaxurebisTvis ganawesa.
wminda nino ki emsaxureboda dvinel somex niafors ori weli,
ekiTxeboda da swavlobda sarwmunoebas, qristes saqmeebsa da
misi vnebis ambavs. rodesac gaigo, rom uflis kvarTi mcxeTelma
ebraelebma waiRes, gamohkiTxa: `sadaa mcxeTa?~ niaforma uTxra:
`CrdiloeTiT aris warmarTuli mTagoriani qveyana, romelic
am droSi iqca uJikTa saxelmwifod~.122 CaibeWda ra es gulSi,
wminda nino RmerTs madlobas swiravda. am dros efesodan wminda
adgilebis Tayvanis sacemad movida erTi qali, romelsac hkiTxa
niaforma: `jer kidev sicrueSi (SecdomaSi) imyofeba dedofali
elene?~ xolo man upasuxa: `maTi mxevali var da vici, rom Zlier
miiltvis qristes sarwmunoebisaken.~ amis gamgone ninom uTxra
niafors: `warmgzavne elene dedofalTan, egeb Sevxvde qristes
Sesaxeb pasuxis gasacemad.~
niaforma es auwya patriarqs, xolo patriarqma ixmo Tavisi
diswuli nino da daayena sakurTxevlis win, [75] xeli daasxa,123
RvTisadmi madlobis aRmvlenelma cremliT akurTxa da uTxra:
`gaggzavni Sen, rogorc cxvars, Qqristes mier warvlinebulTa
msgavsad, mgelTa Soris.~ Semdgom daamSvidoba dedasTan da
61
gaagzavna. maSin wamohyva wminda nino im qals da mividnen romSi
efeseli qalis saxlSi. da iq naxes mefeTa STamomavali dedofali
rifsime da misi gamzrdeli gaiane, romlebic ierusaimidan
naTlisRebis molodinSi imyofebodnen qalwulTa savane monas
terSi. mas auwya qalma ninos saqmeTa Sesaxeb da rifsimem siy
varuliT miiRo nino da imave wels wminda ninos xeliT moinaTl
nen rifsime da gaiane da maTi ojaxis wevrebi, ricxviT 50 suli.
wminda ninom iq dayo ori weli.
im dros keisarsN124 gamoegzavna xalxi, raTa misTvis sacoled
epovnaT mSvenieri, keTilSobili qali. wargzavnilebi mividnen
im monasterSi. xolo rodesac naxes rifsime, gamoikiTxes misi
warmomavloba da gaiges misi samefo naTesaoba, moixiblnen
misi mSvenierebiT, daxates misi suraTi da miarTves keisars,
romelmac naxa, Seuyvarda da daadgina qorwili. ganWvrita ra
mtris siverage, rifsime wuxda da RmerTs evedrebida gaclas.
Semdgom gaixizna 53 adamianis TanxlebiT da movidnen somxeTis
axal qalaq dvinSi, somexTa mefeebis samyofelSi. Sevidnen
sawnaxlis saCrdilobelSi da iq farulad ikvebebodnen sakuTari
xelsaqmis – garjis wyalobiT [76].
xolo keisarma rom veRar aisrula Tavisi survili, yvelgan
gagzavna maZebrebi da miswera Trdats: `qristianebi, romelTac
jvarcmulis imedi aqvT, Cven RmerTebsa da mefobas gmoben; erTi
maTgani qali visurve colad, magram man Seuracxmyo da gameqca.
axla Zmurad momiZebne da rodesac ipovi rifsimes, gamomigzavne
da, Tu isurveb, Sen SeirTe, radganac ver ipovi mis msgavss
berZenTa qveyanaSi. mSvidobiT iyavi.~ amis gagebisTanave Trdatma
dauwyo Zebna da ipova isini sawnaxelSi. da misgan ewamnen rifsime
da gaiane axloblebiTurT, rogorc mogviTxrobs somexTa cxov
reba.125 maSin wminda ninom, damalulma ekalTa Soris vardisa,
romelsac jer ar gamoeRo yvavili, zecas aRapyro Tvalebi da
ixila gadmomavali angelozi, romelic uxvad akmevda sakmevels,
romelsac wminda mowameTa sulebi zecad ahyavda, amis gamo
amoioxra: `rad mimatoveb, ufalo, aspitTa da vasiliskoTa126
Soris?~ da moesma xma zevidan: `Senc waxval sasufevelSi. magram
adeqi da wadi CrdiloeTis mxares, sadac samkali bevria, xolo
62
muSaki – ara.~ wamosuli movida orbSi, somxeTis sazRvarze da
iq daizamTra; Semdgom ivnisis TveSi movida javaxeTSi fanavris
tbaze da dainaxa CrdiloeTiT yinuliT dafaruli mTebi, Sewuxda
da Tqva: `ufalo, miibare suli Cemi.~ magram ori dRe iq yofnis
dros tbis meTevzeebs sTxova sakvebi. iqve mwyemsavdnen fara-
naxirs da armazi esaxebodaT Semwed da zadeni ki RmerTad; [77] da
aRuTqvamdnen Sesawiravs mSvidobisaTvis; zogni laparakobdnen
somxurad, romelic mcired eswavla ninos niaforisgan da
gamohkiTxa maT sadauroba. da uTxres, rom iyvnen safurclidan,
qinZaridan da qalaq mcxeTidan, sadac RmerTebi RmerToben da
mefeebi mefoben. miugo ninom: `sad aris mcxeTa?~ `am tbidan
gamomdinare wyali miedineba qalaq mcxeTaSi.~ wmindani Seawuxa
gzis sigrZem da simkacrem da tbis SesarTavTan oxvriT dado
lodi da CasTvlina. maSin CvenebaSi gamoecxada kaci, misca
werili ninos da uTxra: `es miarTvi mefes mcxeTaSi~. uTxra
ninom: `ufalo, me, qali, rogor mivida ucxo Temsa da qveyanaSi?~
amitom kacma gadauSala is werili, romelic romaulad iyo
naweri, da misca ninos wasakiTxad; masSi iyo es 10 mcneba:
63
9. uTxra mariam magdalinels iesom: wadi, dedakaco, da axare
Cems Zmebs.
10. sadac iqadagebT mamis, Zisa da suliwmidis saxeliT.~
amis wamkiTxvelma wminda ninom Seicno, rom es zeciuri
saqme iyo da RmerTs Sewevna sTxova, mihyva im mdinares gzis
simkacriT Sewuxebuli da mxecTagan SeSinebuli da mivida qalaq
urbnisSi. iq naxa xalxi, romelic aRmerTebda da emsaxurebida
qvebs, xeebsa da cecxls. amiT Sewuxebuli Sevida ebraelTa
ubanSi, sadac dayo erTi Tve, da esaubrebuda maT ebraulad.
Semdgom urbnisis mosaxleoba gaemarTa savaWrod da armazisa
da zadenisTvis msxverplis Sesawirad da wavidnen mcxeTaSi. maT
Tan gayva wminda ninoc. mcxeTaSi misulma naxa macduneblebi
da maTi cecxlmsaxureba. dastiroda maT daRupvas da iglovda
sakuTar ucxoobas.127 xolo meore dRes atyda sayvirTa xmauri
da didi guguni; gzebi da quCebi Seamkes, rogorc yvavilovani
veli, da gamoefina xalxi. Semdgom gamovida nana dedofali, mere
– mirian mefe didebiT da yvela mefes aqebda. maSin ninom hkiTxa
erT ebraels: `es ra aris?~ upasuxa: `maTi RmerTebi uxmoben
Tayvanis sacemad.~ amis gamgone ninom iCqara, Seaswro armazis
cixeSi, Sevida galavnis napralSi da Sexeda ra kerps, romelic
iyo spilenZisa, oqros javSanSi, xelT epyra Sors mimarTuli
maxvili da aqeT da iqiT – gaimi da gaci, oqrosa da vercxlisa.
movidnen mefe da eri, romelnic SiSiT Tayvans scemdnen da
krZalviT evedrebodnen; amoioxra wmindanma da gaaxsenda Tavisi
dedis Zmis naTqvami, rodesac uTxra: `gaggzavni Sen srulyofil
mamacs da mixval ucxo da [79] RvTis mebrZol da mowinaaRmdege
qveyanaSi; swrafad aRavline RvTisadmi vedreba, raTa daixsnas
is qveyana da Semusros kerpebi~.
64
veraferi ipoves da Tqves: `qaldeveluri RmerTi da armazi mtrebi
iyvnen. odesRac aman zRvaSi moaqcia igi, xolo axla iman gaakeTa es.~
xolo im droidan qristes dideba daufaravad sufevda qarTlSi
da RvTis madlma daiwyo mofena.128 xolo nino gamovida napralidan
da ipova bivritis Tvali,129 romelic ijda armazze. aiRo da
movida iqve axlos brinjis130 xis qveS, romelic iyo bartom mefis
sagrilobeli. gamosaxa xes jvari da eqvsi dRe iq evedreboda, raTa
moexeda da exsna eri eSmakisagan. xolo im xis qveS movida sefeqali
SroSana da hkiTxa vinaoba. wmindanma uTxra yovelive garda Tavisi
mSoblebisa da daibrala tyveoba. maSin SroSana aiZulebda, rom
wahyoloda mefesTan sasaxleSi. magram ar moindoma wmindanma da
wavida SroSana. sami dRis Semdgom ninom gadavlo mtkvari da mivida
samefo baRnarSi, sadac aris sveticxoveli da Sevida baRnaris
mcire saxlSi, romlis [meTvalyuris] colma anastasiam mowyaled
miiRo [80] da dabana fexebi, acxo zeTi, gauSala puri da Rvino da
moasvena; da dahyo masTan [wmindanma] cxra Tve. mebaReebi uSvilobiT
damwuxrebulni iyvnen; amis gamo wmindanma CvenebaSi ixila naTliT
mosili kaci, romelmac uTxra: `Sedi baRnarSi da ipovi naZvis qveS
cota surnalovan maRlars;131 aiReE misi miwa, aWame meuRleebs da
SeeZinebaT Svilebi”. wmindanmac wamoiRo, Seuloca da SeaWama
maT. Sves Svilebi, irwmunes qriste da daemowafnen ninos. Semdgom
wmindanma galavnis gareT ipova ekliani gabarduli buCqi, sadac
axla RvTis gangebiT aris zemo eklesiis132 sakurTxeveli, Sevida
Sig da daasvena jvari, romelic gamoekveTa vazis nasxlavisagan.
da imyofeboda iq locviTa da RvTis vedrebiT Rame da dRe;
gakvirvebuli mebaReebi emsaxurebodnen mas misi Rvawlis gamo. da
iq myofi mravaljer Sedioda ebraelTa ubanSi, raTa gamoeZiebina
uflis kvarTis ambavi, ris Sesaxebac Seityo niaforisagan, rom
mcxeTaSia waRebuli.
ipova abiaTari – ebraeli mRvdeli da misi asuli sidonia,
romlebsac uqadaga saxareba da daimowafa isini da maTTan
erTad eqvsi sxva ebraeli qali, naTliscemis gareSe qristes
mrwmunebelni. radganac im droSi ar iyo mRvdeli, wminda nino
axdenda saswaulebs da gankurnavda mraval sens. igi sami weli
cxovrobda mcxeTaSi.
65
abiaTaris ambavi
maSin hyveboda abaTari: `im wels, rodesac wminda nino movida
mcxeTaSi, me viyavi wilis yriT arCeuli. imave dros antioqiidan
ebraelTa mRvdlebisgan133 movida werili, Tu rogor gaapo ufa
lma ebraelTa mefoba da im droidan moyolebuli, rac maTma
mamebma mokles da jvars acves qriste, aRar mianiWa maT Zala
ufleba. xolo maTi samkvidro daipyres romaelebma da ebra
elebi daamdables. [81] me am yovelives vekiTxebodi wminda ninos
da igi zepirad momiTxrobda Cven wignebs dasawyidan, mac no
bebda yovelives qristes Sesaxeb, ganmimartavda naTliscemasa
da ziarebas, risi Rirsic gavxdi me da rasac eltvoda winaswar
metyveli daviTi; marwmunebina WeSmariti Ze RvTisa da vuyu
rebdi wminda ninos mraval saswaulsa da gankurnebas. axla me,
abiaTari, mogiTxrob, rac meuwya mamaCemis dedisgan da rac vici
wignebidan; maTac papebisa da mSoblebisgan moTxrobil-mosme
nili icodnen. rodesac ierusalimSi mefobda Hherode, mcxeTa
Si movida ambavi, rom sparselebi Sevidnen ierusalimis dasa
rbevad. da aqedan gaemarTnen mgloviare ebraelebi saSvelad.
magram Semdgom movida ambavi ara aoxrebis Sesaxeb, aramed, rom
daviTis tomis axalSobili yrmisTvis ZRvenis Sesawirad iyvnen
misulebi sparselebi, romlebmac beTlebSi ucxoobaSi Sobils
miarTves oqro134, gundruki135 da muri da Tayvani sces mas. es
rom gaiges, ebraelebma qarTlSi didi mxiaruleba gamarTes.
xolo 30 wlis Semdgom ierusalimidan anna mRvdels136 moewera
papaCem eliozisTvis: `visTanac sparselebi ZRveniT movidnen,
is aRizarda da sakuTar Tavs RvTis Zed acxadebs. maS, modiT mis
misaklavad, raTa aRvasruloT moses mcneba.~ amitom wavidnen
papaCemi eliozi, romelsac hyavda deda eli mRvdlis tomidan,
da erTi da. maSin eliozs evedreboda dedamisi: `wadi, magram nu
SeuerTdebi ganzraxvas, romelzec isini fiqroben, radganac
winaswarmetyvelis mieraa Tqmuli [mis Sesaxeb]: `warmarTTa
molodini – saukuno cxovreba.~ ase wavida longinoz karsneli.
rodesac jvars acves da sces samsWuali137 ufals, eliozis dedas
moesma xma, umal Sehkivla da Tqva: `mSvidobiT, ebraelTa mefobav,
radganac mokaliT Tqveni meufe. vai, me! netav gagonebisTanave
66
movmkvdariyavi~ da mokvda. xolo uflis kvarTi wilad xvdaT
eliozsa da longinozs da movidnen mcxeTaSi. [82] miegeba eliozs
misi da da moexvia yelze, gamoarTva kvarTi, Caikra mkerdSi da
umal suli ganuteva sami tkivilis – 1. qristes jvarcmis, 2.
dedis sikvdilisa da 3. sakuTari Zmis qristes uarmyofelebTan
SeerTebis – gamo. amitom mcxeTaSi didi SfoTi daiwyo, radgan
gaocda didi mefe aderki da moindoma is kvarTi. magram saocrebis
wyalobiT ver Sebeda gamorTmeva, radganac qals magrad da
surviliT miekra mkerdze da eliozma kvarTiTve dakrZala
Tavisi da adgilas, romelic ufalma uwyis. esec viciT, rom im
adgilas aris aseve elias xaleni.138 esec gavige mamaCenisgan, rom
is adgili libanis naZvis siaxlovesaa.139 amis gamo mravalgzis
mibiZgebda me wminda nino, rom gamomekiTxa mamaCemisgan [misi
mdebareoba]. magram mamaCemma mainc igive miTxra, rom aris im
adgilas da iakobis kibis msgavsad zecamdea aziduli. amis Semdeg
aderkis SviliSvilma, mefe armazelma, daiwyo ebraelTa Soris
misi Zebna da ver SeZlo kvarTis povna, radganac masac im naZvis
siaxloves uTiTebdnen.
67
gaemarTa da erTad Seikribnen oriveni, romlebsac axldaT xis
foToliviT mravali sparseli. maT win ver aRudgaT Trdati,
magram cixe-qalaqebi mainc gaamagra. amaT ki gadaiares somxeTi da
saberZneTSi Sevidnen. am dros did kostantines140 eRiarebina qriste
da qristiani iyo. sabrZolvelad gamosulma kostantinem win jvari
waimZRvara, mcire laSqari axlda da SetakebisTanave gandevna
da amoJlita sparselebica da mirianis laSqaric. sparselTa
umravlesoba sparseTisken gaiqca, xolo miriani – mcxeTaSi.
gamoudga kostantine. SeuSinda miriani, moeTaTbira, misca mZevlad
Tavisi Ze baqari da dauzavda. maSin kostantinem daamoyvra miriani
da Trdati da Trdatma Tavisi asuli mirianis Zes, revs, misca
colad; da daudgina sazRvrad mTa, romlidanac imier gamosuli
da arazSi Camdinare mdinareebi Trdats miakuTvna, xolo mtkvris
amier Senakadebi – mirians; daazava isini da Tavad ki wavida. maSin
mirianis moqcevas xmamaRla qadagebda nino, gamoaCina vazis jvari
da misi SexebiT kurnavda mravals. aseve misi mowafeebi – sidonia,
is eqvsi ebraeli qali da axali pavle – abiaTari dauRalavad
qadagebdnen. amitomac amxedrdnen ebraelebi abiaTaris winaaRmdeg,
rom qviT CaeqolaT. magram mefem waravlina msaxurebi da gamostaca
maT abiaTari, radganac mirians saberZneTidan da somxeTidan bevri
smenoda qristesmieri saswaulebis Sesaxeb da xels ar uSlida ninosa
da mis mowafeebs. magram mas ebrZoda mteri igi141 da ver eRiarebina
qriste. nana dedofalic didad mtrobda qristes rjuls. xolo
wminda nino locviT imyofeboda [84] Tavis savaneSi; warmarTebs
ukvirdaT misi Sroma-Rvawli da kiTxvebiT mimarTavdnen mas. xolo
igi ganumartavda da qristes siyvaruls Tesda maT gulebSi. da am
sami wlis ganmavlobaSi bevrni daimowafa.
ninos saswaulebi
iyo erTi mZime seniT Sepyrobili vaJi da dedamisi gankurnebis
mizniT yvelgan daatarebda. is iyo qristianobis yovelmxriv
moZule. rodesac mkurnalTagan imedi gadaewura, vedrebiT mi
vida ninosTan. xolo wmindanma daawvina Tavis tyavis safenze142,
misTvis iloca, gankurna da dedasve gadasca. amis gamo deda-
Svilma qriste aRiara da RmerTs madloba Seswira.
68
nana dedoflis gankurneba
Semdgom dasneulda nana dedofali da radganac mkurnalebma
veraferi arges, uTxres mas wminda ninos Sesaxeb. dedofalma
umalve moixmo, magram wmindanma ar ineba misvla, aramed Tavad
Ddedofali ixmo TavisTan. da miiyvanes nana sakaciT da daawvines
ninos tyavis safenze. maSin ninom Seaxo jvari Tavze, fexebsa da
mxrebze, iloca misTvis da aayena cocxali. im droidan nana ninos
megobari gaxda, qristes sarwmunoebis Sesaxeb ekiTxeboda da
gulmodgined swavlobda; mefemac gamoikiTxa nanas gankurnebis
ambavi, xolo man, dedofalma, yvelaferi auwya. gaukvirda
mirians da daiwyo qristes rjulis gamoZieba, Zveli da axali
rjulis wignebidan kiTxvebiT mudam abiaTars mimarTavda
da Tavadac hqonda mefe nebroTis143 wigni, romelsac xSirad
imowmebda: godlis agebis dros esma nebroTs: `me var miqaeli,
RvTis mier aRmosavleTis mTavrad dadgenili. gadi am qalaqidan,
radganac mas RmerTi daifaravs. xolo bolos mova cis meufe,
romlis xilvac Sen gsurs, Ppativayrili adamianTa mier; [85] da
misi SiSi gaaqrobs am cxovrebis sitkboebas. is gixsnis Sen Seni
gasaWirisgan.~ amitomac ufro irwmuna mefem ninosi da gauCnda
ltolva qristianobisadmi, magram mteri Tesda masSi kerpebisa
da cecxlis siyvaruls, ris sawinaaRmdegodac dedofali eved
reboda qristianobisaTvis miepyro gulisyuri. maSin mTavari
mogvi, sneuli xvara, mefis naTesavi, ukeTuri suliT tanjuli
ganwiruli iyo swrafi sikvdilisaTvis. amitomac evedrebodnen
mefe da dedofali ninos, ganekurna igi. xolo mefem uTxra: `vici,
rom xar armazis asuli da zadenis Svili da amitomac SegiZlia
gankurneba. amitomac iyavi Sen, rogorc erTi imaTgani, visac me
vmfarvelob, da pativs mogageb. magram iqadage ara romaelTa
rjuli, aramed cxovrebis mpyrobelebis – armazisa da zadenis,
gacisa da gaimis, Cveni mamebis, romelTaganac aRmocendnen
mnaTobebi da yoveli nayofi. Tu gankurneb am mTavars, gagxdi Sen
mcxeTis mkvidrad da dagadgen armazis msaxurad. es sakmarisi
iqneba SenTvis.~ maSin miugo wmindanma: `vevedrebi ufal iesos da
mis dedas, rom gacnobos Tavisi RmerToba da is, rac qmna man, da
radganac mouvlenia SenTvis Tavisi Mmadlis mcire naperwkali,
69
romelic mxolod zecaSi aris – RmerTi uxilavi, romelic
gamoCnda qveyanaze, aRasrula yvelaferi da avida mamasTan,
misgan axlosaa Seni RmerTTan miaxloeba, radganac misi kvarTi
da elias xaleni am qalaqSia, ris gamoc mravali saswauli
aResruleba. xolo me Sens mTavars ganvkurmeb misi ZlierebiTa
da misi jvriT, rogorc dedofali nana, raTa gabrwyindeT
suliT.~ maSin mihgvares is mTavari baRnarSi im naZvis qveS; da
daayena is aRmosavleTisken xelapyrobili da samjer aTqmevina:
`gavSordebi eSmaksa da Sevudgebi qristes!~ da tirodnen nino da
dedofali; da swrafad gavida misgan is boroti suli, daemowafa
ninos da adidebda RmerTs.
[86] maSin miriani ivnisis @20-Si, SabaT dRes, wavida sanadirod
muxranis mxares, gulSi boroteba Seepara da uTxra Tavis oTx
warCinebuls: `Rirsi var, rom Cveni RmerTebis Kkerpebma boroteba
SemamTxvion, radganac davtoveT isini da vusmendiT im romael
dedakacs, romelic qadagebs jvarcmuls. axla msurs, rom vawamo
isica da dedofali nanac, Tu ar datoveben romaelTa rjuls.~
xolo maTac surviliT daudastures mefes misi gadawyvetileba.
moiares da avidnen TxoTis mTaze, rom daeTvalierebinaT kaspi;
maSin saswrafod Semoexvia nisli da Camowva saSineli wyvdiadi.
da moswyda mefes mTeli laSqari, xolo TviTon marto dabr
mavebuli evedreboda Tavis kerpebs ramdenime xniT Tvalis
axelasa da gzis Cvenebas. magram ver naxa Sveba da verc wasvla
SeZlo. Semdgom moego gons da Tqva: `Sevevedrebi im dedakacis
RmerTs da Tuki meSveleba rame, vaRiareb mas.~ da Tqva: `RmerTo
ninoso! gaminaTeE bneli, Tuki xar WeSmariti RmerTi da gaRiareb
Sen.~ swrafad, misi satyvebisTanave ganaTda mTeli qveyana da
mefes Tvalebic aexila. maSin garboda mefe ZaxiliT: `didia ninos
RmerTi.~ da gamoegeba safurcleSi nana dedofali eriTurT.
xolo mefe mivida ninos qoCTan,144 Camovida cxenidan da Tayvani
sca ninos vazis jvars. da aRiares qriste – RmerTi Cveni man
da misma erma dasabamidan 4266, berZnuliT 5825, qarTuliT 69,
qristesiT 317 [wels].
[87] maSin mirianma kostantine didTan wargzavna despani145 da
moiTxova episkoposebi da mRvdlebi. Semdeg gakafa Tavisi baR
70
nari eklesiis asagebad; magram im libanis naZvidan gamokveTili
erTi svetis aRmarTva ver SeZles. saRamos daRlilebi wavidnen
saxlebSi, xolo nino, Ramis iq mTeveli, loculobda. SuaRamisas
wamoiqcnen mTebi armazi da zadeni da dadga mdinareebi;
gadmoxeTqa mtkvarma qalaqisken da aragvma cixisken da daiwyo
tirili, godeba, xmamaRali zari. amitom ninos mowafeebi Zalze
SeSindnen. xolo is eubneboda: `nu geSiniaT. mTebic iqvea da
wylebic iseve miedineba da xalxs ki sZinavs. mTis darRveva
urwmunoebis darRvevaa, mdinaris dadgoma – kerpebisTvis Se
wiruli bavSvebis sisxlis Rvris SeCereba; da ismis godebis xma
– eSmakebi igloven [88] TavianT Tavs, radganac aqedan qristes
jvriT ganidevnebian~. Semdeg locviT daawynara is moCveneba
da mamals nayivlic ar hqonda, rom qalaqs samive karibWidan
Semoesia laSqari, daiwyes yvirili da xocva-Jleta da ambobdnen:
`sparelsTa mefe xosro da xvaran xosro146 brZanebs: ebraelebi
gaarideT da sxvebi amowyviteT.~ aseve ambobdnen, mirian mefe
Seipyreso. amis gamgone ninos mowafeebi garbodnen, radganac
mxedrebi uaxlov-debodnen. mihxeda wmindanma da anugeSa isini:
`es maTi daRupvisa da qarTlis xsnis niSania.~ Semdeg mibrunda da
uTxra maT [mtarvalebs]: `aha, movida is, visac Tqven gaurbixarT.~
jvris msgavsad gaSala xelebi da Serisxa isini. swrafad dadumda
yovelive da yvela gaqra. aseve evedreboda RmerTs, rom ar das
rulebuliyo es warmatebuli saqme.
xolo ganTiadze zecidan gadmovida angelozi, maRla ai
tana is sveti; da sveti nela daeSva Tavisi mokveTis adgilze
da gamobrwyinda didi naTeli. amis mxilveli mefe da eri ga
morbodnen da Tayvans scemdnen mas. daeSva da dadga mokveTis
adgilas. pirvelad movida dabadebiT brma ebraeli, Seexo svets
da umal aexila Tvali da adidebda RmerTs; Semdgom samefo
karTan daaxloebuli ojaxis rva wlis loginad Cavardnili
bavSvi moiyvana dedam, daawvina svetis win da evedreboda ninos.
xolo ninom xeli Seaxo svets da Semdgom daado bavSvs da
gankurna; da adidebdnen RmerTs. aseTi mravali saswauli moxda,
vidre mefem ar ar Seuqmna saburveli147 da daasrula baRnarSi ek
lesia. es rom gaigo, kostantine didma didad gaixara, radganac
71
mis xelSi miefina RvTis madli yovel adgils da aseve miriani
CamoSorda sparselebs da kostantines siyvarulisken mobrunda.
gamougzavna jvari da macxovris xati, episkoposi iovane, ori
mRvdeli da sami diakvani; da kostantinem mirians moswera Zmobis
werili, xolo elene dedofalma – locvisa da siyvarulisa.
72
da martis 25-Si, paraskevs, mokveTes da aTasma aTaseulma kacma
wamoiRo zeaRmarTuli, moitana eklesiis karTan da iq dadga.
am mokveTili xis furceli 37 dRe ar damWknara. amis Semdeg
pirvel da Svid maiss gaamzades jvari da mefisE xeldasxmiT150
aRmarTes im eklesiaSi. da iyo sakvirveli xilva, radganac yovel
Rame zecidan gadmodioda naTlis gvirgvini da daadgeboda
eklesias, rasac xedavda yvela Temi da adamiani; gariJraJze
amodioda varskvlavebi; erTi midioda aRmosavleTiT da erTi –
dasavleTiT; xolo is gvirgvini gadioda aragvisken da dgeboda
im borcvze, im wyaros zemoT, romelic wminda ninos cremlma
aRmoacena, da iqidan kvlav zecaSi amaRldeboda. amis Sesaxeb
ekiTxebodnen wminda ninos, ra eqnaT. xolo wmindani eubneboda:
`gagzavneT kacebi, raTa naxon sad dgebian is varskvlavebi~.
maSin amis mxilvelma kacebma uTxres: `erTi daadga TxoTis mTas,
xolo meore – kuxeTs.~
moismina ra es, wminda ninom ubrZana ori jvris waReba da im
adgilebSi aRmarTva, xolo qristes mxevalma salomem, revis
colma, romelsac mefem misca kaxeTi saerisTavod da iyvnen
ujarmaSi, waiRo is jvari da ujarmaSi aRmarTa, rom boda151 ar
aRdgomoda mefeTa qalaqs; meore ki aRmarTes TxoTis mTaze.
xolo is pirveli jvari – mcxeTis saswauli xelT aRipyres da im
wyarosTan mividnen; yovelma cremliT mlocvelma Rame gaaTia
da meore dRes [91] avida im kldeze. ninos naTqvamis safuZvelze
episkoposma iovanem akurTxa is adgili, aRmarTes jvari, Tayvani
sces da adides yvelasTvis cxovrebis momniWebeli RvTis Ze.
xolo didi mTavrebi ar Sordebodnen im cocxal svets da
yvebodnen mis mier aRsrulebul saswaulebs. amitomac mefem
jvris msaxureba daadgina aRdgomis dResaswaulze, kviras. xo
lo suliwmindis mofenis dRis Semdgom oTxSabaT dRes yvelam
ixila didi saswauli – jvars daadga cecxlis jvari Tormeti
varskvlavis gvirgviniT da is borcvi surnels akmevda. amis
mnaxveli mravali suli moinaTla da adidebda RmerTs. Semdgom
kvlav ixiles cecxlis saswauli, romelic daadga jvars, Svid
jer mzeze ufro naTeli da misgan zecad amavali da masze
Camosuli angelozebi; da is borcvi Zlierad iryeoda. rodesac
73
damSvidda yovelive, gaocebam Seipyro mTeli eri da wlidan
wlamde sakvirveli saswaulis mxilvelebi Tayvans scemdnen
jvars da gamravldnen qriste RmerTis madideblebi.
im dros mefe revs hyavda sneuli, sikvdilis piras myofi Ze;
wamoiyvana revma Tavsi Ze da daawvina jvris win, cremliT evedre
boda mis gankurnebas da aRTqmas debda, rom jvars gaukeTebda saC
rdilobels. mcire xnis Semdgom yrma swrafad ganikurna da revma
Tavisi Ze cocxali waiyvana saxlSi. Semdgom dabrunda revi da
aRasrula ra sakuTari aRTqma, jvars gaukeTa saCrdilobeli. amis
mxilveli uZluri sneulebi ufro metad modiodnen da ikurne
bodnen, qristes jvris madideblebi. iyo aseve erTi dabrmavebuli
axalgazrda kaci; movida da jvris win ijda Svidi dRis ganmavlobaSi;
amis Semdgom aexila Tvalebi da adidebda RmerTs. iyo aseve boroti
sulisgan tanjuli qali, romelic tanze ixevda tansacmels. is mi
iyvanes jvris win da Tormeti dRis Semdgom Seaxes jvars; [92] sas
wrafod ganikurna da adidebda jvarcmuls. aseve viRac bavSvi
daeca da mokvda, xolo dedamisma, dilidan saRamomde locviTa
da cremliT mavedrebelma, jvris win miiyvana da daasvena igi. sxva
mnaxvelebi ganurisxdnen qals, radganac yrma mkvdari iyo da unda
daemarxa. magram qali ar kargavda imeds da ufro metad tiriliT
evedreboda jvars. saRamo Jams ki suli Caudga da gacocxlda
bavSvi, aiyvana dedam, adidebda RmerTs da waiyvana saxlSi. maSin
am saswaulis mravali mxilveli iTxovda Svils da eZleoda kidec
Svili; da bevri senisgan tanjuli ikurneboda ara Tu mis winaSe
misvliT, aramed Soridan TxovniTac ki usruldeboda wadili;
xolo mtrisagan Zleulebi Tavad Zlevdnen mters; da mravali
umweo da gasaWirSi Cavardnili Semwed uxmobda jvars da Tavs
aRwevda yovelives, Semdgom midionen da swiravdnen Sesawiravs,
inaTlebodnen da adidebdnen mamas, Zesa da suliwmidas.
amis Semdgom movida gamogzavnili branji diakvani. mas hqonda
werili, romelSic romis wminda patriarqi mefesa da saqarTvelos
qebas asxamda da akurTxebda, aseve iTxovda ne tari ninosgan
dalocvas da mis madlTan Tanaziarobas. diakvans hqonda aseve
wminda ninosadmi branjTa mefis werili, radganac mefeca da misi
xalxic wminda ninos mamis monaTlulni iyvnen. da maT smenodaT,
74
rom saqarTvelos ierusalimidan da kostantinepolidan moefi
na mze simarTlisa da svetisa da [93] cocxali anu cxoveli jvris
saswaulis gagebac surdaT. maSin branjma diakvanma Seityo yove
live aq aRwerili, Tan waiRo wminda ninosa da qarTvelTa mefis we
rilebi da ukan gaemarTa qristeSobidan 326, qarTuliT 78 [wels].
Semdgom moisurva mefem mTielTa maxviliT moqceva da acnoba
wminda ninosa da episkoposs. magram wmindanma ar darTo neba, rad
gana RvTisagan nabrZanebia ara maxvili, aramed qadageba; da eub
neboda mefes; `me waval iq saqadageblad~. iq misulma iqadaga qris
tes saxareba. xolo umravlesma nawilma arc mousmina da arc mi
iRo; maSin mefem mTielebs xarkze xarki daumata, xolo mefis eris
Tavma mcired aRmarTa maxvili da Semusra maTi kerpebi. amitomac
fxovelebi gadaixvewnen TuSeTSi da erwo-Tianelebi moinaTlnen.
Semdgom wminda nino ferozis mosaqcevad gaemarTa ranSi da
mivida daba bodaSi. iq midiodnen irgvliv mcxovrebni; wmindani
aswavlida da arwmunebda mravals. maSin iq myofi wminda nino das
neulda da rogorc ki es Seityes mefis Ze revma da dedofalma
salomem, acnobes mefes. xolo mefem gaagzavna episkoposi ioane,
raTa wmindani wamoeyvanaT mcxeTaSi. wminda ninom ar ineba, rom
mcxeTaSi wasuliyo. amis gamgone mirian mefe, nana dedofali,
mTavrebi uamravi eriT mividnen bodaSi da ixiles wminda nino
angeloziviT gabrwyinebuli, Semoexvivnen saamborod da samos
lis kididan axevdnen [nakuwebs], mwared tirodnen masTan gan
Sorebis gamo.
maSin irgvliv msxdomi mtirali dedofali salome ujarmeli
da peroJavri sivneli152 eubnebodnen wminda ninos: `Sen, tyveo,
tyveTa mxsnelo! gviTxari vin xar, an saidan mogvfine WeSmaritebis
es naTeli.~ xolo wminda ninom ismina maTi vedreba [94] da miugo:
`aiReT kalami da dawereT, rasac getyviT Tqven, raTa icodnen
Tqvenma Svilebma da STamomavlebma, rogor mogcaT da mogfinaT
Tavisi madli erTaderTma RmerTma~. maSin nino ambobda yovelives
da isini iwerdnen ase, rogorc zemoT aRvwereT.
amis Semdgom episkoposma ioanem Seswira usisxlo msxverpli153
da aziara wminda nino, da wmindanma Seavedra Tavisi suli zecis
meufes qristeSobidan 329, qarTuliT 81 [wels].
75
xolo mefem ineba misi gadasveneba mcxeTaSi. da rogorc Tavm
dablobiT Tqva (daibara) wminda ninom, dakrZales igi hereTis
daba bodaSi.154
amis Semdgom kostantine didma mirian mefes gamougzavna misi Ze
baqari da SemouTvala: `radganac aRiare WeSmariti RmerTi qris
te, aRar mWirdeba Sengan mZevali; da iyos qriste Cven Sua mdgo
mi.~da mirianma friad gaixara. Semdgom mokvda mirianis Ze revi,
romlisTvisac mieca mirians mefoba da amitomac am mwuxarebaSi
amave wels sarwmunoebiTa da madliT savse gardaicvala mirian
mefe, romelmac monaTla yvela iverieli. da radganac mokvda
ufrosi Ze revi, amitom mirianma mefoba misca Tavis umcros Zes
baqars, xolo revis Svilebs – kaxeTi saerisTavod dasabamidan
4290, berZnuliT 5850, qristesiT 542, qarTuliT 94 [wels]; xolo
momdevno wels gardaicvala nana dedofalic.
76
26. mefe mirdati. 65 weli imefa
mis nacvlad dajda mefed Ze misi mirdati. aman imefa yov
el mxriv keTilad, qristes didi rwmeniT. amis dros qmnidnen
qarTvelebi im cxoveli svetisgan jvrebs, radganac mravali sa
sawauli xdeboda, rogorc ki ineba episkoposma iakobma da gane
fina mTel saqarTveloSi cxoveli svetis nawilebi [qarTvelTa]
gansakurneblad. am drois Semdeg mokvda WeSmariti kaTalikosi
iakobi da mefem dasva iob somexi, diakvani nerse kaTalikosisa.
Semdgom gardaicvala mefe mirdati qristesiT 379, qarTuliT
131 [wels].
77
sTavma waarTva rani da movakani, radganac sparsTa mefis wilia
da vinaidan Tqven mxevlis Zeebi xarT, qarTlic geyofaTo. da
daubruna Tbilisi varza-baqarsve, moxarke gaxada, wavida da
waiyvana ferozi naTesavebiTurT varza-baqaris guldedlobis
gamo. [97] amis Semxedvare klarjelebi ganudgnen varza-baqars da
SeuerTdnen berZnebs. saqarTvelos darCenil nawilze mefobda
varza-baqari. Semdeg mokvda qristesiT 393, qarTuliT 157 [wels]
da datova mcirewlovani da mefobis verSemZle sami Ze: farsmani
– ferozis Zis asulisgan, xolo mirdati da Trdati – revis Zis
Trdatis asulisgan.
78
sias, aramed TavxedobiT cdilobda berZenTagan klarjeTis [dab
runebas] da sparselebsac ar aZlevda xarks. amis gamo gamoagzavna
sparsTa mefem Tavisi erisTavi, saxelad ubarabi, didi laSqriT.
maSin mirdati ar moerida maT simravles da mcirericxovani
laSqriT Seutia. sZlies sparselebma, amoJlites misi laSqari,
gaqceuli mirdati Seipyres, miiyvanes baRdadSi da iq mokvda ty
veobaSi. xolo sparselebi Semovidnen da daipyres qarTli da mcx
eTaSi dadges sacecxle161 da mirdatis memkvidreebi darCnen kax
eTis xevSi qritesiT 410, qarTuliT 162 [wels].
79
sacoled; Tan ambobda: „marTalia, amJamad Cven varT sparsTa
mZlevelebi, magram rodesac moiclian sparselebi, veRar Sev
ZlebT SewinaaRmdegebas.“ (magram am yvelafers ambobda qalis
siyvarulis gamo). magram arCils es narCevi ar surda; Tumca,
radganac mravalgzis aiZulebda misi Ze, darTo neba da moiTx
oves ranis erisTavis asuli. amis gamgone [erisTavma] friad gaix
ara da misca [qali] didZali mziTviT; mirdatma iqorwina masze
didi sixaruliT, daadgines mSvidoba da mtkice zavi siyvarulis
safuZvelze. arCilis dros gardaicvala sami episkoposi: ioane,
grigoli da basili. man dasva mobida;162 xolo es mobida iyo mog
vi163 sparsi da iCemebda [qristianul] sarwmunoebas. magram faru
lad werda borot wignebs, romlebic mis Semdgom dawva miqael
episkoposma. arCilma imefa sikeTiT, didi rwmeniT da gaamravla
eklesiebi da saeklesio wesebi. Semdeg gardaicvala qristesiT
434, qarTuliT 186 [wels].164
80
bisa da ara rjulis mosapoveblad, radganac WeSmariti RmerTi
qristea. Seebrala mamas, usmina da misca yoveli saTxovari; ma
gram gamoagzavna cecxlis msaxurebi mcxeTaSi da maTi episko
posi binaqari,166 raTa, romel qarTvelsac moundeboda ceclxis
msaxureba, iZulebiT ar SeekavebinaT. movidnen cecxlis msax
urebi da dasxdnen mogvTa adgilas, xolo dabrunebuli dedo
fali ganagebda samefos. magram urisxdebodnen cecxlis msax
urebi, radgan ver gadaibires didebulebi, [miimxres] mxolod
wvrili eridan zogierTi. maSin dedofalma moiyvana WeSmariti
mRvdeli miqeli167 da dasva episkoposad (radganac mobidani gar
daicvala).168 es miqeli aRudga binqarans uSiSrad da aswavlida
ers qristes WeSmaritebas da moZRvravda [101] vaxtangs saRvTo
weriliT. xolo vaxtangi swavlobda gulmodgined yovelives.169
da Semdeg, Sesrulda ra vaxtang 10 wlisa, gadmovidnen osebi
qarTlSi da aikles cixe-qalaqTa CaTvliT; da daarbies kaspi,
gamoiyvanes da mefisa miranduxti, Caiares rani da movakani, daar
bies da gaiares darubandi, radganac gza misces darubendeleb
ma da mividnen oseTSi mSvidobiT. aseve gamogzavna berZenTa mefe
markianem laSqari da miitaca egrisis cixe-gojamde zRvispire
Ti. maSin iyo didi wuxili iveriaSi, radganac mostaces maTi saz
Rvrebi da ar hyavdaT winamZRoli, rom rame eRonaT. xolo vax
tangi iyo saRvTo-samxedro [saqmeebis] swavlas mowyurebuli.
rodesac Sesrulda 15 wlisa, mouxmo didebulebs, dajda tax
tze da daiwyo laparaki: „eha, didebulebo, moiwia Cvenze Zlieri
mwuxareba, radganac wagvarTves Cven Cveni sazRvrebi da mogv
erien mtrebi Cvens codvaTa gamo, radganac vcodeT RmerTs da
ar davicaviT misi mcnebebi; magram gamogvawrTo, rogorc mamam
Ze. axla miiReT Cemgan ganZi Cems mama-papaze umetesi da viZioT
Suri osebze, radganac maqvs imedi jvarcmulisa jvris motaniT,
rom movereviT Cvens mters“. maSin wamodga juanSer spaspeti da
Tqva: „mefeo! Cveni Temebis codvaTa gamo iqmna es Wiri, radganac
gadavuxvieT mis [uflis] gzas. magram gvaqvs sasoeba RvTis mi
marT, radganac mogvca aseTi mefe, rogoric Sen [xar] da vZlevT
Cvens mowinaaRmdegeebs. [102] xar Tumca yovelmxriv srulyo
fili, magram jer xar asakiT arasruli. gamoarCie Sen warCineb
81
ulTa Soris [erTi] da mas dagvamorCile Cven yvelani; gagzavne
da vZlioT mters jaris winamZroliT; da Tu davmarcxdiT, Sen
uvnebeli iqnebi, radganac mTeli qveyanac ar aris Seni magieri.“
da yvela didebulma daadastura juanSeris gadawyvetileba.
magram mefem uTxra: „madlieri var erTgulebiTvis, romelic
gaqvT Cven mimarT. magram me Tavad minda wasvla ara Cemi, aramed
jvarcmulis ZaliT.“ yvela msmeneli Sewuxda da uars eubnebod
nen. magram Semdgom mefis iZulebis gamo daudastures maTac. da
brZana laSqris Sekazmva da acnoba Tavis dedis Zmas da man gaix
ara da gamougzavna 12 000 mxedari damxmared; maSin Seikribnen
vaxtangis meomrebi muxransa da xerkSi; da iyo 100 000 mxedari da
mkvircxli 60 000.170 gaemarTa mefe da datova werilobiTi ander
Zi: „Tu movkvdi, SeirTos da Cemi xvaranZe mirianma colad da is
gaxdes mefe“ (romelic iyo revisgan vaxtangis mamis Zmiswuli).
TviTon mivida TianeTSi 172.000-iani laSqriT da iq SeuerTdnen
kavkasiis mefeebi 40.000 mxedriT. iqidan wamovida, gaiara dari
ela da daibanaka aragvis napirebze qristesiT 454, qarTuliT
206 [wels]. es rom Seityves, osebma daixmares xazarebi, movidnen
laSqriT da daibanakes aragvis gaRma napirze da dadgnen Svid
dRes daculni yarauliT.171 da Sedga bumberazTa172 brZolebi,
zogjer isini sjobdnen da zogjer – eseni. xolo iyo xazarTa
bumberazi, saxelad Tarxani. is gamovida da iTxova SebrZoleba
vaxtangis laSqarSi uZlieres bumbrazTan. xolo iyo laSqarSi
ranidan goliaTi farsman faruxi, romelsac mravali goliaTi
moekla da loms xeliT Seipyrobda. es gavida, ekveTnen [erTma
neTs] da ibrZodnen mZlavrad; xazarma hxeTqa CabalaxSi [103] xm
liT da gaupo Tavi beWamde. da mokvda raneli. maSin daRondnen
vaxtangis meomrebi, radganac aRaravin iyo [faruxis] msgavsi.
xolo meore dRes kvlav gamovida Tarxani da igive sityva Tqva.
magram vaxtangis meomrebidan vervin gabeda gasvla; mimoixeda
vaxtangma da, raki veRaravin dainaxa gamsvleli, Tavad gavida. ma
Sin aCerebdnen didebulebi axalgazrdobis gamo da evedrebod
nen, magram igi eubneboda: „ara Cemi ZaliT, aramed jvarcmulis
ZaliT daiZleva Cem mier.“ mefem Caiara napiri da swrafad ekveT
nen [erTmeneTs]. pirvelsave misvlaze sca Subi vaxtangma Tarx
82
ans sartyelze, gaiara iqiT, [meore mxares], Camoagdo da mokvda
[Tarxani]. CemoqveiTda cxenidan mefe, Tayvani sca RmerTs, mere
mohkveTa Tavi [Tarxans] da movida Tavis laSqarTan. xolo meore
dRes gamovida sxva, winaze didi goliaTi, saxelad bayaTar osi,
romlis mSvildis sigrZe 12 mtkaveli173 [iyo] da eqvsi isari [hqon
da]; Sehyvira: „vaxtang! nu galaRdebi, radganac ar iTvleboda
Tarxani goliaTTa Soris. Tu axla gamoxval, mogxvdeba Cemgan
sastiki nakravi; da Tu ara, sxva vinme gamovides Seni laSqridan.
maSin vaxtangma mquxared gasca pasuxi da gavida da gamoiwvia
osi mdinaris gamoRma napiras: „radganac xar mona da me – mefe,
amitom ar gadmoval, aramed gadmodi Sen.“ mousmina bayaTarma
da gadmovida gabedulad. da dauSines isrebi erTmaneTs, magram
mefe abnevda cxenis siswrafiTa da sakuTari simkvircxliT;
uaxlovdeboda bayaTars. hkra bayaTarma isari cxens vaxtangisa
ferdSi da gaagdo iqiT; magram vaxtangi umalve cxenis sificxis
[wyalobiT] mieWra, hkra bayaTars mxarSi, CakveTa gulamde da
mokla; Sejda Tavis cxenze da aRar mobrunda, aramed SeuZaxa
Tavis laSqars. mieWrnen da daiwyo Zlieri brZola, radganac
dauSines osebma isrebi kbodidan174. maSin mefe zurgidan SeuZax
ebda laSqars da amxnevebda. rodesac avidnen velze, usastike
sad ekveTnen. [104] Semdgom damarcxdnen osebi da xazarebi; dama
rcxebulebs xocavdnen da sravdnen uricxvi [raodenobiT]. mere
Sevida vaxtangi oseTSi, mosra cixe-qalaqebi, daarbia da aaoxra;
aseve daarbia paWanigebi da jiqeTi da moadga kvlav oseTs. maSin
daatyveva osebi 760000 da Tavisi disTvis misca 30000 qarTveli
tyveebis dasabruneblad – 30000 da darCenilebi gamoagzavna
qarTlSi da ranis naSovni laSqaric; TviTon ki dauzavda oseTs.
ase wamovida da Semoiara kavkasia, movida afxazeTSi da waarT
va berZnebs afxazeTi da egrisis sami wlis ganmavlobaSi cixe-
gojamde mitacebuli [nawili] cixeebiTurT; Semdgom dabrunda
mcxeTaSi gamarjvebuli qristesiT 458, qarTuliT 210 [wels];
da gaugzavna armaRanad175 Tavis dedis Zmas monebi da sajdomi
da Waki cxenebi aTas-aTasi da sparseTis mefes – monebi da sa
jdomi da Waki cxenebi aTas-aTasi maTi episkoposis, binaqaris,
xeliT da moiTxova misi asuli colad [radganac qarTlis saz
83
Rvari daeproT berZnebs]. xolo sparsTa mefem sixaruliT misca
Tavisi asuli colad, somxeTi da kavkasiis mefeebi – mziTvad da
moswera berZnebTan SebrZoleba. maSin gadaixada vaxtangma je
rovani qorwili. Semdeg ixmo Tavisi laSqari da Seikriba 200000
vaxtangisa; aseve SemouerTda dedis Zma misi varza-bakuri
200000-iani laSqriT. rodesac Sevida vaxtangi saberZneTSi, iyo
20 wlisa; irems qveiTi Seipyrobda da abjarasxmuls abjriani cx
eni mxriT mihqonda mcxeTidan armazSi.
Sesvla saberZneTSi
xolo wavida saberZneTSi qristesiT 460, qarTuliT 214 wels;
gaiara gza somxeTisa da iq SeuerTdnen somxeTis erisTavebi da
[105] iqidan miadga karnu-qalaqs176, magram ver daipyres da datoves
ori erisTavi 24000 kaciT, TviTon wamosulebi Semoertynen pon
tos qalaqs oTxi Tve. marbielma [laSqarma] gaswia kostantinepo
lisSi. marbieli laSqari xocavda yvela eklesiis msaxurs. es rom
naxa, vaxtangi saRvTo swrafviT [aRsavse] Seawuxa xocvam da amc
no yvela meomars, romelic mas axlda, rom ar SeiZleboda aseTi
xocva; da uambo RvTis Zis mowmoba nebroTis wignidan, romelic
adre vTqviT, da xosro mefisa da mirianis gaqceva saberZneTidan
da saqmeebi Trdatisa da grigol parTevelisa da saqme ivlianesi
da isbimianesi, radganac am mizeziT moxda yovelive.
amitomac ubrZana, aRar daexocaT eklesiis moweseebi, gaeS
vaT tyveebi da gaeTavi-suflebinaT eklesiis msaxurebi; da ase
rom moxda, pontos qalaqidan gamovidnen yoveli mowese da maT
Tan erTad ori kaci177 – monazoni samoeli da mRvdeli petre
mefis samadlobelod. xolo mefem miiwvia isini serze, Semdeg
saidumlod uTxra: „esiamovneba ki RmerTs es saqme, romelic
gavakeTe? da maT aswavles mefes da miuTiTes RvTisTvis saTno-
eyo178, mefem ki uTxra:
– Tu asea, manaxeT CvenebiT, [rogor] vasiamovno RmerTs.
maSin dapirdnen, wavidnen da mlocvel vaxtangs mieTvlima.
mivida nino da eubneboda vaxtangs: „wamodeqi, radganac ori mefe,
zecisa da qveynisa, modis SenTan.“ misulma ixila ori taxti, erTze
mjdomare SeiaraRebuli Wabuki gvirgvinosani da meoreze – mox
84
ucebuli TeTri zewriTa da naTeli gvirgviniT da mis fexTiT mj
domere nino. xolo vaxtangis xelebi ekavaT petre mRvdelsa [106]
da samoel monazons, romlebic eubnebodnen: `fexebSi Cauvardi
did mTavars zecisa, grigolis179 `da Tayvani sca vaxtangma. miugo
grigolim: „ra hqeni, boroto, radganac aaoxre mxecTa SesaWmelad
samwyso Cemi? nuTu egeni, romlebic dganan, da nino, romelic mu
dam iRwvis RvTis winaSe TqvenTvis, ar iyvnen aq. momezRo, rogorc
Sens mamebs, romlebic emsaxurebodnen cecxls da ara RmerTs.“
gamouwoda xeli [grigolim] da eambora vaxtangi; Semdgom misca
gvirgvini da uTxra: „daaxure petres“, Semdgom naklebi [xarisx
isa] misca petres da uTxra: „daaxure samoels“. Semdgom uTxra
ninom vaxtangs: „axla midi mefesTan da miiRe Seni ganZi.“ misuls
eambora da daisva Tavis taxtze, xelT misca Tavisi xelis beWedi
da uTxra [ninom]: „Tu gsurs gvirgvini, aRuTqvi, rom ebrZvi mis
mtrebs.“ gaixeda vaxtangma da dainaxa jvari da gvirgvini mis
mklavze. da jvris xilviT SeZrwunda vaxtangi. maSin adga nino,
Sehxeda petresa da samoels da erToblivad Tavdebad daudgnen
vaxtangs. Semdgom keisarma jvridan Cemoxsna gvirgvini da daadga
vaxtangs da wamovidnen. xolo grigolim samjer dauZaxa vaxtangs
saxeliT da uTxra: „Sens yovel naTesavze metad morwmune iyavi
da Sen mier aSendema eklesiebi da dadgindebian episkoposebi da
mTavari maTi; da miiReb kidec mowameobaTa gvirgvins.“
xolo vaxtangma ZilSive uxmo petresa da samoels da uambo es
Cveneba da maT ganumartes ase: „ moxucebuli iyo grigoli patri
arqi, romelmac momca gvirgvini, momca eposkoposTa mTavroba
da Ze, romelic miveci samoels – Cem mier gaxda igi episkoposi.
xolo SeiaraRebuli romelic iyo – kostantine, da beWedi – asu
li keisrisa, romelic mogcems asuls da qarTlis yvela sazR
vars; xolo gvirgvini jvrisgan – didi Rvawli unda aRasrulo;
da samjer daZaxeba – sami ganZi [107] gaqvs RvTisgan: radgan Cem
gan damtkicdeba saqarTveloSi kaTalikos-episkoposTa WeSmar
iteba; da daZlev Sens mtrebs da ar Cauvardebi xelSi maT, xolo
gardacvalebisas miiReb mowameobis gvirgvins.“
da rodesac dilas gamofxizlda, mefem ixmo petre da samoeli
da uambes mTeli is Cveneba vaxtangis naTqvamis gareSe; es irwmuna
85
mefem da gagzavna isini keisarTan mSvidobisaTvis. amis gamgone
keisarma Zalian gaixara da esiamovna, radganac adreve gamoegza
vna laSqari da masTan erTad polikarpos Zlieri keisari.
polikarposis mosvla
sababad gamoiyena vaxtangma sparselebTan erTad mosvla ber
Znebisa dafaruli mSvidobis [gamo] da gaecala pontos xuTi dRis
savalze. maSin movida zRvidan polikarposi. mefes ar surda
brZola keisarTan gagzavnilebisaTvis, amitomac ganrisxda ra
nis erisTavi da aginebda jvarcmuls da eubneboda mefes: „gZlia
[mxarem] mamaSenis dedisa, romelic berZeni iyo, da amitomac ar
ginda brZola.“ xolo mefem miugo: „ai, Sen da berZnebi da naxav
Zalas jvarcmulisa“.
maSin Sedga berZenTa da sparsTa Soris Zlieri brZola da dama
rcxdnen sparselebi da Tavad polikarposma mokla erisTavi ra
nisa da amoJlita laSqari misi. magram arc mefes moerida da gam
oilaSqra masze. amitomac mefem moatanina jvari, raTa Tayvani
eca misTvis yvela meomars; xolo [jvars] ar sca Tayvani barux
movakanelma mTavarma da jvris win mokla igi juanSer spaspetma.
amis mxilvelma yvelam Tayvani sca [jvars]. magram ginebiT modio
da polikarposi da ar SeCerda jvaris mxilveli. es rom naxa mefem,
hkiTxa Tavis laSqars: „vin SeebrZoleba mas?“ da veravin gabeda
gasvla. amis mnaxvelma mefem Seaxo jvars [108] maxvili da gavida.
wamierad ekveTnen [erTmaneTs] sastikad; polikarposma Subi sca
mefe vaxtangis vigris180 tyavis fars, romelmac erT wyrTaze gai
ara. Seutia vaxtangma, TavSi xmali Cascxo da Tavis naxevari moita
na jvris winaSe; saswrafod damarcxdnen berZnebi da amowydnen
maT garda, vinc gaerida zRvis navebiT. Semdeg amisa gaaTavisu
fla Tavisi meomrebisgan mefem tyveebi – 780000 berZeni meomari
da Tavisi erisTavi nasre gagzavna keisarTan, raTa Sexvedrodnen
erTmaneTs da maTi saqmeebi iqidan ganego, radgan mosuli iyo kei
saric pontoSi. maSin keisari navebiT gamovida zRvis napirze da
vaxtangic iq mivida. aasrules piroba da danaTesavdnen, radganac
misca leonma Tavisi asuli [elene] colad vaxtangs (radganac am
dros, daCis gaCenisas, momkvdariyo vaxtangis coli, sparsTa me
86
fis asuli). aseve aRuTqva keisarma kaTalikosisa da episkoposTa
gamogzavna da daubruna klarjeTi, Tumca berZenTa sazRvrisaT
vis waarTva egriswyals iqiTa [mxare], (romelic vaxtangs moepove
bina sakuTari mklaviT) da ficiT aRuTqva, rodesac waiyvan Cems
asuls, mas mivcem mziTvado. Semdeg uZRvnes erTmaneTs uricxvi
[saboZvari] da wavida keisari. xolo vaxtangma gauSva sparselebi
uTqmelad, Tavad gamoiara klarjeTis gza da movida mcxeTaSi;
magram veRar moicala mefem colis mosayvanad, radganac eloda
sparselebs da amagrebda cixe-qalaqebs; amitomac gaaZeva cecx
lis msaxurebi da episkoposi maTi binaqari Seagdo sapyrobileSi;
dasva sxva WeSmariti episkoposi, Rirsi miqaeli.
87
es rom gaigo sparsTa mefem, gamoiCina cbiereba da SemouT
vala vaxtangs: „Tu Cveni RmerTebi RmerTebi arian, TavianT Tavs
mouvlian; xolo Cven varT Zmebi, risTvis vixocebiT? davamyar
oT mSvidoba.“ esiamovna es vaxtangsa da umetesad – mis didebu
lebs, TviT leon patriksac ki Zlier [eama] da dazavdnen.
maSin miiwvia sparsTa mefem vaxtangi da didZali ZRveni uboZa;
mere Tqva: „rac gsurs Cemgan, iTxove“. xolo vaxtangma leon pa
trikis gadawyvetilebiT iTxova mSvidoba berZenTaTvis. es eZnela
sparsTa mefes da uTxra: „ imisTvis davamyare SenTan mSvidoba, rom
[110] SevideT saberZneTSi, radganac aq aris amisTvis CemTan despani
xazarTa mefisa. axla Semisrulebia ivbimianosis dadgeniT.“
Semdgom mougzavna sparsTa mefem vaxtangs: „gavakeTe yve
laferi SenTvis sasiamovno da axla viTxov, rom momce Seni da
colad da Sen TviTon wamoxvide Cem dasaxmareblad indoeTSi,
sindeTsa da abaSTa [winaaRmdeg], radganac maTganaa damcire
buli Cemi mefoba“. amis gamgone vaxtangs eZneleboda [es], magram
aiZulebda amis gakeTebas leoni, amitomac darTo vaxtangs neba
wasuliyo 10000 mxedriT, xolo leonma dautova 10000 mxedari da
Tavad wavida keisarTan da vaxtangma gaugzavna keisars ZRvnad
armaRnebi, sparsTa mefisgan moZRvnili: alva samasi, ambari da
muSki181 xuTas-xuTasi litra; xolo gvirgvini da farCa TavisT
vis daitova [vaxtangma].
88
Zoli; daarbies indoeTi, garda cixe-qalaqebisa; sami wlis ganmav
lobaSi iq myofebma wamoiRes didi nadavli da Cavidnen sindeTSi.
magram sindTa mefe iyo gmiri da mamaci. man cixe-qalaqebi gaavso
laSqriT; esxmodnen sparselebs da Jletdnen mravals. xolo vax
tangis [meomrebi] ar damarcxebulan. magram am brZolaSi amoxoca
bevri sparseli orTambrZoli sindTa mefem da verc erTxel ver
Sexvdnen vaxtangi da sindi erTmaneTs. xolo sindma RamiT moawyo
samalavi da gagzavna orTambrZoli vaxtangis gamosawvevad, rad
ganac gorgasals wilad xvda qalaqis karis dacva. maSin saurmag
ejibma SesZaxa [misuls]: „ar xar mefis Tanaswori, aramed mona xar;
da mec mona gamoval SenTan [sabrZolvelad]”. ekveTnen erTmaneTs
da sindi daiqca; daewia saurmagi, hkra oroli zurgSi da mokla; da
gamovida samalavidan 12 mxedari da mokles saurmagi (es gaakeTes
vaxtangisTvis, magram RmerTma [igi] gaarida [xifaTs]).
89
erxebulad ekraT [mowinaaRmdegisTvis]. maSin dro ixelTa sind
ma, rom ekra vaxtangisTvis, magram vaxtangma simardiT aicila
misi oroli da Tavad Semouara, hkra sinds marcxena beWSi; erTi
wyrTis [siRrmeze] gauara [orolma] da gadmovarda sindTa mefe.
xeli Cahyo vaxtangma, fexSi waavlo da TreviT wamoiyvana sparsTa
mefesTan. yvelam Seasxa didi qeba vaxtangs, xolo sparsTa mefem
[Tavs] daayena mkurnalebi, gankurna sindTa mefe da mosTxova mas
cixe-qalaqebi.
radganac mis Zes epyra [qveyana] mamis Sepyrobis Semdgom,
amitomac urCia vaxtangma sparsTa mefes, aeRo xarki da [aeyva
na] mZevlebi, xolo mefe mSvidobianad gaeSva. moewona es [azri]
sparTa mefes da dades samSvidobo zavi. amitomac daumegobrda
sindTa mefe vaxtangs, upirvelesad, radganac ar mokla da, meo
rec, misi wyalobiT gaTavisuflda; da miarTva vaxtangs uricxvi
[saboZvari]. Semdgom iqidan wamosulebi mividnen abaSeTSi da
moTminebiT ibrZodnen, radganac [abaSebma] gadmoagdes Cala
Ta wyali da mxolod daSrobis Semdgom Sevidnen, amoJlites,
daatyveves, daarbies da wamovidnen gamarjvebulebi. xolo vax
tangi antioqiidan Cavida qalaq uraSi183 da iq daxvdnen deda da
misi da, gamoemarTnen da Camovidnen somxeTSi. iqidan [vaxtangma]
gamouSva leon patriki da berZebTa laSqari da gagzavna Tavisi
[113] despani colis, kaTalikosisa da 12 episkoposis Camosayva
nad (radganac eubneboda sparsTa mefe, misi da SeerTo colad
vaxtangs. magram vaxtangma acnoba, rom coli hyavda, ramac Sea
wuxa sparsTa mefe).
Camosvla vaxtangisa
xolo mcxeTis episkoposma Seityo184 kaTalikosis Camoyvanis
[ambavi] da am mizeziT mefes daswama qristes auryofa da daw
yevla igi laSqriTurT. naxa mefem da Tqva: „Tumca marTali var,
magram saWiroa Tavmdabloba“ da miuaxlovda, raTa fexT mTx
veoda. xolo man moiqnia fexi da fandakiT185 Caumsxvria kbilebi
qristesiT 472, qarTuliT 224 [wels]. uTxra mefem: `SuriT gaa
keTe ase, radganac mova Senze ufrosi da am gziTac [ginda] aRmaS
foTo, magram me arafers gizam imis garda, rom gagzavni kostan
90
tinepolSi“. xolo kostantinepolSi gaasamarTles igi da mrisx
anebiT sisxlis daRvris gamo gankveTes, rom veRar [aResrulebi
na] wirva, xolo mefis SeuracxyofisaTvis [daudgines] sikvdili
da gagzavnes mRviZarebis monasterSi, samudamo eqsoriobaSi.186
Semdeg Camovidnen vaxtangis coli, kaTalikosi da episko
posebi qristesiT 473, qarTuliT 225 [wels]. miegeba mefe, Cam
oiyvana mcxeTaSi da gadaixada qorwili, Tavisi [adrindel qor
winebebis} msgavsi. keisars mziTvad moeca egriswylis iqiTa mi
webi. mefem kaTalikosad perte daadgina mcxeTaSi da samoeli ki
– zemo eklesiis episkoposad. sxva episkoposebi ki dasva:
1. klarjeTSi
2. eruSeTSi
3. wunSi
4. manglisSi
5. bolnisSi
6. rusTavSi
[114] 7. ninowmindaSi
8. WeramSi
9. CeleTSi
10. xornabujSi
11. agarakSi
12. niqozSi
Semdeg gauCina vaxtangs elenem ori Ze da ori asuli. vaxtang
ma daCis, Tavsi Zes, misca, qalaqebi Werami, nekresi da xornabu
ji, mTeli mtkvris aRmosavleTi da TviTon ki dajda ujarmaSi,
gaamagra igi da mravali wlis ganmavlobaSi amagrebda iveriis
cixe-qalaqebs.
sparselebis Semosvla
Semdeg mokvda sparsTa mefe da mis nacvlad gamefda xosro,
Ze misi. igi gamoemarTa berZnebTan sabrZolvelad da acnoba vax
tangs: `ase mirCies Cemma uxucesebma, rom Camovide SenTan da Sen
SemiZRve saberZneTSi.“ es rom Seityo vaxtangma, Tqva: „galese,
mWedelo, maxvili, raTa swrafad [Senve] gagerWos.“ sparselebs
ki acnoba: „Tavdapirvelad CemTan sabrZolvelad gaemzade da
91
Semdeg Sedi saberZneTSi“; aseve wargzavna [macne] keisarTan da
yovelive Seatyobina; TviTon ki dadga ujarmaSi, gaamagra iv
eriis cixe-qalaqebi, baris mcxovrebT ubrZana Sehfarebodnen
kavkasias, mTebsa da simagreebs.
movidnen sparselebi da daarbies hereTis cixe-qalaqebi da
daibanakes iorze 740000-iani laSqriT qristesiT 499, qarTuliT
251[ wels]. sami dRis ganmavlobaSi iyo Seuwyveteli brZola da
orive mxridan uamravi [mebrZoli] daeca. maSin vaxtangma gayo
Tavisi laSqari, 20000 qveiTi miavlina mTebisken, spasalari 20000
mxedriT – erT mxares da Tavad 100000 meomriT Tavs daesxa gan
Tiadze, SeiWra vaxtangi da daeca xosro mefes. xolo xosro gaiqca
da [vaxtangma] mokla misi Ze. magram im brZolaSi viRac sparselma
[115] vaxtangs mkerdSi sca isari. Tumc ki SuadRemde iyo brZola,
damarcxdnen sparselebi da amowyda maTi 130000, xolo vaxtangisa
– 28000 [mebrZoli] da wamoiyvanes uricxvi tyve.
sparselebi laSqris simravlis gamo Cadgnen rusTavSi, rad
ganac daWres mefe da veRar devnidnen maT [qarTvelebi]. Wri
lobis gamo damZimda vaxtangi, radgan isari filtvamde hqonda
gasuli. amis gamgone sparselebma aikles qarTli, magram verc
erTi cixe-qalaqi ver daarbies. es rom Seityo, keisari didi
laSqriT gamoemarTa vaxtangis saSvelad.
gaiges sparselebma keisris mosvla da daxvdnen karniforaSi.
am brZolaSi orive mxridan uricxvi laSqari daixoca, radganac
sisxlis mdinare dioda. verc erTma ver gaimarjva da gabrundnen
Tav-TavianT mxares. xolo vaxtangi sasikvdilod damZimda. maSin
misca Tavis Ze daCis mefoba da keisris asulisgan Sobilebs – ta
Siskris zeda mxridan zRvamde saerisTavod, daubara siyvaruli
da erTguleba berZenTa. Semdeg gardaicvala mamaci da mowameo
bis Rirsi gorgasali qristesiT 499, qarTuliT 251 [wels].
92
da darCa Zma misi mirdati. mirdats [116] gaucvala daCim javax
eTis teritoria da daibruna egriswylis qveda miwebi, mirdatis
deduleTi. mirdati daCis morCilebaSi erisTavobda taSiskri
dan zRvamde. daCim imefa keTilad, Semdgom gardaicvala qris
tesiT 514, qarTuliT 266 [wels].
93
3. stefane xirseli
4. ioseb alaverdeli
5. zenon iyalToeli
6. antoni martomyofeli
7. ise wilkneli
8. TaTe mamebeli
9. Sio mRvimeli
10. isidore samTavneli
11. abibos nekreseli
12. miqel ulumboeli
13. piros breTeli
14. da elia diakvani
ganmanaTlebelni da aRmaSenebelni qarTlis eklesia-monas
trebisa. Semdeg imefa farsmanma keTilad da gardaicvala qris
tesiT 557, qarTuliT 309 [wels].
94
Semosvla qasresi. guaram kurapalati191 (575-600)
xolo bakur mefis Svilebi ver aiRebdnen [xelT] mefobas
mcirewlovnobos gamo da darCnen kaxeTSi. maSin sparsTa mefem
gamoagzavna Tavisi Ze qasre erisTavad ranisa da movakanisa. qas
rem gadaibira saqarTvelos erisTavebi, manve misca saerisTavoe
bi samkvidrod da didZali ganZi. cal-calke gandgnen qarTlis
erisTavebi da xarks uxdidnen qasres. bakur mefis Zeebi iyvnen
mTiuleTSi da mirdatis Zeebi klarjeTSi. sxva mTeli qarTli
da somxeTi daipyres sparselebma da ebrZodnen berZnebs. [119]
Semdgom amisa atyda SfoTi sparseTSi192 da wavida qasre mamis
saSvelad. ar ecalaT sparselebs. maSin iveriis yvela erisTavi
Seikriba da iTxova TavisTvis berZenTa keisrisgan mefed Tavi
sive mefeebis STamomavali. es iyo dro, roca marTavdnen aznau
rebi da moakldaT mmarTveloba im borotTagan.
amave dros mcxeTa Txeldeboda da Tbilisi Sendeboda, armazi
mcirdeboda da kala193 mdidrdeboda. xolo keisarma misca mefed
guarami, vaxtang gorgaslis asulis ZeTagani mirdatis disgan
da Tavad bagratovani. da misca keisarma guarams kurapalatoba
da pativi miago. Seikrenen yvela erisTavi da iveriis mxedarT
mTavrebi, svimon kaTalokosi da episkoposebi da akurTxes mefed
giorgiisa guarami dasabamidan 4524, berZnuliT 6083, qristesiT
575, qarTuliT 327 [wels], me-8 indiqtions194.
95
brundnen. guarami amagrebda cixe-qalaqebs, radganac eloda
sparselebs. magram wyaloba hyo RmerTma, Seipyro baram Cubin
ma sparsTa mefe ormuzdi colis ZmiTurT, dauwva Tvalebi da
qasre, Ze misi, brZoliT gandevna. xolo ltolvili qasre mivida
mavrik keisarTan. am qasres mavrik keisarma misca colad Tavisi
asuli da Zlieri laSqari [121] (da sTxova keisarma, rom Suri ar
eZiebina qarTlze da yofiliyo CvenTan Tavisuflad. xolo qas
rem aRTqmiT daudastura da gaTavisuflda iveria). movida da
daipyro sparseTi qasrem. xolo guaram kurapalati mefobda ke
Tilad, magram erisTavebi ver Secvala, radgan gujriT hqondaT
[miniWebuli mflobeloba] keisrisa da sparsTa mefisgan, Tumca
guaramis morCilebaSi iyvnen. mokvda kaTalikosi samoeli da
dasva [guaramma] samoelive. Semdgom Tavadac gardaicvala qris
tesiT 600, qarTuliT 352 [wels].
96
mravali dRis ganmavlobaSi).
Semdeg brZolaSi Camoagdes da mokles stefanozi qristes
iT 619, qarTuliT 381 [wels]. magram cixisTavma ar misca kalis
cixe, lanZRa kidec keisari erekle ase: „romelsac gabia vacis
wveri da kiseri Txisa“. amis msmeneli keisari ambobda: „es naTq
vami araa cudi“. moatanina wigni danielisa, iq naxa: „gamovides
vaci dasavleTisa da Semusros rqa aRmosavleTis verZisa.“ gaix
ara am wimaswarmetyvelebis gamo da wavida sparseTSi, xolo
TbilisSi datova Tavisi erisTavi jibRu da qarTlis mTavrad –
adarnese, Ze bakur mefisa, raTa SebZolebodnen cixes. maT mcire
xanSi waarTves kalis cixe da gamoiyvanes cixisTavi, gamoutenes
piri drahkaniT198 keisrisTvis winaswarmetyvelebis gamo; Sem
deg gaaZres tyavi keisrisTvis uSveri [sityvis] kadrebisaTvis
da daawies keisars misi tyavi. maSin kvlav waarTves berZnebma
qarTlis sazRvari – speri da klarjeTis bolo, zRvis napiri da
egriswylis iqiTa [mxare]; xolo stefanoz mTavris Svilebi darC
nen klarjeTSi da iq izrdebodnen, danarCeni iveria ki daipyro
adarnesem, bakur mefis Zem199.
97
Semdeg mokvda kaTalikosi babila; amanve dasva Tabori. Semdeg
mokvda adarnese qristesiT 639, qarTuliT 391 [wels].
98
maSin iyvnen miri da arCili anakofiis cixeSi, sadac aris RvTis
dedis xelTuqmneli xati. mivida murvan yru da alya Semoartya.
im dros sarkinozTa Soris moxda saswauli, radganac airivnen
da mefeebs zevidan esmaT xma: „gadiT sabrZolvelad“. gavidnen
da amoJlites mravali mcirericxovnebma. daiWra miri da sarki
nozebi, devnilebi, gaiqcnen; gaiares guriis gza da Cavidnen baR
dadSi; xolo mefeebma gagzavnes despani keisar kostantinesTan
da es yovelive acnobes. amis sanacvlod keisarma gamougzavna
gvirgvini da didi qeba: „radganac [125] Tqveni dabrkolebis wy
alobiT ukan gabrundnen sarkinozebi“. aseve leonisTvis eboZe
bina mkvidrad afxazTa erisTavoba mefeTa samsaxuris gamo (rad
ganac es leoni iyo keisrisgan [daniSnuli] pirveli erisTavi). ma
gram Semdgom damZimda Wriloba mir mefisa. amitomac uTxra ar
Cils mTeli saganZuris [Sesaxeb yvelaferi] da Seavedra samefo
da Tavisi Svidi asuli; uTxra asulebis Sesaxeb: „Senc ici, ar Seg
virTavs Cveni asulebi erisTavebisTvis, aramed [migvicia] Cveni
wris mefeebisTvis; xolo axla mieci saqarTvelos erisTavebs.“
aseve auwya dafluli ganZis Sesaxeb da Semdgom mcire xnisa gar
daicvala mir mefe qristesiT 668, qarTuliT 420 [wels].
99
xunZaxsa da mTis warmarTebs kvlav ganagebda abuxosro; da ar
isurva arCilma misTvis wuqeTis micema, vinaidan iq naxa mTavari,
romlisTvisac vaxtangs eboZebina wuqeTi. aseve mravali tomis be
ladi amoexoca murvan yrus da arCilma isini iZulebiT monaTla.
Semdgom mouyvana adarnese brmis Zmiswulebi da dasva isini SakixSi
da damkvidrdnen isini gulgulamde da misca abuxosros qvrivi da
wuqeTi cixe-kariTurT. amave droSi naxevari pitiaxSTa, romlebic
ar SeuSves klarjeTSi, wavida taoSi, aaSena kalmaxis cixe da dai
kava igi. xolo arCils SeeZina ori Ze – ioane da juanSeri da oTxi
asuli. 50 wlis gasvlis Semdgom, marTalia, iyo mSvidoba, magram
Tavis kvals damdgari ar iyo giorgia, radganac waebilwa igi yrus,
Tumc ki bevri dro gasuliyo. maSin movida mahmadis naTesavi Wum
Wuasimi da vervin aRudga win. Semovida, daarbia qarTli da daiwyo
kaxeTSi Sesvla (mis gamo did SiSs Seepyro mefeebi da mTavrebi)
qristesiT 718, qarTuliT 470 [wels]. xolo arCilma gadawyvita mis
vla masTan da Tavi gawira qveynis dacavad. misul arCils Seegeba
asimi da Seiyvara simamacisa da warmosadegobis gamo da didad sca
pativi. Semdeg aiZulebda qristes uaryofas, magram arCilma airCia
warmavlis sanacvlod maradiuli sufeva da ewama tanjgva-gvemiT.
Semdeg aResrula Tavis mokveTiT da axla ixarebs qristes winaSe.
xolo amis maqnisi asimi gabrunda da wavida.
100
da mividnen xazareTSi. xolo mefe gabrazda SuSanis sikvdilisa
da sardlis gaufrTxileblobis gamo, moabmevina sardali cxenis
Zuaze da WebebiT gaglijes. xolo juanSeri masTan iyo Svid wels,
Semdeg gamoagzavna didZali saganZuriT da dabrunda qarTlSi
qristesiT 738, qarTuliT 490 [ wels]. am xnis ganmavlobaSi gairyv
na qveyana. vinc ki gamoCnda mefobis Rirsi xosroiani, agarianebma
Seaviwroves, radganac gaizarda sarkinozTa Zala da daipyres
qarTli da Tbilisi da gamravldnen mTavrebi. daiwyo gandgoma,
erTmaneTis rbeva da kvla. xolo juanSerma SeirTo adarneses,
stefanozis SvilTaSvilis, asuli204 latavari, radganac isini
ganagebdnen klarjeTs. am dros movida agariani amira, saxelad
xuasro da mTavrobda somxeTSi, qarTlsa da hereTSi. aman aaSena
xazarebisgan aoxrebuli Tbilisi. berZnebic dauZlurebulebi
iyvnen xazarTagan, radganac waarTves zRvispireTis momijnave
mxare.205 maSin Zmiswulma leon afxazTa erisTavisa, meore leonma,
daikava mTeli egrisi da iwoda afxazTa mefed, radaganac mokvda
ioane erisTavi qristesiT 786, qarTuliT 6 [wels]. da juanSeric
daberda da mokvda isic qristesiT 787, qarTuliT 7206 [wels]. aseve
gadga grigol mTavari da man daipyro kaxeTi.
101
buliyo fanavaris tbis piras ojaxiTurT; rodesac Wames puri,
mcired CaTvlimes. mZinareebs daesxaT laSqari sarkinozebisa.
maSin Seewia aSots RmerTi da mcirericxovani laSqriT amoxoca
uricxvi sarkinozi da win gaireka yvelani. Semdeg wavida SavSeT
Si, radganac SavSeTi iyo dangreuli yrus Semdgom, xolo vinc ki
darCeniliyo, miegeba aSots da friad Seiyvara. aSotma aaSena da
gamoisyida dabebi, [129] gaamravla soflebi da kvlav axelmwifa
RmerTma SavSeTze. da mravaljer misca RmerTma sarkinozebze
Zlieri gamarjveba da berZenTa nebiT daikava qveyana. isev gam
ovida aSoti, raTa Seekriba laSqari. magram laSqris Sekrebemde
daesxnen sarkinozebi da gaiqca aSoti nigalis mxares, raTa moe
Zebna Tavisi laSqari. sarkinozebi kvalSi Caudgnen, xolo aSoti
Seefara artanujis cixes; Sehyvnen sarkinozebi artanujis cix
eSi, magram aSoti Sevida petre-pavles eklesiaSi. Seucvivdnen
sarkinozebi da dakles sakurTxevelze aSot kurapalati, qris
tesiT 826, qarTuliT 46 [wels]. amis gamgone aSot kurapalatis
eri daewia sarkinozebs da amoJlita, erTmac ver daaRwia Tavi.
xolo aSot kurapalatis Semdgom waarTves mis Zeebs garSemo
qveynebi, isini izrdebodnen SavSeTSi, klarjeTsa da artanujis
cixeSi. xolo rodesac wamoizrdnen, kvlav daipyres TavianTi
mamis naqonebi [teritoria] da xarks uxdidnen sarkinozebs.
maSin TbilisSi iyo ali Suabis Ze, romelic xalils daedgi
na amirad. am dros gadgnen gardabnelebi da dasves qorikozi209
daCi, Ze ioane qobulisZisa. mokvda daCi da dasves samoel don
auri. Semdeg movida xalil arabi. SeebrZolnen gardabnelebi,
gandevnes da amoxoces uamravi sarkinozi da dajda TbilisSi
amira isaak ismailis Ze. kvlav mesamed Semovida xalili da mok
les javaxeTSi. Semdeg movida qarTlSi momedi, Ze xalilisa. amas
mohyva bagrati, Ze aSot kurapalatisa; misca qarTli da gaamefa.
xolo saaki gamovida Tbilisidan da dadga rexSi. mividnen mo
medi da bagrati da iq Seibnen. verc man sZlia da verc – amaT; da
wavida momedi bardavSi qristesiT 841, qarTiliT 61 [wels].
102
47. mefe bagrati. 35 weli imefa
bagrat Ze aSot kurapalatisa am qoronikons gamefda da mis
gamefebamde mahmadis [130] gamoCenidan gasuli iyo 269 weli. Sem
dgom movida buRa Turqi,210 baRdadidan gamogzavnili amir-mum
lis mier, daarbia somxeTi, daatyveva maTi mTavrebi, movida da
moadga Tbiliss. SeuerTda mas bagrat mefec, daarbia Tbilisi,
gamoiyvana saaki da mokla, radganac ar emorCileboda mas.
am dros gamovida sabrZolvelad Teodose, mefe afxazTa,
xolo buRam gagzavna Tavisi spasalari ziraqi da bagrat mefe.
Seibnen, gandevnes Teodose mefe da gaiqca dvaleTis gziT; ma
gram ukan mobrunebul buRas gadaudgnen gardabnelebi jvris
bolos da didad daazarales misi laSqari. xolo buRa mivida
da dabanakda WarTaleTSi da cdilobda oseTSi Sesvlas, magram
Seipires mTiulebi abubaz somxeTis erisTavma da guaram mam
falma, ar gaeSvaT buRa. am mizniT gaimetes mTiulebma mZevlebi
da daudgnen simagres. SemoeswroT Tovlic da mravali [mebr
Zoli] buRasi daixoca. aseve maTi cxenebi daJlita ielma. Semo
brunda [buRa] da daizamTra bardavSi. Seipyro viRac xucis Ze,
romelic mTavari iyo gardabanSi; gaxsna darubandis kari, gam
oiyvana xazarebis samasi ojaxi da dasxa SamqorSi; aseve dari
alidan gamoiyvana osebis sami aTasi ojaxi da dasxa dmanisSi da
surda oseTSi Sesvla. amis gamgone amira mumlma, rom buRa ip
irebs xazarebs, waiyvana baRdadSi da mis nacvlad daadgina momed
xalilis Ze. Semdgom gadaayenes momedi da daadgines ise Sixis Ze;
kaxeTSi qorekozi iyo gabriel donauri. kvlav gadayenes ise da
daadgines amira abraami. Semdgom movide igive momedi da ufro
didi surviliT daipyro somxeTi, qarTli da rani da wavida. mis
nacvlad dadga amirad [131] saakis naTesavTagani kaci gabuci da
Zlier gagulisda. es gabuci Seipyro guramma, mefe bagrat kura
palatis Zmam, da gagzavna saberZneTSi. am gurammave daipyro
javaxeTi, TrialeTi, taSiri, aboci da artani da mudam ebrZoda
sarkinozebs: zogjer isini sZlevdnen da umetesad, mravaljer –
es [sZlevda]. amanve gauyo qveyana Tavis Zmebsa da somxeTis mefes,
Tavis colisZmas. Semdeg mokvda bagrati qristesiT 876, qarTu
liT 96 wels.
103
48. mefe daviTi. 5 weli imefa
gamefda Ze bagratisa daviTi. am dros movida mefe afxazTa da
daipyro qarTli da datova erisTavad CixaS tineni, Ze dimitrisa.
xolo Semdgom, gardaicvala ra giorgi mefe afxazTa, misma col
ma mokla tineni Ze dimitrisa da icrua ioane mTavarTanac da
gadaagdes zRvaSi dimitrisave Ze bagrati. magram RmerTma ixsna
igi da mivida konstentinepolSi. xolo mefe ioanem Tavis Zes co
lad mouyvana asuli guaramisa, aSot kurapalatis Zisa. Semdgom
mokvda ioane da dajda Ze misi adarnese mefed afxazTa. maSin eka
va liparits TrialeTi. aman moiyvana da ipatrona mefe daviTi,
Ze bagrat kurapalatisa. magram am daviTs mtrad aRudga narse,
Ze guaram mamflisa, radganac es narse da guarami iyvnen afxazTa
mxridan. xolo mefe daviTsa da liparits Svelodnen somxebi da
ibrZodnen qarTlisTvis. erT dRes moatyua narsem mefe daviTi
da mokla igi RalatiT qristesiT 881, qarTuliT 101 [wels].
104
sem misi naqonebi. Semdeg gaZlierda fadala qorikozi da daimor
Cila gardabani. mis Semdgom dajda kvirike da qarTli epyraT
aznaurebs. am dros movida kostantine afxazTa mefe da daipyro
qarTli. mas gadaemtera somxTa mefe sumbati, movida da daarbia
ufliscixe. magram dazavdnen da gaxdnen mZaxlebi kostantine da
sumbati. daubruna ufliscixe kostantines da gabrunda sumbati.
amis Semdgom movida arabi amir kasimis Ze agariani. ver gaum
klavda somxTa mefe sumbati da wavida afxazeTis mTaSi. xolo
amirma daarbia mTeli somxeTi da movida TbilisSi. iq iyo jafar
alis Ze. [133] Tbilisidan moadga ujarmas, radganac cixeSi iyo
samasiode kaci da [isini] mravali dRis ganmavlobaSi ebrZodnen
[mas]. Semdeg mecixovneebma datoves cixe da wavidnen. es rom bo
Wormelebma naxes, maTac datoves cixe da wavidnen. sarkinoze
bi, romelTac naxes boWorma, ambobdnen: „romeli [nawilic] iyo
SemozRuduli, [iq] sastikad Segvebnen; xolo cixeSi aravinaa“.
maSin kvirike qorikozi ficiT movida amiris winaSe, xolo amiri
eubneboda: „vin gixmo CemTan mosasvlelad?“ upasuxa kvirikem:
„dedaCemma“. uTxra amirma: „ Tuki dedam gibiZga, ar vatken guls.“
da gauSva. magram boWorma Tavad daikava, gamobrunda, aaoxra
qarTli da Sevida samcxeSi; daarbia javaxeTi da moadga Tmogvs,
ver daipyro da moadga yuels.
maSin cixeSi iyo mamaci Wabuki, saxelad gobroni. igi yovel
dRe didi xnis ganmavlobaSi Tavisi axloblebiT ebrZoda da di
dad vnebda [amirs]. Semdeg daarbies yveliscixe, Seipyres gobro
ni axloblebiTurT da aiZulebdnen qristes uaryofas; ar Seis
mines [Sepyrobilebma] da gobroni axloblebiTurT mokvda maTi
xeliT da miiRes wamebis gvirgvini. xolo iqidan [amiri] Cavida
dvinSi. iq gaigo, rom somxTa mefe sumbati iyo kapoetis cixeSi.
swrafad Semoartya alya. cota xanSi gamoiyvana deda-Svilianad
da sumbati Camohkida Zelze dvinSi.
amis Semdgom garkveuli xnis ganmavlobaSi aSenda qveyana. ma
Sin kvirike qorikozma uxmo kostantine afxazTa mefes. mividnen
hereTSi da miadgnen vejins. mivida adarnese patriki, gadasca
jvari, misca kostantines areSi, gavazi da kvirikes – boWorma;
dazavdnen da wamovida kostantine.
105
Semdeg mokvda kostantine afxazTa mefe, datova Zeebi giorgi
da bagrati. magram eseni mudam ebrZodnen [134] erTmaneTs. xolo
bagrats eSveleboda bagrat erisTavT-erisTavi (radganac siZe
iyo guaramisa). da vidre ar mokvda bagrati, ar iyo maT Soris mS
vidoba.
rodesac mokvda bagrati, daipyro giorgim afxazeTi. am dro
Sive gardaicvala qorekozi kvirike da dajda Ze misi fadala.
amave droSi movidnen sarkinozebi, romelTac uwodebdnen sa
jebs. dawves jvari da mcxeTa gabrundnen da Tan waiRes daWrili
jvari. magram gzaSi SeeyaraT seni da amoixoca mravali. mixvd
nen, jvrisagan [sWirdaT es] da daabrunes qarTlSive. xolo iSx
anikis dromde hereTi mwvalebeli iyo. iSxaniki iyo diswuli
guaram erisTavT-erisTavisa da dedofalma dinarma, gurgenis
dam, moaqcia marTlmadideblobaze. maSin salarebs daepyroT
bardavi da adrabadagani; da mokvda adarnese mefe kurapalatic
923 wels, qirTuliT 143-s.
106
ipoves da mihgvares giorgi mefes (xolo man daasaWurisa, raTa
[aRar hyoloda STamomavloba] da Semdeg mokvda kostantine)
aiRo cixe [giorgim] da wavida.
mokvda qorikozi fadala da dajda kvirike. Semdeg gandgnen
gardabnelebi, moiwvies giorgi mefe. mosuli Cavida kaxeTSi,
daxoca da gadawva da gabrunda Tavis qveyanaSi. Semdeg kaxeTSi
Sesavlelad atenSi movida giorgi. mefis Ze leoni ki iyo qar
Tlis erisTavi. mixvda kvirike, rom gauwevda winaaRmdegobas,
mivida giorgi mefesTan da kvlav mzakvrobiT cdilobda gapar
vas. mivida mefe, Seipyro kvirike da wavida kaxeTSi, rom aekrifa
[kvirikes ojaxi] dedabudianad.
gaiges es qarTvelma aznaurebma, Seatyobines [kvirikesianebs]
da [isinic] gadaixvewnen. magram SeuerTda [giorgis] kvirikes Zma
Surta da gadasca [mefes] ujarma da kaxeTis sxva cixeebic, garda
naxWevan-boWormisa da lorwobnisa; Tumca lorwobanSi aaSena
Suris-cixe da irgvliv dauyena laSqari. [giorgi] moadga mari
liss, daarbia, gamoiyvana arsis Ze da gadaasaxla jiqeTSi. magram
naxWevani gamagrda da rodesac gaigo kvirikem, rom sxva gza aRar
iyo, iTxova gaSveba da gadauloca giorgi mefes kaxeTi. leon me
fis Ze ar fiqrobda [kvirikes] gaSvebas, magram aiRo mefem nax
Wevani da gauSva kvirike; xolo mefe wavida afxazeTSi. Semdeg
SeuTanxmdnen aznaurebi kvirikes da [man] miitaca kaxeTis yvela
cixe da kvlav daeufla sakuTar mamuls.
gaigo es giorgi mefem, ewyina kaxeTis warTmeva, daabrala maT,
vinc kvirikes gaTavisuflebas urCevda. zamTarSi [136] gagza
vna Tavisi Ze leoni. is Sevida da gadawva kaxeTi. iq Seatyobin
es leons mamis sikvdilis ambavi. maSin ixmo kvirike bazaleTis
tbaze, dazavdnen da gaxdnen mZaxlebi. xolo leoni Semobrunda
da gamefda afxazeTSi. cota xnis Sendeg mokvda leonis asuli,
romelic colad miecaT kvirikes ZisTvis da kvlav daiwyes mtro
ba leonma da kvirikem. gamovida leoni, aaoxra muxrani, xerki da
bazaleTi. iq dasneulda, ukan gabrunda da mokvda leon mefe
afxazeTSi da dajda [mefed] misi Ze dimitri. amave dros mokvda
qarTlis mefe sumbati qoronikonsa 958, qarTuliT 178-s.
107
52.mefe bagrati, anu daviT regveni. 33 weli imefa
qarTlis mefed dajda Ze sumbatisa, daviTi; dimitri mefem
ki moawyo Tavisi samefo afzaxeTi, Tumca Semdgom afxazeTis
mTavrebma miiwvies Teodosi, Zma dimitrisa, kostantinelpolidan
(radganac mamasve gaegzavna ori Ze Zmebs Soris mSvidobis [uzrun
velsayofad]). gamovida Teodosi da mivida samcxeSi, agrovebda
laSqars. amis gamgone dimitrim Seagrova laSqari da uecrad daesxa
Tavs Teodosis; gaiqca {Teodosi] da mivida Zelel mTavarTan. man
Seiyvana Zamis cixeSi da iqidan cdilobda [Teodosi sakuTari sur
vilis asrulebas]. kvlav gamoagzavna dimitrim laSqari; moadgnen
Zamis cixes da ibrZodnen sam Tves. magram gauWirdaT ra mecix
ovneebs, dazavdnen ficiT da gauSves Teodosi mSvidobiT. [is] mivi
da daviT kurapalatTan (es daviT mefe iyo Ze adarnesesi da adar
nese iyo Ze mefe sumbat kurapalatisa). xolo daviTi iyo srulyo
fili yovelgvari sikeTiT, saRvToTi da samxedroTi. igi ganagebda
basians, taosa da mis mimdebare [teritoriebs].
[137] ori wlis Semdeg wamovida Teodosi daviTisgan da movida
kaxeTSi. maSin miugzavna dimitrim kvirikes, raTa moerigebina
Zmebi; xolo kvirikem kaTalikosisa da episkoposTa winaSe fic
iT Seariga dimitris Teodosi. magram mcire xnis Semdeg daiviwya
dimitrim fici RvTisa, Seipyro Tavisi Zma Teodosi da dauwva
Tvalebi212. maSin afxazebma moindomes mefed Cala, magram ver
SeZles, radganac iyo dimitri mamaci da Zlieri.
xolo Semdeg, mokvda ra dimitri mefe da ar darCa memkvidre,
gamoiyvanes Teodosi da dasves mefed afxazTa. am dros moad
gnen kaxelebi ufliscixes. maSin iyo qarTlis erisTavi ioane
maruSisZe. man moiwvia daviT kurapalati taodan, raTa mas aeRo
qarTli, an Tavad ganego, an mieca bagratisTvis, gurgenis ZisT
vis, mefe bagrat regvenis SviliSvilisTvis (romelic aRezarda
amave daviTs Tavis Zed). xolo es bagrati iyo giorgi afxazTa me
fis asulis Svili da ekuTvnoda afxazeTi dedis [mxridan]. amis
gamgone daviT kurapalti gamoemarTa Tavisi ZaliT da movida
qarTlSi. amis mnaxvelma kaxelebma datoves ufliscixe da wav
idnen. xolo daviTma daadgina mefed bagrati qristesiT 980,
qarTuliT 200213 [wels].
108
54. mefe bagrati.214 34 weli imefa
magram es bagrati jer ar iyo srulwlovani, amitom daudgina
(daviTma) [meurved] mamamisi gurgeni da amcno qarTvelebs, damor
Cilebodnen bagrats, TviTon ki wavida taoSi. ramdenime xnis [138]
Semdgom SeTqmuleba [moawyes] qarTvelma aznaurebma (rogoricaa
maTi Cveva) da gamoiyvanes kaxelebi, gasces ufliscixe, Seipyres
gurgeni da misi Ze da bagratis deda guranduxti da waiyvanes
kaxeTSi. es rom gaigo bagrat kurapalatma, Sekriba mTeli Tavisi
Zala da moizida somxebi; mivida ra TrialeTSi kaxeTSi Sesasvle
lad, gaugzavna kaxelebs dazavebis [winadadeba] da gauSves gur
geni, mefe bagrati da guranduxti, deda bagratisa, da daubrunes
ufliscixe. magram wirqvali da gruvi TviTon daikaves. daviTi
gabrunda Tavisken da guranduxti ganagebda ufliscixes.
rodesac gavida sami weli da mefobda afxazeTSi Teodo
si mwuxare da gairyvna afxazTa yovelgvari wesi, maSin amanve,
maruSisZe iovanem, da qarTlisa da afxazeTis yvela didebul
ma moiTxoves daviTisgan mefed afxazTa bagrati da akurTxes
mefed afxazTa qoronikons 985-s, qarTuliT 205-s.
maSin dajda bagrati afxazTa da qarTvelTa mefed da rad
ganac srulwlovani iyo, daemorCila yvela afxazi da ori wlis
Semdgom daiwyo samefis marTva msgavsad Tavisi papisa, giorgisa,
an daviTisa, Tavisi aRmzrdelisa. da gagzavna Teodosi daviT
kurapalatis winaSe, radganac umjobesad miiCnia. Semdeg gad
movida qarTlSi, raTa ganego iqauri daSlili saqmeebi. magram
qarTlelelbma ar isurves, gandgnen cal-calke, winamZRvrad
daiyenes qavTar tbeli da dauxvdnen muRrisSi bagrats. maSin
mefem SeuZaxa Tavis laSqars da brZolisas gaiqcnen qarTlelebi;
daxoces da umetesi Seipyres da mihgvares bagrats. aiRo mefem
ufliscixe da iq dahyo mcixe xani, marTa [139] iqaurebi rogorc
xelovanma xomaldis ufrosma, wamoiyvana Tavisi deda da Sevida
afxazeTSi.
ramdenime wlis Semdgom Sekriba bagratma Tavisi laSqari da
movida qarTlSi (radganac iyo kldekaris erisTavi rati; igi
flobda TrialeTs, manglisis xevs, skviTeTs da ar emorCile
boda bagrats), raTa SeeerTebina rati. magram acnobes daviT
109
kurapalats, Sen mosaklavad wamovida bagratio. amis gamgone
daviTma Sekriba laSqari, ixmo somxebi da mas wamohyva bagrat
regveni, bagratis papa, radganac eSinoda, Tavisi Zis, gurgenis
gan, mefobis waarTmevisa. xolo gurgenma, bagrat regvenis Zem,
Sekriba laSqari da movida SavSeTis dasawyisSi. SeebrZolnen da
viTi da is Txrilis piras. damarcxda gurgeni da Seiketa wefTis
cixeSi. bagrat mefe ki mosuli iyo TrialeTSi; mixvda, rom ar
SeiZleboda ZaliT damarcxeba daviT kurapalatisa, datova
laSqari da marto mivida daviTTan da uTxra: „sxva arafrisT
vis gamovsulvar, Tu ara dasamorCileblad ratisa.“ daviTma ki
miugo: „miTxres, rom gamoxvedi Cem mosaklavad; radganac axla
marTali xar, gamiTavisuflebixar ratisganac“. wavida bagrati
afxazeTSi. Semdeg gardaicvala bagrat regveni qristesiT 994,
qarTuliT 213 [wels].
110
54. mefe bagrati afxazTa da qarTvelTa,
anu sruliad giorgiisa. 34 weli imefa
xolo Semdgomad mamisa xelT ipyo bagrat afxazTa mefem naqo
nebi Tavisi mamisa da mamobil daviTisa.216 ganago afxazeTi da da
adgina misi brZanebis morCilebi. movida qarTlSi, miugzavna kax
eTs [macne], rom gadmoecaT cixeebi. magram daviT qorikozma Se
mouTvala: „Tuki gnebavs cixeebi, Cven dagvarwmunos xmalma“. amis
gamgone mefe bagrati gawyra da uxmo afxazebs, taoelebs, mesxebs
da qarTlelebs217 (radganac mas epyra es yvela [mxare]). gaiara
mcxeTis xidi da iq SeuerTda misi laSqari; mivida da dabanakda
TianeTSi. win ver aRudga daviTi. mefem daiwyo brZola cixeebi
sTvis, aiRo hereTi da daiWira dedofali dinari; or welSi aiRo
kaxeTic da Seamwyvdia kvirike [141] boWormaSi; aiRo cixe da daipy
ro kaxeTi da hereTi. xolo kvirike miiyvana Tavissave karze.
am droSi gaiTqva saxeli ganZis amira fadlonma da daiwyo
wvaleba kaxeT-hereTisa mekobreobiTa da qurdobiT. naxa ra
bagratma misi Tavxedoba, acnoba somxTa mefe gagik Sahan-Sas, rom
Suri eZiaT fadlonze. gagikma gaixara da swrafad movida bagra
tis winaSe zortakeTSi da wavidnen fadlonis winaaRmdeg. xolo
fadloni SeSinda da Seiketa simagreebSi. maSin mefem daarbia
rani da gars Semoertya Samqors, daulewa galavnebi. fadlonma
RamiT gamoagzavna [macne] mefesTan da iTxova zavi. [bagratma]
daudgina xarki da laSqroba masTan erTad. Seiwyala bagratma
da misca zavi am pirobiT. gamovida fadloni, uricxvi [ganZeuli]
uZRvna mefes.
Semdeg mobrunda bagrati gamarjvebuli (am bagratis zeoba
Si iyvnen efTvime qarTveli, mTargmneli Cveni wignebisa, da es
enic: ioane grelisZe, arsen ninowmindeli, ioane xaxuleli218
oqropiri, zaqaria mirdatis Ze anu SaritisZe).
am bagratma daipyro yvela kavkasieli jiqeTidan gurganis
zRvamde; adrabagani da Sarvani moxarked gaixada. sparTa mefe
erTgulad usmenda da berZenTa mefeebsac eSinodaT, radganac
iyo yovelgvari saTnoebiT RvTismoSiSi. ramdenime mefe kurapa
lati bagrationi, zemoT naxsenebi, [142] zogi qarTlsa da samcx
eSi da tao-klarjeTSi mefobda bagratamde. amis droSi aRara
111
vin iyo sumbatisa da misi Ze gurgenis garda, romlebic mefobd
nen klarjeTSi. xolo bagratma miiwvia isini fanaskertis cixeSi,
Seipyro da daapatimra. maTi Svilebi wavidnen basili keisarTan
da isini iq daixocnen. da daipyro bagratma mTeli iveria Tav
isi sibrZne-Zlierebis [wyalobiT]. Semdeg moiara mTeli Tavis
samefo da kvlav mivida fanaskertis cixeSi da iq gardaicvala
maisis 7-s, qristesiT 1014, qarTuliT 234 [ wels ].
112
da da gandevnes keisris laSqari. maSin keisarma werili gamoug
zavna giorgis, aacva Subis wverze, jvari patiosani mandiliT
dado miwaze da Tqva: „Tayvans aRar gcem, Tuki mtris xelSi
Camagdeb.“ Semdgom SeuZaxa laSqars da daiwyo sastiki brZola.
da radganac giorgi mefe ar iyo misuli Zlieri mebrZolebis
[TanxlebiT], damarcxdnen giorgielebi da daixoca yvela, visac
ar surda mSvidoba. mobrunda keisari da aaoxra qveyana. kvlav
daadgines zavi (radganac eSinoda keisars berZenTa gandgomi
sa) da misca giorgi mefem mZevlad Tavisi Ze bagrati keisars da
guaram kurapalatis cixeebi, romlebic adreve epyra bagrat
mefes; da wavida keisari, magram dahpirda sami wlis Semdgom me
fis Zis gamogzavnas.
xolo paemanze gamogzavna basili keisarma mefis Ze, magram,
rodesac taoSi movida, Tavis mamulSi, daewia katabans219 mefis
werili, ukanve daebrunebina bagrati (radganac basili mom
kvdariyo da kostantine gamxdariyo keisari). katabans aRar
SeeZlo misi Sebruneba da Tavad gabrunda xelcarieli. xolo
bagrati movida mamasTan. Seiqna didi sixaruli, ufro metad
saocrebis gamo, Tu rogor ixsna RmerTma bagrati. ori wlis Sem
dgom garadicvala mefe giorgi, yovelgvari sikeTe-simamaciT
aRmatebulad srulyofili, qristesiT 1027-s, agvistos Tvis 16,
TrialeTSi, civ adgilas.
113
laSqari. rodesac [meomrebi] mividnen, mokvda kostantine. man das
va romanozi keisrad da misca colad Tavisi asuli zoia.
sami wlis Semdgom wavida dedofali, bagratis deda elene,221
asuli arSakunianebisa, romanozTan222 mSvidobis, mZaxlobisa
da kurapalatobisaTvis. keisarma Seusrula saTxovari, misca
bagrats Tavisi asuli elene colad, uflis samsWvali, oqonis
xati da dadZali simdidre mziTvad (am drois mTargmnelebi
iyvnen: beri grZeli, axali abrami, arseni, antoni mnaTe, basili
bagratis Ze; efTvimesac da mTawmindelsac moeswrnen). rode
sac Camovida taoSi dedofali, miegeba bagrat mefe, moiyvana da
gadaixada qorwili Sesaferisi. ramdenime xnis Semdgom mokvda
elene, coli bagratisa, quTaisSi; xolo mefem SeirTo osTa me
fis [145] asuli borena da Semdeg daeufla bagrati yvela zemo-
qvemo samefos da gaxda Zlevamisili.
am dros fadlon ganZeli cudad eqceoda am samefos. Seikrib
nen bagrat mefesTan lipariti, iovane abazaZe, kvirike mefe kax
Ta da herTa, somxTa mefe daviTi da Tbilisis amira; miuxtnen
fadlons eklecSi, gamarTes brZola. gaiqca fadloni; amoxoces
misi laSqari, daarbies rani da wamoiRes alafi. amis Semdeg veRar
gabeda fadlonma [veRaraferi amaTi] sawyeni. (am drois mTarg
mnelebi iyvnen: ioane anu ilarion Tualeli, moZRvari giorgi
mTawmindlisa, giorgi Seyenebuli, giorgisave moZRvari giorgi
da giorgi olTiseli).
Semdgom liparitma da ioane abazaZem gamoityues muxaTgverdSi
Tbilisis amira jafari, Seipyres, ramdenime xniT daapatimres da
waarTves birTvisi. magram bagrat mefem Seiwyala jafari da gauSva
TbilisSive. amitomac daiwyo mtroba jafarsa da liparits Soris;
xolo giorgi mefes hyavda sxva Ze osTa mefis asulisgan, [saxelad]
dimitri, da is iyo anakofiaSi. am mTavrebma misi gamefeba moi
surves; ver gabedes da verc bagratma gamoiyvana Tavisi Zma Tavsi
Tan. es wavida Semdgom kostantinepolisken da waiRo anakofiac.
am dros lipariti moeTaTbira bagrats, waerTmiaT Tbilisi
[mtrisTvis] da moadgnen Tbiliss; daexmarnen her-kaxelebi da
isinic moadgnen, radganac am dros didi kvirike moekla viRac
os mefis, romelic kvirikesTan brZolaSi momkvdariyo, sisx
114
lis [aRebis gamo]. maSin iyo kaxTa mefe gagiki, Ze somxTa mefisa,
samSvildelisa; Zalian Seaviwrova Tbilisi, viris xorci erTi
litra xuTi drama Rirda, radganac ori wlis ganmavlobaSi
alya hqondaT Semortymuli da arbevdnen bagratis meomrebi
orbeTisa da farcxisi cixeebs. Semdgom dapirdnen Tbilisele
bi qalaqis micemas, amitomac amiram gaakeTa tivi da navi Tavisi
laSqriTurT RamiT ganZaSi wasasvlelad; magram zogierTebma
urCies mefes, rom ar gandidebuliyo lipariti, TbilisSive dar
Ceniliyo amira. [146] da bagratmac daamtkica amira TbilisSive
da gadaibira mefe bagratma marileli da xaxel-gurTa mTavari,
siZe kvirikesi, aSoti; Semoertya Tbiliss da gadaemtera kaxeTs
(da gaxda lipariti bagratisTvis avis mzraxveli).
maSin bagratma daiwyo kaxelebTan brZola miqaelis mTaze,
daamarcxa da Seipyro stefanoz pankisis erisTavi, vaCe xornabu
jis erisTavi, daje maWis erisTavi da gadavida TianeTSi, dawva
kvirikes ganTqmuli darbazi. es erisTavebi vedrebiT aZlevdnen
cixeebs mefes; xolo lipariti gandga, amitomac veRar Sevida
mefe pankisSi da ukan mobrunda. maSin gamoiyvana [sabrZolvelad]
liparitma dimitri, Zma bagratisa, berZenTa laSqriTurT da
SeuerTdnen [maT] zogi aznauri da kaxelebi, gadmovidnen aqa-iq,
moadgnen atens, magram cixe ver aiRes. xolo bagrat mefe mivida
javaxeTSi, gaamagra axalqalaqi. gabrunda lipariti, wavidnen
berZnebi da waiyvanes dimitric.
Semdeg gaZlierda bagrat mefe, SeuerTda vesti223 cxra cixiT
da anisi misces bagratis dedas. gazafxulze mefe bagrati Semo
ertya anakofias da TiTqmis aiRo; maSin mokvda Tbilisis amira,
anakofiaSi mividnen Tbiliselebi da miiwvies mefe. iq datova
anakofias garSemortymuli laSqari, Tavad quTaisSi Cavida, Se
moartya laSqari da falekonebi.224 iqidan TviTon Camovida Tbi
lisSi. Seegebnen Tbiliselebi, miarTves kliteebi, Sevida da da
jda saamiro saxlSi da daikava kala-Tbilisi,225 magram isani ar
misces da sastikad SeebrZolnen.
maSin bagratTan sadarbazod movidnen kaxTa mefe gaki da yve
la kaxeli. gavida bagrati isnis velze, daimorCila isini da mS
vidobiT gauSva. magram gazafxulze liparitma kvlav daiwyo
115
[147] saziano qmedeba, gamoityua dedoflisgan anisi da Seipyro
abuseri – artanujis erisTavi, xixa cixisjvareli, ioane eri
sTavi, iovane dadiani, guram beWiscixisa da awyuris cixis pa
troni. amis gamgone bagratma datova Tbilisi da mivida javax
eTSi, mefes SeuerTda mawyvereli mesxeTidan; xolo lipariti
kaxelebiTurT mivida fokaSi da SeuerTda liparits mawyver
elic. amis mnaxvelma bagratma gadaiara SavSeTi Zlier qarbuqSi
da Cavida qarTlSi. maSin liparitma kvlav gamoiyvana dimitri da
maT SeuarTdaT zogi bagratis mxridan. magram hyavda mZevlad
bagrats liparitis Ze. iTxova liparitma da gauSva abuseri cix
iTurT da miiRo [Tavisi] Ze. xolo bagrats SeuerTda sami aTasi
SeZlebuli. wamoiyvana bagratma 700 maTgani da SidaqarTlele
bi, mxolod mesxebs veRar moucada, xolo lipariti movida
kaxelebisa da somxTa mefe daviTis TanxlebiT. Seibnen sasire
Tis WalaSi; damarcxdnen bagratis momxreebi da kvlav Seipyres
abuseri da sxva didebulebi da SeZlebulebma veRar SeZles br
Zola. misca liparistma msaxurebi; maT gadaiares lixi. magram
am brZolis win momkvdariyo dimitri, da gaqcevisa da samefos
daSlis gamo SeSinda bagrat mefe, wavida liparitTan. magram li
pariti ar Sexvda, gaerida, ukan gabrunda bagrati afxazeTSi.
Semdeg kalmaxis erisTavma da grigoli erisTavma miiwvies
bagrati. bagratma laSqriT gadaiara rkinisjvris gza. Seikribnen
aryis cixeSi. es rom Seityo, liparitma Sekriba laSqari, Tavisi
damxmare kaxelebi, somxebi da berZnebi; daesxa mefes da gaCaRda
sastiki brZola. isev damarcxda mefe. Seipyro liparitma sula,
mosTxova kalmaxi. man ar misca, xolo grigolim [148] misca arta
nuji. Semdgom daulaSqra liparitma berZnebs dvini da dabrunda
iqidan. erTi wlis Tavze gamoCndnen Turqebi basianSi. movidnen
berZnebi, ixmes lipariti, SeebrZolnen Turqebs ukumias qveviT,
damarcxdnen Turqebisgan da Seipyres lipariti da waiyvanes xo
rasanSi. maSin didebulebma da liparitis Zeebma gamoiyvanes mefe
bagrati. kvlav aRzevda [igi] da daiqvemdebara yvelaferi. xolo
ganZas moadgnen Turqebi da TiTqmis waiRes. mividnen berZnebi
saSvelad; miiwvies bagrat mefec da uSvela mefem. amaTi misvli
sas ukan daixies Turqebma ganZidan da gadarCa [igi] mSvidobiT.
116
iqidan dabrunebul bagrat mefes misces Tbilisi, Sevida da dai
kava cixe-qalaqi. Semdeg daexsna lipariti Turqebs, movida da
daipyro Tavisi yvelaferi. roca gaigo bagrat mefis gaZliere
ba, wavida kostantinepolSi, radganac maTi samsaxuris gamo Ca
varda tyved. iqidan moikriba Zala laSqriT; ver gaumklavda [mas]
bagrat mefe, datova Tavisi Ze giorgi afxazTa mefed quTaisSi
da TviTon wavida kostantinepolSi, magram keisarma liparitis
sasiamovnod aRar gamouSva sami wlis ganmavlobaSi kostantine
monomaxisgan did didebaSi myofi226.
iq yofnisas mefesTan iyo giorgi mTawmindeli. xolo li
paritma moiTxova bagratis Ze giorgi mefed. misces afxazeTis
didebulebma da ruisSi akurTxa mefed da dauyena gamzrdelad
bagratis da guranduxti. Semdeg guranduxtma gamoiTxova bagra
ti keisrisgan da iman gamoagzavna didi didebiTa da saganZuriT.
movida [bagrati] zRviT, Semovida quTaisSi, mefobda lixs iqiT;
xolo mis Zes samefod zrdida lipariti.
Semdeg mobezrdaT mTavrebs liparitis Zalaufleba. gaerTian
dnen sula kalmaxeli da mesxebi; Seipyres lipariti da misi Ze iovane
qristesiT 1059, qarTuliT 279 [wels]. (amave wels mefis mowveviT
[149] movida giorgi mTawmindeli qarTlSi); xolo nianiam mimarTa
kldekars, ar SeuSves mamis mecixovneebma da wavida saberZneTSi.
es auwyes bagrat mefes. wasuls axalqalaqSi daewien da da misi Ze
giorgi, iq mihgvares liparitica da misi Ze ioanec (amis sanacvlod
sulas uboZa mefem didi mamulebi). Semdeg daubrunes mefes arta
nuji da liparitis mTeli [samflobeli] da moadgnen kldekars,
Zelze gasves lipariti da ioane; am gziT misces [bagrats] kldeka
ri da gamoitana liparitis saganZuri. amis Semxedvare liparitma
Sehfica mefes [morCileba] da Seimosa beris samoseli, xolo io
anes uboZa mafem argveTi. Semdeg gaiparnen mama-Zeebi da Cavidnen
kostantinepolSi da niania mokvda anisSi berZnebTan. xolo ioane
kvlav gamoiyvana mefem, misca argveTi da CarTo Tavis didebulTa
[ricxvSi]; lipariti mokvda kostantine polSi, wamoasvenes misma
aRzrdilebma da dakrZales maT samarxSi kacxSi.
amis Semdgom wamovida sparsTa mefe uecari Tavdasxmis saxiT
qristesiT 1064, qarTuliT 284 [wels]. Semoiara kangari, Tria
117
leTi da erT dRes movida misi marbieli [laSqari] yvelisyurSi,
taoSi, SavSeTSi, klarjeTSi, Torsa da RviisxevSi; Tavad ki dad
ga TrialeTSi.
xolo mefe dedis, disa da Ze giorgis TanxlebiT taodan
momavali iyo ayril xerkebulSi. daewia sparsTa laSqari, ma
gram mefem Seaswro qarTlSi da gabrunda laSqari, Semusra ax
alqalaqi, amoxoca iq myofebi ise, rom SeiReba mdinare sisxliT.
maSin iTxova sparTa mefem bagratisgan zavi da mZaxloba. Seus
rula es bagratma da gabrunda sulTani, daarbia ani da misca ma
nuCars. magram bagratis diswuli, romelsac iTxovda sulTani,
iyo Zmiswuli somxTa mefe kvirikesi da ar misca is [kvirikem]
bagrats. amis gamo Seipira kacebi bagratma da [150] Seipyres samS
vildeSi Semomavali kvirike da misi Zma sumbati, mihgvares bagrat
mefes. moadga mefe samSvildes; gadasces samSvilde, ofreTi da
sxva cixeebic. magram bagratma Seiwyala kvirike, misca yovelive,
garda simSvildisa, radgan is daikava Tavis saxlad. Semdgom mis
ca colad Tavisi asuli mariami227 berZenTa mefes qristesiT 165,
qarTuliT 285 [wels] da diswuli misca colad sparsTa mefes
(amave wels wavida giorgi mTawmindeli mTawmindaze228).
sami wlis Semdgom movida sulTani, daarbia rani. maSin her-
kaxelebi erTgulad edgnen bagrat mefes da bagratis meomrebi
iq idgnen zogierT cixis dasacavad, radganac Tavadac Sesv
las apirebda. gaiges ra sulTnis mosvla, mobrundnen da auw
yes bagrats. maSin mefec qarTlSi gamobrunda. xolo aRsarTani
mivida sulTanTan, gaxda sarkinozi229 da winadaicviTa. amitomac
misca sulTanma her-kaxeTis cixeebi, bagratis kuTvnili. Sem
deg movida sulTani jaWvSi da gauSva iqidan marbieli [laSqari],
ciskridan saRamomde aivso mTeli qarTli da gadavidnen argveT
Si, Cavidnen sveramde qristesiT 1069, qarTuliT 289 [wels] de
kembris 10-s, oTxSabaTs. da amoixoca uricxvi qristiani da dab
nelda dRe, rogorc wyvdiadi da [dioda] sisxlis wvima. aseve iyo
sastiki zamTari, radganac, vinc ki gadarCa, mokvda yinvisgan.
maSin miagzavna bagratma liparitis Ze ioane sulTanTan mSvi
dobis zavisaTvis; xolo man iTxova xarki da yinvis gamo veRar gaC
erda, ukan gabrunda, daarbia Tbilisi da misca ganZis patrons (es
118
bagratTan mtrobis gamo ar gaukeTebia sulTans, aramed iyo veragi,
radganac sikeTes borotebiT upasuxebda uRmrToobis gamo. da am
laSqrobaSi misi laSqari Seadgenda 500000-s) da wavida sparseTSi.
[151] aseve gazafxulze daiwyo iseTi wyaluxvoba, rom mdina
reebi Cadinebuli wylebisgan gadmovida da waiRo bevri sulieri,
romlebic SemorCnen sulTans. am dros gaZlierda fadloni, Se
movida TbilisSi, gamoiyvana xelosnebi. xolo mefe bagrati idga
didgorze, ar moerida fadloni mefes da daibanaka isnis velze
30000 meomriT. iq datova karvebi, Semoiara muxrani qarTlis
dasarbevad. aqedan bagratma gagzavna Tavisi mesxi ymebi; veRar
gaaswres fadlons, gadavidnen wilknis goraze da movida fad
lonis laSqari. ekveTnen da xmlis pirveli moqnevisTanave gaaq
cies fadlonis meomrebi, gahyvnen xerkis mTamde, amoxoces ise,
rom xevebi aivso maTi mZoriT. fadloni xuTi cxenosniT gaiqca
kaxeTSi da sakuTari Tavi fadlonis despanad gamoacxada. naxa
igi nianiam, waiyvana da mihgvara isaaks. isaaki ar gvixsenebia, rad
ganac iyo mesxi aznauri, moyvanili Tavisi memkvidrisgan bagrat
mefesTan. mihgvara aRsarTans TelavSi, xolo aRsarTanma waarT
va xornabuji da aradeTi. es emZima bagrats, boWorma da ujarma
misca kaxelebs, raTa ar gaeSvaT fadloni. maSin mefes gadmosces
fadloni, gasves Zelze da daubrunes [bagrats] Tbilisi. mefem
TviTon ar daikava, aramed misca siTlarbs da Tavad aiRo rusTa
vi, farcxisi, agara, grigolwmida, qavazani, 44000 drahkani da
mZevlebi ganZel TavadTagan (am drois mTargmnelebi iyvnen: io
vane patrik-yofili, petriwi filosofosi da stefane).
Semdeg gagzavna sulTanma sarangi230 fadlonis Suamdgomlo
bisTvis, gauSva fadloni da kvlav aiRo gaki bagrat mefem. Sem
deg daarRvia fadlonma fici, miitaca qavazani, moadga agarebs,
gasca cixisTavma da daikava fadlonma. amis gamgebi [152] bagrati
gamovida, waarTva agarebi, gamoiyvana durRuleli osTa mefe
400000 mxedriT, waumZRvara Tavisi Ze giorgi, daarbies ganZa,
aiyvanes tyveebi da alafi, dabrundnen gamarjvebulebi. Semdeg
gabrundnen osebi TavisTan. Semdeg movida bagratTan osTa mefe
sadarbazod da Tavisi asulis sanaxavad. gaegeba bagrat mefe
naWarmagevSi myofs, istumra 12 dRes, uZRvna mravali [saboZ
119
vari] da gauSva. da agzavnida sulTani mefesTan ZRvensa da xarks
iTxovda. bagratic ZRvens ugzavnida da xarks ar uxdida.
Semdeg dasneulda samSvildis dablobSi mdgomi mefe da wam
oiyvanes qarTlSi horleTi.231 movidnen misi coli, deda da da.
uTxra dedas: „dedao, mebralebi, radganac waiqcnen Sengan So
bilebi Cenze adre da Semdeg mokvdebi Sen.“ da gardaicvala qris
tesiT 1072, qarTuliT 292 [wels]. da ver Seityes didma sulTanma
da bagratma erTmaneTis sikvdili, radganac is, Sesuli samary
andSi 700000 meomriT, mokvda karavSi viRac Turqis xeliT.
es bagrati Tavdapirvelad iyo kurapalati, Semdeg noveli
simosi, Semdgom sevastosi232 da yvela kacze umSvenieresi, si
brZniT filosofosi, eniT madliani, afxazeTis mefeTa Soris
umdidresi, mowyale, uxvi, damnaSaveTa Semndobi; magram mis
droSi qveyanas ar hqonda siwynare. eklesiebs, sawyal aznaurebs
mocla ar hqondaT.
120
gabrunda, aiRo ganZa da iq datova sarangi 48.000 kaciT am teri
toriebis dasalaSqrad. xolo fadloni daapatimra da wavida.
moikriba sarangi da gamoemarTa giorgi mefisken. xolo gior
gi mTeli laSqriT miegeba da SeierTa aRsarTan kaxTa mefec.
Seibnen farcxisSi, jvris ZaliT sZlia giorgi mefem da amoxoca
sarangis uricxvi meomari. mxolod mciredi naSTi gadaarCina
Ramem. Semdeg giorgim waarTva berZnebs anakofia, aseve klarje
Ti, SavSeTi, javaxeTi, artanuji da aiRo qalaqebi kari, vanandi,
ani da gandevna Tavisi qveynidan Turqebi RvTis SewevniT.
Semdgom kvlav movida sulTani maliq-Sa, daarbia samSvilde,
isev daatyveva ioane liparitis Ze, aaoxra somxeTi da wavida.
amave wels kvlav movida sarangi sulTnis ZaliT da Camodga samS
vildis barSi; daecnen [154] giorgi mefis meomrebi, ekveTnen, gan
devnes sarangi didi gamarjvebiT da amoxoces misi laSqari.
Semdgom wavida mefe giorgi taoSi, iq SeuerTda grigol ba
kurianisZe, romelic flobda olTiss da karnu-qalaqs, misca
mefes kari da misi midamoebi da wavida. maSin mefem karSi datova
SavSeli aznaurebi da Tavad wamovida.
didi Turqoba
am dros gaZlierdnen Turqebi, radganac tovebdnen berZne
bi aRmosavleTs da midiodnen. xolo Turqebi ipyrobdnen maT
naqoneb qveynebs. amaT daiwyes qristianTa rbeva Cveni codvebis
gamo. mxolod qristianTa RalatiT daeca mefes, yvelSi mdgoms,
Tavisi laSqriT ahmad amiri, romelsac im dros aeRo karic. da
gandevnes mefe giorgi da aWaris gziT wavida afxazeTSi. xolo
Turqebma waiRes didZali simdidre, bagratovanTa monaxmari.
ukan dabrunebulebs Sexvdnen sxva Turqebi, romlebic modiod
nen saberZneTSi, saxelad iasi da buJroba. amaT ra naxes simdidre
da mefis gaqceva, uTxres: „aha qarTli gaukacrielebuli da ase
Ti [simdiriT] savse. ratom midixarT saberZneTSi?“ da swrafad
Semobrundnen isini da movidnen qristesiT 1080, qarTuliT 300
[wels], ivnisis 24-s. da aivso mTeli giorgia. amave dRes gadawves
quTaisi, artani, klarjeTis udabnoebi, Wyondidi da qarTli. da
dayves zamTaric, gaapartaxes qveyana, gadaWames da wavidnen.
121
es iyo didi Turqoba da Tu vinme gadarCa kldeTa gamoqvabu
lebSi, mTebsa da simagreebSi, isinic daixocnen zamTarisgan. ga
Zlierda es Wiri, radganac zafxulSi Semobrudebodnen [Turqe
bi] da imasve Cadiodnen. gatyiurda qveyana, aRar iyo muSaoba,
radganac wminda [155] eklesiebic pirutyvebs darCaT da ar
saidan iyo mcdeloba, radganac berZnebsac gamohleodaT Zala.
amitomac gadawyvita giorgi mefem wasvla sulTanTan, raTa Tavi
gaewira erisTvis. da mivida aspanaSi. xolo sulTanma tkbilad
miiRo da didi pativi sca, radganac iyo sulTani sikeTiT sru
lyofili kaci da yvelas mimarT uborotod iyo [ganwyobili].
ausrula mefes yvela saTxovari, gaaTavisufla qveyniTurT,
daubruna hereTi da kaxeTi da laSqari, raTa SeierTon her-
kaxelebi. aseve [misca] didi saboZvari da gamoagzavna, magram
xarki iTxova. movida mefe sulTnis laSqriT, moadga vejinis
cixes. maSin alyis dros movida Tovli. gaaxsenda mefes ajameTis
nadiroba, gauSva laSqari saboZvriT da misca ivris piri sadgo
mad da Tavad movida ajameTSi.
amis mxilveli aRsarTani wavida maliq-SasTan, uaryo qriste
da gaxda sarkinozi. amitom masve daubruna [sulTanma] kaxeTi da
hereTi. magram aRar dacxra RvTis risxva Cveni codvebis gamo
da aRdgomis dRes ise SeiZra qveyana, dairRva kldeebi, qalaqebi,
cixeebi, nagebobebi da mravali daixoca qristesiT 1088, qarTu
liT 308 [wels], rom ara Tqvan, rom aoxreba cxovrebis cvlile
bebisganaa da ara Cven codvaTa gamo, radganac gairyvna qveyana.
da iyo aseTi miwisZvra erTi wlis ganmavlobaSi. Semdeg garda
icvala mefe giorgi qristesiT 1089, qarTuliT 309 [wels].
122
xolo gavida ra oTxi weliwadi, mokvda sulTani meliq-Sa.
isev gaagrZela liparitma mamapapiseul kvalze siaruli. Mmefem
daatyveva igi, dasaja da gauSva, magram kvlav miubrunda ZaRli
Tavis narwyevs, radgan, rogorc ZaRlis kudi ar gaswordeba,
aseve guli baRvaSTa233 mefeTa mimarT. amitom mefem kvlav Seipy
ro igi da gaagzavna kostantinepols da iq gardaicvala. [xolo]
misi mamuli mefem miiRo. amasobaSi mosaxleoba momravlda da
mefem gaamravla mxedroba da aRar misca sparselebs xarki. amis
Semdeg gamoCndnen frangebi da aiRes ierusalimi, qoronikonsa234
1101-s, qarTuliT – 321(780+321=1101)-s.
imave qoronikons mefem waarTva zedaznis cixe kvirike mefes.
xolo kvirike iyo yovelive sikeTiT srulyofili da WeSmariti
qristiani. erTi wlis Semdeg kvirike miicvala da [mefed] dasves
misi Zmiswuli aRsarTani, kaci umsgavso da avyia. maSin naxa mefem,
rom RvTis saxlebi avazakTa235 bunagad qceuliyvnen, xolo mwyem
sebi – mglebad.
amitom [mefem] Sekriba kaTalikos-episkoposni da samRvde
loeba Tavisi qveynisa da sxva mxrisanic, moiwvia kreba236, qoron
ikonsa 1103-s, qarTuliT – 323 (780+323=1103)-s da TviTonac iq
ijda, ara rogorc mefe, aramed – rogorc mona [RvTisa].
[maT] ganamtkices Tormet krebaTa mier damtkicebuli WeS
mariti sarwmunoeba, uRirsni gankveTes da ganaweses saerod,
xolo maT nacvlad Rirseulni daadgines taxtze.
am dros hereT-kaxeTis warCinebulebma Seipyres aRsarTani da
gadmosces daviT mefes da mefemac Tavisuflad daipyro hereT-
kaxeTi. magram zogierTebma ar isurves, [157] Seikribnen da sul
Tanis mxedrobasTan da ganZel aTabagTan erTad da sxvaTa daxmare
biT Seebnen mefes erwuxs. magram mcirericxovani laSqriT mefem
gaanadgura maTi simravle Tavisi mamacobiT da goliaTobiT (rad
gan, rodesac gaixada abjari, didZali Sededebuli237 sisxli gad
moiRvara misi ubidan, misi xmlis Raridan Cexvis dros Camodenili
sxvisi sisxli, rac Cven misi sakuTari gvegona). maSin ufro advilad
daipyro [mefem] her-kaxni, magram am xanebSi Tbilisi, rusTavi, somx
iTi, samSvilde da yoveli miwa-wyali epyraT Turqebs, xolo Tria
leTs flobda Wyondidelis diswuli Teodore. mM agram rodesac
123
mefe gadavida imereTs, cota SiSi hqondaT mecixovneebs. roca mefe
iyo afxazeTs, Seikribnen giorgi WyondidelTan Teodore abuleli
da iovane orbeli da moxerxebiT malulad aiRes samSvilde da Zer
ana, qoronikonsa 1110-s, qarTuliT – 330-s. maSin Turqebma datoves
sxva cixeebic da Rame gaiparnen, xolo Cvenebma isinic daipyres.
Aam dros damkvidrdnen Turqebi dedabudianad mtkvrisa da io
ris piras diRmidan ganZamde (radgan es adgilebi aris zamTarSi
balaxian-tyiani da nadiriT savse) da nebivrobdnen, xolo zaf
xulSi araratsa da abocs iyvnen. Semdeg sulTanis Turqoba
TrialeTs movida 200 000-iani laSqris odenobiT, qoronikonsa
1115-s, qarTuliT – 335-s. Seityo naWarmagevs myofma mefem, 1500
taZreuli238 laSqriT Seegeba maT da pirvelsave brZolaSi uku
iqcnen Turqebi, magram mefe da eri, romelTac Tavidan ver ir
wmunes maTi gaqceva, ar dadevnebian droulad, xolo, rodesac
sinamdvile Seityves, daedevnen, daewivnen, uamravi mospes da ga
Jlites da didi nadavli moipoves.
giorgi Wyondidelma kvlav aiRo rusTavi, riTac Turqebi
SeZrwunebuli iyvnen. maSin mefec moixelTebda Turqebs, rom
lebic mtkvrisa da ioris napirebze iyvnen Camosaxlebulni [158]
da Tavs esxmoda da umravlesobas anadgurebda ara erTgzis,
aramed – mravaljer. Semdeg Turqebi taoSi Camodgnen, mindo
bilni simagreebs, zamTarsa da Tovls. xolo quTaisSi myofma
mefem Seipira Tavisi mxedroba, moxerxebulad ganvlo Worox
is napiri, SeuerTdnen mas misi meomrebi da Tavs daesxa taoSi
Turqebs, gaJlita dedawulianad basian-karniforamde, wamoiRo
nadavli, romliTac aavso yoveli saqarTvelo qoronikonsa 1116-
s, qarTuliT – 335-s, TebervalSi.
Aamave wels [mefem] SerTo Tavis asuli kata berZenTa mefes,
xolo meore asuli Tamari gaaTxova Sarvans (am dros iyvnen
mTargmnelebi: efrem mcire, Teofile, arsen iyalToeli da ioa
ne tariWis Ze).
kK vlav Semoimtkica mefem asam grigolis Ze da SoTa, qoronikonsa
1117-s, qarTuliT – 337-s, Semdeg aiRo giSi. Semdeg gagzavna Tavisi
Ze dimitri Sirvans, romelmac Zlieri brZola gamarTa da aiRo
qalaZori da gamarjvebuli dabrunda mamasTan didi nadavliT.
124
Semdeg mefe lanuxidan raxis piras movida da zatiki239 gad
aixada naxidurs, magram iq moaxsenes beSqen jayelis TurqTagan
mokvlis ambavi TrialeTs. didebulebi uSlidnen wasvlas, ma
gram mefe wavida da daesxa Turqebs raxis piras, gaJlita maTi
simravle da wamoiyvana tyveebi da didi nadavli.
Semdeg [man] aiRo cixe lore da soflebi (`agarani~). Semdeg
mokvda meliq-Sas Ze meliq-sulTani da berZenTa mefe aleqsan
dre da ver Seityves erTmaneTis ambavi, qoronikonsa 1118-s,
qarTuliT – 338-s.
maSin dafiqrda mefe, rom mas ar eyofoda meomrebi amdeni
cixisa da qveynis dasapyrobad, gonierad gadawyvita da wavida
oseTSi, raTa Camoeyvana maTi simravle, radgan mas colad da
saqarTvelos dedoflad moyvanili hyavda yivCaRTa mefis asu
li [159] guranduxti. misul [mefes] miegeba oseTis yvela mefe.
mefem aiyvana maTi mZevlebi, [gaamagra] kari darialisa, SeaerTa
yivCaRebi da osebi, wamoiyvana maTi simravle, Tavisi simamri,
colisZma da Seqmna gza mSvidobisa. magram [mefis] iq yofnaSi
gardaicvala giorgi Wyondideli, mefis gamzrdeli. igloves,
vidre ar iSva vaxtangi240 da amiT damTavrda glova. yivCaRebis
TiToeul razms daudgina spasalar-meTaurebi da mravali maT
gani Semateboda qristianobas. namdvilad cudad ar iSroma, rad
gan maTi [SemweobiT] mosra TurqTa simravle. mefes hqonda erTi
Cveuleba: gadavidoda afxazeTs, gamoityuebda Turqebs Tavian
Ti sadgomebidan, uecrad movidoda da Jletda maT. erTxel ga
davida mefe geguTSi da iqidan xobSi. gaiges Turqebma mefis mo
SorebiT yofna da Camovidnen sazamTrod samyofelad 14 Teber
vals. SeumCnevlad gadmofrinda241 mefe da Tavs daesxa Turqebs.
vinc droulad Seityo, gaiqca, sxvani yvelani gaanadgura da
daatyveva, qoronikonsa 1120-s, qarTuliT – 340-s.
amasTanave pirmarxvas242 aiRo qalaqi yabala da movida qarTls
nadavliT savse. kvlav maisis TveSi dalaSqra Sirvani, qurde
vani SimSatamde da dabrunda qarTlSi. amave dros Seibnen Sir
van-darubandelni, mokles afridon da gaJlites Sirvanelebi.
xolo noemberSi mefe wavida aSorans, Tavs daesxa Turqebs da ga
Jlita yvela maTgani. gzad Camovlo, Tavs daesxa Turqebs sevge
125
lamenjSi da aravin datova maT karvebSi maTze motirali. imave
zamTarSi mefe Cavida biWvinTas, gansaja iqaurebi, vinc Sesco
da – dasaja da erTgulebs pativi miago. gaiges Turqebma mefis
Sors yofna da moadgnen mtkvrisa da ioris napirebs. maSin gaTx
ara mefem lixis mTaze dadebuli sami mxris243 simaRlis Tovli,
[160] daesxa Tavs Turqebs da ise gawyvita isini, rom aRaravin
darCa maTgan ambis momTxrobeli erTic ki, xolo laSqari aavso
nadavliT, qoronikonsa 1121-s, qarTuliT – 341-s.
kK vlav gazafxulze, adidda ra mdinare, kalapotSi (ana
didebTa) aRar eteoda. Camodgnen Turqebi bardas daimedebulni.
mefem alionze gascura mtkvari da Tavs daesxa Turqebs, gaJl
ita, amowyvita yvelani, daarbia barda da dayo iq ori dRe. iyo
ivnisis Tve da dabrunda Sin gamarjvebuli. xolo am WirSi myo
fma ganZelma, Tbiliselma da banelma Turqebma SeiRebes244 saxe
da xelebi, Caicves Savebi, wavidnen da auwyes sulTans. amis gamo
sulTanma moiwvia arabTa mefe d D urbezi da man warmouvlina Tavi
si Ze meliqi Tavis yovelgvari ZlevamosilebiT. xolo sulTanma
daadgina mxedarmTavrad ielRuzi, Ze arduxisa, kaci veragi. amas
daumorCila mTeli damaskos, alabisa da sxvaTa Zlieri Turqoba,
ganZis aTabagi da somxeTis amirebi. eseni Seikribnen da 18 agvis
tos movidnen [simravliT], rogorc zRvis qviSa, TrialeTs, mang
liss, didgors da TiTqmis aRar eteodnen am adgilebSi.
xolo daviT mefe Tavisi laSqriT Tu rogor uSiSrad da
gonivrulad da rogor mSvenierad Seerkina da Seiqmna brZola,
amas TviT sarkinozebic aRiarebdnen: rom wminda mTavarmowame
giorgi ibrZoda mefis jaris win, romelic ixila yvelam cxadad;
rom gaqceulebi sami dRis ganmavlobaSi mohyavdaT ZeZvebidan,
[kldis] napralebidan da tyeebidan. unda genaxaT, rodesac Cven
glexebs arabTa da sparsTa mTavrebi mohyavdaT daviT mefis
winaSe. xolo nadavlTa auracxelobis Sesaxeb vdumvar, radgan
glexebic ki oqro-vercxlis garda, [161] sxvas arafers iRebdnen,
qoronikonsa 1126-s, qarTuliT – 343-s. Semdeg [daviTma] aiRo
qalaqi Tbilisi, 400 weli arabTa naqonebi da daumkvidra Tavis
Zeebs (vaJebs), qoronikonsa 1125-s, qarTuliT – 345-s.
126
sulTnis mosvla
xolo amis Semdeg meore wels movida sulTani Sirvans, Seipy
ro Sarvan-Sa, aiRo Samaxia da SemouTvala daviT mefes: `Sen ty
eTa mefe xar, an gamomigzavne sakadrisi ZRveni, an gamodi Cem
sanaxavad~. amis msmenelma mefem moixmo mxedroba da imwamsve
Semoikriba. marto yivCaRi, qarTvelTa garda, 50000 iyo, da gae
marTnen sulTnisaken. Seityo ra sulTanma mefis misvla da jaris
simravle, SeSinda da gaerida Semaxias, sadac erT mxares qalaqis
zRudiT da meore mxares TxriliT Semovlebuli dadga SeZrwun
ebuli. Seityo ra daviTma es, aRar SeebrZola, aramed davarda
miwaze da RmerTs madloba Seswira da iqve dadga. xolo sulTani
sulTanuri siamayiT ZRvens ki aRar iTxovda, aramed xvewniT
acnoba daviTs, rom misTvis gza mieca da gaeSva, radgan Zalian
gauWirda didxans sazrdos gareSe yofna. xolo amave dRes sul
TanTan erTad momavali ranis aTabagi mravalricxovani laSqriT
Seeyara mefis mcirericxovan mxedrobas. gaCaRda brZola da Cve
neburebma mospes mtris 4000 kaci, xolo SeSinebuli da gaqceu
li aTabagi mivida sulTanTan. amis mxilveli da SeZrwunebuli
sulTani imave Rames gaipara sparseTSi, xolo ZlevaSemosili
DdaviTi dabrunda, cota Seisvena, xolo Semdeg kvlav wavida Sir
vans ivnisSi da aiRo gulistani, Sarvanis saxli da aavso laSqari
sikeTiT. rTvelis dros gadavida geguTs da moawesriga iqauri
saqmeebi. martSi wamovida da aiRo qalaqi Ddmanisi; aprilSi Tavs
daesxa baburs245 darubands da mospo qurdni, lekebi da daruban
dis yivCaRebi; aiRo cixe [162] Risanni, xozaondi da misi mimde
bare miwebi; maisSi arwiviviT iswrafa246 da aiRo somxeTis cixeebi:
gagi, ternakali, qavazani, norbedi, manasgomi da talinjaqari;
ivnisSi gadavlo javaxeTi, kola, kandafora, basiani sperande
da daatyveva, sadac ki ipova Turqoba. iqidan Camoiara buianT-
yuri, gadawva olTisi da movida TrialeTs gamarjvebuli.
20 agvistos, rodesac mefe boJanos idga, moxda qalaq anisis
gadmocema. mefem saswrafod Sekriba jari da TviTonac gaemar
Ta, radgan 60000 mxedari samefo karze hyavda mudmivad. aniss
misulma sam dReSi advilad aiRo qalaqi, cixe da dasaxlebani,
Seipyro alfasarianelebi, romelTac anisis eklesia mizgiTad247
127
eqciaT da mospo (eklesia aaSena berZenTa mefis asulma, dedo
falma katronikem, romelic iq iyo dasaflavebuli). Semoikri
ba mefem kaTalikosi, episkoposni da ganaaxla kurTxeva. maSin
mefem SesZaxa katronikes saflavs: `gixaroden dedofalo, rad
gan ixsna RmerTman eklesia Seni agarianTagan~, xolo saflavi
dan man upasuxa: `madloba RmerTsa~. msmenelni gancvifrebul
ni iyvnen, qoronikonsa 1129-s, xolo qarTuliT – 349-s. [mefem]
datova anisSi aznaurni, wamoiyvana bulasvari 8 ZiT, rZlebiT,
mxevlebiT da gagzavna afxazeTs, xolo TviTon mefe wavida Sir
vans, aiRo Samaxia, cixe bivriti da mTlianad Sirvani da datova
iq hereTelni da kaxni (her-kaxni), daudgina maT zedamxedvelad
mwignobarTuxucesi svimon Wyondideli, daawynara qurdni, lek
ni, Tarasni da movida qarTls. maSin miuCina yivCaRebs sazamTro
adgilebi da Caasaxla isini.
[163] xolo daviT mefes imitom ewoda aRmaSenebeli, rom, rode
sac mefe gaxda, es qveyana iyo sruliad mooxrebuli; man aavso da aa
Sena ise, rom aRar eteoda [qoneba]; [igi] iyo moSiSi da moyvare RvTi
sa, glaxakTa, qvrivTa da obolTa mowyale, sneulTa TviTmsaxuri,
eklesiaTa, TavSesafarTa maSenebeli, samRvdeloebis pativismce
meli, saRvTo werilTa moyvare, radgan jor-aqlemTa Svideuli da
wignis mkiTxvelebi yovelTvis ezidebodnen wignebs, rodesac mefe
laSqrobaSi da sanadirod midioda da, roca dros ixelTebda, mis
cemdnen wigns, romelsac daewafeboda da sawadels aisrulebda.
erTi wlis ganmavlobaSi, sxva wignebTan erTad, marto samociqulo
24-jer waekiTxa. erTi ambavi vTqvaT: jer Tbilisi ar hqonda aRe
buli da avWalas datova samasi meomari da Tbilisis dasazverad
Tan waiyvana 12 mxedari. man mxedrebi gagzavna Tbilisidan naxiris
wamosayvanad, xolo TviTon RvTismetyvels kiTxulobda. gagzav
nil mxedrebs Tavs daesxa 100 Tbiliseli [Turqi], dauxoces cxen
ebi da qveiTad ebrZodnen mters. xolo mefes, romelic garTuli
iyo wignis kiTxviT, moesma Zaxilis xma, dakeca wigni da Tavs daadga
ficxlad mebrZol meomrebs, Seutia, daxoca da ahkida [maT] Tormet
cxens, daifrina isini da mihyvnen qalaqis karibWemde. naxeT! davi
Tis maSindeli xmali imdenad daiRvlarWna brZolaSi, rom qarqaSi
usargeblo gamodga. ai, simamace!
128
xolo hqonda RvTisgan boZebuli niWi, rom Seetyo, borots
Tu keTils ambobdnen mis Sesaxeb laSqarSi, an samRvdeloTa we
siereba Tu uwesurobani.
Aam xanebSi somxebma isurves SeerTebodnen qarTvelTa sarwmu
noebas da Seikribnen: qarTlis kaTalikosi iovane, episkoposni da
meudabneni da somxebi yvela TavisianiT da iwyes bWoba [ciskri
dan] mecxre Jamamde, radgan Setopavdnen sakamaTo sakiTxebis
morevSi da Tavs Znelad aRwevdnen mas. [164] rodesac mefem ixila
yovelive, rCeva misca maT da gaaCuma isini, xolo isini etyodnen:
`mefeo! gvegona, rom Sen amaTi mowafe iyavi, magram vxedavT, rom
Sen xar maTi moZRvari~.
RmerTma ise ganadida [daviTi], rom sulTani SiSiT ZRvens
ukrefda, rom mSvidoba yofiliyo, keisari keTilad megobrobda,
arabni gaaqcia, ismaitelni moaoxra, sparselebi mtvrad aqcia,
xelmwifeni monebad daiyena, aavso qveynebi da gaamdidra ekle
siebi, ara marto Tavisi, aramed mravali saberZneTis eklesia-
monasteric gadaarCina da ganaSvena.
Azogni abraleben mefes, rom is ar aclida dasvenebas Tavis
jars, rom awinaurebda mdabioebs da amdablebda didebulebs, ma
gram, radgan qarTvelTa modgma orguli bunebisa aris Tavidanve
TavianTi batonebisa, radgan, roca gadidkacdebian, gasuqdebian
da Tavisuflebas igrZnoben, iwyeben borot zraxvebs, rogorc
mogviTxrobs Zveli da axali matiane qarTlisa, amitom daviT
mefe ar aZlevda Tavis mxedrobas dasvenebis saSualebas, xolo
aRzeveba – damdablebis Sesaxeb ar ici, ugnuro!, rom Rmer
Tic Tavis saTnoTa miscems uflobas, xolo urCebs – jojox
eTs. mas [daviTs] rom ase ar eqna, romelsac ar hyavda laSqari,
garda afxazTa mcire razmisa da isic Zalze dauZlurebuli,
ucxeno-usaWurvlo da TurqTa jaris Zalian moSiSi, rogor
moemZlavrebina dauZlurebuli qveyana da gaemxnevebina Tavisi
laSqari?amitom dauxSo piri RmerTze borotad mzraxvelebs.
mM efes eneba gazafxulze udidesi laSqrobis mowyoba, magram
masac mouwia bunebisaTvis valis gadaxda. ramden brZolas, gansac
dels da Wirsa da yivCaRTagan Ralats da sxvaTa gadaurCa, rogorc,
magaliTad, muxrans iremze nadirobisas waeqca cxeni da sami dRis
129
[165] ganmavlobaSi usulod idva manam, sanam ar wamoanTx ia nakveT-
nakveTad Sededebuli sisxli da gadarCa; kvalad cixesTan mimd
gari Tavis karvis win idga perangiT da styorcnes cixidan isari,
romelic gangebiT moxvda mis yelze Camokidebul xats da uvneblad
gadarCa am [gansacdels] da mraval sxvas RvTis madliT. xolo aw
gardaicvala dasabamiTgan 5079-s, berZnuliT 1130 (6638-5508=1130)-
s, qoronikons – 1130-s, qarTuliT – 350 (350+780=1130)-s, 24 ianvars,
SabaT dRes da ixarebs wminda samebis winaSe, 8 indiqtions.
130
xolo giorgim daimkvidra ra Tavisi samefo speris zRvidan
kaspiis zRvamde, SeiaraRda agarianTa (arabTa) dasaxvedrad
(mosvlad). pirvelad wyaloba miago amer-imerebs, zemoTa da qve
moTa da Semdeg gaeSura qalaq kaTirevans da moaoxra kldovani
xevebi da aSorani, qalaqi somxeTis mefed wodebulisa; gaemarTa
qalaqisaken, romelic araratis ZirSi iyo, aiRo qalaqi brZoliT,
moaoxra, wamoiyvana tyveebi da wamoiRo didi nadavli, radgan
TbilisSi tyve erT dramad iyideboda. amis Semdeg ilxenda da
nadirobda, radgan iyo rCeuli mSvildosani.
Semdeg gailaSqra anisis karze, radgan im dros igi SanSe dadi
anTan erTad gandgomili iyo, miadga da xelT igdo qalaqi SanSe
dadianiTurT, gansaja iqaurebi da datova iq ioane orbelis Ze da
TviTon Tavis sanadiro adgilebSi dabrunda. mis winaaRmdeg aR
dgnen arabi mahmadianebi da Sarieris sulTnad wodebuli iasi. man
uxmo Sams (damasko), jaziras (mesopotamia) diarbeqirs garmianel
TurqebTan erTad da didTa amparianTa faSabaSTa sparselebTan
erTad. amaT yvelam erTad aileses kbilebi, warmoemarTnen da
moadgnen aniss. gaigo ra naWarmagevs mdgomma mefe giorgim, ixmo
mxedrobis calkeuli razmebi, aRar daeloda laSqris imerTa lom-
Wabukebs da gamoemarTa Sirakisaken. iovane mwignobarTuxucesma,
romelmac dazvera agarianni, da sumbatma, romelic svimoni gax
da, moaxsenes mefes, rom sakuTari mxedrobis [166] simciris gamo
ar Sebmoda ismailitelebs. amis msmeneli mefe gadmoxta cxenidan
da cremliT evedra RmerTs, Semdeg amxedrda da gaamxneva Tavisi
laSqari mxiaruli piriT. Semdeg gayo jari, sumbat amilaxorsa da
beSqen suramels misca sam-sami aTasi mxedari, xolo danarCeni dai
tova da mimarTa maT: `Cven samTagan, romelic pirvelad daartyams
maT droSas, is iqneba gamarjvebuli~. maSinve amxedrdnen da ekveT
nen sam wyebad.
maSin mefem sakuTari mamacobiT Seiyvana razmebi da sca me
droSes da dasca DdroSiTurT. droSis dacemisTanave amis mxil
veli agarianni wamsve garbodnen, xolo qarTvelebi Jletdnen
maxviliT da mzis Casvlamde sdevnidnen. Semdeg Semobrundnen
agarianTa karvebSi, romlebic savse iyo oqro-vercxliT, Tval-
margalitiT da Zvirfasi farCa-qsovilebiT, lariTa da sxva maS
131
indel nadavls aRar movixsebieb. xolo mefe, RvTisadmi madlo
bis Semwirveli da ara Tavisi mklavis moimede, Sebrunda Tavis
saxlSi. agarianTa ganadgurebis ambavi gavrcelda yvelgan da
Seityves xvarasnisa Dda erayis sulTnebmac, baRdadis xalifam
da varag sparseTis aTabagma. yvela maTganma mouwoda mTel is
mailTa crusjulobas, Seikribnen, warmoemarTnen da moadgnen
somxeTs, aiRes gagi da moaoxres misi sazRvrebi.
Seityo [es] giorgi mefem, Sekriba Tavisi mxedroba, imer-amer
ni, zemo-qvemoni, gamoiyvana didZali osi da gadaiara bubaqaris
mTa. gaiges ra ismaitel-agarianTa mefis misvla, SeZrwundnen
da Tqves: `dRes ar aris qveyanaze kaci, romelic giorgi mefes
Seebas, amitom ganveridoT~. maT WurWeli da qoneba dayares,
daiZrnen gagidan da wavidnen. ukuqceulebs eklecis wyalTan
[giorgi] mefis laSqari daewia da agarianTa nawili Camohyares
[cxenebidan] da daxoces. [167] amis mxilveli mefe gamoudga maT,
magram didebulebma ar gauSves da etyodnen: `sulTani Seni mos
vliT gaiqca da Sengan ujeroa misi dadevneba, radgan RvTis wi
naSe ampartavneba iqneba~. mefes ar undoda, magram friad mai
Zuleblebs usmina (Tumca ar iyo rCeva, arc saqme gasakeTebeli)
da mobrunda mefe. xolo ismaitelebi avidnen gelaquns da iqi
dan miadgnen anisis kars sulTani, aTabagi da arabebi. xolo an
iss yvela ZalisxmeviT icavda Toreli. xolo mefe idga taSirs
da mis winaSe idga sulTnis despani mSvidobis [ZiebisaTvis].
maSin [qarTvelTa] laSqris mnaxvelma despanma Seisxa frTebi,
rogorc es bu-yvavis arakSia, `qilila da damanaSi~, mivida sul
TanTan da etyoda: `ai dro mefis xelSi CagdebisaTvis da amis ga
reSe fuWia Tqveni Sroma~. isini maSinve warmoemarTnen da Tavs
daesxnen mZinare mefes, rom Zlivs moaswres iaraRis asxma da cxe
nebze Sesxdoma. mefe arc cdilobda gaqcevas da Zlierad ibr
Zoda, amitom etyodnen didebulebi: `mefeo, dro aris gaqcevisa
da ara brZolisa~. ai sakvirveleba RvTisa! radgan erTi kacic ki
ar daklebiaT, garda jvaris mtvirTvelisa, da jvaric warmosve
nebuli iqna. xolo ismaitelTa ra ixiles amgvari uvnebloba me
fisa, mswrafl ukuiqcnen anidan da warvidnen TavisTvis. Semdeg
mefem uboZa ani Tavis mflobels da iymo igi. mefis dis, rusu
132
danis Suamdgomlobis Semdeg, romelic sulTnis col-yofili
iyo, iqmna mSvidoba aTabagisa, sulTnisa da giorgi mefisa droe
biT.
Aam xanebSi moivlida mefe afxazeTs, alanTa, guria-speramde,
imer-amerTa, zemo-qvemoTa, zRvad ponto-kaspamde da ilxenda
da nadirobda da ganagebda iqaurebs.
[169] Semdeg kvlav moiTxova mefis mxedrobam laSqroba.
usmina mefem da erT dRes gadawyvita [da ubrZana] tao-klarj-
SavSTa olTisis darbeva; mesxebs da Torelebs – karisa da
aSoranisa; amirspasalars [da] somxiTarTa – mtkvris samxreTiT
ganZamde; her-kaxTa – alaznis SesarTavidan Sarvanamde, xolo
TviTon mefem [ilaSqra] amer-imerTa [da] gelaqun-masisisa [mi
marTulebiT]. Dda iyo es laSqroba brZanebisamebr saucxoo da
naSovni uricxvi nadavliT gamarjvebulebi mobrundnen da imave
wamSi mefe geguTSi iyo.
am dros movida andronike komnenosi, manoel keisris mamis
Zmiswuli, saxleuriTurT, romelsac lxini gaumarTa mefem da
misca cixeebi da dabebi da daudga taxti Tavis pirispir, Tavisi
diswulis, aRsarTanis axlos, radgan esec darubandelebisagan
gadmoxvewili iyo. am xanebSi wavida mefe, Tan waiyvana androni
ke da mividnen darubandis karTan, moaoxra muskuri da Sabrani,
aiRo qalaqi Saburani (romlis karTan [brZolaSi] ixila mefem an
dronikes mamacoba) da misca Tavisi mamis diswulsa es qveyana. iq
idan wamosulma daarbia basiani, rac kacTagan gasakvirveli iyo,
da movida gamarjvebuli. drodadro gzavnida igi mxedrobas da
[maT] miuRweviaT naxWevanamde, kar-masisamde, RaRuamde, barda
balyunamde da dabrunebulan gamarjvebulni. amasobaSi gamrav
lda saganZuri da Seinaxes ujarmis cixeSi.
Aam droisaTvis moiwifa daviT mefis Ze dimitri. Tumca iyo
[igi] sikeTiT srulyofili, magram cudi saqme damarTes mas zo
gierTebma, radgan, rogorc mamamisman Tavisi mamisa gandgomi
lobisaTvis, daxoca mravali didebul-aznauri da romeli me
gaaZeva, qoronikonsa – 1144-s, qarTuliT – 364-s, aseve amanac ig
ive gaukeTa Tavis biZas, moexmarnen [mas] orbelianebi, taoelni,
samcxelni, her-kaxni da iwyes qveynis rbeva da mooxreba.
133
[170] Seityo es TbilisSi myofma giorgi mefem, Sekriba mxed
roba, ekveTa dimitris da RvTis samarTalma gaaqcia dimitri da
ltolvili Seexizna lores cixes, xolo mefem waarTva yvelaferi,
rac [dimitris] daepyro da dadga agaraSi. aq mas SeuerTdnen sar
gis mxargrZeli Tavisi ZmiswuliT da sayvareli orbeli. dimi
trim kvlav waravlina meWurWleTuxucesi da Sekriba laSqari:
her-kaxni, lekni da kavkasielni da gamoemarTa mefis [winaaRmdeg],
magram zegardmo uzenaesi Zalis kveTebiT mefis momxreebma gaaq
cies isinic, mospes, gaJlites da Seipyres mravali didebuli.
Semdeg [mefe] aiyara agaridan da moadga lores cixes. maSin wara
vlina dimitrim sumbat erisTavi liparitis Ze da qavTar ioanes
Ze Saermanisa da eldiguzis ZeebTan, raTa daxmareba mieRo. isi
ni dapirdnen daxmarebas, magram RmerTma SeuSala xeli, radgan
mecixovneebi uZlurni Seiqmnen da gauWirdaT, amitom dimitrim
moiba Toki, gadmoeSva cixidan da gaeSura biZisaken, amis Semdeg
danarCenebic gamoiyvanes. mefem aiRo cixe da daisakuTra, xolo
orbelebi gaJlita da danarCeni damnaSaveebi gaaZeva sxva qveyneb
Si. dimitri Seamwyvdies cixeSi (Semdeg amouwves Tvalebi, mokvda
da daasaflaves mcxeTaSi). xolo mefe movida naWarmagevs.
Aamis Semdeg ganezraxa dedofals, rom Tavisi asuli Tamari
mefed daesva. moiyvana kaTalikosi, episkoposni da yvela dide
bulis surviliT dasves Tamari mefed, qoronikonsa – 1171-s,
qarTuliT – 391-s, samefo ficiT da aRTqmiT akurTxes da amis
gamo iyo zeimi, lxini da sixaruli didi.
erTi wlis Semdeg mokvda dedofali, deda Tamarisa, xolo
erTi wlis Semdeg aixsna glova. mefobda giorgi keTilad, rad
gan romaelTa da berZenTa mefeni megobrobdnen [masTan], xolo
sparsni da arabni ZRvens uZRvnidnen da Zrwodnen. Tumca mokled
Tqva misi qeba aRmwerelma, wminda giorgisTan SedarebiT: Tu man
erTi veSapi mokla, aman veSapTa uborotesi ramdeni warmarTi
mospo? magram Semdeg am sawuTros zeciuri arCia [171] da gar
daicvala msgefssa vnebisasa, welsa qoronikonsa – 1184, qarTu
liT – 394 (780+394=1184)-s. mas glovobdnen kaTalikosi miqeli,
episkoposni da didebulni yovelni.
134
62-e mefe Tamari. 27 weli imefa
dajda mefed giorgis asuli Tamari. xolo, rodesac damTavr
da glovis dro, Seikribnen nikofsiidan darubandamde kaTa
likosni, episkoposni, didebulni da akurTxes Tamari mefed.
man misca saunje Raribebs da davrdomilebs da kvlav aavso
laSqari saCuqrebiT. xolo yuTluR-arslanma waarTva spasala
roba yubasars, romelic mefeTagan Zalian gandidebuli iyo, da
avadmyofobda filenjisagan kidurebis warTmeviT. amas ambob
da [yuTluR-arslani] da sxva naklsac, agreTve imasac, rom igi
mdabio warmoSobisa iyo. TviTon undoda am saqmes gasZRoloda
da Semdeg TamarisTvis moexsenebina, rom Tamars nebavs Tu ara
daamtkicos igi [spasalarad]. Tamarma ar moiwona es [saqcieli]
da Seipyro yuTluR-arslani da araferi avno mis mier dasme
nilebs. amitom mas ganudgnen yuTluR-arslanis momxreebi da
sxva didebulebic, Tamarisagan CamoqveiTebulni. magram Tama
rma Tavisi sibrZniT daamSvida da daimorCila yvelani. rogorc
ki kaxaberis AZeebma mokles anton Wyondidelis ori Zma, Tamarma
isini Seipyro da Seamwyvdia cixeSi, Semdeg wargzavna makedonias
da iq daixocnen brZolaSi.
amis Semdgomad [Tamarma] moiwvia kreba da yvela Secdoma gaas
wores da marTlmadidebloba daamtkices. xolo mokvda yubasar
spasalari da [spasalaroba] misces sargis mxargrZels.
[172] Tamaris mefobis dasawyisSi xelisufalni eseni iyvnen:
spasalari248 – sargis mxargrZeli, mandaturTuxucesi249 – Wiaberi,
meWurWleTuxucesi250 – kaxaber vardanis Ze, msaxurTuxucesi –
vardan didi, CunCeraxi251 – maruSis Ze, amilaxori252 – Toreli gam
rekeli, xolo erisTavebi eseni: baram vardanis Ze – svanTa; kaxaber
kaxaberis Ze – raWisa; daRaTo SarvaSis Ze – afxazTa; amunelisZe –
cxomisa; bedieli – odiSisa; lixTimer-amerTa – rati surameli;
bakur Zaganis Ze – kaxeTisa; grigol asanis Ze – hereTisa; boco
jayeli – samcxisa da spasalari iqaur da sxva erisTavTa.
mTeli wlis ganmavlobaSi iyo lxini, simyudrove da aravin iyo
winaaRmdegi. Seikribnen samRvdeloni da didebulni da moaxsen
ebdnen, rom Tamarma iqorwinos, xolo mefes ar nebavda, radgan
arc aravin iyo misi Sesaferisi, Tu ara aleqsi, naTesavi manuil
135
keisrisa (romelic aq imyofeboda), – mas asaxelebdnen, magram
Tamari ubrZanebda dacdas. Tamari iyo mSvenierebiT friad ze-
amaRlebuli da saRvTo RvawliT warmatebuli, radgan garda
locva-mowyalebisa, sakuTari xeliTac Sromobda. [Tamarma]
ixila sizmari – saxli mSvenieri da taxti Semkuli, wavida, rom
taxtze damjdariyo, magram SeaCeres msaxurebma. Tamari etyoda
maT: `me var mefe, Tu CemTvis ar SeiZleba, visi aris taxti?~ maT
uTxres: `Seni ojaxis wevrisa, romelmac 12 mRvdelis wirvisaT
vis Sesamoseli mouqsova sakuTari TiTebiT darTuli matylis
agan~. gaiRviZa Tamarma da moixmo ojaxis wevri, romelmac daa
dastura am ambis sinamdvile. maSin Tamarma daiwyo rTva [173] da
aseve Semosa mRvdelni. ase icnobeba saTnoeba!
xolo Sewuxebul didebulebs, romelTac ver SeurCies Tamars
saqmro, warmoudgaT Tbiliseli vaWari da uTxra: `me vici Tama
ris Sesaferisi saqmro, romelic yivCaReTis qalaq sviajaSi
cxovrobs, Ze rusTa mefisa, biZis vsevolodis mier gamoZevebu
li, roca is mcirewlovani iyo, xolo axla asakiT srulyofilia~.
amis msmenelebma saswrafod gagzavnes es vaWari da moiyvanes igi.
xolo igi iyo Sesaxedavad mSvenieri da axovani. igi yvelas moe
wona da mouwodes Tamars, eqorwina, magram Tamari ambobda: `Tu
mSvenieria, vnaxoT [misi] Sinagani mSvenierebac~. xolo isini imi
zezebdnen mis uZeobas da iTxovdnen mxedrobis winamZRols da
aiZulebdnen qorwinebas, magram Tamari ver daiTanxmes. Semdeg
daixmares rusudan dedofali, Tamaris mamida da gamzrdeli,
da mas usmina Tamarma da gadaixades maTi Sesaferisi qorwili,
qoronikonsa – 1177-s, qarTuliT – 397-s.
MmaSin iwinamZRvres rusTa mefe, ufro ki saqarTvelosi, gai
laS qres karisa da karniforiis qveynebze, daarbies da mov
idnen gamarjvebulni. magram amaze adre movidnen gelaqunis
Turqebi da daarbies palakaciosi, ZaRlisxevad wodebuli. maT
daewia gamrekeli kaxas Ze mcire jariT, daxoca da moutana mefes
saCuqari.
Aam xanebSi movidnen karnuqalaqelni, Sameli Turq-garmianel
ni cxenosan-qveiTiani da aiRes SavS-klarjeTi. guzan taoelma
Sekriba Tavisi qveynis laSqari, mas SeuerTdnen mesxebic, isini
136
marbiel-moTareSeebs Seebnen, misvlisTanave gaaqcies, daxoces
da miitanes nadavli mefesTan. Semdeg wavida sargis mxargrZelis
Ze da ilaSqra [174] dvinze, moaoxra da wamovida nadavliT. mas
daewia dvinelTa da surmanelTa laSqari, eseni mobrundnen da
gaCaRda Zlieri brZola, isinic gaaqcies, daxoces da mobrund
nen gamarjvebulni.
kvlav laSqrobdnen qvemoni – qvemoT da zemoni – zemoT da Su
ani – SuaT da ise veravin ewinaaRmdegeboda maT, rom ar eZliaT
qarTvelebs.
aA mis Semdgom mefem Sekriba laSqari da gaemarTa dvins, moaox
ra parTTa qveyana, daipyro qalaqebi da wamoiRes didi simdidre
da movidnen winaSe Tamarisa. xolo drodadro moivlidnen Tavis
qveyanas, imer-amerTa, zemo-qvemoTa, nadirobdnen da ilxendnen.
Aamis Semdgom Sekriba mefem laSqari da gaemarTa gelaquns mra
valricxovani Turqebis [winaaRmdeg], daxoces Turqoba da wam
oiRes didi nadavli. magram maT daewiaT SamelTa mTeli Turqo
ba rostomisa da ialRuz-alfesis [winamZRolobiT]. mibrundnen
qarTvelebi da ibrZoles Zlierad, gaaqcies da daxoces mravali
da dabrundnen Tamaris winaSe mxiarulni. Semdeg grigol asaTis
Zem mouwoda da vardan didman, oTxive mxargrZelma da didebul-
aznaurebma laSqroba gamarTes ganZaze, qvemo balRunds raxsis
piras zemo masisamde da didad gamarjvebulni da didi nadavliT
dabrundnen.
es yvelaferi ase! magram ara didi xnis Semdeg moitana Sedegi
Tamaris uarma, radgan daiwyo rusma siRoda253 da mravali ugvano
saqcieli, mamaTmavlobac ki. amas iTmenda Tamari or-naxevari wlis
ganmavlobaSi, cdilobda Camoecilebina rusi ugvano saqmeebs, ma
gram misi boroti saqmeebi gacxadda Tamaris gareSe. Seityves [es]
samRvdeloebam da didebulebma, Sewuxdnen da SercxvaT Tamaris.
[175] Tamari pirdeboda maT, rom aswavlida da usjuloebisagan
ganaridebda, magram rusma ar indoma da iyo ukurnebeli. Semdeg
Tamarma moiwvia kaTalikosi, episkoposebi, didebulebi da etyo
da russ maT winaSe: `Tu gvibrZanebT, rom ar gavSorde meuRles,
maSin nabrZanebi aris, rom ar Seiginos xorcis taZari, da roca
gavige es, aRar Semiginebia taZari magisagan, magram Tu ganudge
137
ba usjuloebas, viqnebi masTan, xolo Tu ara, ai fexis mtveriviT
movicilo is~ da wavida Tamari. xolo rusma, ramdenic ar Seagones
mas, ar ineba ugnurebisagan CamoSoreba, aramed ver SeiSno Tama
ris mSveniereba da gaaZeves igi, miusajes sikvdili, qoronikonsa
– 1180-s, qarTuliT – 400-s, magram Tamarma Seiwyala, misca mrava
li oqro, Casves navSi, gauSves da Cavida kostantinepols.
Aamis Semdeg kidev ufro warmatebuli iyo zegardmo ZaliT
Tamaris saqmeni. mas saCuqrebs ugzavnidnen aRmosavleT-dasav
leTis mefeni da mravali etrfoda: movidnen osTa mefeni, ori
Zma, mSvenierebiTa da axovnobiT gamoCenilni, Wabukobis imediT
da bedis mcdelni, Tu inebebs Tamari da Rirsad cnobs, aramed
fuWi Seiqmna maTi wadili da wavidnen. erTi maTgani mouTmeneli
survilis seniT mokvda niqozs da daasaflaves iq eklesiaSi.
aseve, TviT evmanoil keisris Ze, andronikes rom ar moekla. aseve
asurastanisa, SuamdinareTisa, antioqiis mefeTa Zeni da sul
Tan yaindinis Ze, romelic mamam Seipyro sjulis uaryofisaT
vis. aseve sadluxis Zis Ze mutafradini – mSoblebis urCi da
mahmadis sjulis sitkbos damtovebeli, movida didis-didebiTa
motrfialed Tamarisa. [176] [Tamari] gaumaspinZlda da Sesafe
risi pativi miago. Semdeg mtiralma, rom is ar iyo Tamaris Rir
si, SeirTo mefis xarWisagan naSobi [qali], gadauxades qorwili
da didi saCuqrebiT gaistumres. amis Semdeg movida darbazoba
ze motrfiale Sarvaneli aRsarTani (romelic enaTesaveboda
Tamars daviTis STamomavlobiT) da apirebda Tavis sjulis da
tovebas, Tuki eweoda Tavis survils, magram fuWi gamodga misi
survili, radgan urCies ar gaemJRavnebina Tavisi survili da
wavida [isic] mwuxare, didi saCuqrebiT.
xolo aqedan iwyeba Tamaris saqmeni, radgan, rogorc lomi
TaTebiT, aseve Tamari saqmeebiT icnoba, romelmac Semusra
da moxarked aqcia gareSemo mefeni. magram misi warCinebulebi
wuxdnen mis uZeobas. maSin ipoves Wabuki efremis ZeTagan osTa
mefisa, romelic aRezarda rusudans – Tamaris mamidas. es davi
Ti iyo giorgi mefis Zis dimitrisagan, romelic zemoT vaxseneT,
rom dimitris afxazeTis anakofiaSi darCa Ze, romelic bebia
sTan erTad gaexizna oseTs. aq man iqorwina osTa mefis asulze
138
da misi Ze, oseTs myofi mamulobiT, iwoda osTa mefed da Zis Zis
Ze dimitrisa da am daviTis mama SerTes rusudans, romelmac
Seiyvara qalwuloba oTxmoci wlis ganmavlobaSi. es nu gikvirT,
radgan es ori rusudani dani iyvnen: Tamaris gamzrdeli xvaran
sis sulTnis coli iyo, xolo misi da, aseve rusudani, romel
mac qalwuloba Seiyvara, osTa mefis rZali iyo. orive da imyo
feboda Tavis saxlebSi, xolo mis qmars sxva colTan hyavda Ze
daviTi, romelic wamoiyvana rusudanma da aRzarda Tavis Zed.
igi enaTesaveboda Tamars dedis mxridan, radgan Tamaris deda
osTa mefis asuli da dediT mesame naTesavi iyo, xolo dimitris
mxridan – mexuTe. [daviTi] iyo warmosadegi mSvenierebiTa da ax
ovnebiT, srulyofili saRvTo da samxedro [saqmianobiT]. gadaw
yvites, rom igi TamarisaTvis SeerToT [177] da gaubedes rusu
dans, xolo mas [namdvilad] moewona da moaxsenes Tamars: `rom
RvTis mosawoni ar yofiliyo, arc ase moxdeboda, radgan ram
deni [Senze] motrfiale movida da ar ineba RmerTma.~ yvelaferi
amis Semtyobma Tamarma dasturi misca da gamarTes didubis sax
lSi qorwili didi didebulebiT, Semdeg Semovidnen TbilisSi
da dasxdnen taxtze, qoronikonsa – 1181-s, qarTuliT – 401-s.
aA mis Semdeg mokvda kaTalikosi qarTlisa da Wyondideli mwi
gnobarTuxucesi miqeli. dasves kaTalikosad Teodore da Wyon
didelad antoni, romlisTvisac miqels waerTmia Wyondidel-mwi
gnobroba. es iyo garejeli, Tumca antonis qebas ar movixsenieb,
radgan eklesia-monastrebze gaweuli Rvawli amas mowmobs.
Semdeg moiwia rusi karnu qalaqs. pirvelad SeuerTda mas
klarjTa erisTavi, mere mesxni da lixT-imerni. moiyvanes da
dasves quTaisSi. ai, sakvirveleba! vinc ki Tamarma daawinaura,
maT Caidines es. Seityo ra Tamarma, ixmo qarTvelebi: qarTlele
bi, her-kaxelni, somxiTanni da miiRo maTgan mtkice fici, rom
ar SeuerTdebodnen maT. kaTalikosi afxazTa da quTaTeli ar
SeuerTdnen borot ganzraxvas da Tamaris winaSe iyvnen. warav
lina isini Tamarma da gaafrTxila, rom maT xeli aeRoT borot
ganzraxvaze. magram maT ar ismines da gadmovidnen, moaoxres
naWarmagevi goramde, xolo dadian-bedielma gaiara rkinis
jvari da [178] gadawva oZrxe. [maT] undodaT, aeRoT javaxeTi,
139
TrialeTi, somxiTi da TamarTan mosvla. maSin Tamarma ubrZana
amirspasalar gamrekel-Torels da Tavis mxedrobas Seyrili
yvnen javaxeTSi da gaamxneva isini RmerTisadmi SevedrebiT.
Tamari waremarTa da miegebnen isini orive krebuls mt
kvarze da maT SeuerTdnen mesxni, vinc Tamaris erTgulni
iyvnen. Seibnen xidze, magram maT Sua wyalma da daRamebam ga
yara isini. magram, roca dainaxes Tamaris mxedrobis mamacoba
[simxneve=momWirneoba], mibrundnen simagreebisaken, Tumca maT
ar acades da mietevnen zeciuri gangebiT, magram gacdnen ra xids,
veRar daudgnen da mividnen xingisis mdinaresTan, eruSeTsa da
Tmogvs Soris. miedevnen da iq gaCaRda brZola, rogorc Seef
ereboda imerT-amerTa Wabukobas. rogorc Zvelma goliaTebma,
sZlia Tamaris mxedrobam da mospes da daatyveves mravalni. ma
gram ixileT RvTis Sewevna! radgan arc erTi kaci ar daklebia
Tamaris laSqars, mxolod daiWra sargisis Ze iovane da aRar
daedevnen, raTa araferi dakleboda Tamaris brwyinvalebas da
mobrundnen mxiarulni Tamaris winaSe.
xolo gaiges es Wiaberma, her-kaxTa didebulebma da qarTl
Si macxovrebelma yivCaR-osebma, romlebsac undodaT Tamarze
Tavdasxma, xolo amis gamo veRara gabedes, iTxoves mowinaaRm
degebze gaelaSqraT da Tamarmac neba darTo. amis Semdeg uboZa
Tavis mxedrobas uricxvi saCuqari da RirseulT – qalaqebi da
cixeebi.
Semdeg gandgomilnic movidnen Tamaris winaSe:zogi yelze
Tokmobmulni, zogi mxrebSekrulni, zogi biZa-ZmaTa mkvleli
gandgomilebis dros, Sendobas iTxovdnen da fics debdnen
rusudanis SuamdgomlobiT. Tamarmac Sendoba misca maT da
naWarmagevs mdgomma miiRo maTi Tayvaniscema, xolo rusi kvlav
gauSves.
[179] amis Semdgom kvlav iyo lxini, gancxroma da simSvide da
Tu sadme ilaSqrebda daviTi, yvelgan imarjvebda.
Mmokvda amirspasalari gamrekeli da uboZes amirspasalaroba
zaqaria mxargrZels. am dros ajanyda guzani, miitaca tao, kari,
vaSlovani, mravali cixe da wavida Saermanis qveynad. amis Sem
tyobma Tamarma gagzavna sargis Tmogveli, kaxa samZivari da azn
140
aurni. misulebs Seegeba zaqaria fanaskerteli da kalmaxeliZe,
xolo guzanis laSqari misuli iyo misi col-Svilis wasayvanad
da cixis asaRebad. Tumca Tamaris [gagzavnilni] mcirericxo
vanni iyvnen, xolo mowinaaRmdege 12 droSosanni, magram Tama
ris bedis [imediT] ar moeridnen da swrafad Seuties, mravali
mospes, gaaqcies da xelSi Caigdes guzanis col-Svili, yvela
cixec daipyres, kvlav daumtkices samefosave da movidnen Tama
ris winaSe.
RvTis am wyalobis gamo ilxendnen, magram wuxdnen Tamaris
unayofobas, Tumca RmerTma moiRo wyaloba, daorsulda da Sva
Ze – giorgi, qoronikonsa – 1183, qarTuliT – 403-s da miumates
saxeli `laSa~ (romelic ganmanaTlebels niSnavs). RmerTs mi
ages madloba da Seiqmna gamouTqmeli sixaruli. erTi wlis Sem
deg man Sva asuli rusudani. maSin laSas bedis saxelze gailaS
qres pirvelad qalaq bardaze, mospes rani. aiRes barda, aivsnen
tyveebiTa da simdidriT, Tumca gaanTavisufles 30 000 tyve
Tamarisa da laSas dRegrZelobisaTvis. iqidan dabrunebulebma
saswrafod gailaSqres arzrumSi, karnu qalaqze. iq gaimarTa
mravali brZola, xolo maTi damxmareebi iyvnen surmanelni, kar
elni, sperelni da nasredin salduxis Ze Tavisi ori ZmiTurT.
gaCaRda brZola ciskridan dabindebamde, [180] sZlies Cvenebma
da wamoiRes uamravi nadavli. qalaqis mkvidrni kbilebis Rr
WeniT ambobdnen: `rogor davmarcxdiT qristianTagan, mahmadi
xom dagvpirda xmals~. ganTiadze kvlav gamovidnen bukis cemiT
da moisar-moSurduleni qalaqis galavanTan dadgnen. amis mx
ilveli mefe daviTi Seeba Tavisi laSqriT, pirvelive Setevisas
sZlies da gaaqcies, isini miawydnen qalaqis karibWes da gasrises
TavianTi fexebiT uricxvi Tavisiani da dascinodnen mahmads,
romelmac aRuTqva maT, Semdeg mobrundnen da movidnen gamar
jvebulni didi nadavliT Tamaris winaSe. kvlav Seikribnen da
gavidnen gelaquns, Cavles xaCini, Cavidnen yarayurums da miaR
wies balyunamde, daarbies da moaoxres, Semdeg mobrundnen, da
laSqres ganZis kari, iqac Zlieri brZola gamarTes, gaaqcies da
gaJlites. yaryuridan Sanqoramde eqvsi dRis ganmavlobaSi iyo
uwyveteli brZolebi. isinic yovelTvis imarjvebdnen da brun
141
debodnen gamarjvebulni mefis winaSe. kvlav wavida ori Zma, sar
gisis Zeni, zaqaria da iovane, raxsis napirebis dasarbevad, magram
aq mosulni iyvnen dvinelTa, bijnelTa da amberdelTa laSqari,
yaCaRebi qaravanTa saTvalTvalod. amaT Sexvdnen Sua gzaze es
eni da ekveTnen ficxlad, Tumca Tamaris mcirericxovanma mx
edrobam gandevna da daxoca da nadavliT savse movida RvTiv
dacul TamarTan. Semdeg gaubeda daviTs kaenis cixis mflo
belma, rom mas daerbia gelaquni, sparsi baziri da goralauqi.
[qarTvelebma] gaiges es da maSinve movidnen, daxoces da aiyvanes
tyveebi, moixveWes uricxvi qoneba da sadac [mtris] laSqars gad
aeyrebodnen, Jletdnen. sakvirveli iyo, rom sulTnis moedanze
iwyes asparezoba da iqidan dabrunebulni movidnen Tamaris wi
naSe. Semdeg gaZevebuli rusi kostantinepolidan movida [181]
sparseTis aTabagis TanxlebiT da misgan miiRo [samkvidreblad]
ranis qveyana, Sekriba iq laSqari, movida da daarbia kambeCova
nis mindori da iSovna didi nadavli. maSin xornabujelma saRir
maxatlis Zem Tavisi sami vaJiSviliT gawira Tavi, daewia mcire
jariT, gandevna da gaanadgura maxviliT, daibruna yvela tyve
da nadavli, xolo saZageli rusi garboda or monasTan erTad.
xolo am saqmeebze ufro gansacvifrebeli iyo es: Sarvan-
Sas odesRac lomis bokveri gamougzavnia da gaizarda igi ise
didi, rom veluric ki ar unaxavs vinmes aseTi didi. Llomi, rode
sac Tamars naxavda, iwyebda tirils da iseTi mSvidi xdeboda,
rogorc kata, mividoda, Tavs ubeSi Caudebda da lokavda, xolo,
rodesac moaSorebdnen, kvlav tirils iwyebda. amis mxedvelni
da msmenelni ufro Zrwodnen aseTi mxecis moTvinierebis gamo.
am xanebSi mokles yizil-arslan aTabagi da darCa rainds
sami Ze. maT ganuyo qveyana: ufross, sutlu inanCis misca erayi,
xvarasani da babiloni; bubaqars – adrabagani da somxiTi; amir-
mirs – gurgenis zRvidan gelaqunamde. magram saSualom, amir-
bubaqarma sZlia da dajda sulTnad. amir-mirani Seesia Sirvans,
Seibnen da sZlia manve. xolo isini iZulebuli gaxdnen da gadaw
yvites TxovniT TamarTan misvla.
Aam dros moxda didi miwisZvra, daiqca qalaqi Samaxia, amowyda
masSi yvela mcxovrebeli da Sarvanis col-Svilic. maT gamogza
142
vnes despani da iTxoves Tamaris asuli da Svela mterTan [brZo
laSi]. magram Tamarma ar ikadra sasiZo, Tumca misca daxmarebis
piroba, moiwvia TavisTan da mouwoda Tavis mxedrobas. Semokre
bilma laSqarma aavso oTxive mdinaris [napirebi]: mtkvari, al
geTi, qcia da berduji. Semdeg movidnen [182] amir-mirani da aR
sarTan Sarvani. maT Tayvani sces Tamars: pirvelad aRsarTanma,
romelic agaras idga, rogorc Sinauri, xolo mere amir-mirma.
maT miages Sesaferisi pativi, moumzades pur-[marili], inadimes,
uboZes uricxvi [saCuqari] da daaskvnes, daebinavebinaT isini
Suelis pirze da iq iaraRdebodnen.
amave dros Seikriba ismailoba. Seimosnen SaviT da auwyes sul
Tans Tavisi gasaWiri, xolo man gamougzavna mTeli sparseTis sim
didre da Sekriba laSqari indoeTidan darubandamde da movida
adrabagans xalifis droSiT. Seityo ra Tamarma, ubrZana Wyon
didels mxedrobis Sekreba, xolo monastrebs locvisaTvis mo
cla. Seikriba laSqari da dabanakda zemoxsenebul mdinaresTan.
moinaxula Tamarma, moiwona da amir-mirs da aRsarTans misca me
fis mxedrobis umetesi [nawili]. maSin yivCaRTa mefis Zma sevinCi
Tamaris winaSe iyo mowveuli didi jariT. Tamarma naxa da gaamx
neva Tavisi laSqari, waumZRvara jvari patiosani da anton Wyon
dideli, xolo TviTon fexSiSveli movida metexs da mxurvale
cremliT evedra RmerTs Tavisi mxedrobis gamarjvebisaTvis.
ivnisis TveSi movida daviTi mdinare eklecTan, iq Sexvda mzver
avi, romelic ambobda: `[mtris] laSqroba auracxelia, romelsac
dakavebuli aqvs Sanqoridan Sofis mTamde da vardanaStis gan
Zis karamde~. xolo meore dRes Tendeboda paraskevi dRe (romel
dResac mokla sikvdili Cvenma mxsnelma), aRiWurva da Sejda mefe
zerdagze,254 brZana jvaris win wamZRvareba da mividnen Sanqors. aq
gaCaRda Zlieri brZola, mefe Cqarobda adrianad mdinareze gad
asvlas, [183] xolo, roca gadavidnen, Zlierad ekveTnen da gaCaRda
brZola. radgan baRebisa da gzebis siviwrovis gamo ise swrafad
ver gavida daviTi, daviTis gasvlamde mewinaveni TiTqmis mTli
anad amowydnen, magram ukan ar gabrundnen. amis mxilveli zaqaria
amirspasalari Tavis ZmasTan erTad swrafad gaemarTa, amasTa
nave miuswro mefis razmmac, ekveTnen sastikad da maSinve Tavs
143
daatydaT agarianebs RvTis risxva da daiqsaqsa maTi razmi da
garbodnen, xolo Tamarisanni maT xocavdnen. mdevrebma miaRwies
ganZiskar-gelaqunamde, iWerdnen did amirebs, rogorc qaTmebs,
qoronikonsa – 1193-s, qarTuliT – 413-s. magram gadarCa mxolod
aTabagi da [daviTis meomrebma] aawiokes sami qalaqi: aTabagisa,
aTabagis Zisa da saTamaz-ed-denis Zisa. moarTves soslan-daviTs
aTabagis droSa da aRivsnen oqro-vercxliT, Tval-margalitiT,
riTac datvirTuli iyo jor-aqlem-cxenebi, romlisa ara iyo
Segeba255 molaTa256 [yivilis] nacvlad Semokres zari da mizgiTebi
eklesiebad aqcies. Sanqorelebma moarTves qalaqis gasaRebi da
maT daiWires igi. Semdeg gadmosces ganZa, Sevida soslan-daviTi
da dajda igi sulTnis taxtze. Seiqmna didi zar-zeimi da gama
rTes puroba Roris [xorciT]. xolo amir-miris TxovniT daviTma
da zaqariam Tamaris gareSe Caabares mas ganja. magram wamovidnen
Tu ara, gamoCnda gaqceuli da [miwaSi] damaluli bubaqar aTabagi.
gaaZeves amir-mirani, misces mas ganja da Semdeg gamogzavnes max
arebeli TamarTan. naTqvamia, rom metexSi wirvaze, roca mRvdelma
Tqua `SiSiTa RvTisiTa”, uTxra Tamars: `gixaroden mefeo, radgan
mianiWa RmerTma gamarjveba Sens mxedrobas~. maxareblis mosvli
dan cota xnis Semdeg movidnen isinic [184] nadavliT savse. maSin
RmerTs madloba Seswira Tamarma da miegeba, xolo maT [Tamars]
miuZRvnes uamravi saCuqari da manac miago maT Sesaferisi [pati
vi]. man aTabagis droSa gagzavna xaxulis RvTismSoblis [eklesia
Si], rogorc misma papam – yiasis Zis yelsabami. Tamarma xalifaze
gamarjvebis Semdeg xaxulis RvTismSobels droSa da yelsabami
miarTva, xuTmuxledi iambiko ocdaxuT leqsad daawerao (mot
anilia iambiko, 25 striqoni).
[185] amis Semdgom iqmna didi saswauli, radgan, rodesac aRas
rula wirva iovane kaTalikosma, moindoma zaqaria amirspasala
rma sefiskveris miReba, magram ar misca kaTalikosma, radgan igi
sarwmunoebiT somexi iyo. Sewuxda zaqaria da SeewinaaRmdega pa
triarqs, xolo igi sayvedurobda mas da [zaqariam] veRar gasca
pasuxi. moiyvanes somxeTis kaTalikosi da maTi sjulis mcod
neebi da Sekrebilebma ikamaTes mravali dRe, xolo iovane kaTa
likosma gadawyvita da uTxra [somxeTis kaTalikoss]: `Cavatar
144
oT wirva da moviyvanoT Cven-Cveni ZaRlebi sam dRe naSimSilebi,
Cems saRvTo kravs me mivugdeb Sen ZaRls, xolo Sen miugde Cemsas
da, romelsac ar mieaxleba ZaRli, is aris WeSmariteba~. yvela ms
meneli Sewuxda, magram iovanem aiZula isini daTanxmebuliyvnen.
somxebsac ar surdaT, magram iZulebulni daTanxmdnen.
amis Semdeg iovanem Seasrula wirva, moitana kravi da miugdo
somxebis ZaRls, xolo ZaRli mieteva da miaxloebuli maSinve
ukan gabrunda, wkavwkavebda, rogorc nacemi da gareT gavarda.
Semdeg iovane somxebsac aiZulebda da maTac miugdes survilis
gareSe. ZaRli maSinve eca, aiRo, STanTqa da gaiqca. amisaTvis
iovane madlobas Seswiravda RmerTs, aiRo kravi, movlo mTeli
laSqari litaniobiT ukan midevnebul erTan erTad, xolo somx
ebi wavidnen Sercxvenilebi. zaqaria ki darCa urwmunoebaze me
tyveli: `man gasces pasuxi RmerTs, vinc hyo ganyofa”. misma Zmam
iovanem ki aRiara WeSmariteba.
[186] am wlebSi kari jer kidev Turqebs hqondaT dapyrobili.
Tamarma waravlina laSqari da gaiqcnen Turqebi, xolo iq daadg
ines iovane axalcixeli, romelmac daipyro mimdebare qveynebi
da mospo [winaaaRmdgomni]. mefem uboZa mas kari da aTabagoba.
kvlav Seikribnen mahmadianebi da movidnen xalifasTan, ukve
ara ampartavnebiT, aramed Tavmdablad etyodnen, raTa Seeve
dros Tamars, rom man maT xarki daados da nuRa xocavs maT. ami
tom xalifam miugzavna despani, didi ZRveni da es Txovna. usmina
Tamarma, Seumcira xarki da Seusrula mas Txovna. magram yoveli
aRmosavleTis sulTani, romelsac epyra [qveynebi] egviptidan
pontomde, nuqardin Caraslanis Ze despanis xeliT ugzavnida
Tamars saCuqrebs. da aseve iqceoda Tamaric, magram [nuqardini
amas] akeTebda veragobiT da dazvervis [mizniT]. man, rodesac
gaigo mahmadianebze xarkis dadebis [ambavi], gaxsna mama-pap
aTa saganZurni da gasca ormagi qira da Sekriba 400000 kaciani
laSqari da gamougzavna Tamars werili, rom `diacTa ugunuro
biT gibrZanebia xarkis dadeba mahmadianebze, rac nebadarTulia
[mxolod] CvenTvis – mahmadianTaTvis. axla movdivar me RmerTis
msgavsi da Tu uaryof qristes, daamsxvrev jvar-xatebs da Cem
winaSe Tayvans scem mahmads, cocxali darCebi da Tu ara, yve
145
lani moispobiT~. movida despani, warmodgnen Tamaris winaSe da
hkadres: `Tu qristes dauteveb, sulTanis xarWa gaxdebi da Tu
ara – moispobiT~. myis wamoxta zaqaria amirspasalari, gaartya
saxeSi despans ise, rom igi daeca miwaze, rogorc mkvdari, xolo,
roca mosulierda, uTxra: `Rirsi xar sikvdilis, magram despanis
[mokvla] ar SeiZleba. wadi da acnobe sulTans, SegxvdebiT [187]
da gavigoT, visi RmerTi aris Zlieri~. saswrafod Sekribes Tama
ris mxedroba samcxes, xolo Tamarma uwinamZRvra maT daviT-
soslani, muxlmodrekilma akurTxa laSqari da RvTisadmi min
dobilni gagzavna, xolo TviTon movida oZrxes Teodosi kaTa
likosTan, episkoposebTan da monastris winamZRvrebTan erTad
da Seusveneblad loculobdnen, mRviZarebdnen da evedrebod
nen RmerTs.
Bbasians misulma daviTma ixila sulTnis bolokerts dabana
kebuli laSqari. maTi Tvaluwvdeneli [banakebi] ver eteodnen
[aremareSi], magram ise laRobdnen, rom ar eyenaT yaraul-dara
jebi. maSin daviTma daadgina – erT mxares zaqaria mxargrZeli,
Salva da iovane axalcixelni da Torelni, xolo meore mxares
– imer-afxazni, amerni, her-kaxni da miuSves swrafad cxenebi.
ixiles ra maT ficxlad momavalni, dasca RmerTman maT SiSi da
miaSures maT simagreebs. amis [Semxedvare] gamxnevda Tamaris mx
edroba, Seuties da daixoca brZolaSi uamravi aqedan da iqidan.
dauxoces cxenebi zaqarias, Salvas, iovanes, grigols da sxveb
sac maTTan erTad. gadmoxtnen isini da ibrZodnen qveiTni Zli
erad. magram brZola ise gagrZelda, rom cotac da kinaRam gaty
da Tamaris mxedroba. amis mxilvelma daviTma da zaqaria amirs
pasalarma gaarides qveiTni aqeT-iqiT, rom ar gaTeliliyvnen, da
Tavs daesxnen maT simravles da dasces RvTis risxva, gaapes maTi
razmebi da gaiqcnen sulTanisianebi. maSin Sesxdnen cxenebze
qveiTnic da daedevnen, Jletdnen, atyvevebdnen da iWerdnen.
xSirad erTs asi mohyavda qoronikonsa – 1196-s, qarTuliT – 416-
s. Dda mobrundnen maTi tvirTiT, romlis aRricxva SeuZlebeli
iyo, SeiZines oqro-vercxli da Tval-margaliti da sxva simdid
ris Sesaxeb saubari aRar aris saWiro maTi simravlis gamo, da
wamoiRes maTive sapalneebiT. evlogi salosi wiravda Tamaris
146
winaSe. gancvifrebulma taSi Semohkra da daeca samjer. Semdeg
wamoxta da RmerTs madloba Seswira. Semdeg [188] iovane hkiTx
avda da evlogi gamoucxadebda: `roca davecemodi, TiTqmis Se
drkeboda Cveni laSqari, xolo, roca wamovxti, misca RmerTma
gamarjveba Cvens mxedrobas~. Semdeg movida maxarebeli Tama
ris winaSe, mereRa Semovida oZrxes laSqari mxiarulad, iqidan
– Tbiliss didi lxini-sixaruliT. xolo sulTnis didebulebi
Tamarma gayida nalis[safasurad], Tavisi saxlis sadideblad
(amasTanave esec aris naTqvami: `Tamaris winaSe moyvanili sulT
nis didebuli daeca da iklakneboda, rogorc gveli damunjebu
li, amitom gaiyvanes gareT da roca gons moego, ekiTxebodnen,
Tu ra mouvida, xolo igi ambobda: `rac hkidia Tamars TavTan,
man dagvamarcxa Cuen da axlac SevSindi misgan~. xolo im dros
Tamaris TavTan Camokidebuli iyo miqael mTavarangelozis
xati. amiT Seityves misi qmedeba da ufro didi madloba Seswires
RmerTs.
xolo RvTis wyalobaTa [kvalobaze] Tamaric mwyalobeli
iyo ara marto Tavisi samflobelosaTvis, aramed saberZneTSic
mravali monasteri gaamdidra da qvriv-oblebic aavso [wya
lo biT]. mis dros aravin dausjiaT sikvdiliT da arc asoTa
mokveTiT dausjiaT vinme, garda guzanisa, romelic yaCaRobda
kolis mTaSi. is Seipyres mTibavebma da miarTves daviT mefes,
xolo man Tvalebi amoswva mas qristianTa sisxlis daRvrisaTvis
ise, rom TamarisTvis ar Seutyobinebia.
merme movidnen monazvnebi Savi mTidan. [Tamarma] maT uamravi
oqro misca da gaistumra, magram xarbma da Zmis mkvlelma aleqsi
keisarma Seipyro isini da oqro waarTva. Seityo es Tamarma da
SeuTvala keisars, rom [warTmeuli] ukan daebrunebina, xolo
man ar isurva. Tamarma kidev ufro meti misca monazvnebs, gag
zavna imerni da waarTva keisars trapizoni, misi Semogareni da
misca aleqsi komnianoss, andronikes Zes, romelic TamarTan im
yofeboda. es gaiges evropelebma, rom aRmosavleTSi keisarma
Zalaufleba dakarga, movidnen da waarTves kostantinepoli,
qoronikonsa – 1198-s, qarTuliT – 418-s. mokvda aleqsi angari
simdidreze [daxarbebuli] SimSilobaSi Tavis simamrisagan.
147
Aam xanebSi moikiTxa Tamarma karis saqmeebi; Tamaris mefobis
24 weli sruldeboda. mravaljer ibrZodnen mxargrZelebi da
ver aiRes igi [kari]. amitom gagzavna soslan-daviTi da TviTon
gaCerda javaxeTs. daviTi miadga kars da ibrZoda Zlierad. Sem
deg gauWirdaT mecixovneebs da ambobdnen: `movides Tamari da
CavbardebiT mas~, radgan sxvebis eSinodaT. Seityo es Tamarma,
movida da Caabares cixe, xolo Tamarma misca [igi] Tavis Zes,
giorgis, rogorc amas karelni sTxovdnen. [Tamarma] daipyro
[qveynebi] raxsidan speramde da Zalze gaZlierda misi saTnoebi
saTvis. magram am sixarulis dros mokvda Tamaris qmari soslan-
daviTi, yovelgvari sikeTiT aRmatebuli, qoronikonsa – 1199-s,
qarTuliT – 419-s da datova didi glova. Semdeg, zamTris Jams
mefe iyo geguTs. waaqeza eSmakma ardavis sulTani: brwyinvale
kviriakes man [gamoilaSqra] qalaq anisze maSin, roca anelebi
emzadebodnen gancxroma-sixaruliT dResaswaulisaTvis. ue
crad SeiWra sulTani gamTeniisas da gaJlita uamravi qristiani,
garda imaTisa, romlebic daimalnen gamoqvabulebSi, kldeebSi,
xvrelebSi da gadarCnen iq. maT 12000 [adamiani] gaJlites da wav
ida sulTani savse tyve-nadavliT. amis msmeneli mwuxare mefe
mudam eZebda SurisZiebis [dros]. maTi saZageli marxvis Semdeg,
romelsac ramazani ewodeba, amirspasalarma zaqariam Sekriba
her-kax-somxiTarni, Cavlo gelaquni da farulad [190] mivida
ciskris Jams da roca bilwma molam dahkivla azani257, roca Ten
deboda aidi,258 maTi aRvseba, Semoertya ardavels, magram qalaqi
Zlierad iyo gamagrebuli.
Ddainaxa ra es zaqariam, gadmoxta cxenidan, aseve mTeli
laSqaric masTan erTad da ibrZodnen qveiTad, SeiWrnen da maT
misgiTSi 12000 [mlocveli] gaJlites Seubraleblad da daxoces
sulTani da misi col-Svili da naTesavebi da moqalaqeebic, ar
datoves arc erTi cocxali, aivsnen didZali nadavliT, wamov
idnen da movidnen Tamaris winaSe gamarjvebulni. Semodgomis
mowevis dros iTxova zaqariam xvarasanze laSqrobis nebarTva
da mefemac neba darTo. maSin Semoikriba mTeli saqarTvelo,
gaemarTnen, Cavles marandi da iq veravin naxes – egonaT, rom
mxedroba mTaSi iyo [damaluli]. amitom zaqariam gagzavna 500
148
mxedari dasazverad; isini avidnen mTaze [xolo Casafrebuleb
ma] icotaves da Tavs daesxnen da gaCaRda brZola Zlieri, magram
Cvenebma sZlies da gaanadgures. xolo zaqariam araferi ico
da, avida mTaze da ixila naomari, sadac 500 Subi 500 kacze eso,
da Sewuxda, radgan [misianebi] arsad Candnen. cota xnis Semdeg
isini Seegebnen mas nadavliT. iqidan wamosulebma daimorCiles
Tavrizi da miana, radgan isini Cabardnen sulTniTurT. magram
zangana ar nebdeboda garemodgomilebs. mesxebma gamoTxares ga
lavani, romelic alizisa iyo, Sevidnen da sruliad amowyvites.
iqidan mividnen yazmins, arc isini nebdebodnen, magram gaiqc
nen mTaSi. daewivnen da mospes isini da qalaqi daipyres. Semdeg
wavidnen xuarasans, sruliad moaoxres da aiRes didi nadavli,
mobrundnen, igive gza gaiares da amdeni qveynidan veravin aR
udga win. xolo, rodesac miaRwies mianas, [naxes], rom maT daexo
caT qarTveli mcvelebi, rac maTgan erTma gadarCenilma auwya
zaqarias. amitom man sruliad daxoca mTeli mosaxleoba sulT
niTurT. iqidan wamosulebs yovel qalaqSi did-did simdidres
moarTmevdnen ZRvnad. amis Semdeg movidnen Tbiliss Tamar mefis
winaSe iseTi didi nadavliT, rom yvela mxilveli gakvirvebuli
iyo.
amis Semdeg mokvda zaqaria amirspasalari da mefem amirspasa
laroba misca mis Zmas, iovanes, magram man ar isurva amirspasal
aroba da [arCia] aTabagoba.
Aam xanebSi gandgnen mTiulni, fxoelni, didoni da daiwyes
rbeva da mooxreba. maSin gagzavna maT [winaaRmdeg] Tamarma io
vane aTabagi mxedrobiT. xolo iovane avida xadis mTaze, gada
iara mwvervalebi da daadga [Tavs] fxovelebs, didoelebs, Zur
Zukebs da iwyo [maTi] rbeva, Jleta da datyveveba. xolo ZurZukni
sruliad SeuerTdnen didi ZRveniT. iovanem iq dayo sami Tve,
mravali mZevali aiyvana, daimorCila moxarked, mobrunda da
movida gamarjvebuli ^Tamar mefis winaSe.
xolo amden sixaruls mohyva mwuxareba, radgan naWarmagevs
myofi Tamari dasneulda da veRar SesZles misi gankurneba, Tum
ca haeris cvlilebisaTvis Caiyvanes Tbiliss, Semdeg dasod da
agaras, magram araferma argo, aramed gavida amieridan da mivida
149
qristes winaSe 1201 wels, qarTuliT [192] – 421 (+780=1201)-s, 18
ianvars. xolo sanatrelsa Tamarsa Tavis xeliT daedga gvirgvi
ni Tavis ZisaTvis – giorgisaTvis, qoronikonsa – 1196-s, qarTu
liT – 416 (+780=1196)-s [iambiko daviT reqtoris 30 muxledi].
150
da aRarsad iyo mteri, amitom ilxendnen da ixarebdnen. gadaix
ara mefe borotebisaken da CamoiSora dedis droindeli vezire
bi da Seiyvara masTan aRzrdili Tanamoasakeni da maTi saqmeni:
mRera, cekva, qalebTan aRreva. igi Rame dadioda, raTa borote
biT gamZRariyo. raindebma, romlebmac ver icnes mefe, Seipyres
da ise scemes, rom marjvena TvalSi mxedveloba daaklda. man
kvlav ganagrZo, radgan ar SeirTo coli, Tumca aiZulebdnen
warCinebulni, mainc ar qna. xolo kaxeTSi, veliscixeSi myofma
mefem ixila dedakaci da Seuyvarda, waarTva qmars da TavisTan
miiyvana, daorsulda igi da Sva Ze, saxelad daviTi. [198] amis
mxilvelni didebulni, kaTalikosni da episkoposni eubnebod
nen, rom es ar Caedina. Camoaciles mas daviTis deda, rom eqor
wina sxvaze, an masze da Tavi daenebebina ukeTurebisaTvis. maSin
[giorgim] daarwmuna isini, rom maTi rCevis gareSe arafers gaa
keTebda, magram colis yolaze da qorwinebaze ver daiyolies.
ukan daabrunes daviTis deda da arc masze iqorwina.
TaTarTa Semosvla
am xanebSi gamoCnda aRmosavleTiT TaTarTa gvaris yaizdin
TemurCi, Cingis-yaenad wodebuli. man daipyro Cin-maCini da didi
saTaTreni 1202 wels. amis Semdeg manve gamogzavna Tavisi ori mTa
vari 12000 mxedriT, rom daezveraT qveyana. isini iyvnen ucnauri
garegnobis, ucxo enaze molaparake da rjulad daedva Cingis
save erTi RmerTis Tayvaniscema. maT gamoiares TurqeTi, jeoni,
sparseTi, daamarcxes yvela mowinaaRmdege, moawies qarTlis saz
Rvars da aoxrebdnen somxiTs da gags. mefes acnobes TaTarTa
mosvla. mefem Sekriba 90000 mxedari da wavida maT winaaRmdeg.
gzaSi mas SeuerTda iovane aTabagi didi laSqriT. TaTrebi idgnen
mdinare sagimTan da Seebnen erTmaneTs. TaTarTa naxevari gai
qca, xolo naxevari Causafrda, zurgidan Semouties da ekveTnen
qarTvelebs da iqna risxva RvTisa, radgan daviTis droSa, [199] am
dromde uZleveli, iZlia da garbodnen qarTvelebi mefiTurT,
xolo uricxvi mamacurad da Zlierad mebrZolni daixocnen Ta
TarTagan. ukuqceulebi Sevidnen TbilisSi mwuxareni da ambobd
nen: `radgan SevawuxeT RmerTi, Cvenc Segvawuxa da Segvarcxvina
151
Cveni mtrebis winaSe~. es moxda qoronikonsa – 1210-s, qarTuliT
– 429-s. xolo TaTarni movidnen samSvildemde da gamobrundnen,
gaiares darubandis kari, Semouares kaspiis zRvas da mividnen
Cingis yaenTan. ai, ucnauroba! dauWedeli cxeniT da mSvild-is
ris garda kidev sxva iaraRis ar mqoneni ase ibrZodnen isini.
xolo amis Semdeg kvlav mSvidoba damyarda da ilxendnen da
ixarebdnen. am dros moiTxova [colad] mefis da rusudani xal
Tis sulTanma, romelic flobda egviptesac, magram ar misces
RvTis wyalobiT. ramdenime xnis Semdeg moiTxova [rusudani]
Sarvan-Sam da misces piroba. wavida mefe bagavs, rom iqidan mieca
[rusudani], magram aqac ar dacxra RvTis guliswyroma, radgan
dasneulda mefe laSa-giorgi. rodesac man igrZno sikvdilis
[moaxloeba], Semoikriba yvela didebuli, Caabara Tavisi da
rusudani, Ze daviTi da ubrZana, rom mefed misi da rusudani
daesvaT, radgan isini erTmaneTis didi moyvarulni iyvnen da
[giorgis] aRTqmis Sesrulebis imedi hqonda. [giorgim] dideb
ulebis TanxmobiT, ficiT da RvTis zrunviT amcno rusudans:
`roca wamoizrdeba Cemi Ze daviTi, dasvi mefed”.
didebulebsac [uTxra], rom es ase gaekeTebinaT. Semdeg gar
daicvala mefe laSa-giorgi, qoronikonsa 1211-s, qarTuliT
– 431-s, 18 ianvars, oTxSabaT dRes, gadmoasvenes igi TbilisSi,
xolo Tbilisidan – gelaTs.
152
sulTan jalaldinis259 Semosvla
iyo sulTani xurasnissa, romelsac epyra indoeTidan sruliad
sparseTi jeonamde, saxelad jalaldini. igi mravaljer SeebrZo
la TaTrebs jeons aqeT da iqiT, magram yovelTvis marcxdeboda.
maTgan Zleulma ganizraxa dedawuliT wamosuliyo Cven mxares.
wamovida da movida adrabagans260 140000-iani mxedrobiT da iwyo
somxiTis, gagis darbeva da xocavda Cvilebsac ki. Seityo es rusu
danma, Sekriba laSqari, daudgina [sardlad] iovane aTabagi, misca
samefo droSa da gagzava sulTnis [winaaRmdeg]. isini mividnen
dvins, xolo xuarasnelebs daebanakaT garniss. razmi moemzada sa
brZolvelad da daadgines mewinaved Salva da iovane axalcixele
bi da Torelni. iqidan movida sulTani jalaldini, romelic iyo
mamaci, axovani da brZolaSi gamocdili. magram, roca miuaxlovd
nen mewinaveni, aTabagi ar mieSvela maT, xolo Salva da iovane ug
zavnidnen Suamavlebs da daxmarebas sTxovdnen, radgan [mterTan]
miaxloebulni iyvnen. ar ineba aTabagma daxmareba da es gaakeTa
SuriT da ara SiSiT. radgan sxva saSveli aRar iyo, Seuties Salvam
da iovanem, gaCaRda brZola da daixocnen uricxvi orive [mxri
dan]. kvlav ar mieSvela aTabagi. hoi, Suri boroti! radgan Tavis
monaTesaveebis daxocvas ucqerda da araferi iRona, aramed idga
uZravad. Semdeg ukuiqcnen ra mewinaveni, Seipyres Salva, mama
curad mebrZoli, radgan xmali mtris Cabalaxze [201] gadatexo
da, xolo iovane [axalcixeli], qveiTad kldeSi Seltolvili, qviT
mokles, xolo aTabagi saswrafod jariTurT uvnebeli wamovida,
qoronikonsa – 1213-s, qarTuliT – 433-s. sulTanic gabrunda, ma
gram spobda da aoxrebda qarTlis sazRvrebs da aravin iyo damx
mare. sulTani datyvevebul Salvas aiZulebda, qristianoba dae
tovebina, magram igi ar Tanxmdeboda. mamacoba-axovnebisaTvis
Seiyvara igi [sulTanma], efereboda da mraval saCuqars [aRuTq
vamda], magram [Salva] ar daemorCila da mokla igi [sulTanma]
sastiki tanjviT. [Salva] Seiracxa wmida mowameTa Soris. Semdeg
mokvda iovane aTabagi, farulad Semonazvnebuli da [boroti]
saqmis Camdeni, qoronikonsa – 1214-s, qarTuliT – 434-s.
amave wels iqorwina rusudanma tuRrulis Zeze, romelic mas
mZevlad hyavda. [igi moixibla] misi simSvenier-haerovnebiTa da
153
mamacoba-axovanobiT. [rusudani] daorsulda da Sva asuli Tam
ari, Semdeg [kidev] daorsulda da Sva Ze daviTi.
amis Semdeg moxda udidesi boroteba, radgan movida igive
sulTani, daangria da moaoxra saqarTvelo da undoda aq mefed
[dajdoma]. igi aoxrebda dvins, aniss da maT garSemo, xolo rusu
danma borotebas boroteba daumata da aRar gaixsena anderZi da
aRTqma Tavisi Zmisa da rodesac misi Ze, daviTi gaxda eqvsi wlis,
isurva misi mefoba. [man] Semoikriba imerni, kaTalikosni, episko
posni, warCinebulni da akurTxa mefed, qoronikonsa – 1222-
s, qarTuliT – 412-s. magram mouclelobis gamo iq aravin iyo
amerTa didebulTagan, ar SeSinda, rom borotebisaTvis mouSva
RmerTma sulTani. wamoizarda ra Tamari, moiTxova sulTanma
yiasdinma colad da aRTqma dado, rom mas ar Seacvlevinebda
qristes rjuls. am pirobiT misca rusudanma Tavisi asuli da
mziTvad awyveri, qoronikonsa – 1228-s, qarTuliT – 448-s.
[202] cota xnis Semdeg [rusudanma] gaugzavna Ze laSasi daviTi
Tavis siZes, sulTans, raTa moekla igi, magram man keTilad [is
tumra] igi. sulTanma jalaldinma Seityo avag aTabagis mefis
vezirad gaxdoma, mouwoda [SexvedrisaTvis]. aRiWurvnen orive
ni: iqidan moadga xevis-pirs sulTani erTi monis [TanxlebiT],
xolo aqedan – avagi aseve. maSin etyoda sulTani avags: `me Tqven
Tan samtrod movsulvar, magram [Tqven] sastikad SemebrZoleT.
axla, vinaidan gamoCndnen TaTarni da veravin win ver aRvudeqiT,
movedi me, rom SemrToT Tqveni mefe, radgan is qalia da SeverT
deT oriveni da vsZlioT Cven TaTrebs, radgan ar SegiZliaT
marto ibrZoloT da arc me. xolo Tu ase ar gavakeTebT, pirve
lad mogaoxrebT Tqven da merme SevebrZolebi TaTrebs~. avagma
yvelaferi amcno rusudans, magram rusudanma mosmenac ki ar in
eba. xolo sulTanma Seityo ra avagisagan, Semovida somxiTs, ise
mospo igi, rom ar datova [cocxali] mamakaci da iqidan moadga
Tbiliss. radgan rusudani adreve wasuli iyo quTaiss, Tbilisi
saTvis mcvelebi daedgina. Tbilisis mcvelebma Zlieri brZola
uCvenes sulTans ise, rom [qalaqis] aReba uimedo Seiqna. magram
Tbilissave myofma sparselebma gasces da, roca memnas [bocos
Ze] qalaqis karidan sabrZolvelad gasvlisas TavSi daartyes
154
maxvili da mokles da gaaRes karebi, maSin moiwia RvTis risxvam:
Semovidnen da aaoxres [Tbilisi], qoronikonsa – 1228-s, qarTu
liT – 448-s.
sulTanma moarRvia sionis gumbaTi, dadga taxti, dajda
maszed da iqidan xocavda ise, rom sisxlis mdinare dioda. bocom
Tavidanve datova kalisa da isnis cixeebi da wamovida rusudanis
nebarTviT. sulTanma moitana sionis yovladwmida [RvTismSob
lis] xati, daasvena xidze da vinc ar SeafurTxebda, hklavdnen.
maSin mravalma mowameobrivi gvirgvini moipova qristianuli
aRiarebiT. [203] daxocili Tbiliselebis [ricxvma] 100000 miaR
wia. Semdeg sulTanma daarbia da moaoxra qarTli, kaxeTi, here
Ti, javaxeTi, tao, artaani, samcxe, ani, karnifori da gagrZelda
aseTi rbeva xuTi wlis ganmavlobaSi. aseT Wirsa da Seviwroeba
Si myofma rusudanma ar axsena RmerTi da ar SeSinda. rodesac
man Seityo, rom ar mokla sulTanma daviTi laSas Ze, hoi, sof
lis moyvareba boroti! miswera sulTans: `asuli Cemi mruSobs
daviTTan da amitom eqceva keTilad~. `amis msmenelma sulTan
ma Seipyro Tamari, mwared scema, daulewa xatebi da jvrebi mis
Tvalwin da daatovebina qriste, xolo daviTi Caagdo zRvaSi.
igi RmerTma gadaarCina: vinme vaWarma ipova igi zRvis napirze
da miiyvana Tavis saxlSi. es Seityo sulTanma, waarTva igi vaWars
da Caagdo igi ormoSi, geslian gvelebTan. erTma gvelma ukbina,
xolo gvelebma SeWames is gveli da daviTs gamoswoves nakbenis
gesli da gankurnes is, romelsa hqonda yovladwmida RvTis de
dis xati Tavis imedad da, romlisagan daculi imyofeboda Svidi
wlis ganmavlobaSi gansacdelSi, mavedrebeli RvTisa. erTi mona
miarTmevda mas yoveldRe moTxovnil purs da wyals.
xolo [zemo] naxsenebma TaTrebma gamoiares jeoni da advilad
igdes xelT sasulTno. isini xocavdnen urCebs, xolo maTze min
dobilebs keTilad eqceodnen. es Seityo jalaldinma, aiyara
Tbilisidan, qoronikons – 1233-s, qarTuliT – 433-s da mivida
adrabagans, iqidan gaugzavna despani baRdadis xalifasa da
sulTan xaladins, rom daxmarebodnen TaTarTa winaaRmdeg, ma
gram maT ar isurves.
155
[204] jalaldinis meore Semosvla
daxmarebaze uaris mosmenam da TaTrebis moaxloebam uimedo
baSi Caagdo jalaldini da kvlav Tbilisisaken gamoemarTa. maSin
rusudanma Sekriba imer-amerni, zemo-qvemoni, gamoiyvana osebi
da mTiulebi da yvela eseni Sekriba naWarmagevs, xolo sulTani
dabanakebuli iyo bolniss. movidnen qarTvelebi da ekveTnen
maT. pirvel brZolaSi daamarcxes da gaaqcies sulTnis laSqari,
magram kvlav risxva daatexa RmerTma [qarTvelebs] Cveni cod
vebisaTvis: ukan dabrundnen, daxoces iverielni da Semovida
sulTani TbilisSi, qoronikonsa – 1234-s, qarTuliT – 454-s da
aoxrebda qristianebs.
[amasobaSi] movidnen TaTrebic da maTi meTauri oTxi noini:
WarmaRani, WaRatari, ioseri da biCvisi. maT gamovles mTeli
sparseTi da gadmovidnen raxze da moadgnen ganZas 40 000 mx
edriTa da TavianTi dedawuliT. mesame dRes xelT igdes ganZa
da daxoces yvela, radgan maT sZuldaT mahmadis rjuli, qoron
ikonsa 1234-s, qarTuliT – 454-s. roca es Seityo jalaldinma,
saswrafod aiyara Tbilisidan da wavida saberZneTs. es Seityves
TaTrebma, daedevnen, daewivnen basians, xolo jalaldins gaefan
ta jari da darCa marto. igi mZinare naxa vinme mecxvarem, mokla
da waiRo misi da misi cxenis samkauli, romelic Zvirfasi iyo. es
Seityo sulTanma yiasdinma, Seipyro mecxvare da moatanina sam
kauli. yiasdinma ixila da gaukvirda Tval-margalitis simSve
niere, xolo is kaci dawva jalaldinis upativcemulobisaTvis.
TaTarni dabrundnen, moaoxres xalaTi, valaSkerti da mov
idnen TavriJs da daipyres isic. [205] meore wels movidnen bar
das da daiwyes somxiTis, qarTlis, darubandis, ranis, hereT-
kaxeTis da dvinis mooxreba. roca TaTrebis moaxloeba Seityo
rusudanma, datova Tbilisi da wavida quTaiss da daubara mxar
grZel goWas, Tu TaTarni movidodnen, gadaewvaT Tbilisi, rom
maT ar gamoeyenebinaT igi dasabinaveblad. roca TaTarni movid
nen, goWam gadawva Tbilisi da mooxrda igi droebiT.
Semovidnen TaTarni mTel saqarTveloSi, garda imereTisa,
da somxiTSi, moefinen, rogorc kaliebi da xocavdnen [xalxs]
Seubraleblad. didebulebi daimalnen simagreebSi, mTebSi da
156
cixeebSi, xolo her-kaxni da qarTvelni kavkas-mTiuleTSi. gagr
Zelda ra aseTi mooxreba da aRar iyo araviTari saSveli da arc
aravis daxmareba, yvela warCinebuli – amerni da zemo-qvemoni
miendvnen maT rusudanis nebarTviT, radgan mindobilebs [Ta
Tarni] arafers avnebdnen. [xolo mindobis wesi aseTi iyo]: gamod
nobil oqros wyals gaavlebdnen da Sesvamdnen, aseTi fici hqon
daT. [mindobilebs Seiwynarebdnen da am fics] ar Ralatobdnen
da tyuili ar amovidoda maTi piridan.
oTxma noinma gaiyo mTeli qveyana da iRebdnen xarks. rusudani
darwmunda ra TaTarTa pirobis simtkiceSi, gaugzavna despani Tav
isi Zis, daviTis mindobisaTvis, raTa daadginon mefed. amis mosme
nam noinebi gaaxara da aRuTqves yvelaferi. isini zamTarSi barSi
idgnen da zafxulSi – mTaSi da veravin ewinaaRmdegeboda maT.
am xanebSi indomes [TaTrebma] sulTan yiasdinis winaaRmdeg
galaSqreba da Tan mTeli qarTvelobac waiyvanes. sulTanma, roca
maTi mosvla Seityo, Sekriba [206] 400000 kaci da gamoemarTa. amis
msmeneli biCvis noini movida qarTvelebTan da Seatyobina: `var
maxarobeli da [es] aris CemTvis saCuqari, radgan modis sulTani
400000 mxedriT~. xolo sargisi etyoda: `viciT Tqveni simamace, ma
gram maTi simravlisaTvis ar gmarTebT sixaruli. ~ maSin biCvisma
upasuxa: `Turme [Tqven] araferi iciT Cven – monRolTa Sesaxeb,
radgan, mas Semdeg, rac mogvca RmerTma gamarjveba, ramdenadac sx
vani ufro bevrni arian, es ukeTesia CvenTvis, radganac ufro metad
avivsebiT simdidre-qonebiTa. ~ da ase Tavxedurad uyurebdnen yve
lafer amas. meore dRes ekveTnen sulTans da pirvelsave Setevi
sas iwyes: `ala, ala, ala! samjer da Seuties marcxnidan, gaarRvies
maTi razmi da gaaqcies, daxoces da mospes isini am brZolaSi. rad
gan qarTvelebi mamacurad ibrZodnen, moewonaT maTi SemarTeba da
Zalian Seiyvares [isini]. Semdeg Semoertynen sulTnis qalaqs da
ibrZodnen Zlierad. gauWirda yiasdins, dazavda da aRuTqva mor
Cileba da xarki. iqidan wamosulebs moegeba xalaTis sulTani da
aRuTqva xarki da uZRvna uricxvi [saCuqari]. mas daudgines qalaqis
mcvelni, wamovidnen da mividnen gelaquns nadavliT avsebulni.
maSin gagzavnes rusudanTan, raTa daidos maT Soris zavi. roca
maT daipyres yovelive, acnobes yaens. radgan momkvdariyo Cingizi,
157
[agreTve] misi Ze oqrofa da oqrofas Ze quqi, xolo axla [yaenad]
ijda mangu, mas acnobes qarTvelTa sikeTe da mamacoba brZolebSi
da sparsTa gadametebuli siborote. amitom ubrZana qarTvelebis
pativiscema da maTi brZolebSi Tan yola, xolo sparsTa sruliad
mospoba da [maTi] warCinebulebis masTan gagzavna.
amave dros gagzavnes iovane aTabagis Ze avag aTabagi yaenTan.
misi mxlebeli daviT msaxurTuxucesi etyoda avags: `me viqnebi
patroni da Sen mona, radgan ucxo qveyanaSi varT da Tu moindo
meben patronis sikvdils, me momklaven da Sen cocxali darCebi”.
avagic ase moiqca. Semdeg movidnen mangu yaenTan. [207] man wyalo
ba uyo da pativi sca.
erT dRes mas uxmes mangusTan. avagi win midioda da daviTi mis
ukan, ganrisxda mangu-yaeni: `rogor SeiZleba, rom patroni Seni
Sen Uukan dgas?~ wardga daviTi da auwya yaens, rogorc iyo. xolo
yaeni gancvifrda da uTxra: `radgan xarT qarTvelebis modgma
aseTi keTili, vbrZaneb, rom yvela xalxze [upiratesi] Tqven
iyoT Cven winaSe~.
xolo rusudani, romelsac surda zavi, movida Tbiliss, gag
zavna Tavisi Ze daviTi noinebTan da gahyva [mas] yvela warCinebu
li amerni, imerni, zemo-qvemoni. noinebma keTilad miiRes misuli
daviTi, pativi sces da uwodes `narini~ (es aris mosuli), magram
ver daumtkices mefoba da gagzavnes baTu yaenTan, qoronikonsa
1237-s, qarTuliT – 457-s.
158
mefeTa modgmisagan, radgan erTi daviTi dakarguli iyo da meo
re, romelic gagzavnes TaTrebma, yarayums iyo, amitom noinebma
gaiyves [samefo] [208] oTxad da mTeli iveria daiyo samTavroebad:
[TiToeuli Caabares `aTiaTasis Tavs”]. egarslan bakurcixels
Caabares her-kaxTa laSqari Tbilisidan Samaxiis mTamde; SanSes –
Tavisi mamuli da avagisic; varam gagels – mTeli somxiTi; grigol
suramels – qarTli; Torel gamrekels – javaxeTi; samcxe karnu
qalaqamde – cotne dadians, xolo raWis erisTavs – mTeli lixT-
imereTi da waiyvanes almuTs da iq imyofebodnen naxevari maTgani
erTi wlis [ganmavlobaSi] da naxevarni – meore wels.
am oTxi noinis almuTSi yofnisas moisyides goliaTi kaci,
romelsac erTi noinTagani unda moekla. is Sevida farulad
CaRatar noinis karavSi, SeurWo gulSi laxvari da mokla. xolo
diliT msaxurebma roca ixiles, moTqma-tiriliT misi sikvdi
li qarTvelebs daabrales, radgan [qarTvelebi] did gasaWirSi
iyvnen am laSqrobaSi. maT undodaT qarTvelebis daxocva, magram
sxva noinebi aCerebdnen, xolo isini ar usmendnen da gaemarT
nen qarTvelebisaken. qarTvelebi gaocdnen da zogi SebrZole
bas apirebda, zogi ki aCerebda maT. grigol surameli ambobda:
`Zmano, ar aris brZolis dro, radgan varT cotani, magram mgonia
[jobs, rom] Cven, mTavarni dagvxocon da ara mTeli mxedroba, ma
gram droa RmerTsa da yovladwmida RvTismSobels vevedroT”.
ubrZana yvelas samjer muxlis modreka savedrebelTurT. xolo,
roca es aRasrules, gaixedes da dainaxes, rom lerwmianidan gam
ovida kaci, romelsac xelSi laxvari eWira da ase iZaxda: `man
quStem CaRatar~, rac niSnavs: `me movkal CaRatar~. xolo gancv
ifrebulma TaTrebma Seipyres da ekiTxebodnen mizezs, xolo
igi ambobda: `damaluli viyavi lerwmovanSi, movida brwyinvale
dedakaci da miTxra: Sen gamo amdeni suli daixoceba. axla gamo
myevi da Tqvi: `me movkal CaRatar~. gancvifrdnen TaTrebi da
mokles igi, [209] xolo qarTvelebs pativi sces. ase ixsna Rmer
Tma da RvTismSobelma Tavisi xalxi.
gagrZelda laSqroba almuTelebze Svidi weli. gaampartavn
da egarslan da TiTqmis mefed iwodeboda, radgan iyo mamaci,
axovani da mas morCilebda yvela mTavari.
159
Turqebma, rogorc ki Seityves umefoba da qarTvelTa al
muTs laSqroba, Seikriba 60000 kaci yaraxanisa da wamovidnen
saqarTvelos mosaoxreblad da movidnen valaSkert-raxss iqiT
suramamde, romelic maSin ekava SanSe mandaturTuxucess. [man]
Sekriba Tavisi da avag aTabagis 30000 mxedari, gaiares raxsi da
mividnen valaSkerts, SeebrZolnen iq da Seiqna Zlieri brZola.
[qarTvelebma] jvris ZaliT gaaqcies da daxoces xalaTamde, ai
Res uricxvi nadavli da dabrundnen gamarjvebulni.
kvlav daiZrnen Turqni saberZneTidan da sxva qalaqebidan
saqarTvelos dasarbevad. gaiges es SavSelebma, klarjebma,
taoelebma, kolaartanelebma, karniforelebma da Seatyobines
yvaryvare cixisjvarels, rom daxmareboda. xolo man mouwoda
mesxebs, Sekriba 10000 mxedari da gaeSura. Turqebi mosdgo
modnen banas, olTiss da aoxrebdnen taos. Turqebma Seityves
maTi mosvla, SeiaraRdnen da SeebrZolnen ivnisis vakeze. mi
aniWa RmerTma gamarjveba iverielebs da ukuaqcies, daxoces da
uricxvi nadavli iSovnes. yvaryvarem gagzavna papa da misi Zma
sargisi da maT aiRes olTisi, bulaT-yuri da dabrundnen gama
rjvebulni.
gasaWirSi myofi samefos warCinebulebi Seikribnen kox
tisTavs da wuxdnen umefobas da sxva sazrunavze. [maT] gadaw
yvites TaTarTagan gandgoma da wavidnen imerni pirobis Sesas
ruleblad, xolo amerni [maT] ucdidnen adgilze. es Seityves Ta
Trebma – biaCusma da angugma, Tavs daesxnen koxtasTavs myofT,
[210] yvela warCinebuli Seipyres da waiyvanes aniss, Sirakuans da
miiyvanes qarmaRanTan, xolo man mxargakrulebi gaaSiSvla, waus
va Tafli da dayara mzis qveS, sicxeSi.
xolo cotne dadiani, roca koxtas movida paemanze, veravin
ixila da Seityo, rac moxda. TviTonac wavida aniss, misulma
naxa qarTvelebi am dReSi, manac gaixada tansacmeli, waisva
Tafli SiSvel tanze da dajda maTTan, xolo TaTarma dara
jebma Seatyobines noinebs. roca maT es moismines, gaukvirdaT,
moixmes cotne da hkiTxes mizezi. is ki eubneboda: `TqvenTan
gandgomisaTvis ki ar CavidineT es, aramed rom mogvegvarebina
Tqveni saqmeebi da xarji~ da radgan sxvebsac igive uTqvamT,
160
gaanTavisufles isini pativiscemiT, aqes maTi keTil-ganzraxva
da ufro sandod miiCnies [isini].
161
Zeni:erTi indoeTs – saxelad yubul da meore baRdads – saxelad
ulu. ulum gamoiara jeoni, xvarasani da Semovida almuTs. am
dros mokvda mangu-yaeni da dasves yaenad misi Ze yubul. xolo
ulu movida adrabagans 60000 jariT. moegebnen [mas] oTxive noi
ni da saqarTvelos warCinebulni. yaenma iverielebs pativi sca
Seuferebeli261 pativiscemiT: zogs [uboZa] memaSioba262, zogs –
mSvildismtvirTveloba da ase yvelas. Semdeg movida aRtaSs da
dajda taxtze da daloca yvela misma morCilma, radgan Tavidan
Tu oTxi noini ganagebda saberZneTidan indoeTamde, axla ulu-
yaeni TviTon ganagebda.
[212] am dros aravin icavda eklesiebs. moifiqra nikoloz
kaTalikosma da wavida yaenTan eklesiebis dacvis [TxovniT].
ulu-yaenma keTilad miiRo [kaTalikosi], misca wyalobis wigni,
jvari da kverTxi oqrosi. [kaTalikosi] gakvirvebuli iyo aseTi
mopyrobiT da wamovida Sewyalebuli.
xolo mefeni iyvnen yubul-yaenTan da erTmaneTs ecilebod
nen mefobisaTvis. daviTisni ambobdnen~ ar SeiZleba, rom mefoba
epyras dedakacis Zes da ara TviTmpyrobeli mefis Zes~, xolo
daviT narinis [momxreni] ityodnen: `marTalia, dedakaci iyo, ma
gram rusudani mefe iyo da Ze mefisa aris narin-daviT, amitom
kanonieria misi mefoba~.
roca gagrZelda maT Soris ciloba, gamoagzavnes avag aTabagi
da didi zeimiT SerTes colad mefeTa naTesavi, saxeliT esom da
movida ulu-yaenTan.
man igi pativiT gagzavna Tavis mamulSi. miegebnen qarTvel
ni, xolo egarslani ar Camoxta cxenidan, radgan Zalian gaam
partavnebuli iyo. ganrisxda avagi da maTraxi gadahkra Tavze
egarslans, gadmoagdo cxenidan, avagis msaxurebma gaxades, abu
Cad aigdes da am droidan gaxda dasacini.
xolo yaenma xalaTis sulTani da yiasdinic gamouSva, xolo
mefeni iq darCnen. Semdeg ineba yubul-yaenma da gamogzavna
orive mefe Tavis ZmasTan, ulu-yaenTan da SeuTvala, rom romel
sac airCevs, mas misces mefoba, an orives misces. isini movid
nen ulu-yaenTan, xolo man didi pativi sca, daumtkica orives
mefoba da warmogzavna qarTls. moegebnen [maT] saqarTvelos
162
yvela warCinebuli, Semovidnen TbilisSi, metexis eklesiaSi da
dasxdnen oriveni taxtze, qoronikonsa 1244-s, qarTuliT – 464-s
da ikurTxnen iqve, Tbiliss mefeebad.
163
aA m xanebSi biTu yaenma, romelsac eWira xataeTi darubandamde
da ruseTi serbiamde, ixmo daviT laSas Ze TavisTan, xolo daviTi
wavida da datova jigra-xaTun dedofali da mmarTvelad jiquri.
jiquri iyo kaci keTili, mis dros ar moiZebneboda [qveyanaSi] qur
di da avazaki. aseve miando qveynis mxareebi Tav-TavianT mTavrebs,
rom emsaxuron dedofalsa da morCilebdnen jiqurs.
iyo ra mefe biTusTan, egona pankisis erisTavs TorRuls, rom
mefe veRar dabrundeboda, gandga da aRar morCilebda jiqurs.
xolo rodesac wyaloba uyo yaenma daviT mefes, misca surguji,
romelic aris `maCrdilobeli~, romelsac garda yaenTaganisa,
veravin iqoniebda, da SemouTvala ulu-yaens, rom pativi sces
daviTs [ufro] metad, vidre yvela noins. daviTi movida, miegeb
nen yvela warCinebuli (ar movida TorRuli SiSis gamo) da Se
movida daviTi Tbiliss, qoronikonsa – 1247-s, qarTuliT – 467-s.
Seityo ra mefem, mravaljer ixmo TorRuli, magram man ar isurva
mosvla, amitom jiqurma gagzavna xornabujeli. man alaverdis
wminda giorgis winaSe ficiT aRuTqva da moiyvana tabaxmelas me
fis winaSe. magram jiqurma dedoflis surviliT, mefis gareSe,
arad Caagdo fici, waiyvanes TorRuli da gadaagdes kldeka
rze. [215] naxe! xornabujeli erTi wlis ganmavlobaSi Tavis ori
ZmiT mokvda wminda giorgis SurisZiebiT. xolo mefem moagvara
yovelgvari uwesrigoba da wavida ulu-yaenTan didi ZRvniT. man
pativiT miiRo da yvela noinze maRla daayena.
am xanebSi gailaSqra ulu-yaenma babilonis xalifaze, xolo
xalifa ver SeewinaaRmdega, da Sevida qalaqSi. qalaqis erTi
mxridan moadga ulu-yaeni, xolo meore mxridan – engon noini,
mesame mxridan – daviT mefe saqarTvelos mxedrobiT. maSin da
viTma ubrZana Tavis laSqars galavnis moTxra. ase gaakeTes
qarTvelebma da meTormete dRes Sevidnen, daxoces Sig myofni
da gaarRvies karebi, xolo Semdeg Sevidnen TaTarni. xalifa
apirebda naviT gaqcevas, magram, rom Seityo, ver wavidoda, kv
lav Tavissave sasaxleSi Sebrunda. TaTrebma es didi qalaqi
moaoxres, quCebi da gzebi mkvdrebiT iyo savse. gamoiyvanes xal
ifac saxleuliTurT da moiyvanes yaenTan Tayvanis sacemad, ma
gram ramdenjerac daxridnen, igi gulaRma ecemoda: `Tu gamiS
164
vebs, Tayvans vcem, da Tu ara-ara~. gaiyvanes [xalifa] gareT da
uTxres: `Segiwyala yaenma~, xolo igi ekiTxeboda – `rogor~? da
miuges: `Sen mogklavs TviT yaeni, xolo Sens Zes – misi Ze~. man
miugo: `Tu momklavs, ginda man, ginda ZaRlma momklas~. Semdeg
daxoces isinic da moqalaqenic, xolo TaTarni da qarTvelni
aivsnen nadavliT da oqros, vercxlis da Zvirfasi qvebis garda
arafers iRebdnen. Semdeg babilonelTa darCenili nawili dain
des, xocva-Jletva Sewyvites, Tavisianebi Caayenes da wamovi
da ulu-yaeni, xolo mefe yaenis nebarTviT Camovida Tbiliss,
qoronikonsa 1248-s, qarTuliT – 468-s.
amave wels movida qveynis aRsawerad arRuni, romelic [216]
biTu yaens gamoegzavna. man aRwera mTeli sabrZanebeli yaenisa da
movida ulu yaenTan. man gamogzavna qarTls yvelafris aRsawerad.
movida arRuni da aRwera miwa, venaxi, saqoneli, bostnebi, baRebi
da wisqvilebi, aT koml glexze meaTe molaSqred wamsvleli da
movida ulu yaenTan. gamovida, rom daviTis samefodan 400000 unda
wasuliyo molaSqred. Seiqna didi gasaWiri saqarTveloSi, xolo
samRvdeloeba gaanTavisufla [am valdebulebaTagan] da sxvaTa
sjulis moTavenic. [amis Semdeg arRuni] wavida saberZneTs.
amis Semdeg yaeni misreTs wavida da waiyvana daviT mefe Tavisi
laSqriT. misulebma iwyes SuamdinareTisa da Samis mooxreba. maT
moegeba egviptis sulTani mdinare evfratTan. TaTrebma gaiares
evfrati, xolo winambrZolni iyvnen mefe da qarTvelebi. Seibnen
da daxoces uricxvni da garbodnen egviptelebi. ulu-yaeni dar
Ca iq, sadac iyo mcire qalaqi, gamagrebuli ukan kldiT da win
mdinariT. roca yaeni uZluri Seiqna brZolisaTvis, brZana: di
laadrian mTeli jari amxedrebuliyo, qalaqs Semortymodnen da
ZaRlebiviT ymuili daewyoT. rodesac ase gaakeTes, gaskda klde
da naxevari qalaqi wyalma waiRo, darCenils Seesivnen TaTarni,
daxoces urCni da daipyres. Semdeg wamovida Sams da Suamdinares
Semoegebnen mas yvelani didi ZRveniT. maSin daviTi evedra yaens,
rom gaeSva Tavis samefoSi. neba darTo yaenma da [igi] movida Tbi
liss didi nadavliT, qoronikonsa 1249-s, qarTuliT – 469-s.
mwuxare iyo yvela warCinebuli, radgan jigra-xaTunma ar uSva
mefes Svili, amitom mefem moiyvana osTa mefis asuli, keTil-sax
165
iani da dado piroba, rom rodesac Sobs Zes, [217] aRar gaiziaros
sareceli masTan. qorwilis Semdeg osTa mefis asulma – alTunma
Sva giorgi, qoronikonsa 1250-s, qarTuliT-470-s.
giorgi moiyvana jigra-xaTunma Tavis Svilad da zrdida mas.
kvlav uSva alTunma mefes asuli Tamari da im droidan ganeSora
alTuns mefe. Semdeg mokvda dedofali jigra-xaTuni, mere wav
ida mefe yaenTan da dayo iq ramodenime xani. mere ubrZana yaenma
mefes, gaemzadebina misi jari misrelebze [salaSqrod]. wamovi
da mefe da movida avag spasalaris saxlSi, radgan momkvdariyo
avagi da ar darCa Ze, aramed asuli xuaSag. avagis damtirebelma
mefem ixila avagis coli gvanca da gaumijnurda mas, Semdeg [ki]
moiyvana da iqorwina. xolo avagis asuli da avagis saxli Caabara
sadun mankabers. mefem daaorsula gvanca da man uSva Ze dimitri,
qoronikonsa 1256-s, qarTuliT – 476-s.
jiqurs autanlad miaCnda gvancas dedofloba. amitom igi
daasmines mefesTan sumbat orbelianis mcdelobiT. daviTma
aRar gamoikiTxa da, radgan malemrwmeni iyo, gadaagdo jiquri
isnidan mtkvarSi. diliT naxes [igi] riyeze mdebare. xalxi gak
virvebuli iyo da moiTxoves Raribebma [misi] dasaflaveba,
radgan aravin hyavda maT garda da maTTvis mas mravali sikeTe
gaekeTebina. misca mefem igi maT da daasaflaves Raribebma.
ulu-yaenma rodesac misreTs laSqroba moisurva, moswera da
viT mefes. iyo didi wuxili laSqrobaTa da xarkis [gamo], romel
ic daewesebina arRuns da daedgina xoja azizi, romelic mefis
samzareulodanac ki iRebda xarks. amitom Sewuxebuli mefe
movida javaxeTs da gadawyvita gandgoma [218] yaenisagan: wavides
Tu ara. xolo didebulTa nawilma urCiea wasvla, xolo zogma –
gandgoma. mefem neba misca didebulebs, visac surda, wasuliyo
yaenTan, xolo, romelTac surdaT, masTan darCeniliyvnen.
mobrunda mefe da movida sargis jayel-cixisjvarelTan,
xolo danarCeni qarTveloba wavida yaenTan. imyofeboda mefe
samcxes da maspinZlobda mas sargisi.
gazafxulze yaeni dabrunda misreTidan gamarjvebuli, sadac
mamacurad ibrZodnen iq myofi qarTvelni. ikiTxa yaenma daviT
mefis ambavi da S
D eityo [misi] gandgomileba. warmoavlina arRuni
166
20000 mxedriT da iq masTan myofi qarTvelebic. xolo mefem Sekri
ba mesxni da SavS-klarjni 8000 mxedari, gamogzavna da dadgnen
mtkvris xeobaSi. arRunma gagzavna 6000 mxedari da SeebrZolnen
mesxni 500 mxedriT Solis piras, gaaqcies mesxebma TaTrebi da
daxoces. xolo darCenilma nawilma Seafara Tavi Sandaras, arRu
nis mxedrebs. Seityo sargisma, iswrafa da ixila ra arRunma, daa
pira gaqceva, magram masTan myofi qarTvelebi akavebdnen da eub
nebodnen: `Cven viciT maTi brZola~, mobrundnen da gamarTes br
Zola. kvlav gaiqcnen TaTrebi, magram guli gautydaT mesxebs sim
ciris gamo, xolo TaTarni maTi Cveulebisamebr ukan dabrundnen,
daxoces mesxebi da sargisi mcire jariT movida mefesTan. arRuni
wavida gamarjvebuli sastiki zamTrisagan, radgan iyo dekemberi.
Semdeg mefe wavida SavSeT-klarjeTSi da iq imyofeboda. kv
lav movida arRuni ivnisSi, moaoxra samcxe da miadga cixisjvars.
didi ziani miayenes TaTrebs cixidan, magram ver gaanadgures,
mouswro maT yaenis ambavma, gabrundnen da daixsna RmerTma mesx
ebi aoxrebisagan.
[219] xolo maSin urCia mefes sargis jayelma ase: `radgan
orivesia imereTis samefo, movides iq”. daviT narinma kargad
miiRo stumrad misuli daviTi. Tumca iq daviTi pativiscemaSi
iyo, magram Tavs mainc ucxod grZnobda. amitom imerni gaiyvnen:
zogma daviTi isurva mefed da zogma – narin-daviTi. Seiqna
areuloba mcire droiT da arc gasamrjelo eZleoda laSqars.
bedieli263 darCa narin-daviTis erTgulad. igi iyo kaci keTili,
mis dros odiSSi ver ipovidiT mparav-avazaks. amitom mefeebma
gaiyves qveynebi da qalaqebi – quTaisi da Tbilisi – orad, samefo
orad, saganZuri – orad, magram xvamlis264 gamoqvabulSi rac iyo,
mciredi gaiyves da sxva iqve datoves. xolo sadResaswaulo ab
jari, Tvali patiosani da fasdaudebeli margaliti darCa narin-
daviTs. ase gaiyo or samefod [saqarTvelo], qoronikonsa 1259-s,
qarTuliT – 479-s. amerni darCnen umefod.
Sewyda laSqroba da msaxuroba TaTarTa. amitom ineba yaenma
zavi mefesTan, radgan dedofali gvanca Tavisi ZiT – dimitriT
urdoSi iyo wayvanili tyved. noinis cols kalTaSi Caesva yrma
dimitri da myis gaReboda saSo orsuls da eSva Ze. radgan is
167
dedakaci uSvilo yofila da Svilieri iqmna, amitom did pativs
miagebda gvancas da dimitris. yaenma ubrZana am noins, rom mef
es gaugzavnos zavis piroba; gamogzavnili movida mefis winaSe,
xolo [mefem] amcno: `Cemi gandgomis mizezi iyo xoja azizi. axla
momeciT igi, gamovgzavni yaenis winaSe [220] Cem Zes giorgis da
igi yos yaenma mefed, aseve momeciT gvanca da dimitric, Cemi
Ze~. moismina yaenma da ficiT daumtkica: `Tu mefe mova, mivcem
xoja azizs~ da Suamavlad yaenma daniSna enuqarquni, romelic
iyo kaci keTili da qristiani. is mivida mefesTan da aRuTqva
ficiT da waiyvana mefis Ze giorgi. TbilisSi Casulebs miegebnen
amerTa yvela warCinebuli da badini265, romelsac arRunma Caaba
ra Tbilisi da TiTqmis mefoba. man miarTva giorgis uricxvi
[saCuqari]. Semdeg mividnen urdoSi tonRul-xaTunTan, romel
ic iyo keisris asuli. man giorgi Seiyvara da pativi sca, Semdeg
Seiyvana yaenis winaSe. yaenmac pativi sca, misca mefoba[yaenma] da
kvlav gagzavna [kaci], rom mefec mosuliyo [masTan], magram mefe
imizezebda xoja azizs. gawyra yaeni arRunis CagonebiT, radgan
mas umZimda xoja azizis micema da brZana giorgis mokvla. Seityo
es enuqarqunma da saswrafod Sevida tonRul-xaTunTan da auwya
es [ambavi], xolo igi myis wardga yaenis winaSe da moaxsena: `ra
aris dido yaeno, rom stex fics erTi sparselisa gamo da aRZrav
SfoTs? ar ici, winaswarmetyvelebi, romelTac RmerTi esaubre
boda, bagrationTa naTesavni arian da Sen sikvdili gibrZanebia?
icode, rom didi baTos despani daviT mefis winaSe arian da sTx
ovs darielas gzas da Tu mefe amas izams, atydeba didi SfoTi~.
maSin yaenma moiyvana giorgi, misca mefoba da Caabara ton
Rul-xaTuns da uTxra: `gagzavne giorgi, dimitri, gvanca, moiy
vaneT daviT mefe, mieciT xoja azizic da ficiT daarwmuneT me
fis uvnebloba~. enuqarqunma wamoiyvana orive Ze mefisa da mov
ida qviSxeTis bolos, miarTva daviT mefes Zeni da xoja azizic,
romelsac mefem im wamsve Tavi mohkveTa, gagzavna Tbiliss da
iq dahkides Zelze. mefe wahyva enuqarquns da [221] moegebnen mas
misi didebulebi. xolo sargis jayels ebrZana, rom yaens ar ndo
boda. sargisi ambobda: `mefes rom raime evnos, Cemi brali iqneba~
da daumata: `radgan sargisma qmna gandgoma, axla vitanjo masTan
168
erTad da davrCebi masTan~ da gahyva mefes. mefe madlieri iyo da
uboZa [mas] qublovani da tbeTis eklesia. Semdeg mividnen bardas
yaenis winaSe. misul mefes yaenma misca RviniT savse Tasi (rad
gan maTi wesi iyo) da hkiTxa gandgomilebis mizezi, magram mefe
ena-blu iyo, Sexeda sargiss xolo sargisi wamodga da uSiSrad
moaxsenebda gandgomis mizezs. yaenma hkiTxa: `Sen xar papa, sar
gis?~ da man miugo `me var, dido yaeno~. da roca fiqrobdnen da
ar icodnen, Tu ra daemarTebodaT, ixsna RmerTman Tavisi eri,
radgan Semovida Sikriki da Tqva: `ar aris dro fiqrisa, radgan
gamovida didZali ulusi da midis yaeni berqa darubandis gziT~.
amis msmenelma ulu-yaenma saswrafod Sekriba Tavisi jari, wav
ida da Tan waiyvana daviT mefe qarTvelebiTurT. mefem iTxova
da wina rigebSi Cadga, xolo sargisi yaenma daitova. roca razmi
gaemzada da gaemarTa, razmis win gamoxta kurdReli, mokla [igi
iaraRiT] sargisma, kvlav gamoxta mela da isic mokla sargisma,
Semdeg gamoxta Sveli [isic] mokla sargismave. gaukvirda yaens
da Seiyvara sargisi Zlier.
xolo, rodesac razmebi miuaxlovdnen erTmaneTs, iqidan erTi
saSinlad didi kaci gamovida, romelmac mefis mxedroba SeaSina.
mefem gaanapira cxeni, styorcna isari am kacs, hkra [Subi?] mis cx
ens mkerdSi da daeca cxeni. gamxnevebulma qarTvelebma Seuties
da gaCaRda Zlieri brZola da daixocnen uamravni orive mxri
dan. xolo, sadac sargisi ibrZoda Seupovrad yaenTan erTad,
garbodnen beqas meomrebi da daedevna maT yaeni mxolod oTxi
kaciT. ulu-yaens Tavs daesxa mtris Svidi SeiaraRebuli [meo
mari]. Seutia sargisma sami moniT, oTxi mokla, xolo sami gaeqca.
[222] amas ucqerda TviT yaeni.
xolo gaqceul berqas laSqars sami dRe sdies, gaiares dar
ubandi da uamravi daxoces, Semdeg Semobrundnen da movidnen bar
das. yaenma mefes da mis mxedrobas didi pativi sca da daasaCuqra,
xolo sargiss misca karnu-qalaqi [Tavis] SemogareniT. es SeSur
daT sxvebs da uTxres mefes: `aRar iqneba Seni morCili sargisi~.
irwmuna mefem, radgan gulubryvilo iyo da uTxra engin noins:
`Tu miscems yaeni sargiss karnus, misces mefobac~. gaukvirda
engin noins da etyoda: `Seni msaxurebisaTvis misca da, Tu gnebavs,
169
aRar miscems~. yaens moaxsenes da aRar aCuqa sargiss karnu, xolo,
rodesac auwya es sargiss, gulnatkeni iqmna mefeze. Semdeg wam
ovida mefe Tavis mxedrobiT da movida Tavis saxlSi.
am dros yaens ganudga zaqaria SanSes Ze da wavida narin-da
viTis winaSe, Semdeg gadmoibira zaqaria da mokla zaqaria. Sem
deg mokvda SanSec mwuxarebiTa da gvanca dedofalic mokvda –
TaTrebSi Tavis asulma xvaSaqma mowamla. xolo mefem iqorwina
didi noinis, wormaRis asul esuqanze TbilisSi didi zeimiT,
qoronikonsa 1263-s, qarTuliT – 489-s.
am xanebSi gadmovida berqasagan gamoqceuli ucnauri dedaka
ci [SvilebiT da didebulebiT] da movida daviTis winaSe. xolo
mefem pativiT Seiwynara da gagzavna ulu-yaenis winaSe, manac
pativi sca da kvlav gamogzavna mefesTanve. xolo mefem gayo da
daasaxla dbaniss da Jinvans, qarTls.
[223] Semdgom, rodesac rTvelis [dro dadga], yaeni wavida
Sirvans, TeTri wylis piras, Sekra Robe – siba266 da elodnen ber
qa yaenis Semosevas. am droidan dadgnen sibaze da gazafxulze
modiodnen gelaquns. maSin ulu-yaenma Seipyro yaenis sami Ze
da daxoca isini. Seityo ra saberZneTs myofma misma laSqarma,
Seikribnen, gamoiares saberZneTi, basiani, tao, artaani, samcxe,
javaxeTi, qarTli, somxiTi, rani da Sevidnen Runzuss, gaiares
igic da mividnen berqa yaenis winaSe. amdeni qveynis [gavlisas]
yvelani yvelgan ibrZoda [da] mudam yvelas amarcxebdnen. xolo
gamzadebulebma gaiges berqa yaenis gamosvla, magram amaT Sekres
Robe (siba) TeTr wyalze ulu-yaenis brZanebiT.
am dros aRzevda Wyondideli basili da daawesa gadasaxadi,
rogorc mefem da esuqan dedoflis sayvareli gaxda. igi daas
mines mefesTan da myis moikla misgan da Camokides Zelze Sua
qalaqSi, radgan mefe marTali iyo. rTvelis Semdeg wavida mefe
sibas. iqidan gazafxulze gelaquns mivida da sTxova ulu-yaenis
Zes, TanguSs, rom TbilisSi gaeSva [mas]. neba darTes da wamovida
mefe Tbiliss.
maSin mokvda ulu-yaeni da dasves yaenad abaRa. igi iyo friad
keTili. is ambobda, rom `RmerTma qveynis mpyrobelad damadg
ina, rasac vinmes ar mivcem, arca ras movakleb”. man saganZuris
170
mraval mparavs Seundo. abaRam daimorCila mamamisis yvela sabr
Zanebeli da daviT mefec eaxla mas, xolo man pativiT miiRo.
Aam dros gamoemarTa berqa yaeni darubandis gziT. Seityo es
abaRa yaenma, Semoikriba Tavisi mxedrobis simravle da gaamagra
mtkvrisa da arazis napirebi mcxeTamde. movida berqa, moaoxra
movakani da [224] hereTi Tbilisamde, xolo TviTon dadga gare
jis mTaze. Seiwyala RmerTma [Cueni] qveyana da mokvda yaeni,
waiRes igi misma mxedrobam da wavidnen.
movida ra Semodgoma, mefe sibaze ixmes. mefis daZaxebaze sar
gis jayelic movida Tbiliss. mefes egona, rom sargisi ganudga,
Seipyro igi da aRar gaixsena misi msaxureba da keTili saqmeni.
xolo sargisis aRzrdilebi gaiqcnen yaenTan. yaenma mefes acno
ba, rom sargisi gaenTavisuflebina da [manac] gauSva. am droidan
daiwyo mesxTa gandgomileba mefe giorgi brwyinvalis [gamefe
bamde].
Mmefe jer ar iyo sibas wasuli, rom dasneulda misi Ze gior
gi, igi sulTmobrZavi idva, rogorc mkvdari. maSin gaaxsenda
mefes dbanisis RvTismSoblis xati, wavida fexSiSveli da moabr
Zana xati, daadga Tavis Zes. myis ganikurna [giorgi] da wamodga.
friad gakvirvebulni iyvnen amis mxilvelni. mere [mefe] wavida
sibas da roca dabrunda iqidan, TviTon mefe dasneulda muclis
seniT. radgan mkurnalni uimedoni iqnen, moayvanina martyofis
xelTuqmneli xati da SexebisTanave ganikurna mefe da movida
Tbiliss, ixarebda da mefobda yvelaze keTilad, Tumca saqarT
velos im erisTavebs ver scvlida, [romlebic] yaens moswonda:
naTqvamia, rom gandga daviT, rogorc weria, solomonis siberis
dros, radgan mihyo xeli eklesiebis mamulebisa da Sewirulo
baTa moSlas, amitom mxilebul iqna RvTis mier, radgan kvlav
dasneulda misi Ze giorgi mefis sibas yofnaSi da [225] mokvda,
qoronikonsa 1268-s, qarTuliT – 488-s. xolo sibidan dabruneb
uli mefe Zlier mwuxare Seiqmna Tavisi Zis gamo da am droidan
igi mudam avadmyofobda.
amave xanebSi ganxeTqileba daiwyo TaTarTa [Soris], radgan
TenguTars SeSurda abaRas yaenoba da miswera Tavis Zmas – barx
as, romelic iyo Turans, rom wamovides da mospos abaRa yaeni.
171
man werili Cado isris TavSi da gagzavna, xolo barxam Sexvedra
dauTqva (mouwera), magram mwerals Secdoma mouvida sami TviT.
TenguTar gavida Tavisi laSqriT mcdar paemanze. movida da
dadga samcxis mTaze. iqidan gamoagzavna 12000 mxedari, rom moes
poT da moeoxrebinaT ioane naTlismcemlis monasteri, radgan
egonaT, rom [iSovnidnen] uricxv simdidres. maSin mouvlina maT
winamorbedma sqeli sibnele, amasTanave setyva da mZafri wvima,
xevi aavso wyliT da gaitaca mxedrebi da yvelani zRvaSi [Caita
na]. macned mxolod erTi kaci gadarCa, romelmac auwya Tengu
Tars, rom adgili RvTis ariso da ara SesabrZolebeli.
xolo abaRa yaenma warmoavlina laSqari da sirmon noini mis
mxedarTmTavrad. movida igi TenguTarze da ibrZoda Zlierad.
veRar gaumklavda TenguTari sirmons, wavida da ganvlo Woroxi
da AaWaris mTaze gauskda mTa da 1000-mde mxedari ojaxebianad
CainTqa. TenguTari Sevida afxazeTs, moegeba narin-daviTi, is
tumra keTilad da nadimze daudva 500 Zroxa, garda Rorebisa da
cxvrebisa da laSqris saWmelad misca 600 cxeni, 1500 Zroxa, 1000
cxvari, 1000 Rori, xolo Rvino uamravi WurebiT da urmebiT, rac
ukvirdaT TaTrebs. daviT mefis colma, romelic iyo [226] keisar
mixeil poleologis asuli, TenguTaris cols umaspinZla.
Semdeg abaRa yaenma Seityo barxa-yaenis mosvla xvarasans. [aba
Ra] wavida da waiyvana daviT mefe Tavisi mxedrobiT. SeebrZolen
erTmaneTs ori laSqari, sadac mefe Tavisi mxedrobiT winambr
Zoli iyo. gaaqcies barxa-yaeni da daxoces misi uricxvi meomari
da Semobrundnen gamarjvebulni. magram barxa-yaenis iq yofnaSi
gadmovida TenguTari da dadga lomisis Tavs, Radoze da arbevda
samcxesa da qarTls. Seikribnen marbevelTa winaaRmdeg mesxni da
Torelni, magram gaaqcies mesxebi da daxoces mravali da movidnen
TenguTarTan. amitom mosuli abaRa-yaeni evedra narin-daviTs da
did saCuqrebsac dapirda, rom aRar SeuSvas TenguTari afxazeTSi.
xolo daviTma aRuTqva yaens da Caxerga gzebi. maSin abaRam gamog
zavna igive sirmon noini. igi movida da SeebrZola TenguTars,
mravaljer sZlia da radgan sxva gza aRar hqonda TenguTars, movi
da sirmon noinTan da man miiyvana abaRa-yaenis winaSe. [man] araferi
avno da gagzavna patimrad, [Tumca] pativiT, xolo narin-daviTs
172
uboZa uricxvi saCuqari. Semdeg wavida abaRa sibas da waiyvana mefe
laSqriTurT da zafxulis bolos wamosul daviT mefes gzaSi See
yara muclis avadmyofoba da mkurnalebma ver SeZles misi gankurne
ba. xolo mefem kvlav moiTxova martyofis xati, magram aRar hyo
Sveba imitom, rom daaklo daviTma msaxureba RmerTs da gardaicva
la daviT mefe, qoronikonsa 1269-s, qarTuliT – 489-s. amboben, rom
dedofalma esuqanma mowamlao basilisaTvis SurisZiebis gamo.
darCa [227] mefed daviTis Ze dimitri TbilisSi. maSin aRaluri
da raWis erisTavi kaxaberi SeiTqvnen, ganudgnen narin-daviTs da
mividnen aliyan baadurTan, romelic idga javaxeTis mTaze. ali
yanma acnoba yaens da miiyvana isini yaenis winaSe, xolo yaenma pa
tiviT miiRo. Semdeg Sehkadres aRalurma da kaxaberma yaens: `Cven
viciT gza, mogveci kari da xelSi CagigdebT narin-daviTs~. mox
arulma yaenma gamoatana maT sirmon noini 30000 mxedriT.
maT gamoiares javaxeTi, gadmoiares lixis mTa da moulod
nelad Tavs daesxnen quTaisSi narin-daviTs, romelic am dros aba
noSi imyofeboda, magram mefem moaswro cxenze Sejdoma da gaiqca.
xolo TaTrebma moaoxres eklesiebi da mravali daatyveves, sxve
bi daxoces da uvneblad dabrundnen yaenTan, xolo narin-daviTi
Zlivs gadarCa sakvirvelebiTa RvTisa. kvlav, meore wels kaxab
erma dazvera narin-daviTi, ixmo sirmon noini Tavdasasxmelad
da moulodnelad mividnen quTaisSi. mefe gaerida da agrovebda
jars. roca TaTrebma Seityves mefis maTze Tavdasxmis [ganzrax
va], imave dRes gaecalnen tyveebiT da nadavliT.
am xanebSi yaenisa da mefisagan yvela warCinebulze metad
aRzevebuli iyo kaxaber saduni. sadunma Sekriba yvela dideb
uli, waiyvanes daviT mefis Ze dimitri yaenis winaSe, izrunes da
iTxoves mefed, xolo yaenma daumtkica mefoba da mTeli saqarT
velo, garda sargis jayelisa, da gamoatana saduni, romelsac co
lad hyavda avag aTabagis asuli xvaSagi. amitom dawinaurebuli
iyo da yaenma Caabara yvelaferi, xolo avagis sabdivani267 mas ukve
hqonda. man gaaxerxa da mefeebma misces mas kari da mimdebare mi
webi da axalcixelis asuli colad moiyvana, amitom dimitrimac
misca aTabagoba. es is saduni aris, romelmac hkadra yaens ur
doSi [yofnisas]: [228] `ai, aq amdeni mxedrobaa da vin Semerkineba,
173
an dameWideba, an vin styorcnis isars?~ da veravin gamoCnda misi
dari, amisTvis sca pativi yaenma.
dabrunebulebTan erTad TbilisSi Seikribnen: kaTalikos-
episkoposni da didebulebi somxiTar-qarTvelni, her-kaxni,
javax-taoel-klarjni da ar iyo sargis jayeli mesxebiT da
akurTxes mefed dimitri, qoronikonsa 1272-s, xolo qarTuliT
– 492-s.
174
yovelmxriv RvTismsaxuri, magram emsaxureboda yaens da mor
Cilebda dimitri mefes.
dimitri mefem colad moiyvana trapizonis mefis asuli da
iqorwina, igi dafexmZimda da Sva Ze – daviTi, qoronikonsa 1277,
qarTuliT – 497-s.
Semdeg movida isev arRun aRmwereli, rom gaego, moSenda Tu
ara mooxrebuli qveyana, magram Seityo, rom Zalian mooxrebu
lia da gansakuTrebiT hereTi (radgan mooxrebuli iyo berqa
yaenis Semosvlis gamo).
arRunma moiTxova dimitri mefis da – Tamari Tavisi ZisaTvis,
romelsac dapireboda [jer kidev] daviT mefe. dimitris eZnela
warmarTisaTvis dis wasabilwad [micema], magram sxva raime Rone
ar iyo da misca mefemac da gadaixades Sesaferisi qorwili. xolo
dimitri mefes kvlav uSva dedofalma Ze vaxtangi, qoronikonsa
1278-s, qarTuliT – 498-s.
am xanebSi narin-daviTma daalaga imereTi. raWis erisTavi im
yofeboda atens, pativayrili yaenisa da mefisagan. [igi] evedra
narin-daviTs, man Seiwyala da misca raWa – mamuli misive. magram
mcire xnis Semdeg igi kvalad miubrunda wumpes da miswera ali
yans, raTa mivides da [man] advilad Caugdos xelSi daviT mefe.
magram fuWi Seiqmna misi ganzraxva, rogorc aqitobelisa268. es Se
ityo narin-daviTma, Seipyro kaxaberi da Tvalebi dasTxara, mere
mohkveTa xelebi da fexebi, [230] xolo misi ori Ze kostantinep
olSi gaaZeva. mokvda [kaxaberi] da amoiSala misi saxsenebeli.
xolo yaenma Tavisi laSqari gagzavna gilaans da Tan gaayola
qarTvelebi dimitri mefis gareSe. misulma laSqarma brZola gau
marTa gilanelebs da gaaqcia isini. Seityves TaTrebma, rom ver
daipyrobdnen maT simagreebs, radgan isini tyiT da WaobiT iyvnen
daculni, mobrundnen da mividnen yaenis winaSe gamarjvebulni.
am xanebSi, roca qveyana damSvidda da sazrdeli uxvad da
iafad [iSovneboda], iwyes saqarTveloSi lxini, gancxroma da
saeklesio SewirulobaTa moSla, gansakuTrebiT [ki] mesxebma. am
itom amxilebda maT nikoloz kaTalikosi mawyvereli da aravin
usmenda maT. gamravlda siborote, radgan mefem moiyvana sami
coli da aseve sadunmac. amis gamo moiwia RvTis samarTali. ar
175
Runi wamovida sargisis sanaxavad da daikava qveyana ara mooxre
biT, aramed sazrdeliT, da movida awyurs. moegeba [mas] sargisi
da Ze misi beqa. arRuns gaukvirda orive [maTganis] mosvla mas
Tan, wamoiyvana sargisi da beqa datova.
arRuni roca somxiTs movida, iZra miwa vnebis xuTSabaTs Cveni
codvebis mxilebisaTvis, aseve paraskevsa da SabaTs, magram ara
vin icoda, rogor aReZra RmerTi mowyalebad. aRdgomis dRes
ise iZra, rom daingra eklesiebi, monastrebi, mTebi, kldeebi
da cixe-qalaqebi, zogan kuprmac amoxeTqa. awyurSi litaniobis
Semdeg Sua eklesiaSi daasvenes awyuris xati; Camovarda gumbaTi
da daexura xats, rogorc qudi, daumsxvrevlad, qoronikonsa
1283-s, qarTuliT – 506-s. amgvari miwisZvra iyo [mxolod] sam
cxeSi da arsad sxvagan, mxolod mcxeTa daingra. xolo, roca
arRuni mivida yaenis winaSe, mokvda. misi Ze didadi movida da
Tavisi coli Tamari datova mefesTan, xolo [231] Tamari gaiqca
mTiuleTs, radgan sZulda warmarTi qmari. es Seityo sadunma da
wavida yaenTan da sTxova Tamari, raTa mieca colad, radgan mas
aRar surda arRunis Ze didadi qmrad. yaenma neba darTo, Semdeg
mefemac da iqorwina sadunma Tamarze da umetesad gaZlierda.
amis gamo daswyevla kaTalikosma, radgan mas [ukve] hyavda sami
coli da arafers ujerebda kaTalikoss.
amave dros sargis jayeli raRac saqmis [gamo] ganudga Ta
Trebs. mis winaaRmdeg gamogzavna abaRa-yaenma buRas Zma aruxi
20000-iani mxedrobiT samcxis mosaoxreblad, xolo sargisi ga
erida guriis mTebSi, xolo xiznebi Seexiznen samcxis simagreebs.
movidnen TaTarni da veraferi ipoves, gabrundnen da wavidnen.
Semdeg mokvda sargisi fexis tkiviliT da daiWira samcxe misma
Zem beqam. abaRa-yaenma uxmo dimitri mefes Tavisi laSqriT. amaT
daudgina [meTaurad] Tavisi Zma mangu-demuri da [ubrZana] wasu
liyvnen egviptes da an daepyroT, an moxarke gaexadaT [igi].
mangu-demurma ixmo beqac, magram beqa etyoda, rom SiSis gamo ver
mividoda. xolo man ficiT daumtkica, rom aras avnebda da [isic]
mivida mindobili Tavisi samcxis jariT. mangu-demurma beqa Seaxve
dra abaRa-yaensac, xolo man pativiT miiRo beqa. Semdeg wavidnen da
mividnen egviptes. qalaq rubakidan gamovidnen [meomrebi] da Seiqna
176
Zlieri brZola, sadac beqam da mesxebma Zlierad ibrZoles, da isev
Seyares qalaqSi. amis gamo mangu-demurma didi pativi sca beqas da
mis laSqars. Semdeg mividnen amasias. iq brZola gaumarTa egvip
tis sulTanma nasrma, xolo winambrZolni iyvnen qarTvelTa mefe
[da misi mxedrebi]. nasr-sulTanma 12000 mxedari Tavisi mxedarT
mTavrobiT daitova, raTa brZolis gagrZelebis [SemTxvevaSi] See
tia qarTvelebisTvis. xolo Seiqna ra Zlieri brZola da mravali
daixoca orive mxares, nasr-sulTanma Seutia mefes [232] da mis mxe
drobas da gamZafrda brZola. moukles mefes cxeni, amis mxilveli
qarTvelebi erTbaSad yvela CamoqveiTda da ibrZoda mamacurad.
xolo mefe misma mcvelma Tavis cxenze Sesva da qarTvelebic amxe
drdnen, kvlav Zlierad ekveTnen da daxoces egviptelTa mxedarT
mTavarni da mxedroba. xolo TaTrebi egviptelTa sxva razmma gaaq
cia da maTTan erTad mangu-demuric. amis mxilveli qarTvelebi
iZulebulni [iyvnen] wamosuliyvnen damarcxebulni, xolo RvTis
ZaliT mefe daculi iqna. Semdeg movidnen abaRas winaSe da poeti
vinme TaTari ityoda mefisa da qarTvelebis qebas brZolisaT
vis da amas ismenda yaeni. amitom uboZa [man] mefesa da qarTvelebs
uricxvi [saCuqari] da gamogzavna Tbiliss.
kvlav fiqrobda abaRa yaeni, Suri eZia egvipteze, magram mokv
da misi Zma mangu-demuri, xolo aq sadun aTabagi mokvda da mefem
mis Zes, xutlu-Sahs misca mamamisis Tanamdeboba. Semdeg mokvda
abaRa-yaenic da dasves yaenad Zma abaRa-yaenisa – ahmadi. wavida
dimitri mefe mis winaSe, xolo man pativi miago, daumtkica mefo
ba da gamogzavna. mefem misca Tavisi asuli rusudani didi buRas
SviliSvilis Svils, risTvisac ganrisxda kaTalikosi nikolozi
warmarTisaTvis [asulis] micemis gamo da emuqreboda RmerTiT.
dimitri aqamde keTilad warmarTavda skiptras, xolo Semdeg
gandga da iswavla warmarTTa wesi, Seacdines dedakacebma da esva
sami coli. kvlav amxila kaTalikosma nikolozma, xolo mefe ar
usmenda. Semdeg nikolozma datova kaTalikosoba da akurTxa
jvaris mtvirTveli abraami kaTalikosad, xolo TviTon wavida
udabnoSi da miicvala iq moRvawebiT.
mefis urdoSi yofnis dros ahmad-yaenma Caidina boroteba:
mokla Tavisi Zma yonRardi. urdodan dabrunebuli mefisagan
177
[233] basili, evfebos kaTalikosis biZa, moiTxovda, rom igi gan
Soreboda Tavis colebs da afrTxilebda: `Tu mefe ganudgeba
[borotebas], misi mefoba keTilad waremarTeba da Tu ara, dagir
Rvios [mefoba] da gaifantos Seni Zeni~. magram ar usmina mefem.
aseve pimen salosi garejeli amxilebda da arc mas usmenda.
xolo noinTa ixiles ra ahmad-yaenis urigod qceva, dasves yaenad
abaRa-yaenis Ze arRuni xvarasans. es rom ahmadma Seityo, moixmo
Tavisi mxedrebi da mefe qarTvelebiTurT. mosulebs arRuni
ver SeewinaaRmdega da Sevida cixeSi. ahmadi miadga [cixes] da ar
Runi umweo Seiqna da ficiT miendo ahmads. im xanebSi ahmad-yaens
mieRo mahmadis sjuli, Seikribnen uvargisi kacebi da hklavdnen
farulad qarTvelebs qristianobisaTvis. es Seityo rati sura
melma, beqas Zem, wavida samociode kaciT da [Tavs] daesxa samaska
cian razms, daxoca yvela da movida mefesTan, xolo dimitrim
uboZa Rirseuli saCuqari. merme iqidan wamosuli ahmad-yaeni
madlobas [uxdida] mefes da daumtkica yoveli saqarTvelo. ah
madma arRuni datova hereTs noinebTan erTad, raTa moeklaT
arRuni, magram noinebma abaRas Ze arRuni [isev] yaenad dasves da
gamoemarTnen ahmadis winaaRmdeg. gamarjvebuli ahmadi, roca
Tavis colebTan imyofeboda, Seipyres da daaxrCes, xolo mefes
ufro adre acnobes, rom gascloda ahmads. maSin mobrunda mefe
da mivida arRun-yaenis winaSe. man keTilad miiRo da daumtkica
mefoba da avag aTabagis mamuli misca, radgan yaeni buRas xe
lqveiTi iyo, xolo buRa – mZaxali mefisa.
TbilisSi mosulma mefem Tavisi Ze daviTi avag aTabagis saxl
Si gagzavna, TiTqos saufliswulod misca da iq [234] izrdeboda.
dimitris mefoba mtkicdeboda da abraam kaTalikosic keTilad
marTavda saWes.
dimitri mefes trapizonis mefis asulisagan hyavda Zeni: da
viT, vaxtang da manueli da asuli rusudan, xolo TaTris asu
lisagan – baadur, iedigar da asuli jigda, beqas asulisagan –
mxolod giorgi, rogorc martorqa, romlis didebuleba qvemoT
iTqmeba.
amis Semdeg yaens darubandelni ganudgnen, [yaeni] wavida da
uxmo dimitri mefes. misulni miadgnen darubands, radgan velze
178
[maT] winaaRmdegoba ver gauwies. gagrZelda brZola da ver aiRes
cixe. maSin ubrZana yaenma mefes, Tavisi mxedrobiT aiRos cixe.
myis SeiaraRda mefe mxedrobiTurT da SeiWrnen darubandSi.
pirvelad Seutia cixes beqa suramelis Zem – ratim. daxoces de
dawulianad da aiRes cixe da didi nadavli, rasac TviTon yaenic
uyurebda. magram arRun-yaens SeSurda mefis, amitom maSin sTx
ova mas abjari, romelic saxelganTqmuli iyo. im wamsve gaixada
mefem da misca [mas] da wamovidnen cal-calke gamarjvebulni.
mravali drois Semdeg, erTi wlis Tavze, 15 marts gagzavna
arRun yaenma [mxedroba], Seipyro buRa da amoxoca ganurCevlad
yvela misi saxleuli da naTesavi. Semdeg gagzavna [laSqari] sa
berZneTs, Sams, xvarasans da iqac daxoca mravali noini da Seiqna
noinTa aseTi Jleta.
Semdeg gamougzavna despani dimitri mefes da miiwvia ur
doSi. xolo mefe, buRas sikvdili rom Seityo, Zalian Sewuxda,
Semoikriba Tavisi kaTalikos-episkoposni da didebul-warCineb
ulni, dajda taxtze da dasxdnen [235] warCinebulni wesisamebr.
maSin mefem daiwyo saubari: `RmerTma da misma ubiwod mSo
belma, romlis wilxvdomilebic varT, warmarTa Cemi mefoba da
aqamde momaRwevina mSvidobiT. xolo axlaxan SevityveT, rom
dauxocavs yaens yvela noini da mixmobs mec. Tu waval, mom
klavs mec, da Tu ar [waval], mooxrdeba eklesiani da Cemi qveyana.
[Tqvenc] iciT, rom ZaliT ar SeuZlia Cemi Sepyroba da mgonia, Tu
mival, momklavs me da gadarCeba qveyana uvneblad~. maSin yvelam
erTbaSad mimarTa mefes: `Cven Seni mtkice erTgulebi varT. ar
aris qveyana Seni sanacvlo da Tu gaWirdeba [saqme], gaeride mTi
uleTs an afxazeTs, rogorc mamaSenma gaakeTa~. miugo maT mefem:
`Tqven [amas] Cemdami erTgulebisaTvis ambobT, magram Tu davrCi
me da mravali daixoceba, es iqneba CemTvis tvirTi, radgan es
sawuTro ar aris nacvali mermisisa, radgan warmavalia, xolo
igi waruvali. axla waval, Tu gadavrCi, keTili, Tu ara, davdeb
Cems suls Cemi erisaTvis, rogorc man dadva CemTvis~.
xolo esma ra kaTalikos-episkoposebs, moZRvrebs da warCi
nebulebs, etyodnen mefes: `Cven giSuamdgomlebT meufe qristes
winaSe, rom Segindos yvela Seni Secodeba da moganiWos Tavis sa
179
sufevelSi saukuno cxovreba~. amis msmeneli mefe didi sixaru
liT gaemzada wasasvlelad da Tavisi Zeni gagzavna zogi kaxeTs,
zogi mTiuleTs, xolo mcire yrma giorgi – iSxanis cixeSi.
Semdeg [dimitri] wavida urdoSi didi zar-zeimiT da sim
didriT da wahyva mas kaTalikosi abraami da mcire amala. yaens
egona, rom mefe ar mividoda da gamoegzavna siuqol-noini, rom
mefe mieyvana. xolo noini gzaSi Sexvda mefes, aiRo mefis yvela
simdidre, [236] xolo TviT mefe Seipyro da miiyvana yaenis wi
naSe, manac daatyveva mefe. yaeni fiqrobda: Tu moklavs, aRaravin
aris mefobis Rirsi da, Tu gauSvas, [is xom] buRa [yaenis] momxre
da moyvare iyo? wamodga xutlu-buRa da moaxsena: `me mogiyvan
narin-daviTis Zes da SevaerToT orive samefo amerni da imerni
da hyav igi mefed~. usmina yaenma da aRwera dimitri mefis qoneba
xvastagiTurT da naxiriT xutlu-buRam, movida narin-daviTTan
da sTxova Ze, xolo daviTma aRuTqva mas Tavisi Zis micema. Semdeg
movida xutlu-buRa yaenis winaSe da CamoarTva mTeli simdidre
dimitri mefes, romlis odenobam ganakvirva TviT yaenic da aRar
undoda mefis sikvdili. xolo msaxurni etyodnen mefes: `aha, Tav
isufali xar, gaviqceT~. magram mefe miugebda: `iciT, [rom] aravis
SeeZlo Cemi Sepyroba, magram davdevi Cemi suli Cemi erisaTvis
da aw Tu wavide, kvlav daixocebian udanaSauloni~. Semdeg kvlav
movida xutlu-buRa da moaxsena yaens narin-daviTis mier Tavisi
Zis mefed mocemis ambavi. brZana yaenma mefis gajoxva da gvemes
ra, aRar egonaT mefes Tu moklavdnen, radgan romelsac gvemd
nen, aRar hklavdnen, magram ar dacxra borotebis guliswyroma
da movidnen jalaTni, raTa mefisaTvis Tavi moekveTaT. amisi dam
naxavi mefe eziara Cveni mxsnelis xorcsa da sisxls abraam kaTa
likosis xeliT, Semdeg Sesves cxenze da gaiyvanes erTi utevanis
(125 nabiji) manZilze da xanmokle locvis Semdeg am bilwebma
mefes Tavi mohkveTes, qoronikonsa 1279-s, qarTuliT – 609-s, iyo
10 saaTi, SabaTi dRe, marxvis mesame Tve, martis 12. amitom [dimi
tris] ewoda Tavdadebuli. [237] ai, sakvirveleba, radgan dabnel
da mze saRamomde, ramac yvela warmarTi ganakvirva, rom sacnauri
gamxdariyo, rom uflis winaSe patiosani aris uflis cxebuli.
magram ganagrZes siborote da gars Semoertynen dimitri mefis
180
Zes daviTs, romelic mefem Caiyvana ufro meti ndobisaTvis, rom
moeklaT isic. maSin farulad mivida mRvdeli mose taCar noinTan
da auwya daviTis sikvdili, xolo igi Sevida yaenis winaSe da eve
dra da yaenmac aCuqa taCars daviTi da igi zrdida ramdenime xans.
dimitri mefis gvams mravali dRe icavdnen, Semdeg kaTalikosma
da mose mRvdelma moisyides kaci da moipares mefis gvami, ipoves
zena gangebiT Tbiliseli meTevze, Cades uremSi da gamogzavnes
Tbiliss. daviTi darCa taCar noinTan, xolo sxva col-Svili mi
moibnivnen (manuel da vaxtang!), xolo sorRali wavida mamamisis
saxlSi da Tan waiyvana Tavisi Zenic – baadur da iedigar. ase as
rulda basilis naTqvami, rac mefes uwinaswarmetyvela.
Semdeg mouxmo yaenma xutlu-buRas da etyoda: `ai, gavanadgure
Cemi mtrebi da Seni mteri mefec. axla moiyvane daviTis Ze vaxtan
gi da ganage qarTli, rogorc genebos~. wamovida xutlu-buRa,
xolo narin-daviTi movida qviSxeTis mindorze da iq miegebnen
noinni da qarTlis yvela didebuli, dades fici da Semdeg gag
zavna Tavisi Ze vaxtangi da gaayola sruliad imeri da qarTveli
didebulebi. yaenTan misuli vaxtangi Zlier Seiyvara man misi mS
veniereba-axovnebisaTvis da misca Tavisi da – oljaTi colad da
saqarTvelo – samefod, warmogzavna da movida Tbiliss. Seikrib
nen kaTalikos-episkoposni da didebulni, akurTxes mefed da
dasves taxtze, qoronikonsa 1279-s, qarTuliT – 609-s.
181
soflebi sxvadasxva adgilas. gagrZelda ra arRun-yaenis kuto
ba, mobezrdaT noinebs da daaxrCes arRun-yaeni weliwadis imave
dRes, romel dResac man dimitri mefe mokla da arRun-yaenis
Zma qeRTuqoni dasves [taxtze]. kvlav daxoces wlis ganmavloba
Si yvela SeTqmulni, romelnic gareuli iyvnen dimitri mefis
sikvdilSi. qeRTuqon-yaenma Seiyvara vaxtang mefe, man miiCnia
arRun-yaenis kutoba dimitri mefis mokvlis [sazRaurad]. magram
sami wlis mefobis Semdeg vaxtang mefes Seeyara seni da mokvda,
qoronikonsa 1292-s, qarTuliT – 512-s. xolo, roca daviT-na
rinma Seityo Tavisi Zis sikvdili, Zlier Sewuxda da im dRidan
dasneulda, Semdeg ki mokvda, qoronikonsa 1293-s, qarTuliT –
513-s.
narin-daviTis Semdeg mefoba misma ufrosma Zem – kostantinem
miiRo, magram mas daupirispirda misi umcrosi Zma [239] miqaeli.
daipyro miqaelma raWa, argueTi da mudamdRe iyo areuloba,
SfoTi da arasdros yofila mSvidoba. rodesac qeRTuqoni
yaenad dajda, saberZneTSi gandga [qalaqi] tonRuzalo, radgan
egonaT, rom yaeni [maTTvis] ver moiclida. amis msmenelma qeR
Tuqon-yaenma uxmo Tavis laSqars da dimitri mefis Zes – daviTs
da qarTlis didebulebs, xolo taxti da colSvilni Caabara
elgin-noinsa da xutlu-buRas, datova iq, maTTan, qarTvelnic,
radgan eWvobda beqas laSqrobas, xolo TviTon wavida mxedro
biT da daviTic masTan [iyo], Cavidnen tonRuzalos, miadgnen
qalaqs da ebrZodnen oTxi Tve. Semdeg daviTi da masTan myofi
qarTvelTa mcire [razmi] SeiWra da daipyro qalaqi. iq myofi
qristianebi maSin miyuJuli iyvnen qalaqis erT kuTxeSi da eve
drebodnen daviTs. daviTma daudgina maT mcvelni, xolo Tvi
Ton uSuamdgomla yaenis winaSe da gaanTavisufla isini, xolo
sxvaTagan aiRes didi nadavli, saganZuri, xarki da wamovidnen.
farejan osTa mefis Zis iq yofnaSi osebma iwyes qarTlis
mooxreba da rbeva. moaoxres qalaqi gori da daipyres kidec.
Seikriba yvela erisTavi ahmadis Zis, beqas winaSe da miadgnen
gors da mravali osi da qarTveli daixoca. qarTvelebma dawves
gori. osebs gauWirdaT da cixidan gagzavnes kaci muxranSi mdgom
TaTrebTan, raTa daxmarebodnen. maSin TaTarTa SuamavlobiT
182
dades zavi. am droidan Camovarda mtroba osTa da qarTvelTa
Soris giorgi brwyinvalis [dromde], romelmac gayara [isini].
mosulma qeRTuqon-yaenma ixmo daviTi da misca mefoba da qar
Tli misi samsaxurisaTvis, warmoavlina [240] Tbiliss da daumor
Cila saqarTvelos yvela didebuli, romelic ki mamamiss, dimitri
mefes hyavda. [Tbiliss] mosulma daviTma moixmo beqa samcxidan,
magram is Zalian gaampartavnebuli iyo, ar midioda yaenis winaSe
da arc mefesTan, aramed gamougzavna Tavisi ufrosi Ze, sargisi
da dimitri mefis mTeli saganZuri da is Zvirfasi sartyelic
da didZali ZRveni. Semdeg Seikribnen kaTalikosi, episkoposni,
didebul-warCinebulni da akurTxes mefed daviTi TbilisSi,
qoronikonsa 1296-s, qarTuliT – 614-s.
183
Semdeg gamouSva daviTi da misca dbanisi, romelsac flobda
mangasaris Ze. mcire xnis Semdeg Tuqal-yaenisgan gamoqceuli
noinebi, didi arRunis Ze navrozi da alyanis Ze yurumCi, rom
lis mama Tuqal-yaens moekla, movidnen xuarasans arRun-yaenis
ZesTan – yazanTan, romelic flobda xvarasans, raTa moeklaT
Tuqal-yaeni da yazani daesvaT yaenad. eseni wamovidnen Tuqal-
yaenis Zmis, baadosis winaaRmdeg. baadosma Sekriba mxedroba da
Tuqal-yaenic wamovida swrafad. daviT mefe ar gasarjes da da
icva RmerTma am SfoTisagan. isini zegans Sexvdnen da gaimarTa
Zlieri brZola da verc erTma ver ajoba, radgan yazani iq ar
iyo, xolo navrozi Seipyres da miuyvanes Tuqal-yaens, rom gaeS
va da ficiT aRuTqva, rom Sekrul yazans gamougzavnida. es ir
wmuna Tuqalma da gauSva navrozi, xolo yazanis winaSe misulma
navrozma TokebiT Sekra qvabi da gamougzavna Tuqal-yaens, rad
gan `yazani~ qvabs ewodeba Turqulad, da fici Seasrula. Zalian
Seawuxa Tuqal-yaeni navrozis aseTma veragobam.
[242] Semdeg kvlav gamoemarTa yazani, Tavs daesxa uecrad
uJanSi baados, Seipyro igi da moaxrCo da mravali noini masTan
erTad. Tavisi Zmis, baadosis sikvdilis Semtyobi Tuqal-yaeni
gamoiqca da movida samcxes beqasTan da Svilebi gagzavna daviT
mefesTan. movida yazani Tavrizs, acnoba daviT mefes da beqas,
rom miscen Tuqal-yaeni. es mravaljer amcno yazanma, magram maT
ar misces da uSuamdgomles, raTa Seundos, xolo yazanma misca
fici beWdiT da amaT gadasces Tuqal-yaeni. Seityo es yurumCim,
naxidurTan Tavs daesxa despans, romelsac Tuqali mihyavda,
waarTva Tuqal-yaeni da mokla igi misi Zmis, baaduris mokvlisT
vis. daviT mefem misca Tuqal-yaenis Svilebi yazans da saganZu
ric, romelic mibarebuli hqonda farejan osTa mefes atenis
cixisaTvis. yazan-yaeni amiT didad madlieri iyo. magram mefe ar
iyo damSvidebuli, rom wasuliyo masTan Tuqal-yaenis siyvaru
lis gamo. aseve sxva SiSic hqonda navrozisa, romelic iyo mteri
yvela qristianisa da daatovebinebda WeSmarit sjuls yazan-
yaenis gareSe, amitomac borotadac daiRupa. es navrozi Zalian
gaampartavnda da iwyo qristianTa mtroba da angrevda Tavrizis
eklesiebs. man moiyvana nestorianeli maraRis episkoposi, ro
184
melic iyo keTil-saTnoebiani da aiZulebda rjulis datovebas.
xolo igi mxned ewinaaRmdegeboda da yovelgvari satanjveli
moiTmina, xolo amis Semdeg eqsoria uyo. igi Zalian moxucebuli
iyo da adrindeli yaenebisagan mamad wodebuli. kvlav gamogzav
na navrozma, raTa pirvelad varZia moeoxrebinaT, xolo Semdeg
saqarTvelos yvela eklesia, maTi samkaulebi gamoetanaT, radgan
mraval simdidres eloda. [243] gamogzavnili movida ra naxWevans,
Suri miago varZiis RvTismSobelma, daeca mas mexi da daferfla
ise, rom misi veraferi ipoves. Semdeg risxva RvTisa moiwia nav
rozze da ganurisxda yazan-yaeni usamarTlobisaTvis, vinaidan
yazan-yaeni iyo friad samarTliani da simarTlis moyvare: mas
eJvanasxmuli Toki gaeba TavisTan axlos, xolo Tokis wveri
zRudis gareT [daedo]. yoveli gaWirvebuli mas arxevda, [xolo]
yaeni maSinve gamodioda, usmenda, usrulebda saWiro [Txovnas].
navrozi xvarasanSi gaiqca, miewia mas xutlu-buRa, daxoca Svil
ian-saxleulobiT da mospo misi saxsenebeli. Semdeg yazan-yaenma
uxmo daviT mefes urdoSi. amis msmeneli daviTi saswrafod gae
mzada wasasvlelad da mivida hereTs. Seikribnen iq her-kaxni da
yvela sxva didebuli. daviTi gansjida: wasuliyo urdoSi, Tu
ganmdgariyo. yvela moTaTbirem gadauwyvites [daviTs] urdoSi
wasvla, magram mefem ar ineba, arc mousmina da ukan gamobrunda,
radgan TaTrebis didad eSinoda. [man] Sekra Jinvans siba, TviTon
mefe mTiuleTs gadavida da gagzavna Tavisi Zma, vaxtangi baTo-
yaenis SviliSvilTan erTad, xolo man vaxtangi keTilad Seiwy
nara da dapirda qveyanas da simdidres. rogorc ki yazan-yaenma
daviT mefis gandgoma gaigo, gamoagzavna xutlu-buRa didi mx
edrobiT Tbiliss. movida xutlu-buRa da miagzavna [kaci] daviT
mefesTan da zavi SesTavaza, raTa iyos yazan-yaenis erTguli da
ar miemxros mtrebs. xolo mefem gaugzavna kaTalikosi abraami,
burseli ioane, Tbilisis yadi [244] da iTxova fici da mZevali.
xutlu-buRam ismina da misca fici, yaenis beWedi da mZevlad
Tavisi Svili da sxva noinebi mefis uvneblobis [dasturad]. amis
Semdeg movida daviT mefe, Sexvda da aRuTqva maT yaenis winaSe
wasvla. xutlu-buRam pativi sca mefes da gauSva. magram mefe
mivida ra Jinvans, gamouSva mZevalni didi saCuqrebiT. dadga
185
gazafxuli da kvlav ixmes daviT mefe, magram [man] ar ineba yazan-
yaenTan wasvla da kvlav gagzavna Tavisi Zma baaduri orxan-yaenis
winaSe da iTxova daxmareba. Seityo es yazan-yaenma da gamogzavna
igive xutlu-buRa didi laSqriT. igi movida somxiTs da miixmo
daviT mefe, xolo mefem gaagzavna kaTalikosi, burseli da yadi.
Seityves TaTrebma, rom frTxilobs daviT mefe da ar mova Cven
Tano, wamovidnen da gaemarTnen mTiuleTs, moaoxres somxiTi,
qarTli, erwo-TianeTi da dabanakdnen muxrans, xerks, erwo-Tia
neTs, bazaleTs da xocavdnen, sadac ki vinmes moixelTebdnen am
adgilebSi, Cveni codvebisaTvis.
im xanebSi gamoCnda kudiani269 varskvlavi, laxvris formisa,
romelic CrdiloeT mxares oTxi Tvis ganmavlobaSi [Canda], am
bobdnen, rom laxvris momaswavebeliao, qoronikonsa 1998-s,
qarTuliT – 518-s.
isev moindomes TaTrebma zavis dadeba, raTa daviT mefes ar
mieca gza orxan-yaenisaTvis. daviT mefemac gagzavna am pirobaze
Tavisi deda-dedofali, Tavisi coli oljaTi, Tavisi Zma mano
eli da kaTalikosi abraami, raTa moegvarebinaT misi saqme. maSin
maT zavi dades da misces mefes Tbilisi, misi samefo da wavidnen
TaTarni.
[245] xolo gazafxulze kvlav gamogzavna yazan-yaenma macne,
rom darwmunebuliyo daviT mefis erTgulebaSi. Seityo [mov
linebulma] kacma, rom daviT mefes gaegzavna Tavisi Zma baaduri
orxan-yaenis winaSe, wavida da auwya yazan-yaens. yazanma gamog
zavna yurumCi, alinji da SanSe mxargrZeli, xolo maT uxmes
mcire giorgis, daviT mefis Zmas, romelsac zrdida samcxeli
beqa. beqas eWira taSiskaris zeviT speris zRvamde. misTvis [sam
flobelod] mieca keisar mixail komnins trapizonamde, radgan
mas colad hyavda beqas asuli. beqa xarksa da laSqars aZlevda
yaens da drodadro emsaxureboda daviT mefesac. man misca mcire
giorgi, dimitri mefis Ze da is akurTxes mefed TbilisSi. Tumca
igi patara iyo, magram uwinaswarmetyvelebdnen Zlier mefobas,
qoronikonsa 1299-s, qarTuliT – 519-s.
Semdeg, kvlav roca dadga gazafxuli, gamogzavna yazan-yaen
ma igive xutlu-buRa da mravali noini masTan erTad. isini mov
186
idnen da moaoxres zemoxsenebuli qveynebi, gansakuTrebuli
sisastikiT – qarTli. maSin quenaflaveli Salva, romelic da
viT mefem aavso saCuqrebiT, wamovida da movida TaTrebTan. maT
sixaruliT pativi sces da daadgines winamZRolad da daadgnen
xvarazmis xevis gzas da gavidnen cxaotisa da cxrazmis mTebs
Soris, romelic aris lomisa. roca daviT mefem quenaflavelis
orguloba Seityo, Sevida cikaras. xutlu-buRa gadavida xa
das da iqidan xevs da gaemarTa gelaTs, radgan iq egulebodaT
mefe. miadgnen TaTrebi stefanwmidas [246] da ver aiRes. [maT]
iTxoves sazrdo da stefanwmidelebma cotaodeni misces. iqidan
gamobrundnen TaTarni da movidnen xadasve; maT winamZRolebad
hyavdaT quenaflaveli da osTa mTavari bayaTar. maSin cikaras
mdgom daviT mefes didi erTguleba uCvenes Wila abazaZem, ahmad
suramelma, qarTvelma da somxiTarma aznaurebma. xutlu-buRam
gayo laSqari da qvemodan cxaots SemomavalT Tavs daesxa daviT
mefis mcire mxedroba da daxoces uricxvi. kvlav siviwroveSi Se
mosuli xuTasiode [meomridan] zogi daxoces, xolo sxvani mefes
warudgines. Semdeg xadisTavs goraze gamoxtnen da Seiqna ficx
eli brZola da daixocnen TaTarni, radgan didi ziani miayenes
[maT] fexmardma mTiulebma. Zalian exmarebodnen mesxebi, rom
lebic gamoegzavna beqas mefisaTvis. mwuxrisas uSvela RmerTma
mefes da cxaots Sesuli TaTrebi gaiqcnen da xutlu-buRa di
dad dazaralda. roca gaigo, rom [laSqari] simagreSi ver Sevida,
aiyara RamiT da Tavs daesxa qarTls da daxoces, sadac ki vinme
moixelTes da daatyveves. dabrunda xutlu-buRa yazan-yaenis
winaSe.
Semdeg kvlav movida gazafxulze igive xutlu-buRa. es Se
ityves, SeSinda am qveynis yvela [mkvidri] da mefesTan Seikrib
nen qarTvelni da her-kaxni da urCies, rom [igi] wavides yaenis
winaSe, radgan `sando kaci aris xutlu-buRa da viciT, rom
misgan araferi dagiSavdeba~. mousmina mefem maT da gadawyvi
ta TaTrebTan wasvla da iyo misi Suamavali xutlu-buRasTan
burseli iovane. xutlu-buRas gaexarda da ficiT aRuTqva mefis
uvnebloba da qveynis dacva. magram kvlav ar wavida mefe, radgan
didi SiSi hqonda [247] TaTrebisa da neba darTo warCinebulebs
187
wasuliyvnen TaTrebTan, umravlesoba mivida kidec da TaTreb
mac pativiT miiRes isini. magram kvlav moaoxres zemonaxsenebi
igive qveynebi mTiuleTamde da wavidnen TaTrebi. mefe daviTi
rTvelze Camovida cxaots da aoxrebda queniflevelis mamuls.
amis mxilveli da uRonoqmnili quenaflaveli Seevedra qarT
lis erisTavs, ahmads, rom eSuamdgomla mefesTan. man moaxsena
mefes, man ki aCuqa masve ahmads quenaflaveli. maSin Salva quena
flavelma daiyara Tavze nacari da ase ityoda: `aseTi aris san
acvlo mefeebisa orgulobisaTvis~. amitom miuteva mefemac Se
codebani. xolo daviT mefem Seipyro Tavisi Zma vaxtangi mcire
raRacis gamo da dapatimrebuli hyavda Jinvanis cixeSi. igi gai
qca da mivida burselTan, Seevedra, rom eSuamdgomla mefes
Tan [misi] uvneblobisa da mcire sazrdelis micemisaTvis da Tu
mefem Seusrulos es [Txovna], aRar wava urdoSi. burselma acno
ba es mefes, xolo mefem gaixara da ficiT aRuTqva uvnebloba
da sarCo. am pirobebiT mivida vaxtangi, magram arcTu keTilad
moepyro daviT mefe, radgan vaxtangs colad hyavda Saburis Zmis
asuli. amis gamo Seuracxyofda mefe.
amis mxilveli uimedo vaxtangi wamovida kvlav daviT mefisa
gan da yazan-yaenis winaSe mivida. man pativi miago da gamoayola
xutlu-buRa, misca vaxtangs mefoba. movidnen TaTarni, qarT
velni da samcxeli beqas Ze Tbiliss. es rom daviT mefem Seityo,
kvlav gamogzavna burseli zavisaTvis da Tu fics miscemd
nen, urdoSi wavidoda. xutlu-buRam fici aRuTqva. gamogza
vna mefem Tavisi coli oljaTi, kaTalikosi, burseli da ficiT
aRuTqva urdoSi misvla. moegeba xutlu-buRa oljaTs da [248]
pativi miago, rogorc yaens, kvlav gamougzavna daviTs fici da
xelmandili yaenisa, rac wesad hqondaT mindobis [mopovebisaT
vis], xolo oljaTi aRar [daabruna]. daviT mefem moimizeza ol
jaTis daubrunebloba da acnoba: `Tu momcemT oljaTs, moval
urdoSi~. ganrisxda xutlu-buRa aseTi cbierebis gamo, Seipyro
burseli da uTxra: `kaco, motyueba ra aris? me ficiT dagimt
kiceT da ar inebeT~ da mohkveTa Tavi bursels, xolo oljaTi
waiyvanes TaTrebma. vaxtangs daumtkices mefoba, qoronikons
1310-s, qarTuliT – 521-s da Semovidnen mTiuleTs.
188
daviT mefe iyo gelaTs, xolo TaTrebs did zians ayenebdnen
mTiulebi, magram maT simravlis gamo araferi akldeboda. Sem
deg susxisa da qveynis simagreebis gamo gabrundnen TaTarni da
xocavdnen mraval TaTars, gansakuTrebiT bevri daxoces zan
duklis xevSi. [TaTrebma] Camovles qarTli, wavidnen da mihgva
res oljaTi yaens.
amden areulobaSi aRar iyo Tesva da mka da glexobis umete
soba ixoceboda SimSiliT. [isini] midiodnen samcxes, radgan iq
ipoveboda mciredi sazrdeli, romelsac miscemdnen maT beqa da
misi meuRle vaxaxi.
189
erTpirno, ismineT, rom skiptris mpyrobelma daviT mefem didi
xnis win gaaZeva Turqni saqarTvelos sazRvrebidan da aRaravis
gvixilavs am dromde. [isini] axla Cveni codvebisaTvis gamoC
ndnen da mospes tao. radgan aRaravin aris Cveni mefe TaTarTa
Zaladobis [gamo], rom Cven gagviZRves da marto varT darCenili,
radgan saqarTvelos mTavarnic da qveyanani Tav-TavisTvis ar
ian gandgomilni, axla amitom mnebavs, rom SevikriboT da Rmer
Tic Segveweva da Suri viZioT Cven mtrebze jvaris ZaliT~.
maSin amis msmenelma mesxebma gaixares da aRuTqves mzadyof
na. merme dadga zafxuli da movidnen Turqni. maSin mouwoda [250]
beqam [yvelas] taSiskaridan basianamde da Sekriba 12000 mxedari
da gaemarTa Turqebze. Turqebi amosuli iyvnen parxalis mTaze
da gamoegzavnaT mxedarni vaSlovanis mosaoxreblad da TviTon
apirebdnen samcxeSi misvlas. 10000 mxedari movida vaSlovans da
SeebrZola maT beqas 500 mxedari, simagreebSi myofi, ibrZoles
Zlierad da gaaqcies Turqni. xolo azat-mosem, romelmac ara
feri icoda beqas [miaxlovebaze], gamoarCia 30000 mxedari, wam
ovida vaSlovans da darCenil mxedrobas etyoda: `Tqven wadiT
taos da iq darCenilebi daxoceT, xolo me moval banas gamar
jvebuli. merme iqidan wamovideT qarTls~, radgan mrisxanebda
Tavisi mxedrobis vaSlovans daxocvis [gamo].
beqas mewinaveni [gzaSi] gadaeyarnen oTx Turqs, Seipyres isi
ni da warudgines beqas da ekiTxebodnen [TurqTa] ambavs, xolo
maT mouTxres azat-moses zemoTqmuli samzadisi. Seityo ra es,
beqam gayo Tavisi laSqari, [maTgan] rCeuli misca Tavis pirmSo
Zes – sargiss da gagzavna vaSlovans, xolo TviTon wavida iqve
myof Turqebze. vaSlovans misulma Turqebma, roca [qarT
velTa] mcirericxovani laSqari ixiles, mswrafl Seuties da
Seiqna Zlieri brZola. sargisis 500 [mxedarma] Tavdapirvelad
laSqridan 500 Turqi mxedari Camoagdo da damarcxdnen Turqni
da gaqceulebi Telavdnen fexiT erTmaneTs. sargisi mamacurad
ibrZoda, Tavisi gvarisa da modgmis [Sesaferisad]. xolo aqeT
Turqebma ixiles Tu ara beqa momavali, saswrafod garbod
nen dedawulianad mTebSi, kldeebSi da xramebSi. [maT] dayares
Tavisi yovelgvari qoneba da beqas mxedrebma uricxvi [maTgani]
190
daxoces, xolo danarCeni Turqoba Secvivda [251] speris cix
eSi da qalaqSi da nor-qalaqSi. beqas laSqarma Seamwyvdia isini
viwro [adgilas] da cxvrebiviT xocavdnen da klavdnen. sargi
sisgan gamoqceuli Turqnic wamoewivnen beqas mxedrobas, isini
miubrundnen [maT] da daxoces isinic, Semdeg Semoertynen qalaq
spers, mcire drois Semdeg aiRes qalaqi, garda cixisa da aivsnen
nadavliT – oqro-vercxliT, cxenebiT, jorebiT, aqlemebiT da
wamovidnen beqa da misi Ze sargisi gamarjvebulebi. am droidan
veRar gabedes Turqebma Semosvla.
xolo Semdeg mokvda yazan-yaeni da dajda misi Ze xarbadi
yaenad da man moindoma gilanSi Sesvla da misi dapyroba, moixmo
vaxtang mefe qarTvelebiTurT da beqa samcxis [mxedrobiTurT].
beqam gagzavna Tavisi laSqari da TviTon ar wavida. vaxtangi
[SeuerTda maT] da gaemarTnen gilans. iq yaenma Tavisi laSqari
gayo oTxad: vaxtang mefe daitova Tan, erT mxares gagzavna xut
lu-buRa da beqas laSqari, meore mxares – Cofan noini da nawili
vaxtang mefis laSqrisa da mesame mxares usen-noini da osebi. ma
gram gilanelebmac aseve oTxad ganalages, Sekres zRude oTx
rigad da dadgnen simagreebTan: erqabazi daupirispirda yaens da
Seiqmna sastiki brZola, radgan vaxtangi iyo winamZRoli, magram
tyeSi, lamSi da viwro [gzis] gamo Zlivs midiodnen da xarbad-
yaeni TviTon uyurebda, rogor mamacurad ibrZodnen vaxtangi
da misi laSqari, radgan aTidan ori Zlivs Tu gadarCeboda da
daixoca mravali aznauri da umemkvidro iqnen, magram ar daixia
ukan vaxtangma da msubuqad mcired daiWra barZaySi, xolo, roca
yaenma ixila simagre, aiyara RamiT da wamovida. gilanelebi daew
ien da didad avnes. kvlav, meore mTavarma ubaSim Sekra zRude
da daupirispirda xutlu-buRas. maSin Camoxta cxenidan xut
lu-buRa, [252] dadga skami, dajda zed da ubrZana beqas laSqars
Seteva. Seuties mesxebma da xocavdnen gilanelebs. moxvda isari
xutlu-buRas SiSvel TavSi, Camovarda skamidan da mokvda. amis
mxilveli misi Ze gaiqca da masTan erTad misi mxedrebic, xolo
mesxebi darCnen zRudeSi da umetesi [maTgani] daixoca, radgan
gilanelebs nabrinjalSi wyali mieSvaT da veRar midioda verc
cxeni da verc kaci.
191
aseve, Cofans daupirispirda vakeze rostom meliqi, sZlia mas
Cofanma da aRar Sehyva mas simagreSi. Tavis laSqars man ukan mava
lad miuCina javaxiSvili, sadac mamacurad ibrZoda javaxiSvili
da gamovida [iqidan] mSvidobiT, xolo usens da osebs Seeba isxani
da sruli gamarjveba moipova da igic gamoqceuli dabrunda –
yvela maTgani Seikribnen uJans xarbad-yaenis winaSe. yaenma daad
gina Cofan noini xutlu-buRas nacvlad, xolo vaxtang mefes da
mis laSqars didi pativi sca yaenma maTi mamacobisaTvis, misca
saCuqrebi da jildoebi da gamoistumra qarTls.
am xanebSi Semoesivnen xarbad-yaens sarkinozebi (arabebi),
qristianTa mterni da etyodnen: `Tu ar daatovebineb qris
tianebs sjuls ar gaamahmadianeb da ar daangrev maT eklesiebs,
verasdros gaimarjveb Sen mtrebze da verc Seni xelmwifeba
iqneba gamarjvebuli. es macdunebloba irwmuna yaenma da gamo
agzavna erTi noini, raTa daatovebinos qarTvelebs qriste da
daangrios eklesiani. noinma daiwyo eklesiebis ngreva da igi
naxiWevans daewia vaxtang mefes laSqriTurT. es rom vaxtangma
gaigo, ar SeSinda, aramed ufro gamxnevda da Tavis mxedreb
sac amxnevebda da axsenebda [maT] qristes mcnebebs, aRTqmas da
mowameTa simtkices [da urCevda], rom wasuliyvnen yaenTan, iq
aRiaron qriste da mokvdnen misTvis. laSqarma mxiarulad usmi
na da wavidnen. [253] roca yaenTan mividnen, gaukvirda yaens me
fis misvla. vaxtang mefe SeewinaaRmdega qristes datevebas da
eklesiaTa ngrevas.
aseve, saqarTvelomac dagmo mogzavnili noini. amitom yaenma
vaxtang mefe mokla tanjviT, anu gadaasaxla mxedrobiTurT da iq
mokla. Semdeg RvTis risxviT aSkara Seiqna xarbad-yaenis boroti
seni, rom aiZulebda qristianebs. amitom dabrunda gagzavnili
noini da vaxtangTan erTad gadasaxlebulni gauSva. Semdeg imave
seniT cota xanSi mokvda xarbad-yaeni da amis gamo Sewyvita RmerT
ma SfoTi eklesiebze. dajda yaenad ujlaT-sulTani. ujlaT-sul
Tanma gamogzavna Cofan-noini uricxvi laSqriT samcxes beqasTan,
rom kvlav daesva mefed vinme, vinaidan qarTli umefod iyo, radgan
daviT mefe ganmdgari iyo. Cofani movida arsianis mTamde da uxmo
beqas, magram beqa ar mivida da gagzavna Tavisi umcrosi Ze Salva
192
da aseve dimitri mefis Ze giorgi, romelic adre mefed daadgines,
rom axla daumtkicon mefoba. roca eseni mividnen, gabrunda Co
fani somxeTSi da darCa beqas qveyana mSvidobianad. xolo Cofanma
miiyvana giorgi yaenis winaSe da yaenma miiRo da pativi sca, magram
mefoba ar misca, radgan daviT mefe iyo ganmdgari da sTxova yaenma
daviT mefes Ze da man gamogzavna Tavisi mcirewlovani Ze urdoSi.
193
misca yvela masTan myofi qarTveli giorgis, dimitri mefis Zes,
javaxni da Torelni da, sadac giorgim Tavisi laSqriT brZola
gamarTa, yvelgan gaimarjva. Cofanma [255] erTi wlis ganmavloba
Si daimorCila urCebi, xolo Semdeg gamobrunda rTvelis dros,
movida yaenis winaSe da dahyo ra erTi Tve, mokvda yaeni uljaT-
sulTani. mas darCa Ze musaiTi Svidi wlisa da dasves igi yaenad.
es rom giorgim, dimitri mefis Zem, gaigo, wavida yaenis winaSe.
urdoSi misuli ixila Cofan-noinma, Zlier gaixara da Seitkbo
SviliviT da miakuTvna mTeli saqarTvelo da yvela mTavari
saqarTvelosi, daviT mefis Svilebi da beqa samcxelis Zeni, mesx
ni da warmogzavna Tbiliss. giorgi movida da Semoikribnen kaTa
likosi, episkoposni da didebulni, warCinebulni da beqas Zeni
samcxe-tao-klarj-SavSeTiTurT da akurTxes mefed Tbiliss,
qoronikonsa 1318-s, qarTuliT – [1312+6=1318]-s.
194
da waarTva cixeebi da dabebi. merme Sevida da mospo kavkasSi
myofni, urCni daxoca, [sxvani] daimorCila da yvelani moxarked
gaixada, daawynara qarTli osebisagan, radgan yvela gza TviTon
daiWira.
Cofan-noinis sikvdilis Semdeg raRac daakldaT noinebs mu
saiT-yaenisagan, misi siyrmis [gamo], radgan mokles musaiT-yaeni da
gandgnen noinebi Tav-TavisTvis da zogma daipyro sparseTi, zogma
xvarasani, zogma erayi, zogma adrabagani da zogma – saberZneTi.
idrova giorgi brwyinvalemac da gayara TaTarni saqarT
velodan, zogi gonierebiT, zogi brZoliT da ZaliT da moacila
yvelani Tavis sazRvars. merme moiyvana am qveynis yvela erisTa
vi da warCinebuli, viTom darbazobad hereTSi, civze da daxo
ca iq misi mefobis mowinaaRmdegeni da daadgina yvelgan Tavisi
morCili erisTavebi da daimorCila amiT yovelni. uboZa sargis
jayels aTabagoba da amirspasalaroba. kvlav Sekriba laSqari
da Sevida ranSi. [mas] veravin aRudga win da iqidan Sevida Sir
vans, [257] isinic daimorCila da moxarked gaixada darubandamde
qurdis lekebiTurT. Semdeg mobrunda TbilisSi Zlevamosili.
xolo imereTSi, rogorc aRvwereT, narin-daviT mefis Sem
deg iyo SfoTi ZmaTa Soris mravali wlis [ganmavlobaSi] da am
mizeziT am qveyanaSi gaampartavdnen mTavarni da gaZlierd
nen erisTavni. Semdeg mokvda kostantinec da ar darCa [mas] Ze,
arc asuli da mis nacvlad dajda mefed misi Zma miqaeli. mokvda
miqaelic da darCa mas yrma Ze bagrati. bagratma Tavisi siyrmisa
da mTavarTa daumorCileblobis gamo ver gabeda mefoba, radgan
erisTavebma mxari ar dauWires.
ixila imerlebis aseTi viTareba brwyinvale giorgi mefem,
moeTaTbira imerlebs, xolo maT moiwones misi mefoba, radgan
waremateboda. Semdeg [man] Sekriba Tavisi Zlieri laSqari, ga
daiara lixis mTa da amis mxilveli yvela imereli sixaruliT
SeuerTda [maT].
xolo miqael mefis Ze bagrati misma aRmzrdelebma da erT
gulebma Seiyvanes quTaisSi da gaamagres cixe. [es] rom mefe
giorgim Seityo, moadga quTaiss. bagrati veRar SeewinaaRmdega
[mas] da Seviwroebuli ramdenime xans evedra giorgi mefes, rom
195
araferi avnos mas sikvdiliT da patimrobiT, misces mas mefem
sarCo imereTSive, xolo igi miva mefesTan da gadascems mas im
ereTis yvela cixes, radgan misca mas RmerTma gamarjveba. amis
msmenelma mefem gaixara da aRuTqva yvela Txovnis Sesruleba.
am pirobis mosmenis [Semdeg] bagrati gamovida da movida giorgi
mefis winaSe da misca imereTis yvela cixe-qalaqni da simagre
ni. xolo mefem pativi sca, rogorc Tavis naTesavs da Seiwynara
igi didi siyvaruliT da miiRo imereTis yoveli cixe, qalaqi da
simagre giorgi brwyinvale mefem, qoronikonsa 1330-s, qarTu
liT – 18-s da [258] dasva Tavisi erisTavebi, xolo bagrats misca
Sorapnis saerisTavo da daadgina iq erisTavad.
amis mxilvelni – dadiani mamia, gurieli, svanTa erisTavi da
afxazeTis [erisTavi] SarvaSiZe SemouerTdnen didi saCuqrebiT
da dauloces imereTisa da mTeli saqarTvelos mefoba. merme
[giorgi] Cavida odiSs, iqidan – afxazeTs, moawesriga iqauroba,
daikava cixeebi, Caabara soxumis saerisTavo bediels, rogorc
iyo adreve, gamobrunda, Semoiara guria, moawesriga iqac [yve
laferi] da movida samcxes.
samcxeSi mefis yofnisas mokvda sargis aTabagi, qoronikonsa
1334-s, qarTuliT – 22-s (1312+22=1334), xolo mefem uboZa aTa
bagoba mis Zes yvaryvares da daadgina Tavisi erisTavebi klar
jeTs, spers, kalamaxs, artanujs da samcxeSi – artaans da wundas.
da am saerisTavoTagan zogi uboZa yvarvare aTabagis biZebsa da
biZis Zeebs da iyvnen isini aTabagis morCilebaSi. [giorgim] iqac
moawesriga yvelaferi, rogorc keTilma xuroTmoZRvarma, wam
ovida da movida Tbiliss. Semdeg kvlav ganixila mefem mTielTa
da kavkasiis saqmeebi, radgan mravali umsgavsoeba xdeboda. ami
tom Semoikriba laSqari, Sevida da daimorCila yvela, ufro meti,
vidre adre hyavda kavkasiaSi. xolo iqidan Camoiara cxrazmaze,
movida muxrans da Camoiyvana iq, rac ki kavkasiaSi qristianebi
iyvnen, maTi moTaveni da xevisberni. Semovida Tbiliss da Tan
Semoiyvana isinic da gauCina maT samarTali da Camouyaliba
wesebi werilobiT, raTa ase sworad esargeblaT.
Semdeg mokvda kaTalikosi efTvime da dasves basili. [am dros],
romeliRac noinTaganma daipyro adrabagani, manve daiwyo somx
196
iTis, ranisa da movakanis dapyroba da movida ganjas, raTa dae
morCilebina giorgi mefec. es Seityo mefem da Tavisi laSqriT
Seegeba, Seeba da gaCaRda ficxeli brZola, magram RvTis ZaliT
[259] mefem mospo maTi banakebi da gaiqcnen [isini], xolo mefis
laSqari xocavda maxviliT da mobrundnen gamarjvebulni didi
nadavliT. aseve, saberZneTis sulTanma orxanma moindoma, rom
daepyro klarjeTi da misi mimdebare [adgilebi]. acnobes gior
gi mefes da man gaugzavna mas zavis piroba, xolo man ar isurva.
mefe Sekrebili laSqriT SeebrZola sulTans [da] mosca RmerT
man gamarjveba da daxoces uricxvi Turqi da garbodnen [isini]
sulTniTurT, xolo mxiaruli mefe nadavliT savse dabrunda
gamarjvebuli da movida kvlav Tbiliss. amis Semdeg ufro mt
kiced daimorCila man rani, movakani, somxiTi da mudmivad ix
didnen xarks da aRarc ki iyvnen TaTarni mis sabrZanebelSi.
xolo [man] daimorCila da daimona mTeli saqarTvelo Tavis ne
baze da kavkasielebic mis morCilebaSi iyvnen nikofsiidan dar
ubandamde, agreTve rani, movakani da Sirvani moxarked hyavda da
aRaravin iyo winaaRmdegi da urCi misi. Semokriba kaTalikosi da
episkoposni iveriisani da ganaaxles saeklesio wesi da rigi, sam
Rvdeloni gansajes da moweseni daadgines Tavis wesze da uweso
ni gankveTes. mis mefobaSi mokvda mamia dadiani da uboZa giorgi
mefem dadianoba missave Zes – giorgis, qoronikonsa 1345-s, xolo
qarTuliT – 33 (1312+33=1345)-s.
xolo giorgi mefes imisTvis ewoda giorgi brwyinvale, rad
gan igi iyo silamaziT, mSvenierebiT da mamacobiT Seudarebeli,
mowyale, guluxvi, obolTa, qvrivTa da davrdomilTa mwyalo
beli. meorec – radgan iveria daSlili, samTavroebad da same
foebad dayofili iyo, mefem Tavisi sibrZne-gonierebiTa da Zal
isxmeviT kvlav Semoikriba [eri] da ganizraxa, rogorc aRmaSen
ebelma, [260] aavso da daasaxla qveynebi, gaamSveniera sjuli da
samoqalaqo wesebi, aaSena dangreuli da mooxrebuli eklesiebi,
ganaaxla da naTliT aavso [isini]. xolo rani, Sirvani da movakani
moxarked hyavda. sZlia yvelas, sadac saWirod CaTvala brZol
iTa da mxedrobiT, sadac saWiro iyo – sibrZne-gonierebiT da
Tavisi codniT, daamSvida [urCni]. [igi] mefobda keTili mefobiT
197
iveriaze 28 weli. Semdeg [ki] gardaicvala yovelgvari sikeTiT
da RvTismsaxurebiT savse Tbiliss, qoronikonsa 1346-s, qarTu
liT – 34 (1312+ 34=1346)-s.
198
misvla raWas. dadiani, gurieli afxazebi da somxiTarni gamogza
vna odiSidan ecerze, xolo TviTon waiyvana leCxumelni, miayola
mesxni, klarjni da imer-ameriT mihyva TviTonac da ase Sevida
[svaneTSi]. svanebi, misi Zlierebis mxilvelni, veRar SeewinaaRm
degnen. maSin mefem Tavisi urCni da damnaSaveni daxoca, daarbia
da daimorCila Tavis nebaze, aiRo maTi cixeebi da simagreebi da
adrindelze ufro metad daimorCila. amboben, rom maSindeli
erisTavi svanTa vardanisZe Seipyro mefem da daapatimra. ram
denime xnis Semdeg Seebrala da misca guria saerisTavod, xolo
svanebs sxva erisTavi dausva (amboben – gelovani) moxarked, Tavi
si saxlis msaxurad da mobrunda gamarjvebuli quTaiss.
[262] am dros daerTo ambavi, rom Turqebma daarbies samcxe.
mefem Seityo da saswrafod wavida 12000 rCeuli mxedriT, gada
iara fersaTi da sami dRe-Ramis msvlelobis Semdeg mivida rax
ss. xolo Turqebma tyvisagan Seityves, rom mefe da misi laSqari
[jer kidev] Sors ariso da midiodnen uSiSrad, magram, roca ix
iles, rom laSqari maT daewia, mobrundnen da ficxlad ekveTnen.
Seiqna Zlieri brZola. RvTis ZaliT sZlia bagrat mefem, mospo
ise, rom [mxolod] mciredma [moaswro] gadaxvewa. [bagratma] wam
oiyvana tyveebi, [wamoiRo] maTi nadavli da movida samcxes.
am wels mokvda aTabagi yvaryvare da uboZa bagrat mefem aTa
bagoba mis Zes – beqas, romelic iyo Tavidan mandaturTuxucesi.
Semdeg bagrat mefe movida Tbiliss. roca ixiles mefis simamace
da momWirneoba, damSvidda qveyana misi SiSiT da aRaravin ipove
boda mavnebeli, Sendeboda da mravldeboda qveyana. magram aseTi
mSvidobianobis dros gaCnda Savi Wiri, Zlieri sikvdilianoba da
xocva. daixoca uricxvi sulieri da mokvda bagrat mefis coli,
dedofali elene da datova Zeni – giorgi da daviT, qoronikonsa
1366-s, qarTuliT – 54-s (1312-+54=1366), amis Semdeg kvlav dab
nelda mze, qoronikonsa 1372-s, qarTuliT – 60-s (1312+60=1372).
mzis aseTi dabneleba moaswavebda saqarTveloze [mosul] boro
tebas, romelic qvemoT iTqmeba.
amave wels mokvda imerTa erisTavi bagrati, xolo mis nacvlad
bagrat mefem erisTavad daadgina misive Ze aleqsandre. amis Sem
deg hqonda mefes mSvidobianoba 14 weli da mTel saqarTveloSi
199
iyo Seneba, lxini, nadimoba da nadiroba. mefe moivlida Tavis
sabrZanebels, [263] Tav-Tavis dros [yovel] qveyanas, Tumca vinc
winaaRmdegi iqneboda, cotaodeni SerisxviT daimorCilebda.
mas moxarked hyavda rani, movakani da dvini. mokvda kaTalikosi
doroTeos da mefem dasva [kaTalikosad] giorgi.
Semdeg welsa, qoronikonsa 1375-s, qarTuliT – 63-s (1312 + 63 =
1375) gaanadgura lang-Temurma TurqTa mefe da daipyro mTeli
TurqeTi. es Temuri iyo Cingizisave gvarisa da tomisa. man gaam
ravla laSqari, daipyro TurqeTi, indoeTi, sparseTi. roca cx
adi gaxda misi Zliereba, iwyo bagrat mefem cixeebis, qalaqebisa
da simagreebis gamagreba da laSqris gamravleba. mokvda giorgi
dadiani da mefem dasva [dadianad] vamiyi. xolo Temurma, roca
mTeli sparseTi daipyro, gamoemarTa Cveni mxrisaken da Semovida
somxeTs, mospo, daxoca, daangria da moaoxra simagreebi. merme
noemberSi moadga kars, daangria isic da im zamTars iq dadga,
radgan iyo Zlieri yinvebi da Zalian didi Tovli. bagrat mefem
haeris sisastikisa da Temuris laSqris simravlis gamo veRar
gabeda sazRvrebis gareT brZola, Tumca amagrebda qveynebs da
xiznavda Temebs, rom gazafxulze brZolisaTvis mzad yofili
yvnen. beqa aTabagma ixila ra Temuris Zliereba, SeSinda, uaryo
Tavisi mefe da mivida Temuris winaSe. man pativiscemiT miiRo,
misca saCuqrebi da gauSva, rom mesxebi ar SeerTebodnen bagrat
mefes. amis msmeneli mefe friad Sewuxda, magram gagzavna Tavisi
Ze giorgi imereTs, rom iqac ar yofiliyo gandgomileba.
TviTon Semoikriba imerTa, amerTa, her-kaxTa da mesxTa nawilis
mxedroba, gaamagra da ganamtkica Tbilisi, aavso mxedrebiT da iq
dadga TviTonac.
[264] Seityo lang-Temurma, rom mefe gamagrda da brZolisaT
vis emzadeba, ganrisxda da gazafxulze gamoemarTa, gamovlo ab
oci da gzadagza spobda da aoxrebda yvelafers garSemo, movida
da moadga Tbiliss. maSin mefe gamouvardeboda [xolme] ZiriTa
dad qalaqisa da cixis damcvelTa mxedrobiT. gagrZelda Zlieri
brZolebi eqvsi Tvis ganmavlobaSi yoveldRiurad da xocavdnen
Temuris uamrav [meomars], xolo qarTvelebi mudam gamarjvebu
li da gaxarebuli brundebodnen.
200
gauWirda Temurs aseT viTarebaSi da rom veraferi iRona br
ZoliT, moigona mzakvroba: misi brZanebiT gaakeTes mravali rki
nis Celti, meomrebma isini win waimZRvares da Seuties. amis mxil
veli bagratis meomrebi gabedulad ekveTnen, magram Celtis gamo
veRar SeZles Temuris meomrebTan miaxloeba. Temuris mxedrebi
umowyalod xocavdnen qarTvelebs, gaaqcies, mosdevdnen da ve
Rar daudgnen maT simravles, Semovidnen qalaqSi, mravali daxoc
es da [yvelaferi] aaoxres. meomarTagan zogi garboda, rogorc
gaiqca imerTa erisTavi aleqsandre. Semdeg moadgnen cixes da
cota xanSi gamoiyvanes bagrat mefe da dedofali ana, qoronikon
sa 1387-s, qarTuliT – 75-s (1312+75=1387). Temurma daatyveva mefe
da dedofali, Cayara cixeSi, dauyena mcvelad Tavisi guSagebi,
TviTon wavida, inadira yaraiaSi da mivida bardavs. igi aiZulebda
mefe bagrats – qristes rjulis datovebas da mahmadis rjulis
miRebas, radgan TviTon iyo suniti271. man Seiyvara mefe misi mSve
nierebisa da simamacisaTvis da ar undoda misTvis borotis yofa,
magram aSinebda, rom mahmadiani gamxdariyo, emuqreboda tan
jviT da upatio yofiT, xolo Tu mis survils Seasrulebda, did
saCuqrebs, Tavisuflebas da [265] samefos [dabrunebas] hpirdebo
da, magram mefem ar ineba da arc emorCileboda.
Semdeg Temuri bardavidan gadavida Sirvans, daipyro igi da
Semusra lekebi da daasaxla mTisZira adgilebSi da ferdobebze
mdinare Tergamde mahmadiani elTa [tomis xalxebi], dabrunda
iqidan, Caiara da daipyro gilani, mazandarani da Tan hyavda
bagrat mefe.
xolo bagrat mefis Ze giorgi Zlier Sewuxda amgvari ambebiT,
wamovida imereTidan da movida qarTls, [magram] ver SeebrZola
Tbiliss, radgan eSinoda, rom araferi evnoT mamamisisaTvis.
[man] moawesriga da ganamtkica iqauroba. [Semdeg] Semoikriba
laSqari, raTa mivides da kvlav Semoimtkicos beqa aTabagi, ma
gram, roca aleqsandrem ixila giorgis wasvla imereTidan da [Se
qmnili] mdgomareoba, gandga TviTonac, ekurTxa imerTa mefed
da ebrZoda bagrat mefis cixeebs da radgan ar miemxrnen dadi
ani, gurieli, afxazTa da svanTa erisTavebi, ver aiRo quTaisi,
magram sxva ramdenime cixe aiRo.
201
Semdeg mokvda aleqsandre da mis nacvlad dajda mefed misi
Zma giorgi, xolo bagrat mefis Ze giorgi ver ekurTxa, rad
gan mas mama tyveobaSi hyavda, ver ebrZoda Tavis mtrebs da
gandgomilebs da eWira danarCeni qveynebi. amitom sTxovda, rom
ar ganmdgariyvnen, radgan `mteri Zlieria da mZvinvare da Tu ar
SeverTdebiT, yvelani movispobiT~. Semdeg mokvda beqa aTabagi,
qoronikonsa 1391-s, qarTuliT – 79-s (1312+79 =1391) da mefis Zis
giorgis nebiT aTabagad dajda Ze beqasi – ioane. magram giorgi
imerTa mefes ar miemxrnen megrelebi bagrat mefis erTgulebis
gamo, amitom giorgim Sekriba laSqari da miuvarda odiSs. See
brZola mas dadiani afxazTa daxmarebiT da megrelebma mokles
giorgi mefe, xolo misi mxedrebi gaaqcies.
maSin warmarTa dadianma giorgi, bagrat mefis Ze, imereTs,
xolo giorgi gaemarTa laSqriT da daipyro imereTi mTlianad.
[266] Semdeg mokvda kaTalikosi giorgi da giorgi mefem kaTaliko
sad dasva eliozi. xolo bagrat mefe hyavda Temurs da mudmi
vad aiZulebda, gamahmadianebuliyo. maSin iZulebulma bagratma
sxva veraferi iRona da radganac dedofalic iq hyavda, Caidina
es boroteba da gaxda mahmadiani, raTa Tavi daeRwia Temurisa
gan da [Semdeg] Suri eZia amisaTvis. Zalian gaixara Temurma da
pativi sca, rogorc Tavis Zes da uboZa didi saCuqrebi, gaixa
da Tavis mrCevlad da sandod. Semdeg uTxra bagratma Temurs:
`radgan Sevican Seni sjulis sikeTe, axla minda, rom momce Seni
mxedrebi, wavide da mTeli Cemi samefo gavamahmadiano~.
Zalian moewona es Temurs da bagratis madlieri iyo. [man] aav
so [bagrati] didi saCuqrebiT, misca dedofali, yvela qarTveli
tyve, Tavisi 12000 mxedari da warmoavlina qarTls, TviTon ki
gabrunda da wavida sparseTSi.
bagrat mefe movida ra mdinare arezTan, acnoba Tavis Zes
giorgis: `momyavs Temuris laSqari da yvela qarTveli tyve.
axlave Sekribe laSqari da Cagvisafrdi, raTa movspoT yve
lani~. imereTs myofma giorgim, roca es Seityo, Sekriba imerTa
laSqari, gadmoiara lixi, sadac SeuerTda ioane aTabagi samcxis
laSqriT (romelsac ar egona, Tu Temuris laSqris winaaRmdeg
sabrZolvelad midioda, aramed bagrat mefis gasaZliereblad),
202
agreTve qarTvelebi da her-kaxni. xolo bagrati movida da dadga
xunanis pirispir berdujis aRmosavleTiT, ganapiras. gamTenii
sas giorgi saqarTvelos mxedrobiT gars Semoertya [maT], xolo
bagrati Signidan ibrZoda sastikad da gaJlites yvelani ise,
rom ver gadarCa erTi Semtyobinebeli; [bagratma] aiRo maTi na
davli, movida gamarjvebuli da miadga Tbiliss qoronikonsa
1393-s, qarTuliT – 81-s (1312+81=1393) da mcire droSi aiRo
cixe, mospo TaTarni da TviTon daipyro. ase iZia Suri bagrat
mefem Temurze, magram iwyo cixe-simagreTa gamagreba da yvela
macxovreblis gaxizvna, radgan eloda Temuris [Semosevas].
gaigo ra Temurma Tavisi laSqris mospoba, ganrisxebuli
mivida bardavs, iq datova mZime tvirTi da gamoemarTa bagrat
isken, gado xidi da gamovlo mtkvari. xolo bagrati dabanakda
martyofidan avWalamde imer-amerTa, mesx-klarjTa, her-kaxTa
da somxiTarTa laSqriT, radgan egona, Temuri Tbiliss moad
geboda. magram Temuri pirdapir bagrats moadga. maSin bagrati
Seegeba mTeli Tavisi ZalebiT da Seetaknen [erTmaneTs] omanis
xevs zemoT.
da gaCaRda Zlieri da sastiki brZola qoronikonsa 1394-s,
qarTuliT – 82-s (1312+82=1394) SuadRemde da mzis gadaxrisas
qarTvelebma sZlies da gaanadgures Temuris mravali razmi da
wyoba, xolo sxva uamravi garboda.
ixila ra Temurma Tavisi damarcxeba, gamZvinvarebulma Semo
uara sakuTari laSqriT da Seutia qarTvelebs marcxena mxridan,
daxoca fexosnebi da Semoutia mxedrebsac gverdidan. kvlav
movida zeciuri risxva qarTvelebze, damarcxdnen da gaiqcnen.
umetesi [maTgani] gadarCa da Tavi daaRwia maT tyeebis, xramebi
sa da simagreebis siaxloviT da bagrat mefe wamovida zemoTve.
xolo Temurma Semousia laSqari, daangria mcxeTa da yvela
eklesia, cixe da simagre qarTlisa da somxiTisa, zogi ki gadas
wves, rogorc amas dResac aCvenebs qvaTaxevis eklesiis iataki,
magram adamianebs xocviTa da tyveobiT imdenad ver avnes, rad
gan isini mzad iyvnen sabrZolvelad.
[268] amis Camdeni lang Temuri dabrunda, Caiara hereT-kaxeTi,
isinic moaoxra, [daangria] yovelgvari Senoba, Semdeg kvlav Sevida
203
da daimorCila daRestani, ufro mtkiced, vidre Tavdapirvelad.
amboben, rom am droidan mis mier dasaxlebuli elebisagan gaCnda
mahmadianoba, radgan Tavdapirvelad [aq] qristianebi iyvnen Sereu
li, rogorc sxva kavkasielebi. aqedan [Temuri] wavida sparseTs.
xolo bagrat mefem kvlav daiwyo dangreuli cixeebisa da
simagreebis aRdgena da gamagreba, agreTve axlis ageba. [bagra
ti] gagzavnida Tavis laSqars da zogjer TviTonac mohyveboda
da xocavda Temuris mier Casaxlebul TaTrebs sazRvris SigniT
da gareT. amis Semdeg gardaicvala didi mefe bagrati, qoron
ikonsa 1385-s, qarTuliT – 83 (1312+83=1395)-s. xolo mas didi
mefe bagrati imitom ewoda, radgan iyo mZleveli da gamarjve
buli Tavis mowinaaRmdegeebze, garda Temurisa, radgan 200 mx
edriT ar erideboda aTasebs da metsac da amarcxebda kidec.
[igi] ar daemorCila moZalades da iRvawa Tavisi qveynisaTvis, ar
dauSva Tavisi samefos daSla, Tumca cotaoden amis mcdeloba
iyo, magram misi SiSiT darCnen mis morCilebaSi. aseve, ityvian,
vinaidan bagratic miqel mefis Ze, mefeTa STamomavali iyo, amis
gamo ewoda bagrat mefes `didi~.
204
da davatyveveb SenTan erTad~. giorgi mefem miugo: `Tumc mefe
xar, mainc warmavali, dRes xar da xval aRar iqnebi, xolo me var
[aq] damkvidrebuli. amitom pativs gcem, mogcem xarks, rom iyos
qveyana mSvidobiT da me ar moval Sen winaSe. [Tu] inebeb, ase aris,
Tu ara, gaakeTe, rac SegiZlia da gnebavs~. amis msmeneli Temuri
ganrisxda da movida Sida qarTls. giorgi mefem Tavdapirve
lad darialidan gamoiyvana didZali osi da kavkasielebi da
daxvda Temurs Tavisi Sekrebili laSqriT. ekveTnen erTmaneTs
qoronikonsa 1386-s, qarTuliT – 84 (1312+84=1396)-s. gamagrd
nen qarTvelebi, romelTac Temuris laSqris mtveri pirSi eyre
bodaT, da gagrZelda brZola mwuxramde. gatexes qarTvelebma,
sZlies da gaaqcies mravali. Temurma ixila ra Tavisi laSqari [am
dReSi], ase SesZaxa masTan myof meomrebs: `aha, dRe sikvdilisa Ce
misa~ da [Seutia], rogorc grigalma, daRlil qarTvelebs. maSin
kvlav risxviT gadmoixeda RmerTma Cveni codvebisaTvis da piri
ibrunes qarTvelebma da garbodnen simagreebisaken, radgan mous
wro Ramem. ufro [meti] [270] gadarCa, vidre daixoca. gabrunda
Temuri, moadga Tbiliss, ver gauZlo, aiRo igi da daayena mcvele
bad xvarasnelebi. iqidan movida, dadga muxrans da danarCeni
moaoxra. aq Temurs SeuerTda zogierTi qarTveli da warCinebu
li jandieri. Zalian cdilobda Temuri giorgi mefis Sepyrobas
da avalebda yvelas, magram ver SeZlo [misi] Sepyroba. amitom Tvi
Ton mobrunda yarabaRsve da iqidan gamogzavna xoja Sixi da amir
jani – Tavisi spaspetebi didi laSqriT urCTa da gandgomilTa
dasarbevad, dapirda did saCuqars, Tu vinme Seipyrobda giorgi
mefes. isini Semovidnen da daxoces, Tu sadme vinme ipoves qveya
naSi. Semdeg gabrunebulni mividnen Temuris winaSe, xolo Temuri
damwuxrda, radgan ver mogvares Sepyrobili giorgi mefe.
am xanebSi gandga kvlav bagratisave Ze kostantine, daipyro
imereTi da iwoda mefed, xolo giorgi mefem yuradRebac ar miaq
cia mas, aramed kvlav gamoiyvana osebi, kavkasielebi da ZurZuke
bi, wauZRva Tavis Sekrebil laSqars da miuxta alajanis cixes,
aiRo igi da gamoiyvana Tiri, jaladis sulTani, patimarqmnili
Temurisagan, moaoxra da mowyvita im aremaris mahmadianebi, aiRo
didZali nadavli da mivida Sin gamarjvebuli da gauSva osebi,
205
kavkasielebi da ZurZukelebi maTi naSovni didZali nadavliT.
Semdgomad amisa gansaja giorgi mefem kvlav gandgoma imerTa
da aseTi aoxrebisagan Tavisi qveynis cud dReSi [yofna]. iTaTbi
ra Tavis didebulebTan, rom zavi dados TemurTan, xolo dide
bulebma didi sixaruliT daudastures.
xolo Tiri, sulTani jaladisa, romelic mefes pativSi hyav
da, zavis winaaRmdegi iyo, magram ar usmines sulTans da gagza
vna mefem vinme, saxeliT [271] ismaili, mahmadiani, Temuris wi
naSe da aRuTqva morCilebis piroba da xarkis micema, rom aRar
yofiliyo qveynis aoxreba. amis msmenelma Temurma gaixara da
acnoba mefes: `Tu moxval CemTan, pativi da saCuqrebi mogiZRvna
da davicva Seni qveyana uvneblad~, magram ganrisxda alajanis
cixis dangrevis gamo da ambobda: `matyuebs giorgi mefe, rom Cem
winaSe mova~ da amitom gamoemarTa ioane aTabagisaken, romelic
mtkiced erTgulebda mefes, raTa gaanadguros igi, da dadga sam
cxeSi, moaoxra qveyana da yvela eklesia, xatebi da jvrebi, sadac
ki ipova da gaanadgura, movida mangliss da darCa iq ori Tve.
aq qarTlis mosazRvre mahmadianebi, romelTac aoxrebdnen
qarTvelebi, evedrebodnen Temurs, rom [isini], roca idrovebd
nen, [maT] arbevdnen da Zarcvavdnen, mousmina maT Temurma da
misca mxedroba, isini wavidnen da kvlav moaoxres qarTli.
manglisSi yofnisas Temurs mouyvanes keisris Ze. man pativiT
miiRo, misca saCuqari da gauSva TavisTvis mSvidobianad.
Semdgom gamoemarTa Temuri mTiuleTisaken, radgan giorgi
mefes iqidan gamohyavda damxmareebi da axlac iq eguleboda
mefe. miuxta aragvs, dalewa simagreebi da moaoxra, magram didad
avnes mTiulebma da iq myofma mefis mxedrobam Temuris laSqars,
romelmac verc veravin daatyveva da gamobrunda.
kvlav gagzavna Temurma Tavisi Zeni – sulTani useini, firmah
madi, amir-Sixi, abubeqiri da sxva spaspetebi. isini miadgnen eri
jans, romelic giorgi mefes epyra. mcire droSi aiRes cixe da
cixis mcvelni Temurs warudgines manglisSive. maSin mefem Sua
mavlebad miugzavna Temurs misive Zeebi. [272] Temurma mousmina
maT erTxans. da waravlina Tavisi Zeebi baRdads da daipyro baR
dadi. TviTon Temuri mivida Tavrizs alajanis cixis sanaxavad.
206
Semdeg wavida gelaquns da iq yofnisas mefem waruvlina Temurs
Tavisi Zma kostantine didi ZRvniT, iTxova Sendoba da aRuTq
va morCileba. moiwona Temurma da miiRo ZRveni, pativi sca ko
stantines Zes da gamoistumra saCuqrebiT da SemouTvala mefes:
`iyav mSvidobiT, nuRarafers avneb mahmadianebs~, xolo TviTon
Temuri movida bardavs da iqidan gagzavna Tavisi laSqari os
eTSi. laSqarma gaiara darubandi, lekeTi da mividnen oseTs,
daxoces, daatyveves da dabrundnen Temuris winaSe. es Caidina
Temurma, radgan icoda, rom mefes Zala moecemoda iqidan. xolo
aseve ityvian: am droidan ewoda [oseTs] Cerqezi da gaCnda maT
Soris mahmadianoba.
erTi wlis Tavze isev movida Temuri mangliss, raTa Seetyo,
mefis aRqTma mtkice aris, Tu ara. xolo iq iyo erTi warCinebu
li vinme, saxeliT iese, romelsac piroba daedo, rom TemurTan
mividoda da aRar misula. maSin iZulebulma iesem waiRo didi
ZRveni, Tavisi asuli, lamazi da mSvenieri, da mivida Temuris
Ze abubeqirTan da miarTva yvelaferi. xolo abubeqirma Zalian
Seiyvara is qali da uSuamdgomla mamasTan da Temurmac Seiwy
nara. es roca iovane aTabagma ixila, isic mivida ZRvniT Temuris
winaSe. man pativiT miiRo isic. amisi mxilveli somxiTar-qarT
velni SeuerTdnen Temurs. mefem kvlav gagzavna Tavisi Zma ko
stantine Temuris winaSe da evedra mas mSvidobianoba. usmina
Temurma, gabrunda da daipyro qurTistani. [273] magram kvlav ar
ganelda [misi] guliswyroma, radgan surda saqarTvelos mooxre
ba da gamahmadianeba. gamoagzavna Six-baram SirvanSa, raTa gaego
glexebis mdgomareoba da mefis Semosavali. TviTon Temuri
movida kars. amis mxilvelma mefem miugzavna mTavari iese somxi
Tari vedrebiT, rom ar moaoxros qveyana, rom, rasac igi moiTx
ovs, aRvasrulebT. ganrisxda Temuri da aRar miiRo ZRveni da
Tqua: `aiRebs mosavals da miendobian simagreebs~. amitom acnoba
mefes: `Tu isurveb, rom mahmadiani gaxde, maSin mogcem qveynebs
da gagaTavisufleb, Tu ar Seasruleb, gaCveno Cemi laSqrisa da
Cemi Senze Zliereba, movaoxro Seni qveyana da davatyvevo yvela
Seni saxleuli da Senca, xolo Tu moxval CemTan da yvelafers
Seasruleb, vficav mahmads, pativSi meyolebi Seni qveynianad,
207
rogorc gavaTavisufle keisris Ze~. gamougzavna mefes [muqara]
da TviTonac ukan mihyva. xolo mefem brZana sazrdos Semozidva,
momka da yvelafris gadamalva.
maSin movida Temuri da dadga Sida qarTls, magram, roca ve
raferi ipova, gabrunda da moadga birTvisis cixes. aq idga mravali
warCinebuli da aznauri dedawuliTurT, [romelTac] mravaljer
gaewyvitaT Temuris laSqari, rogorc lomebs Txebi. cixidan
[maT] Semouties Temuris laSqars, daxoces mravali da aiZules,
gaqceuliyvnen. magram aq Casafrebuliyo Temuri da roca mecix
ovneebi [misi] laSqris xocviT miuaxlovdnen, Semoutia Temurma.
gaCaRda ficxeli brZola, magram Temurma gaaqcia mecixovneebi,
mravali daxoca, xolo darCenilebi Sevidnen cixeSi da gaamagres
cixe. Sexeda Temurma cixes, naxa misi simtkice da brZana cixidan
gabruneba. [274] maSin gamoCnda vinme misreli kaci, saxeliT begi
jani, romelic ambobda, rom cixis aReba SeiZleba. gaxarebulma
Temurma mas didi saCuqari aRuTqva. kacma gaakeTa Tokis kibe da
ipova kldeze asasvleli, avida RamiT kldeze da aiyvana erTi
Txa, miaba kibis wverebi kldeze da Txas samjer daaZaxebina, Sem
deg dakla Txa. kikinis gamgone Temuris meomrebi avidnen kibeze,
xolo sisxlis mxilvel mecixovneebs egonaT, rom iq myofi mecix
ovneebi daxoces da cdilobdnen Tavis gamagrebas. roca cixe
aivso Temuris meomrebiT, qvemo-mecixovneebma gaumarTes brZo
la, xocavdnen maT mecixovneebi, magram Semdeg simravliT sZlies,
gaaRes cixis qvemo karic da Semocvivda uamravi [maTi] meomari,
daxoces da moaoxres mecixovneebi, xolo cixisTavi nazari de
dawulianad warudgines Temurs, agreTve mravali mTavari da azn
auri. Temurma yvela maTgans Tavi mohkveTa, xolo nazaris coli
misca Sirvanis mpyrobels, xolo Tavisi laSqari Caayena birTvi
sis cixeSi. [man] cixisTav ahmads ubrZana yvela garSemo arsebuli
eklesiebisa da miwebis mooxreba da TviTon wavida. l L ang-Temur
ma brZolaSi Seipyro sulTani baieziTi, Casva rkinis galiaSi da
dahyavda, sadac midioda.
xolo es baieziTi iyo SviliSvilis Ze oTmanisa, xolo es oT
mani iyo, rogorc TviTon ityvian, CingisTa tomisa, mgoni, er
inji-noinisagan yaen orxanis gvarisa, romelmac moixveWa yias
208
dinis sulTnoba. oTmanma daipyro aRmosavleTi qoronikonsa
1303-s da Semdeg mokvda qoronikonsa 1327-s da dajda misi Ze
orxani. is Zalian [275] gaZlierda da aiRo tarsu. Semdgom mokvda
qoronikonsa 1368-s da dajda misi Ze muradi. is berZnebis nebiT
wavida kaliopoliss da aiRo andriane da filipepole. Semdgom
mokvda qoronikonsa 1379-s da dajda misi Ze baieziTi. is moadga
kostantinepols da iq gaigo man Temuris mier aRmosavleTis
aRebis [ambavi], datova kostantinepoli, movida da SeebrZola
Temurs, damarcxda da Seipyro baieziTi Temurma, qoronikons
1391-s. lang-Temurma daipyro mTeli aRmosavleTi da wavida sa
maryands, raTa Sesuliyo CineTSi, magram samaryandSive mokvda.
xolo Temuris wasvlis Semdeg giorgi mefem daipyro qar
Tli, somxiTi, her-kaxni da daiwyo aRdgena mooxrebulisa da
ebrZoda mecixovneebs. amis Semdeg mokles mefe kostantine im
ereTSi da ar darCa Ze, [aramed] mxolod Zmiswuli dimitri. mefe
giorgi Cavida laSqriT da daipyro mTeli imereTi. [morCilad]
warmoudga yoveli warCinebuli: dadiani mamia, gurieli, Sarva
SiZe da svanebi. gadasces mefes dimitri, Ze aleqandre mefisa, me
tismeti Tavdadebisa da erTgulebis [dasamtkiceblad], magram
mefem araferi avno mas, gamogzavna qarTlis somxiTSi da gauCina
sazrdo da yvela saWiro saqme.
Semdgom giorgi mefem daamyara wesrigi imereTSi, misi sru
li morCilebiT, iqidan gadmoiara lomisi da movida samcxeSi.
miegeba [mas] iovane aTabagi da yvela mesxi da klarji, moawes
riga iqauri [saqmeebi], rogorc daedgina brwyinvale mefe gior
gis da brZana mooxrebuli eklesiebis, cixeebis, qalaqebisa da
simagreebis aRdgena. Semdeg movida qarTls da SeebrZola mefe
qarTlis cixeebs da gansakuTrebiT Tbiliss, radgan Temuris
sikvdilis Semdeg misi Zeebi erTmaneTs ebrZodnen da gadarCa
qveyana da mefec maTgan mSvidobianad. mefem [276] gayara TaTrebi
da aiRo qarTl-somxiTis yvela cixe, Cavida kaxeTSi da hereTSi,
aRadgina iqauri mooxrebulic da daamyara yvelgan mSvidoba da
[daiwyo] aRmSenebloba.
Temuris wasvlis Semdeg damyarda qveyanaSi mSvidoba eqvsi wlis
ganmavlobaSi, mefe Semoivlida [qveyanas] da yrida Tavis sazRvre
209
bidan TaTrebs, spobda maT da moixveWda maTgan did nadavls.
mokvda kaTalikosi miqeli, mefem kaTalikosad dasva davi
Ti, giorgi mefisgan didi gasaWiri adga garSemo myof mahmadi
anebs raxsis napiramde, ganadgurebisa da nadavlis gamo, amitom
Seikriba TurqTa didZali laSqari da radgan ar esvaT yaeni, maTi
bilwi rjulis mxurvalebiT gamoemarTnen qarTlze. Seityo ra
mefem maTi mosvla, rogorc mas mravaljer gaemarjva maTze, siC
qarisaTvis aRar daeloda Tavis sxva laSqars, [dasjerda], rac
TavisTan hyavda, Seegeba maT da gaCaRda Zlieri da sastiki brZo
la, daixoca TurqTa umravlesoba, magram Zlier brZolaSi mok
les Turqebma giorgi mefe, qoronikonsa 1407-s, qarTuliT – 95
(1312+95=1407)-s da sruliad gaanadgures misi laSqari, Sevidnen
da moaoxres qarTli, daarbies da wavidnen, radgan naxes mcire
laSqris mamacuri brZola da arc mefis sikvdili icodnen, rom
ar dasweoda maT sxva, ufro mravalricxovani laSqari.
210
mefe sastiki guladobiT SeiWra maT razmSi da xocavda Seubrale
blad, magram igi Turqebma mokles am brZolaSi, qoronikonsa 1414-
s, qarTuliT – 102 (1312+102=1414)-s da damarcxda saqarTvelos
laSqari, daedevnen Turqebi, Semovidnen klarjeTs, ver ipoves gax
iznulebi da daarbies qveynebi, magram cixeebi ver aiRes, [278] rad
gan gamagrebuli iyo da gabrundnen da wavidnen guldamZimebulni,
radgan brZola-rbevaSi mravali maTgani daixoca.
211
ni, mivida da dadga koxtis-Tavs. mefem acnoba aTabags, rom ar
gaebeda gandgomileba, magram aTabagma ar usmina, Sekriba Tavisi
momxre mxedroba da SeebrZola mefes koxtis-Tavs. sastik brZo
laSi damarcxda aTabagi da daixocnen misi meomrebi, iovane aTa
bagi Seipyres da warudgines mefes, qoronikonsa 1415-s, qarTu
liT – 103 (1312+103=1415)-s, xolo mefem daapatimra aTabagi,
Sevida samcxeSi da daipyro yvela cixe, gaaZeva urCebi da zogi
maTgani aaoxra da Tavisi erisTavebi daadgina. Semdeg Seevedra
aTabagi Tavis SecodebaTa patiebas, [da aRuTqva, [rom] samudamod
mis monobaSi iqneboda, xolo mefem, radgan iyo mowyale da Semn
dobeli, misi winadroindeli erTgulebisaTvis daafica monur
erTgulebaze da isev aTabagad daadgina, damoZRvra da daamSvida
Tavisi sibrZne-mecnierebiT iqaurebi da movida Tbiliss.
rodesac yvelaferi daamSvida Tavis qveynebSi, [mefem] Semo
ikriba kaTalikos-episkoposni, yvela didebuli da warCinebu
li, erisTavT-erisTavni da maTTan erTad moiTaTbira mcxeTaSi
sakaTedro eklesiisa da sxva zogierTi, mooxrebuli eklesiis
aRdgena-aSeneba, radgan mTavrebs [isini cal-calke] mflobe
lobaSi hqondaT, rogorebic [magaliTad] iyvnen: aTabagi, dadi
ani, gurieli, SarvaSiZe da svanebi [mTavarisa]. Tu maT Secvlid
nen xolme da mefeTa morCilebis qveS iyvnen, [maTsave] naTesav
ebs eZleodaT maTi pativi. [280] xolo mTavrebs esmaT ra mefis
brZaneba, yvelas gauxarda da Seawera TiToeulma maTganma Tavis
sabrZanebelSi gadasaxadi, garda samefo gamosaRebisa, glex
is yovel komlze sami kirmanauli272, rac aris axlandeli eqvsi
Sauri, da Sekrebdnen amas yovel wels da amiT daiwyo mcxeTis,
ruisis RvTaebis eklesiis da sxva eklesiebis Seneba. amasTanave
moeca mas RvTisagan mSvidoba TxuTmeti wlis ganmavlobaSi da
Seasrula Tavisi Canafiqri.
am xanebSi gardaicvala kidev sami kaTalikosi: daviTi, eliozi
da Teodosi da mefem dasva Sio. xolo welsa qoronikonsa 1430-s,
qarTuliT – 118 (1312+118=1430)-s imyofeboda mefe imereTs. mov
idnen sarkinozebi da uecari moulodnelobiT aiRes lore da
daipyres, daarbies somxiTis [miwa – wyali] samcxemde, gabrund
nen da wavidnen, magram didad avnes qarTvelebs. acnobes mefes,
212
warmoemarTa mefe da movida qarTls welsa, qoronikonsa 1431-s,
qarTuliT – 119 (1312+119=1431)-s, Semdeg Semoikriba mefem mxed
roba da movida amberds, moawesriga iqauroba da daimorCila kv
lav. welsa qoronikonsa 1432-s, qarTuliT – 120 (1312+120=1432)-s
moadga mefe lores, aiRo igi, gaanadgura sarkinozebi da daipy
ro lore, kvlav moxarke gaixada rani, movakani da Sarvani, moi
ara Tavisi samefo da kvlav movida TbilisSi.
aqamde sparseTi iyo umefod da mraval nawilad dayofili,
magram wels, qoronikonsa 1430-s, qarTuliT – 118-s gamoCnda
kaci Saruxi, romelmac daipyro sparseTis nawili, movida da
daipyro adribeJanica273 da Semovida somxiTs. amitom aleqsan
dre mefem iTaTbira Semokrebil Tavis didebulebTan, [281] ra
hyon: brZola Tu zavi. gadawyvites Tavidan zavi, xolo Tu ar in
ebebs, mere `vebrZoloT RvTis SewevniT~. amitom gaamzada mefem
didi ZRveni da Tavisi Ze dimitri gagzavna qoronikonsa 1435-s,
qarTuliT – 123-s da moiTxova mSvidoba. Saruxma sixaruliT
miiRo da pativi sca dimitris, rogorc [sakuTar] Svils, Semdeg
daasaCuqra did-didi saCuqrebiT, daubruna mamasve, dades mSvi
dobiani zavi da TviTon Saruxi gabrunda da wavida.
magram, roca ganZelebma da Sirvanelebma ixiles sparseTis me
foba, aRar isurves miecaT aleqsandre mefisaTvis xarki. ganrisx
da aleqsandre mefe, Sekriba Tavisi rCeuli mxedroba da Cavida
yarabaRs qoronikonsa 1437-s, qarTuliT – 125-s. mas ver SeewinaaRm
degnen ganZelebi, urCebi mospo da kvlav gaixada moxarkeebad. amis
mxilveli Sirvanelebi da darubandelebi SeSindnen misi Zlierebi
sagan da SeuerTdnen yarabaRs didi ZRveniT. xolo mefem daamSvida
[isini] da dauwesa maT xarki da yvelani daimorCila, mere gamobrun
da da movida Tbiliss gamarjvebuli. imitom gaamarjvebina mas
RmerTma, rom [igi] iyo mSvidi, mowyale, Semndobeli, mimtevebeli,
qvrivTa, obolTa da davrdomilTa Semwynarebeli, samRvdeloTa
pativismcemeli, eklesiaTa maSenebeli da Semamkobeli, mamaci, axo
vani, SemarTuli, mSvenier-brwyinvale. aleqsandre mefe moivlida
xolme mTel Tavis samefos: zamTarSi – imereTs, zafxulSi – sam
cxes, klarjeTs da TrialeTs, Semodgoma-gazafxulze – somxiTs,
qarTls, her-kaxeTs da iyo nadiroba-nadimobaSi da qveynis movla
213
patronobaSi, magram Semdeg mokvda aleqsandre mefe qoronikonsa
1442-s, qarTuliT – 130-s da daasaflaves mcxeTaSi.
214
sa 1445-s, qarTuliT – 133-s da ar darCenia arc Ze da arc asuli
da daasaflaves banas, Tavis colTan.
215
– 141-s. kvlav gandgnen Sirvanelebi da aRar iZleodnen xarks.
mefem Sekriba mxedroba da mivida yabalas, gagzavna, laSqari da
gaanadgura urCebi da daawynara sxvani, daudgina xarki da mov
ida Sin. am xanebSi kvlav ganrisxda RmerTi qristianebze, Cveni
– qristianTa codvebis gamo da aiRo sulTanma mahmadma kostan
tinepoli qoronikonsa 1453-s, qarTuliT – 141-s. mokvda kalepi
ni qoronikonsa 1410-s da dajda misi Ze musa. mokla musa Tavisive
Zmam – mahmadma qoronikonsa 1413-s da dajda TviTon mahmadi.
mokvda mahmadi qoronikonsa 1422-s, [285] da dajda misi Ze muradi,
romlis katarRebma moaoxres zRvispiri. mokvda muradi qoron
ikonsa 1451-s da dajda mis Semdgom misi Ze mahmadi. mahmadma Tav
isi mefobis meore wels miitaca samefo qalaqi da es mitaceba
moaswavebda saqarTvelosTvis did borotebas, romelic qvemoT
warmoCindeba. xolo mokvda imerTa erisTavi demetre da mefem
dasva bagrati, misi Ze, amasTanave giorgis mefobis dros garda
icvala kaTalikosi Sio da mefem dasva kaTalikosad daviTi.
xolo welsa, qoronikonsa 1462-s, qarTuliT – 150-s, yvaryva
re aTabagis SegulianebiT imerTa erisTavma bagratma, dimitris
Zem, daiwyo zrunva [imaze], rom igi – bagrati, mefed daesvaT da
aRuTqva Tavisufleba dadians, guriels, SarvaSiZes da svanebs.
moewonaT mTavrebs saqmis ase mogvareba, misces mas mtkice piro
ba da dasves imerTa mefed. es rom giorgi mefem Seityo, Zalian
Sewuxda da Sekriba qarTl-somxiTisa da her-kaxTa laSqari da
ubrZana aTabags, rom Camosuliyo samcxis mxedrobiT fersaTi
dan imereTSi. giorgi mefe Cavida imereTSi Tavisi mxedrobiT,
xolo aTabagi, romelic xedavda viTarebas, Tu ra moxdeboda,
aRar movida. arc dadiani, gurieli, afxazebi da svanebi daex
marnen bagrats. xolo giorgi mefe da bagrati SeebrZolnen
erTmaneTs Cxors da Zlier brZolaSi daixoca mravali imerni da
amerni. bolos damarcxda giorgi mefe da gaiqca qarTls.
maSin bagratma daipyro imereTi, aiRo quTaisi da iq ekurTxa
mefed. mcire xnis Semdeg Semoikriba giorgi mefem mxedroba
da movida samcxeSi, rom Suri eZia aTabagze. yvaryvare aTabagi
veRar SeewinaaRmdega iqauri erisTavebis [giorgisadmi] erT
gulebis gamo, wavida ltolvili imereTSi bagratTan. [286] sam
216
cxeSi yofnisas cdilobda giorgi mefe, Tu rogor gamoeyenebina
iqaurebi Tavisi [Zalauflebis] gansamtkiceblad.
am xanebSi momkvdariyo jaan-Sa yaeni da sparseTs ijda yaenad
asanbegi. asanbegma gamogzavna laSqari da spaspetni qarTlSi. gior
gi mefis samcxeSi yofnisas amas kidev daerTo ambavi, rom `movida
TavriJ gilaqi da Temuri, Tavs daesxnen qarTls da aoxreben somx
iTsac~. amis msmeneli mefe gamobrunda samcxidan da SeebrZola
maT Zlierad, magram damarcxda giorgi mefe maTTan Cveni codve
bisaTvis da misi mxedrobis umetesi daixoca qoronikonsa 1463-s,
qarTuliT – 151-s, xolo TavriJ gilaqma da Temurma moaoxres qar
Tli, [waiRes] mefis saganZuri, gabrundnen da wavidnen. amis mxil
vevli aRar iZleodnen xarks rani, movakani da Sarvandi. aseve amis
mxilveli bagrati daexmara yvaryvare aTabags, movidnen da kvlav
daipyro yvaryvarem samcxe. yvaryvarem miitaca aWara da WaneTis
nawili [da misca] kaxaber guriels, raTa [igi] daxmareboda samcxisa
da klarjeTis erisTavebs. xolo kaxaber gurielma sixaruliT mi
iRo qveynebi da wamohyva yvaryvares laSqriT. spobdnen da aZevebd
nen giorgi mefis erisTavebs, xolo zogs imorCilebdnen da hyavda
[yvaryvares] bagrati Semwed mudam.
amis Semdeg Semoikriba giorgi mefem qarTvelTa, somxiTar
Ta da her-kaxTa mxedroba, mivida da dadga fanavars, raTa dae
morCilebina samcxe yvaryvare aTabagiTurT qoronikonsa 1465-
s, qarTuliT – 153-s. aq dgomis dros mefisagan gandgomilebma
giorgi mefes SeuCines moRalateebi, rom is moeklaT Tavis taZ
reulTan [287] erTad. es gaigo ioTam zedgeniZem da amcno mefes
yvelaferi, magram mefem ar daijera, radgan ar egona maTgan me
fis Ralati. maSin ioTami etyoda mefes: `Tu vcdebi da ar aris
WeSmariti Cemi sityva, gevedrebi, raTa ar moakvlevino Tavi cu
dad, aramed am RamiT me davwvebi Sen sawolSi da Tu me vegone maT
mefe da momklan, nu daiviwyeb Cems Zeebs~.
usmina mefem da ise gaakeTes, rogorc ioTami ambobda, xolo im
RamiT Semovidnen SeTqmulni, mokles ioTami da gadarCa maTgan
mefe. diliT Seipyro mefem Tavisi mtrebi da yvelani daxoca. am
SfoTsa da gamoZiebaSi Tavs daesxa yvaryvare aTabagi Tavis yve
la damxmareTi giorgi mefes, gaaqcia mefis laSqari da Seipyro
217
giorgi mefe, waiyvana samcxes da hyavda patimrad didi pativiT.
amis Semdeg mokvda yvaryvare aTabagi qoronikonsa 1454-s,
ianvarSi da dajda misi Ze baaduri [aTabagad]. amave qoronikons,
ixila ra giorgi mefis Sepyroba bagrat imereTis mefem, Sekri
ba Tavisi laSqari, gadmoiara lixi da daipyro qarTli Teber
valSi. amis mxilveli gandga daviTic her-kaxTa moTxovniT, rom
bagrats her-kaxnic ar daepyro da iwoda daviTi kaxTa mefed.
am [ambebis] mxilveli baadur aTabagi fiqrobda, Tu bagratma
qarTli daipyro, kvlav moindomebs samcxis dapyrobas da damor
Cilebas. Aamitom moelaparaka giorgi mefes, rom ar gaixsenos Su
risZieba [bagratze] da ar Seecilos samcxis aTabags, xolo mefem
daipyros qarTli, [288] somxiTi, her-kaxni, gauSvas da Tan mihyves
TviT aTabagic am [qveynebis] dasapyrobad. iZulebulma mefem aR
uTqva yvelaferi misi nebisamebr da mefisgan daimedebulma baa
dur aTabagma Sekriba samcxisa da klarjeTis laSqari srulad
da Camoiyvana giorgi mefe somxiTs. aq SeuerTda mefes yvela
somxiTar-qarTveli. xolo es rom ixila bagrat mefem, aRar in
doma brZola da wavida imereTs. giorgi mefem daipyro qarTli
da somxiTi, mere gavida kaxeTs da mihyva [mas] baadur aTabagic.
amis mxilveli her-kaxnic SeuerTdnen giorgi mefes, xolo da
viTi ver SeewinaaRmdega da mefis SiSiT gaiqca dedawulianad
didoeTs da giorgi mefem kvlav daipyro kaxeTi da hereTi da,
rogorc adre iyo erisTavTa mier, ise ganago. Semdeg moelapara
ka didoelebs, rom gadmoscen daviTi da miiRon didi saCuqari,
magram maT ar inebes mefisaTvis daviTis gadmocema. xolo mefem
veRar gabeda didoelebis Serisxva, raTa maT simagreebSi ufro
didi boroteba ar momxdariyo, amitom daamtkica her-kaxni Tav
is erTgulebaze da daariga iqaurebi da movida Tbiliss, xolo
baadur aTabagi wavida samcxeSi.
amis Semdeg epyra da ganagebda giorgi mefe qarTls, somxiTs da
her-kaxTa. [man] moiyvana ioTamis Ze da mamamisis msaxurebisaTvis
uboZa mas cixeebi, mamuli da qarTlis saspetoba, goris moura
voba, sasaflao samTavisi da Tavisi karis amilaxvroba, rogorc
amas uCveneben maTi gujrebi. magram giorgi mefe, amaTi myofeli
da darCenili qveynebis ganmgebeli, iyo Zalian damwuxrebuli
218
samefos amgvari danawilebis gamo. [igi] kvlav cdilobda SeerTe
bas da saqarTvelos ise datovebas, magram yvela saSualebis maZ
iebeli da ver mpovneli gardaicvala giorgi mefe wels qoron
ikonsa 1469-s, qarTuliT – 157-s da daasaflaves mcxeTas.
xolo giorgi mefis Zis, kostantinesa da mis momdevno mefeTa
saqmianobis [Sesaxeb] weras viwyebT TavTavis adgilas, radgan
moxda danawileba.
219
saqarTvelos axali istoria XIV-XVIIss. Semdgomad
ganyofisa samefosa sam samefod da xuT samTavrod
220
romelnic Sixis Zeebs waarTves. esenic sakmarisia dasamtkice
blad. uwignurma glexebmac ician gorgasalis, daviT aRmaSene
belisa da Tamar mefis Zliereba, magram urTierT Surisa da gare
mterTaganaca moxda ganyofa, [dawyebuli] daviTisa da narin-da
viTisagan da maT SemdgomTaganac. amitom naTelia, rom am mizez
iT mwerlebs Semdgomi mefeebis `cxovrebaTa” aRwera aRar mou
wadinebiaT. Tumca gujrebSi, sigelebsa da saeklesio wignebSi
vpoulobT maT moRvaweobis qronologias, romelic aRuweriaT
giorgi brwyinvalis [droidan] Cvenamde yvela mefeTa da mTavarTa
Sesaxeb, xolo sxvas SevityobT gadmocema-moTxrobebidan da maT
cxovrebaTa [Sesaxeb] daweril mcire [cnobaTagan].
`cxovreba” aRuweriaT mefe vaxtang levanis Zis saxeliT, ma
gram ar aris savaraudebeli, [rom mas daeweros], Tumca misi br
ZanebiT [ki] dawerila, magram [Cans, rom] igi TviTon aRar gasc
nobia mis Sinaarss, radgan aRwers bagrationTa naTesaoba-STa
momavlobis sxva qronologias, [iseTs, rogorsac] aq Cven mier
dawerili qoronikonebi [gviCveneben]. `cxovrebaSi” weria, [rom]
giorgi brwyinvale [dimitri] Tavdadebulis Zea, xolo giorgis
Zea – bagrati da am bagratis dros asaxelebs Temuris Semosevas
da am qoronikons uwers: qristes aqeT 1393-s, qarTuliT – 91-
s. am bagratis Zed giorgis [asaxelebs] da am giorgis sikvdils
[debs] – qristes aqeT 1355-s, qarTuliT 43-s. [xolo] `naTesao
basa Sina” amave qoronikonSi am giorgis Zis – daviTis mefobas
asaxelebs da am mefeTa qoronikonisa da cxovrebis [Sesaxeb] aRa
rafers wers, radgan veraferi upovniaT, rogorc iqve wers: `ver
vpoveT brwyivale giorgis cxovreba”. xolo giorgis Zed daviTs
[asaxelebs] da am daviTis sikvdils – qoronikons 1362-s, [xolo]
am daviTis Zed – aleqsandres. `naTesaobasa Sina” am aleqsandres
mefobas uTiTebs qristes aqeT 1372-s, qarTuliT – 60-s, `cxov
rebasa Sina” am aleqsandres sikvdilis [TariRad] – 1343-s da mis
Zed [asaxelebs] giorgis da am giorgis mefobas `naTesaobasa Sina”
– qristes aqeT 1395-s, qarTuliT – 93-s.
magram ixile, rogor winaaRmdegobaSia erTmaneTTan, [es Tari
Rebi], radgan ambobs `naTesaobasa Sina”, rom rusudanidan gior
gi bagratis Zemde gavida 124 weli da rusudanis mefobas iqve
221
uTiTebs – qristes aqeT 1283-s. amas rom 124 davamatoT iqneba
1407 weli, romelic scildeba aleqsandres sikvdilis [TariRs]
– 1393-s da giorgis mefobas – 1395-s, qarTuliT – 83-s. amitom
amaT wina mefeebis mefobis TariRebi SecdomiT aris [miTiTe
buli]: Tu rusudanis sikvdilis [TariRs] 124 wels davumatebT,
iqneba qristesiT 1361, qarTuliT – 49, es miaRwevs daviTis mefo
bis wels - 1355-s, qarTuliT – 43-s [da] gadaacilebs eqvsi wliT.
Aaseve, rusudanis mefobis wlebidan daviTis gamefebamde darCe
ba 72 weli. [sul] xuTi mefea; es rom gavyoT, TiToeuls mouwevs
14 weli. daujerebelia, rom am [asakSi] maT Zeebi hyolodaT, rad
gan [isini] erTmaneTis Zeni arian. igive qoronikoni aq daweril
qoronikons miaRwevs – bagrat didisagan suanTa amoxocvisa da
TurqTagan samcxis darbevis [qoronikons].
b
B agratis qoronikoni Temuris Semosvlisa da aleqsandres
sikvdilis [qoronikoni] qristes aqeT 1393-s, winaaRmdegobaSi
arian, radgan an [294] bagratis [qoronikonad unda CavTvaloT],
an aleqsandres [qoronikonad], radgan papis mamisa da Zis-Zis-Zis
mefobis qoronikoni erTdroulad daujerebelia da maT qoron
ikonebsac ewinaaRmdegebian, radgan [gamodis, rom] Zeebi papaze
adre arsebulan. aA mitom 1393 qoronikoni yvela mematianis mowmo
biT Temurisa da bagrat didis aris. b B agrat didis mama daviTi iyo,
rasac mowmobs baraTianTa beTaniis gujari, [xolo] daviTis mama
– giorgi brwyinvale, [dimitri] Tavdadebulis Ze, rasac mowmobs
`naTesaobis” 124 weli. rusudanis gamefebas rom mivumatoT [124
w.], iqneba qristesiT 1335 weli da giorgi brwyinvalis mefoba.
es aleqsandre miqel mefis Zis – bagratis Zea da amitom ver
ganurCeviaT, radgan ori bagrati erTdroulad cxovrobda.
`naTesaobis” qoronikoni – 1372, qarTuliT – 60 am aleqsandres
mefobis [TariRic] rom aris, miqel mefis Zis bagratis sikvdil
isa da aleqsandres gaerisTavebis [TariRi] aris, rac imereTTan
[dakavSirebiT] aRvwereT, da bagrat didis mefobis dro aris,
xolo bagrat didis Ze aris giorgi da ara aleqsandre, [xolo]
giorgi maT aleqsandres Zed dauweriaT. Aam giorgis sikvdilis
qoronikoni `cxovrebaSi” qristes aqeT 1412 [weli amave dros]
aleqsandres gamefebisa [welic aris]. sinamdvileSi es qoron
222
ikoni arc giorgisa da arc aleqsandresi aris, aramed giorgi
mefis Zmis – kostantinesi, bagrat didis Zisa. weria, [rom] `naTe
saobaSi”: 1414, qarTuliT – 102 aleqsandre mcxeTis maSeneblis
gamefebis [welia]. Aamis mama – giorgi Turqebma mokles qristes
aqeT 1407-s, qarTuliT – 95-s.
`cxovrebaSi” weria giorgis EZed aleqsandre da am aleqsandres
sikvdili – qristes aqeT 1419-s, am aleqsandres Zed – vaxtangi.
xolo `naTesaobaSi” vaxtangis mefoba [dadebulia] – qristes
aqeT 1443-s, qarTuliT – 132-s. es aris vaxtangis mefobis meore
weli. xolo `cxovrebaSi” vaxtangis sikvdilis [weli] – qristes
aqeT 1445-s. vaxtangis Zmis – [295] giorgis gamefebis wlad `naTe
saobaSi” weria qristes aqeT 1445, qarTuliT – 133, `cxovrebaSi”
– gamefeba amasve [wels], xolo giorgis sikvdils – qristes aqeT
1455-s. am giorgis Zed bagrats [asaxelebs]. `naTesaobaSi” [mis]
gamefebas wers qristesiT 1455, qarTuliT – 143-s. `cxovrebaSi”
– bagratis sikvdils – qristes aqeT – 1461-s, da am bagratis Zed
– kostantines, xolo kostantines sikvdils – qristes aqeT 1468-
s. Semdeg, kostantines Zmad wers aleqsandres da am aleqsandres
sikvdils – qristes aqeT 1492-s, xolo `naTesaobaSi” amaT Sesaxeb
araferia, radgan veraferi SeutyviaT. Aam aleqsandres Zed ko
stantines [asaxelebs], xolo `naTesaobaSi” mis mefobas – 1492-
s, qarTuliT – 180-s, xolo `cxovrebaSi” – sikvdils 1510-s; am
kostantines Zed daviTia dasaxelebuli da daviTis sikvdils –
qristes [aqeT] – 1642-s, xolo `naTesaobaSi” arc amis Sesaxeb wers
raimes. Semdeg, daviTis Zed luarsabs [asaxelebs] da luarsabis
sikvdils – qristes aqeT 1534-s. luarsabis Zed svimons [asaxe
lebs] da `naTesaobaSi” mis gamefebas [debs] qristes aqeT 1556-s,
qarTuliT – 246-s, romelic aris luarsabis sikvdilis [welic].
`cxovrebaSi” svimonis sikvdils – qristes aqeT 1600-s, xolo amis
Semdgom qoronikonebs aRar wers. xolo aleqsandres sikvdili
sa da vaxtangis gamefebis qoronikoni – 1519 – arc erTi ar aris
maTi, aramed mcxeTis aRmaSeneblis – aleqsandres gamefebis dro
aris. xolo vaxtangis sikvdilis da giorgis gamefebis qoron
ikoni – 1445 sworia, rasac `naTesaobis” qoronikonic emowmeba.
Aaseve, giorgis sikvdilisa da bagratis gamefebis qoronikoni –
223
1455 ar aris swori, radgan bagrati giorgis Ze ki ar aris, aramed
dimitrisa, imerTa erisTavisa. Aam giorgis Ze kostantine iyo da,
[roca] giorgi mokvda, kostantine gamefda qristes [aqeT] 1469-s
da es giorgis qoronikonic aris.
bagratisa da misi Zis – aleqsandresa da mis Semdegdroindeli
imereTis [mefeebTan] mivuTiTeT maTi qoronikonebic, magram ko
stantine giorgis Zis sikvdili da misi Zis gamefebis qoroniko
ni – 1504, erTiT naklebi aris, xolo daviTis sikvdili da misi
Zmis, giorgis gamefeba qristes aqeT 1527-s ara gamefebisa aris,
aramed [misi] mefobis qoronikonia.
Aaseve, luarsabis qoronikoni 1542 ara gamefebis aris, aramed
mefobis, da svimon mefisa – 1560 svimonis mefobis meore weli
aris. amrigad, es qoronikonebi uzusto da winaaRmdegobrivi
arian da arc imas wers, ratom moxda ganyofa da arc imerTa da
kaxTa mflobelTa STamomavlobas wers. xolo amas Tu Sevamow
mebT, Zalian uzustoa, radgan [dimitri] Tavdadebulis sikvdi
lis [TariRi] viciT da mis Semdgom mefeebis cxovrebaTagan
wlebis aRricxviT giorgi brwyinvalemde mivaRwevT. Ggiorgi
brwyinvaleG gamefda qristes aqeT 1318-s, qarTuliT – 6-s da
Semdeg [mefeebis TariRebs], vgebulobT gujrebidan, sigelebi
dan da Zveli qoronikonidan [dawyebuli] 1323-iT, qar-TuliT
10 – Cvenamde. [am qoronikonebiT vgebulobT] giorgi brwyinva
lis Zis, daviTisa da misi Zis bagrat didis mefobas da bagra
tis sikvdils da am bagratis dros Temuris orgzis mosvlas,
romelTagan pirveli iyo qristes aqeT 1387-s, qarTuliT – 80-s
da meore – qristes aqeT 1394-s, qarTuliT – 82-s. magram aleqsan
dre dauweriaT qarTlis mefed qristes aqeT 1393-s, magram Tu
bagrat didi da aleqsandre erT dros iyvnen, [gamodis, rom] erT
droulad [iyvnen] mefeebi, aramed SecdomiT aris dawerili da
manamde mefeebic [SecdomiTaa], radgan aleqsandre iyo imerTa
[mefe] da misi Zma giorgic – mis Semdeg. radgan vmsjelobT gior
gis sikvdilis Sesaxeb qristes aqeT 1392-s, qarTuliT – 80-s, da
bagrat didis sikvdilis qristes aqeT – 1395-s, qarTuliT – 83-s,
[gamodis, rom] aleqsandre da giorgi bagrat didis dros Canan.
Aamitom ar SeiZleba erTdroulad sami mefe – ori maTgani imerTa
224
[mefeebia] da bagrat didi – qarTlisa. is ki ar aris giorgi brw
yinvale, [297] romlis Zed wers bagrats da romlisaTvisac arc
qoronikoni dauweriaT, aramed is, romlis sikvdili dauweriaT
qristes aqeT 1355-s, xolo mis Zed – daviTi. [masze adrindeli]
mefeebic SecdomiT arian. xolo am daviTis Ze iyo bagrat didi,
romlis drosac movida Temuri. da radgan am qoronikonSi mov
ida Temuri meoTxed, amitom aleqsandres qoronikoni tyuis da
mcdari aris. xolo bagrat didis Ze iyo giorgi, rogorc vnaxavT
daviTis, bagrat didisa da giorgis qoronikonebs, gujrebsa da
sigelebSi.
Aaleqsandre mefe mokvda qristes aqeT 1392-s, qarTuliT – 78-s.
mokles giorgi mefe megrelebma qristes aqeT 1392-s, qarTuliT
– 80-s. mokles mefe kostantine Cala-RanSi qristes aqeT 1401-s,
qarTuliT – 89-s. iyo didi omi [da] mokles giorgi Turqebma da
misi Zma kostantine mefe gaxda qristes aqeT 1407-s, qarTuliT –
95-s. amrigad, vxvdebiT aleqsandre da giorgi mefebs mefe bagrat
didis droSi, xolo kostantine mefis cxovrebasa da sikvdils –
giorgi mefis [dros], romlebic am qoronokonebiT ar arian erTi
da igive mefeebi. aleqsandre, giorgi da kostantine [dasaxeleb
ulni arian rogorc] Zeni bagratisni, [sinamdvileSi arian] miqel
mefis Zeni da imereTis mefeebi, xolo giorgi da kostantine –
bagrat didis Zeni da qarTlis mefeebi. giorgis Ze aris aleqsan
dre – mcxeTis maSenebeli, rogorc baraTianTa gujarSi, romel
ic beTenias inaxeba, weria: `aleqsandre mefem, giorgi mefis Zem
gaaZeva sami Zma: abaSi, guguna da daviTi”. ase rom ar iyos, wlebis
raodenoba cotaa, rom eqvsi mefe, erTmaneTis Zeni, mefobdnen [15
wlis intervaliT], radgan giorgi brwyinvale gamefda qristes
aqeT 1318-s, qarTuliT – 6-s da aleqsandre, mcxeTis maSenebeli,
gamefda qristes aqeT 1414-s, qarTuliT – 102-s. am qoronikonebs
Soris aris 93 weli. es rom [eqvs] mefeze gavyoT, giorgis, bagrats,
giorgis, daviTs, aleqsandres da giorgis – TiToeuls Sexvdeba
16 [weli]. [aseT mokle droSi] SeuZleblia ZeTa Soba. da meorec,
[298] radgan yoveli maTgani aris meore Svili da arcerTi ar aris
erTaderTi Zma mcxeTis maSeneblis – aleqsandres momdevnomde.
Mmefe giorgi brwyinvalidan svimon mefemde aris 228 weli da 13
225
mefe. Aar SeiZleba gonierma daijeros [aseTi Sobadoba], radgan
TiToeul mefeze [intervali] modis 15 weli da isini erTmane
Tis Zeebi arian. Kkidev, Tu WeSmaritia, ratom [arafers] ambobs
maTi Rvawlis Sesaxeb, aramed ityvis: `imefa da mokvda” da sxva
arafers, Aarc imowmebs qoronikonsa. da Tu imowmebs, erTmaneTis
sawinaaRmdego da uzustoa, rogorc vnaxeT, da amitom – araWeS
mariti. ase rom ar iyos, rac Cven aRvwereT – gujrebi, sigelebi
da qoronikonebi, ar iqnebodnen WeSmariti da amitom umjobesia,
rom davrwmundeT, vidre mtkicebis gareSe visaubroT, rogorc
iq aris – arc erT mtkicebulebas ar imowmebs.
Aaleqsandre – mcxeTis maSeneblis momdevno [mefeebis] da maTi
qoronikonebi, gujrebi da sigelebi mravalia, rogorc TviT [me
feebi]. bagrat didis Zis – giorgis Semdeg mokles mefe kostan
tine Turqebma qristes aqeT 1414-s, qarTuliT – 102-s da dajda
mefed aleqsandre, Ze giorgi mefisa. Mmagram am mefis cxovrebisa
da sikvdilis [TariRebidan] Cans, rom [man] imefa 28 weli, xolo
`cxovrebaSi” dauweriaT 7 weli, rac ar Seesabameba mis cxovre
bas da arc gujarTa mowmobas, radgan sweria: `Cveni mefobis 10,
15 dq 20 indiqtions giwyalobeT”.
Aaseve, misi Zis vaxtangis [Sesaxeb]: `sami weli imefa da mokvdao”,
magram qoronikoniT misi mefobis 26 weli dauweriaT, xolo `na
TesaobaSi” – sxva, da ase Seusworebeli aris.
xolo vaxtangis Zmisa da aleqsandres Zis – giorgis [Ses
axeb] wers misi mefobis 10 wels, Tumca qoronikonebisa da [299]
gujrebis mowmobiT [sinamdvileSi] imefa 24 weli, radgan wers:
`Cuen giorgi mefem 15 indiktions giwyalobeT” da am giorgis
Zed bagrats [asaxelebs] daD bagratis mefobas – 6 weliwads. ma
gram qoronikonTa mowmobiT es ase ar aris, rogorc amas vnax
avT. Mmefe giorgi da bagrati Seibnen Cixors da bagratma gaimar
jva qristes aqeT 1462-s, qarTuliT – 150-s. [ai] naxe – bagrats ar
asaxelebs mefed, radgan [igi] erisTavi iyo.
aA seve, giorgi mefe TavriJ gilaqma da Temurma gaanadgures
qristes aqeT 1463-s, qarTuliT – 151-s; giorgi mefe Seipyro
yvaryvare aTabagma fanavars qristes aqeT 1465-s, qarTuliT 153-
s. bagrat mefem qarTli daipyro qristes aqeT 1466-s, qarTuliT –
226
154-s; giorgi mefe mokvda qristes aqeT 1469-s, qarTuliT – 157-s;
bagrat mefe mokvda qristes aqeT 1478-s, qarTuliT – 166-s. amaT
gan bagrati giorgis Ze [ki] ar aris, radgan erT dros cxovroben
da erTmaneTis mteri da mowinaaRmdegeni iyvnen, [aramed] bagrati
aris dimitris Ze, aleqsandre imerTa [mefis] Zisa, xolo es giorgi
– Ze aleqsandre mcxeTis maSenebelisa. am giorgis Ze aris kostan
tine, radgan qoronikoni naTlad wers aleqsandres bagratis Zed.
Tuki vnaxavT sigelebsa da gujrebs, rom: `Cuen, ba-grat mefem
qarTlisa, imerTa, kaxTa, samcxisa, ranisa, Sarvanisa da SanSisa”.
mM agram, radgan daipyro qarTli da emorCilebodnen kaxni da mesx
nica, amitom adrindeli Cveulebisamebr [ase] werda. xolo bagra
tis Zed – kostantines da am kostantines – aleqsandres Zmad,
xolo am aleqsandres Zed – kvlav kostantines, magram es kostan
tine igive kostantinea – giorgi mefis Ze da mama daviT mefisa
da giorgisa. xolo aleqsandre – bagratis Ze da aleqsandres Ze
bagrati, romelmac yvaryvare aTabagi Seipyro, cxadad Cans. xolo
`cxovrebis” mixedviT, romelic aRuweriaT, es kostantine misu
la yaenTan, rogorc sweria: `mivida kostantine TaTrebSi”. [300]
aA seve, kostantine mefem qarTli daipyro qristes aqeT 1479-s,
qarTuliT – 167-s. kostantine mefe javaxeTs SeiWra da dadianic
Tan axlda qristes aqeT 1481-s, qarTuliT – 169-s. es [kostantine]
bagratisa da aleqsandres mteri da mowinaaRmdege aris da rogor
SeiZleba Ze iyos? aA seve, gamefda aleqsandre da quTaisi aiRoO
qristes aqeT 1484-s, qarTuliT – 172-s. kostantine mefem quTaisi
aiRo qristes aqeT 1487-s, qarTuliT – 175-s. aleqsandre mefem kv
lav daipyro quTaisi qristes aqeT 1489, qarTuliT – 177-s.
Mmefobda kostantine qristes aqeT 1492-s, qarTuliT – 180-
s da mokvda – qristes aqeT 1505-s, qarTuliT – 193-s. aleqsan
dre mefem, bagrat mefis Zem, gori daipyro qristes aqeT 1509-s,
qarTuliT – 197-s. mokvda aleqsandre mefe da gamefda misi Ze
bagrati qristes aqeT 1510-s, qarTuliT – 198-s. aqedan cxadi da
TvalsaCinoa, rom [is] ar aris Ze, aramed amisi mama sxvaa da im
isi mama – sxva. rogorc davwereT, is aris WeSmariteba, radgan
bagrati da aleqsandre imerTa mefeni [iyvnen], xolo es kostan
tine – qarTlis mefe.
227
kK ostantine mefis Zis – daviTis [Sesaxeb] wers: `gamefdao
qristes aqeT 1510-s”, romelic bagrat imereTis mefis gamefeba
aris. Cven vipoveT kostantine mefis sikvdilis qoronikoni da av-
giorgis mier Tavisi mamis mokvlis [ambavi] da TviT misi, av-gior
gis sikvdilis [qoronikoni]: yaeni qarTlis asaoxreblad wamovida
qristes aqeT 1518-s, qarTuliT – 206-s da daviT mefem Tavisi Ze
– ramazi miageba da daixsna qarTli aoxrebisagan. xolo yaeni iyo
Sah-ismaili. sparselebis mier aRwerili qoronikonebidan gamov
iangariSeT da Sah-ismailis gamoCena moxda qristes aqeT 1499-s,
qarTuliT – 187-s da sikvdili misi – qristes aqeT 1523-s, qarTu
liT – 211-s. amitom ar aris daviT mefis qoronikoni, aramed [301]
– kostantine mefis sikvdilisa qristes aqeT 1505-s da gamefeba
daviT mefisa. xolo daviT mefe kvlav mefobda Sah-ismailis mos
vlis Semdeg, rogorc [amas] warmoaCens baraTianTa gayris qoron
ikoni – welsa qristes aqeT 1523-s, qarTuliT – 211-s: `ze adidos
RmerTma daviT mefe, ergo gugunas es da germanozs – es”.
xolo daviT mefis Semdeg iyo giorgi mefe, daviT mefis Zma.
Sah-ismailis mosvla luarsab mefis dros aRuweriaT. luarsab
mefis mokle `cxovreba” da misi sikvdili naTlad aris qoron
ikonebSi da am qoronikonTa aRricxviT Sah-ismailis mosvla ar
yofila luarsabis dros, radgan giorgis mefoba srulad dai
kargeba daviTisa da luarsabis qoronikonebis gamo, magram Sah-
ismailis mosvla Cvens qoronikonebSi weria: `deval”274 movida,
qarTli da samcxe moaoxra qristes aqeT 1522-s, qarTuliT –
210-s. [es TariRi] sparselebisa da zogierT Cvens qoronikonSic
Sah-ismailis mosvlad CauTvliaT da Cvenc ase aRvwereT, magram
daviTive iyo mefed, radgan luarsabis gamefebas wers qristes
aqeT 1542-s da sikvdils – qristes aqeT 1574-s. amis mixedviT
misi mefobis wlebi gamodis 32 weli, magram Sah-ismaili movida
qarTlSi qristes aqeT 1522-s da mokvda qristes aqeT 1523-s. ami
tom ar [SeiZleboda] luarsabi yofiliyo Sah-ismailis dros da
SecdomiT [aris] mefobis wlebic, radgan mefe luarsabi mokvda,
cxadia, qristes aqeT 1558-s, qarTuliT – 246-s. am qoronikonsa
da Sah-ismails qoronikons Soris aris 37 weli da aseve winaaRm
degobaSia sparsTa da Cven qoronikonTan.
228
xolo mefe svimon didi mefisa – dauTxanisa, isev svimon me
fisa, misi Zis giorgisa, luarsab giorgis Zisa, romlis mefoba
`naTesaobaSi” CauweriaT qristes aqeT 1607-s, qarTuliT – 295-
s, bagratisa, dauTxanis Zisa da svimonisa, bagratis Zisa – yve
lani Cveni qoronikonebiT, sparsTagan da gujrebiT da [302] si
gelebiT gagvikeTebia. aseve, rostom mefisa da misi momdevno
[mefeTa] xseneba Cven [dromde] qoronikonebidan da maTi cxovre
bis [mixedviT] SevadgineT.
xolo imerTa ^mefeebis [Sesaxeb]: mefe narin-daviTis Zeni –
kostantine da miqeli naTlad weria Cvens `cxovrebaSi”. xolo
miqel mefis Zis [Sesaxeb] ambobs qoronikoni: `miqel mefis Zem
da ara bagrat mefem SeirTo colad yvaryvares asuli qristes
aqeT 1358-s, qarTuliT – 46-s”. amis gamo da zemoxsenebul me
feebis [qronologiaTa] sxvaobis [garkveviT] davadgineT Cven
narin-daviTis STamomavloba. Ees miqel mefis Ze bagrati – gior
gis, daviTisa da bagrat didis dros cxovrobda da am mefeebis
erTmTavrobiT mefoba mTel iveriaSi cxadi da naTelia, radgan
mefed ar wers bagrats, amitom [Cvenc] ase davwereT, xolo me
fis Zis bagratis ZeTa – aleqsandres, giorgisa da kostantines
qoronikonebiT cxadia, rogorc Cven davwereT maTi Zmoba. Tu ki
Zmebi ar iyvnen, ar SeeZloT ZeTa Soba ase xanmokle mefobis gan
mavlobaSi. kvlav, aleqsandres Ze rom dimitria, cxadad Cans, da
misi Ze – bagrati, romelic mteri iyo giorgi mefisa, radgan ar
iqneboda mteri, Tu ki dimitris Ze ar iqneboda. Ze bagratisa [303]
aleqsandrea da misi Ze – bagrati, rogorc warmovaCineT qoron
ikonebiT da amis Sem-dgomi [ambebidan] Cans qoronikonebiT.
kaxTa mflobelebsac aRvwerT axleburad, radgan giorgi
brwyinvaledan giorgi aleqsandres Zemde iyo erTmefoba, gu
jrebis, sigelebisa da qoronikonebis mowmobiT. aseve, bagrati
da giorgi mefeebi ebrZodnen Temurs. rogor SeeZloT es, Tu
ki ar iyo erTmefoba, radgan eqvsjer movida Temur da ver ais
rula wadili. aseve, aleqsandrem rom mcxeTa da ruisis RvTaeba
aRadgina – da sxva mravali mooxrebuli [adgili], SeuZlebuli
iyo, Tu erTmefobis qveS ar epyraT yvelaferi, radgan uwignur
ma glexmac ki icis, aleqsandre mefe komlze 6 krimanauls rom
229
agrovebda yovelwliurad mTel saqarTveloSi da rom im [Tanx
iT] mcxeTa aaSena. aseve, meore: versad vnaxavT gujrebSi, sige
lebSi da qoronikonebSi, rom am mefeebze adre yofiliyo kaxTa
mflobelTa [tituli] an kaxTa gandgomis [Sesaxeb] dawerili, an
sxva raime cnoba. xolo amis momdevno [ambebs] aRvwerT, rogorc
vipoveT, daviTis, giorgis, aleqsandresa da av-giorgis da maTi
momdevnoTa [Sesaxeb] ufro Cans da TiTqmis momswrenic [arian].
xolo kaxTa gandgomileba giorgisa da kostantines mefis
qoronikonebisa da gujre-bidan da mciredi `cxovrebaTagan~
warmoCndeba, radgan maT dros iqmna gandgomileba kaxTa. xolo
warmomavloba naTesaobasa kaxTa mflobelebisa mefeebTan war
movaCineT Tavis adgilas, [yvela] gonieri daeTanxmeba Cvens srul
simarTles. Cveni Seqmnili da aRwerili yvelaferi qoronikoniT
aris damtkicebuli, romelic dResac ipoveba da ixilavs, vinc
aris meZiebuli. da rogorc gvinaxavs, iseve CagvirTavs qristes
aqeTi da qarTuli [qoronikonebi], romelic aris xuTasiani [304]
(rom advili yofiliyo da ar dagWirdebodaT gamokleba erTi
meorisagan) giorgi brwyinvaledan qristes aqeT 1745-mde da
qarTulisa 433-mde.
xolo Tu umjobesi da uWeSmaritesi naxos vinmem gonierma da
Seamowmos esec da isic da igi ufro kargad miiCnios, ar aris es
Cveni gamoangariSebuli damabrkolebeli, rom Tqven umjobesi
airCioT. magram ismine da gaiazre aRmoCena-uwyebulebani da mis
Sesabamisad iyos Tqveni namoqmedari.
xolo Cven es Sroma imitom gavswieT, rom [es istoria] vaxtang
mefis saxeliT aReweraT da [Cven] amdeni winaaRmdegobani da gau
marTaoba gavasworeT da gavamarTleT zeviT Tqmulis damowme
biT, raTa aravin amas mnaxvelman ar Tqvas, rom [Cven] arad Cav
agdeT raime, radgan mefis ganzraxvac mgonia is, rogorc [Cven]
aRvwereT, radgan `naTesaobis” qoronikonSi swors wers, magram
misi gadmomtanni Semcdarni arian.
xolo Cven [am wignis] dasrulebisaTvis vmadlobT RmerTsa da
SevswiravT qebasa, pativsa da didebasa dausabamosa erTsa Rmer
Tsa mamasa da Zesa da sulsa wmidasa, aw maradis da ukuniTi-uku
nisamde, amin. EG
230
aRwera axlandeli qarTlisa
berdujis aRwera
radgan qarTlis sazRvari mdinare berduji aris, aRwerac
aqedan daviwyoT. mdinare berduji gamoedineba abocis mTidan
da miedineba aRmosavleTiT WoWokinamde, Semdeg mobrundeba da
miedineba CrdloeTis mxares da uerTdeba mdinare qcias. xolo
iwodeba sami saxeliT: pirveli berduji, meore – sagimi da mesame
– debeda. berduji – sofel berdikisagan ewoda, xolo sagimi –
inja, anu aRistevi mgonia. es mdinare iq, sadac iwyebs dinebas,
231
CrdiloeT mxares, sargebliania TevzTa simravliT, saxeldobr:
oraguli, loqo, Wanari, goWa, kapoeti da mravali sxvadasxva
wvrili Tevzi. aRmosavleTisaken dinebaSi bevri didi da wvrili
kalmaxia, magram aqauri Tevzi ar aris iseTi gemrieli, rogorc
sxva mdinareebisa. mdinareebidan gahyavT arxebi da aqeT da iqiT
irwyveba velebi, sadac xarobs yovelgvari marcvlis Tesli:
brinji, xorbali, qrTili, fetvi, bamba, Tambaqo, seli, nesvi,
sazamTro, kitri, badrijani, pumpula, xolo [307] kanafi – ve
lurad modis. [irwyveba] agreTve yovelgvari baRCebi da xexilis
baRebi. amitom amboben: `dabada am mdinarem nayofni~, xolo axla
– debeda (mdinaris saxelia). akeTebdnen abreSums, magram ara
mravlad. hava zafxulSi cxelia – gausaZlisi, zamTari – zom
ieri, radgan Tovli ar devs or dReze metxans. frinvelebi mrav
ladaa: xoxobi, kakabi, ixvi uricxvi da sxva mravali. am adgilis
Zveli saxelia qurdvaWris-xevi, xolo axla uwodeben aRjayalas
[TeTrcixe], iayuf yaenisagan wodebuls, romelmac pirvelma aa
Sena es cixe da Semdeg, rodesac waarTva Sah-abasma 82-e mefes –
giorgis [igi], man moiyvana elni borCalu da daasaxla aq, amitom
ewoda borCalu. xolo sadac aRmosavleTiT miedineba berduji,
aris Zlier kldovani da tyiani, kacTagan Seuvali, magram aqac
xarobs yovelgvari marcvleuli brinj-bambis garda: venaxi,
broweuli, leRvi da sxva mravali xili. loris cixis zeviT civi
da gemrieli wyaroebia. bambakis xevSi araferia, garda xorbli
sa, qrTilisa [da] selisa. TiviT ikvebeba cxvari, Zroxa, kameCi,
cxeni, viri [da] Txa. mravladaa nadiri: kldeebSi – Txa da arCvi
(fsiti da arCvi igive aris); tyeebSi – iremi, Sveli, daTvi, mgeli,
focxveri, mela [da] mravali kurdReli. aq Tevzi da xorceuli
gemrielia. loris cixis qvemoTi cxelia da zafxulSi gausaZli
si, magram zamTari – Tu ara Seviwroveba [misgan] – mSvenieri.
232
ba aris, misi samwysoa. aq moipoveba gvarjilaTa simravle ara mi
widan, aramed notio kldeebidan. amis zeviT aris qoberis mcire
monasteri, magram didebulad naSeni – uWiravT somxebs.
mis dasavleTiT, mdinare berdujis [piras] aris mSvenieri
monasteri, Zeli WeSmaritebisa – uWiravT somxebsve. aq maRal
kldeebSi mravali gamoqvabulia da am gamoqvabulebSi mravali
Zveli wigni Zevs, magram maTSi adamianis Sesvlis SeuZleblobis
gamo [isini] usargeblo arian.
mis dasavleTiT, or mdinares Soris, qarafovan kldeze aris
loris cixe da mcire qalaqi, zafxulSi – mSvenieri, zamTarSi –
gausaZlisi. dasavleTiT aris kldovani mindori da aqedan [cixe]
mravaljer iqna aRebuli. axla upyriaT sparselebs.
bambakis aRwera
bambakis xevi aris mTiani, mSvenieri da nayofieri. [aq] xarobs
xorbali, qrTili, seli, Svria da sxva araferi. [309] TviT bambaki
aris mcire qalaqi. [aq] aris pirutyvTa simravle, garda aqlemi
sa, uxvad aris Tiva da Tafli. somxeTs, erevans da [bambaks] hyofs
didi mTa, maRali da mudam Tovliani, tyiani da nadiriani kalTe
biT, romelic vrceldeba dasavleTiT artaanamde, xolo aR
mosavleTiT gaivlis ransa da gelaquns Sua da raxsamde midis.
am mTis samxreTi mxare somxiT-erevnisa aris, xolo Crdilo
eTi mxare – berdujisa da ranisa. mdinare berdujis aRmosav
leTi napiri uWiravT borCaloelebs, dasavleTis napiris mxare
xunanamde uWiravs qarTlis mefes. xolo mcire berdujis mTa
Zevs CrdiloeTiT da samxreTidan ebjineba zemonaxseneb erevnis
mTas. am mTis aRmosavleTi mxare aris ranisa, xolo dasavleTi
mxare – berdujisa. Zvelad iyo xunanis saerisTavo, Semdeg hyav
da Tavisi erisTavi (romelsac uwodebdnen axlandel xans, rad
gan, rodesac daipyro Sah-abasma, im ganzraxviT daipyro, rom
qarTlSi hqonoda Sesaval-gamosavali).
somxiTis aRwera
axpatis qveviT, lelvaris mTis qveS aris WoWokanis xeoba, ve
naxiani, xiliani, Semkuli nayofierebiTa da haviT. mis qveviT,
233
CrdiloeTiT aris agarakis eklesia (romelSic gorgasalma
episkoposi dasva, romelic Semdeg gaxda mitropoliti da [310]
somxiTis metoqi, romlis samwyso iyo xunani, gardabani da ber
dujis mdinare), gumbaTiani, didebulad naSeni, axla uwodeben
axtalas, Tumca axla xucesis amara aris. axtalis pirdapir, aR
mosavleTiT berdujis mTaSi ori monasteria, romelTagan erTi
giJs aWkvianebs, xolo meoreSi aRmoedineba wyaro, romelic, Tu
asvan brazian-cofians 40 dRiT adre, veRar avnebs brazi dakbe
nil kacs. xolo axtalis qvemoT aris xoJornias xeoba. xoJor
niaSi aris gumbaTiani eklesia, xolo wofaSi – mcire cixe. es xeo
ba aris venaxiani, xiliani, mosavliani yovelgvari naTesisa. amis
qvemoT velze qciamde saxloben elni da Tesaven zemoT naxseneb
yovelgvar marcvleuls, Tesleuls da baRCa-baReuls – hyavT
uamravi pirutyvi. axla [am adgils] uwodeben alaRajs.
qciis piras, sadac [mas] erTvis Sulaveris wyali, arian elni –
yularad wodebulni, aseTive saqmianobiT da berdujis aRmosav
leT mxares xunanamde eli – borCaloelni, aseTive saqmianobiT. Su
laveris xeoba aris lelvaris mTis gavliT – orive mxaris sofle
bi. Sulaveri aris didi sofeli. mis qvemoT aris naqalaqevi, didi
SenobebiT da moedineba Zalian didi wyaro, zeviT – mcire cixe.
Sulavris samxreT mxares aris gorulis xevi, [romelic] uerTdeba
Sulavris xevs. amis zeviT – ofreTi – mcire qalaqi da misi cixe.
xolo Sulaveris dasavleTiT aris manxutis-xevi da mis
dasavleTiT – talavris xevi. am xevis bolos – Wapala da misi
cixe (amas weren gaCinad). Wapalis [311] CrdiloeTiT, qciis kl
dovan napiras aris arqevani, mas ewoda qaoziani, sadac aris did-
didi nagebobani. aseve aris gaCianic. Wapalis dasavleTiT aris
sarkineTis-xevi. sarkineTSi moipoveben rkinisa da spilenZis
liTonebs da aris mcire odenoba Zvirfasi qvebisa.
[sarkineTis] dasavleTiT moedineba mdinare foladauri, gamo
dis lelvaris [mTidan] da uerTdeba mdinare maSavers. am [mdinareze]
aris mcire qalaqi – bolnisi. mis zemoT [aris] bolnisis didi ekle
sia, ugumbaTo, romelic aaSena 29-e mefe farsmanma da gorgasalma
dasva episkoposi. dangrevis Semdeg aRaSena 89-e dedofalma mari
amma. axlac zis episkoposi – axlandeli qarTlis somxiTis mwyemsi.
234
am eklesiis pirdapir aris wuRruRaSenis monasteri, gumbaTiani,
mSvenivrad naSeni mSvenier adgilas, xolo axla gauqmebulia. amis
zeviT, maRal kldeze [aSenebulia] berdikis cixe, Zalian mtkice.
dasavleTidan foladaurs uerTdeba xevi, romelic gamodis lo
qis mTidan da gaSenebulia soflebiT. amis zeviT aris hujabis mon
asteri, gumbaTiani, karg adgilas; axla dacarielebulia. xolo am
adgilebs da berdujis mdinares hyofs lelvaris mTa, romelic
grZeldeba aRmosavleTidan dasavleTisaken, da am mTisagan gam
oiyofa mcire mTa – bolnisis CrdiloeTiT mdebare. lelv ari aris
maRali mTa, utyeo mwvervaliTa da tyiani kalTebiT, [romelic] na
diriT [aris] savse. samxreTis mxare loqamde [ekuTvnis] berdujs,
xolo CrdiloeTi – somxiTs. loqis mTa hyofs taSirsa da kazreTs,
baliWsa da dbanis xevs. isic iseTivea, rogorc lelvaris mTa da
ebmis abocis mTas, romelsac [uwodeben] irjanis [mTasac]. am adgi
lebs debedidan bolnisis [312] dasavleTis mcire mTamde da mdin
are qciidan lelvar-loqis mTamde axla uwodeben somxiTs, xolo
Zvelad xunanis saerisTavo [iyo]. [es mxare] Semkobilia yvelafriT:
venaxebiTa da mravalnairiT xileuliT, magram mTi an mxares ar
aris. yovelgvari Tesleuli [xarobs] da nayofs iZleva. naxiri, cx
vris farebi, Rorebi, jogebis simravle, Rvinoebi nair-nairi, mTis
nadiri da frinveli, romelic aRvwereT, uTvalavia.
qcia-berdujis mdinareebis napirebze haeri cxelia, usiamov
no, uvargisi [da] gausaZlisi, sxva adgilebSi – kargi. tyeebi mrav
ladaa, wyaroebi – civi da mSvenieri da uamravi. qciis samxreTiT
iyo uwylo veli, [magram] 94-e mefe vaxtangma gaiyvana Zveli arxi
da axla irwyveba [igi] da Zalian nayofieria. am adgilebis mosax
leoba sarwmunoebiT arian somexni da mcirea qarTlis sarwmu
noebis [mimdevarTa ricxvi], magram isini qarTuli qceva-znisani
arian. aq saxloben Tavadni, xolo aznauroba mravladaa.
taSiris aRwera
loqis mTis samxreTis mxris mdinareebi miedinebian da uerT
debian taSiris wyals, [romelic] erTvis mdinare debedas loris
cixesTan. lores zeviT da loqis samxreTiT debedamde da ar
janis mTamde am adgilebs sivakis gamo ewodeba taSiri da aris
235
[igi] nayofieri xorbliT, qrTiliT, seliT, SvriiT [da] piru
tyvTa simravliT. zafxulSi friad mSvenieria, balaxian-yvavil
iani, mravali mSvenieri wyaroTi, frinvelebi mravladaa, garda
xoxbisa da kakbisa; mdinareebi savsea kalmaxiT, xolo sxva Tevzi
naklebad aris. ar aris xili, baRCa-bostneuli, Tafli bevria da
TeTri, [313] rogorc Tovli da uwyinari. selisagan xdian zeTs,
romelsac Wamen, [iyeneben] sawvavad da hyidian. zamTari civi
da Tovliania – ori adlis [simaRlisa] da yinviania, magram cx
ovroben uRumelod, ar aris tye, arc xe da [mas] ezidebian loq-
lelvaridan. [sawvavad] umetesad xmaroben funas sazrdelis
[dasamzadeblad] da siTbosaTvis.
Aaq, misxanaSi moipoveben didZal spilenZis liTons. miwidan
amoaqvT wiTeli, friad magari, wminda da elvare qva.
mosaxleoba sarwmunoebiT somxuria. [ekuTvnis] dbanisis samw
ysos. [isini] Semosilni arian binZurad, cudad da ulazaTod, ari
an gazeTilni, grZelCoxianebi, magram arian mSvenierni da tanade
bi, Zlierebi, [magram] laSqrobaSi gamoucdelni da uvargisi.
236
dbanisis xevis aRwera
yaraRajisa da taSiris CrdiloeT mxares aris dbanisis xeoba
da mdinare maSaveri, romelic maT Soris miedineba. [am saxeliT]
iwoda mdinare qciasTan misi SerTvis gamo: `ma, Saverie qcias~ da
axla maSaverad aris wodebuli. [is] gamoedineba keCuTis mTidan
da miedineba aRmosavleTiT da uerTdeba qcias naxiduris bo
los. am xeobas hyofs samxreTiT yaraRajisa da loqis mTebi; aR
mosavleTiT – bolnisis mcire mTa; CrdiloeTiT – lukunis mTa,
wagrZelebuli aRmosavleTisaken naxiduramde; dasavleTiT –
keCuTis da bololis mTebi.
keCuTisa da bololis mTebi arian utyeoni, xevSi aris arynari
da mTa – balaxiani, Sambnariani, yvavilovani da wyaroiani. aq ip
oveba yvavili sumbuli, TeTri ferisa, naris msgavsi da miwaze
garTxmuli, surnelovani, rogorc ambari, [oRond] ufro sur
nelovani da ekliani. 94-e mefe vaxtangma danerga sayvavileSi,
magram nayofi ar gamoiRo. keCuTis mTaSi aris iremTa da nadirTa
simravle. aq aris kldeSi nakveTi udabno, daviT garejelisagan
gamokveTili eklesia-senakebi – axla carieli.
[315] [aq] aris ormozanis tba, arc Tu didi da uTevzo. xolo
dbanisamde, mdinaris iqiTa da aqeTa [napirebze], mTebSi soflebia,
rogorc taSirTan davwereT – nayofieri da pirutyviTac iseTi.
[macxovrebelTagan] sarwmunoebiT umetesoba qarTvelobaa.
dbanisis CrdiloeTiT miedineba maSaveri, samxreTiT – fine
zuri, xolo saxeli ewoda dabebis gamo: `dabani isini”. aq daasax
la buRa Turqma osebi. im droidan iyo cixe-qalaqi [mis dromde
ara xsenebuli] 83-e mefe svimonis [dromde] da man waarTva os-
maloebs da Semdeg mooxrda. [aq] aris didi ugumbaTo, lamazi
eklesia. [aq] zis episkoposi, mwyemsi taSirisa da dbanisis xevisa.
hava aris mSvenieri, magram zamTari civia, zafxuli – cxeli, uve
naxo, uxilo, mravlSenobiani, magram dangreuli. aq aris wyaro,
romelic kurnavs muwukianebs. aqve aris wyaro, romelic amsxv
revs TirkmelebSi Sirimis qvas da daayrevinebs mas, [vinc Ses
vams]. axla miuerTes yaflanianTa cixe-simagres. samxreTiT aris
finezauris xevi, romelic iwyeba loqis mTidan. [is] iseTive nay
ofieria, rogorc taSiris da dbanisis xeobebi.
237
dbanisis qveviT, CrdiloeTis mxares aris xinwis xevi. mis
qveviT sofeli abulmugi. aq moipoveben rkinis, spilenZisa da
laJvardis madans. mis qveviT, samxreTidan maSavers erTvis ba
liWis xevi, [romelic] iwyeba loqis [mTidan]. [is] aris venaxiani,
xiliani da yvelafriT nayofiani, magram loqis mxares [iseTia],
rogorc dbanisis xevi. mas qveviT erTvis getis xevi da [316] qve
Sis xevi, iwyeba lukunidan [da] CrdiloeTidan erTvis maSavers
da iseTivea nayofierebiT.
queSis cixe dgas maRal kldeze, haviT da TvalisaTvis mSven
ieri, wyaro – kargi. mis qvemoT [aris] kazreTis xeoba, [romelic]
samxreTidan uerTdeba maSavers, [xolo] iwyeba loqis [mTidanve],
esec iseTia, rogorc baliWis xeoba.
yoranTas aris eklesia, [sadac] dasvenebulia atocis wminda
giorgis jvari.
satredoSi, [mdinare] maSaverze, aSenebulia qviTkiris xidi,
Svidi TaRiT wyaldidobisaTvis. aq aris Wala. mis zeviT qcia-
maSavers Sua aris disvelis mindori, uwylo, magram nayofieri,
moucdeneli marcvliani mosavlisagan, brinj-bambis garda.
xolo akaurTaSi da tanZiaSi [aris] qviTkiris mravali Senoba.
lukunis mTas saxeli ewoda luka maxareblis eklesiis
gamo, romelic aSenebuli aris [mTis] wverze, xolo mis qvemoT,
samxreTiT aris monasteri `wiTel- eklesia” – [saxelwodeba] wi
Teli qviT aSenebis gamo [miiRo]. is mSvenieria, garSemo nagebobe
bic wiTeli qviT aris naSenebi, magram axla dacarielebulia.
jandarSi aris aseve monasteri – axla dacarielebuli. es mTa
aris tyiani, nadiriani. mdinare maSaveri aris momcro TevzebiT
savse, xolo mTis mxares [aris] kalmaxi.
dbanisis qveviT qciamde yvelaferi friad nayofieria: baR-ve
naxebiT, Tesl-marcvleuliT, gareul da Sinaur frinvelTa sim
ravliT. zamTari Tbili da mSvenieria, zafxuli – Sezavebuli,
wyaroebi – civi, mSvenieri, Wala – tyeebiT, balaxi da yvavilebi
– mravalgvari.
238
zurtaketis aRwera
lukunis mTis CrdiloeT mxares aris mdinare zurtaketa,
[romelic] gamoedineba Sambianis mTidan da uerTdeba mdinare
qcias. [317] am xeobis sazRvrebia: aRmosavleTiT – qciis xrami,
samxreTiT – lukunis mTa, CrdiloeTiT – kvirikeTis mTa da
dasavleTiT – Sambianis mTa. am mTas Sambiani ewodeba Samb-balax
is simaRlis gamo, sadac cxenosani kaci da rqosani iremi [masSi]
ar gamoCndeba. es mTa aris maRali da masiuri, [miemarTeba] Cr
diloeTidan samxreTisaken da [aq] Zevs mudmivi Tovli, magram
Semkuli aris mravalferovani da surnelovani yvavilebis mSve
nierebiT da wyaroebiT. [is] utyeoa, magram xevSi aris arynali.
aq aris Tamar mefis mier aSenebuli funduki zamTarSi mogzaur-
TaTvis. [aq] aris: fundukis xevi, Sambianis [xevi] da arunalis
[xevi]. aryanal-Sambianis xevis Sua aris mSvenieri wyaro, romel
ic marmariloTi aaSena 94-e mefe vaxtangma. am mTaSi aris iremTa
simravle jog-jogad da xrod, [aseve] sxva nadiri. erTxel inadi
ra 94-e mefe vaxtangma da erT dReSi mokles 180 [suli].
xolo velze aris daba Savi-wyaro – yarabulaxi, aqeTa da iq
iTa mxridan Caudis kalmaxiT savse wyaros mdinareebi, magram
samxreTis kalmaxi aris Savi, xolo CrdiloeTisa – TeTri. Tu
CrdiloeTis [Tevzs] Casvam samxreTis [wyalSi] – gaSavdeba, xolo
Tu samxreTisas CrdiloeTisaSi – gaTeTrdeba.
amis samxreTiT aris maRali cixe, kldis galavniT Semorty
muli da musis cixe yalad wodebuli. Signidan moedineba wya
ro, xolo zurtaketa amis qveviT miedineba CrdiloeTisa [318]
da aRmosavleTis Sua da mas ewodeba radabragani. yarabulaxis
qveviT, qarvaslis xevidan zurtaketas erTvis safiqlis xevi,
[romelic] iwyeba qarvaslis xevidan da uerTdeba zurtaketas.
SesayarSi erTvis meore safiqlis xevi. aq aris didi sofeli go
mareTi, rogorc mcire qalaqi. [mdinare] zurtaketaSi sxva Tevzi
ar aris, garda kalmaxisa, xolo igi mravladaa.
kvirikeTis mTas [saxeli] uwodes eklesiis [gamo], romelic
wminda kvirikesia da aSenebulia mTis wverze. es mTa aris tyiani
da nadiriani, xolo am xeobaSi ar aris venaxebi, xileuli, garda
mTis xilisa, da nayofierebiTac [hgavs] sxva mTebis adgilebs.
239
TrialeTis aRwera
Kzurtaketis CrdiloeT mxares aris TrialeTi. aRmosavle
TiT TrialeTs esazRvreba kldekaridan gadmokidebuli lakvis
mcire mTa da masze mibmuli benderis mTa; samxreTiT – benderis
mTa da misi Sverili, romelic uerTdeba mdinare qcias kldeisis
dasavleTiT, kvirikeTis mTis pirdapir qarvaslis xevis mTamde.
CrdiloeTiT – kldekaris da erjevnis mTebi – Toris mTamde da
bakurianamde; dasavleTiT – SavraSeTis mTa da tbis-yuris gam
Wreli xazi, barZimis mTa da faravnis gamWreli xazi bololis
mTamde.
TrialeTis Sua nawilSi miedineba mdinare qcia, [ase] wodebuli an
soflis gamo an, radgan aqcevs xidebs, rogori mtkice qviTkirisa ar
unda iyos igi, amitom ewoda [ase]. is gamoedineba SavraSeTis mTidan,
gamoivlis narians, TrialeTs, qciis xrams da uerTdeba mtkvars
xunanTan da mudamJams miedineba aRmosavleTisaken. is TrialeTSi
[319] miedineba mdored, xolo eZinSi akeTebs xrams. [misi] napirebis
orive mxare aris kldovan-qarafovani da maRali – 100 mxarze meti,
siganiT – 180 mxarze meti. eZinis qveviT da axalqalaqis zeviT qcia
gadmodis maRali kldidan, rogorc Raridan. Zirs aqvs didi tba.
amis zeviT oraguli da didi Tevzebi veRar adian. zeda nawilSi
aris mravali da gemrieli didi da mcire kalmaxi.
94-e mefe vaxtangma moinadira es tba kirsagliT278 da erT
dReSi garda kalmaxisa da sxva Tevzisa, amoiRes marto oraguli
900 [cali].
TrialeTi zafxulSi aris friad mSvenieri, balaxovani,
yvavilovani, wyaroiani. [aris] mravali sanadiro [adgili]: did-
nadirTa, frinvelTa da TevzTa. Aaq ar aris tye, [xe-tyes] ez
idebian erjevnidan, xolo [sawvavad] umetesad xmaroben funas.
mosavlianobiT [iseTia] rogorc taSiri, magram umjobesi. piru
tyvi mravali [da mravalgvaria], garda aqlemisa. aq ar aris ve
naxi, xili da baRCa-bostneuli, xolo mTis xili – mravali. tkbi
li [Rvino] moaqvT baridan, aq Caasxamen da dgeba Rvino kargi da
gemrieli.
eZnas zeviT, CrdiloeTidan qcias uerTdeba beSkenaSenis xevi.
igi iwyeba erjevnisa da klde-karis mTebidan. beSkenaSenis aR
240
mosavleTiT aris bareTis tba – mcire da uTevzo. mis garSemo
[aris] soflebi lakvis mTamde. mis zeviT qcias uerTdeba eran-
Turanis xevi, iwyeba erjevnis mTidan da qcias uerTdeba Crdil
oeTidan sabateSi. mis zeviT, qciis napirze, walkaSi aris didi,
gumbaTiani, kargad naSenebi eklesia, [sadac] zis episkoposi,
mwyemsi TrialeTisa. mis zeviT – koxta-cricis xevi, iwyeba er
jevnisa da Toris mTebSi da uerTdeba qcias.
[320] arwivanSi, Tezis xramSi, aris kldeSi abibos nekreselis
mier gamokveTili monasteri, axla dacarielebulia. mis zeviT –
saponaurisa da cxurisis-xevi gamodis T Y oris mTidan [da] uerTdeba
qcias Tezis xramSi, koxajis-xevis pirdapir, qvemoT. samxreTidan
qcias uerTdeba avladis-xevi, [romelic] iwyeba xev-Rrmis xrami
dan. es aris civi anu myinvari. mis qveviT qcias erTvis xev-Rrmisa
da andrapolTisis xevi, xolo axalqalaqis qveviT qcias erTvis
CrdiloeTidan abanos xevi. mis qveviT qcias erTvis karwaxis xevi,
romelic iwyeba uznarianidan da moemarTeba aRmosavleTisaken.
karwaxis xevis SesarTavTavis qveviT, kvirikeTis mTis ZirSi, Cr
diloeT mxares, mdinare qciis napiras aris cixe `modimnaxe”. amis
zeviT aris TrialeTi – mosavliT, rogorc taSiri da dabnis-xevi
aRvwereT TafliTurT. aqac xdian zeTs selisagan.
fanavris tba aris didi da TevziT savse, magram ugemuriT,
radgan zafxulSi mis garSemo dgebian: arveni, jogebi, naxiri,
saqoneli qarTlisa da kaxeTisa da nexvi gamdnari Tovlis [gziT]
Sedis tbaSi da amitom amboben [Tevzis] ugemurebas. aq aris wya
ro, romelic, Tu gamZRari, an saWmlis ver momnelebeli Sesvams,
daadnobs [saWmels], rogorc qons cecxli.
am tbas erTvis Saoris wyaro, [romelic] mdinaresaviT gadmo
edineba kldidan da savse aris kalmaxiT. Saoris mTis wverze dgas
didi lodebiT naSenebi cixe. agreTve, fanavrisa da tbis-yuris
Soris aris TavkveTili, Rrma xeviani mTa barZimi da Wiqiani.
[321] agreTve Saorsa da TavkveTil [mTas] Soris aris Savnaba
di. am mTebze ar aris tye, anu xe, garda mcire arynarisa xevebSi.
nadiri mravladaa, iremi da arCvi – jogebad, [agreTve] Sveli da
daTvi. aq aris klde, fiqal-fiqalad dawyobili, rogorc adami
anis xeliT dalagebuli da naSenebi mTis Ziridan wveramde, Tu
241
masze Sedgeba kaci, nadiri an pirutyvi, [mTa] TrTis da iZvris
dablidan maRlamde, magram ar ingreva. aseTi klde mravalia Sam
bianzec, magram es umetesad ucnauria – uwodeben karknals.
tbis-yuris wyali aris Amtknari, sasmelad gemrieli da mar
gebeli; garemo – naZvnari, tyiani, balax-yvaviliani, wyaroiani
da didi da wvrili, Zalian gemrieli kalmaxiT savse. xolo Tri
aleTeli kacebi Semosilni arian, rogorc dbanisxevelni, simx
ne-haerovnebiTac iseTive, magram yvelafriT umjobesni.
242
nadir-frinveliani, mosavliani, rogorc benderis mTis mxaris
sxva mTiani adgilebi. am xevSi samRereTas zeviT, gvianaSi aris
mcire monasteri – axla xucesis amara [darCenili].
mis qveviT, pirRebulSi, qciis xramSi, aris monasteri,
gamokveTili kldeSi, didi SenobiT da yvelafriT Semkuli. [aq]
zis arqimandriti. amboben, rom Tamar mefis aSenebuliao. mis
qveviT aris orbeTis cixe,axla samSvilded wodebuli. [is] aaSena
qarTlosma da pirvelma mefem farnavazma daawesa saerisTavo da
[aaSena] qalaqi, magram iyo qalaqi 83-e mefe svimonis [dromde]. [is]
aris friad mtkice, samxreTiT Caudis qcia, CrdiloeTiT – Wiv
Wiva. Sor manZilze xramidan xramamde gavlebulia galavani gan
ieri da maRali. aseve, qalaqis gareT galavania gavlebuli, [323]
aseve didi lodebiT. cixis SigniT gumbaTiani eklesia aaSena 32-e
mefe mirdatma (cixe daangria lang-Temurma, Semdeg osmalebma).
zafxuli aris cxeli, zamTari – civi, aramed mSvenieri da
keTilhaviani. amis Ziras, qciis napirze, aris mcire monasteri,
axla xucesis amara. qciis xrami aq aris simaRliT 200 mxari da
metic, siganiT – 560 mxari, xolo WivWivis xramSi - 200 mxari. aq
WivWivaze aris TeTri klde da misgan cviva kuTxeebad gaTlili,
orive mxridan wvetiani broli. WivWivis-wyali gamodis benderis
mTidan da moedineba samxreTisaken. [adgili] aris venaxiani, xil
iani, magram mTisken – ara. am sadinarSi aris nadarbazevi, Tamar
mefis nasasaxlevi. aq aris mcire tba, [romelSic] araferia, gar
da lulufrisa279.
samSvildis qveviT, qciis xrami naxiduramde gansakuTrebiT
ganieria. aq xarobs sxva adgilebTan [SedarebiT] damatebiT
broweuli, leRvi, zeTisxili da sxva. radgan aq zamTari Tbilia
da zafxuli Zalian cxeli, zamTarSi SeSas ar saWiroeben. naxi
durs qveviT qcia miedineba mindorze gaSlilad, xolo napirebi
orive mxares cicabo – flatiania.
am kldovan xeobaSi aris mravali gamoqvabuli, maRal kldeeb
Si gamokveTili saxizrad. zogierTi axla kacTagan miudgomelia
da masSi mravali futkaria da romlisgan Tafli gamoedineba.
qciaSi aris gemriel TevzTa friadi simravle, [mdinaris] orive
napirze aris soflebi, pirutyvi uamravia. xolo xramis napire
243
bze soflebSi ar aris venaxi da xili. CrdiloeT mxares xramSi
akeTeben mcire [raodenobis] abreSums. aq aris Sinaur da gareul
frinvelTa simravle da gansakuTrebiT kakbisa. naxidurs qveviT
napirze saxloben mahmadiani elebi, mefis moxarkeni [324] da mo
laSqreni. Sah-sefim baidris sulTani daasaxla avlavars qveviT
najbadinamde da [sofel] eklesia – nazaramde. xolo am adgils
pirvelad ewodeboda wyalTaSua, xolo axla – baidari. es adg
ili friad nayofieria. aq xarobs yovelgvari Tesli, baRovanis
xili da bostneuli moucdenlad da mravali, [agreTve] abreSumi,
bevri babma, pirutyvi aqlemiT [dawyebuli] Txamde – yovelgvari,
frinvelebi gareul-Sinauri yovelgvari, auracxeli da frin
velze sanadiro [adgilebi] yvelaze saukeTeso.
najbadinis qveviT aris xunani; aRmosavleTiT da CrdiloeT
iT [mas] Camoudis mtkvari, samxreTiT – qcia. [es] cixe-qalaqi aa
Sena qarTlosma, pirvelad ewoda mtkvris-cixe, Semdeg – xunani
da axla mahmadianebi uwodeben qalis-cixes – yizyalas soflis
[saxelis] gamo. pirvelma mefem farnavazma [aq] daarsa saerisTa
vo, radgan iyo qalaqi da sazRvris adgili. [murvan] yrus dros
qalaqi mooxrda da dRemde iyo cixe. aq aris naxiduri da amitom
89-e mefe rostomma aaSena qviTkiris xidi, didi da mSvenieri,
romlis svetSi aris mSvenieri saxli, [saidanac] Cans mdinaris
orive napiri. xidis sigane aris 10 mxari. qciis orive napirze aris
sastumro didi da kargi, Tlili qvebiT nagebi. xunanis velze uw
ylobiT ar iyo nayofi. 94-e mefe vaxtangma gamoiyvana arxi qciis
naxiduris bolodan, aaSena soflebi da axla Zalian nayofieria.
244
ba didgors, Semdeg – mTa didgori da eriqalisa, da miadgeba
kldekars; dasavleTiT kldekaris gadmokidebuli lakvis gora,
benderis miyolebiT.
kldekari aaSena liparit baRvaSma. maRali mTis kldeze aris
cixe. am mTidan gamoedineba algeTi. ucnobia, ratom ewoda al
geTi. amis qveviT, CrdiloeTidan algeTs erTvis sayavaris
xevi. amis qveviT algeTs erTvis mJavis-xevi, [romelic] gamodis
kldekaridan. amaT uwodeben kldekaris soflebs. amis qveviT
aris manglisi, gumbaTiani eklesia, [romelic] aaSena kostantine
didma mirian mefis dros da daasvena aq uflis fexTa ficari. [is]
arasodes dangreula: samxreTis gumbadSi daxatulia lomze mj
dari mahmadi. amboben, rom amis gamo mahmadianebs igi ar daun
greviaT. [aq] zis gorgasalis [mier] dasmuli episkoposi – mwyemsi
algeTis xeobisa da qciis zemo [nawilisa] TrialeTamde.
manglisis qveviT algeTs erTvis kvelTeTis xevi – didgoris
mTidan gamomdinare. amis qveviT algeTs erTvis lakvis-wyali.
lakvaSi moedineba erTi sawisqvilo [326] wyaro. lakvis adgi
li mSvenieria, rogorc TrialeTi. amis qveviT algeTs erTvis
dvalTa-Rolovnis-xevi. pativanis zeviT kldekar-didgoramde
ar aris venaxi da xili, xolo mosavliT iseTivea, rogorc mTis
adgilebi aRvwereT, magram aris tyiani, nadiriani. pativanis
qveviT, vakeSi aris lodi,romelsac Tu gvalvaSi gadaabrunebT
da SenamavT, wvima mova, xolo wvimianobis dros Tu SeayriT nac
ars da gadaabrunebT – iqneba uwvimroba.
amis qveviT miedineba algeTi CrdiloeTidan samxreTisaken da
[Sua nawilSi] mas erTvis gudarexis-xevi. gudarexSi – benderis
mTis ZirSi, aris monasteri, ugumbaTo, friad mSvenieri da mSve
nier adgilas. [mas] mravali Senoba aqvs. [aq] zis winamZRvari. mis
zeviT, benderis mTisaken, aris cixe da kldovani adgili, klde
Sive – marani. amis qveviT algeTs Takvis mxridan erTvis amlivis
wyali, [romelic] moedineba samxreTisaken.
buJRuleTis qveviT algeTi iwyebs aRmosavleTisaken dine
bas. tbisis ukan, CrdiloeT mxares, aris birTvisis cixe, kldeSi
naSenebi da garSemo kldiT Semortymuli 4,500 nabijis [sigrZeze]
da [aris] Seuvali. aq [kldeSi] moedinebian wyaroebi.
245
CxikvTis samxreTiT aris wminda giorgis eklesia `sameba!~,
[romelic] aSenebulia maRal goraze da sakvirvelia [miT], rom
[mas] Semovlebuli aqvs didrovani lodebiT aSenebuli galavani,
rac kacTagan SeuZlebelia amis gakeTeba. mis ZirSi aris didi da
friad kargi wyaro. Zvelad [am adgils] ewodeboda gmirT-nakve
Ti da iyo cixe, xolo axla [aq] eklesiaa.
amis qveviT algeTs erTvis saRiraSenis xevi, [327] [romelic]
iwyeba sxalnarSi da moemarTeba samxreTisaken. mas erTvis zr
biT-oSeTis xevi, sadac aris monasteri `saZelisi”. mis zeviT, zr
biTis xevSi, maRal kldeze, aris orbeTis eklesia, xolo sadac
es xevi algeTs uerTdeba, aris farcxisis cixe, fari birTvisis
cixisa, amJamad – dangreuli. amis gaswvriv, samxreTiT aris win
wyaro, mcire qalaqi, mosavliani, keTil-haviani, maRal adgilas
gaSenebuli. aq aris wyaro, [romlis wyliTac] Tu moxarSav rome
lime marcvleuls, mTeli sicocxlis ganmavlobaSi rom xarSo,
verasodes moxarSav, magram sasmelad da mosaxmarad kargia.
farcxisis qveviT algeTs erTvis bogvis xevi, gamodis sxal
narSi [da] modis samxreTisaken. mas qveviT erTvis asureTis xevi,
romelic gamodis samadlodan. `samadlo” ewodeba iqauri qar
vaslis gamo. es xevi midis samxreTisaken.
kikeTis qveviT, xevSi aris kabenis monasteri, yofili dedaTa
[monasteri], gumbaTiani, mSvenieri. axla [is] aris xucesis amara.
[monasteri] aaSena Tamar mefem. mis zemoT, samxreTiT aris azeu
las cixe, axla – kojris cixe, [romelic aSenebulia] kldis Tavze.
am cixis samxreTiT aris mefis sasaxle kojori, [romelic] aaSena
89-e mefe rostomma, xolo umetesi nawili ki – 91-e mefem giorgim
da 94-e mefe vaxtangma. [aq] zafxulSi Cerdebodnen mefeni.
DRoubnis-xevi gamodis kojris cixis goridan da erTvis asure
Tis-xevs. asureTis-xevis qveviT, samxreTiT, aris durnuki. aq
aris didi karknali280 da daranni281, aseve marneulSi, sadac bevri
afTaria.
marneulSi aris nacixari, romlis gamo Zveladve ewoda lom
Ta-gora. mis samxreTiT aris [328] daba eklesia, sicxis gamo jo
joxeTad wodebuli. aq Txrian miwas da xdian gvarjilas, aseve
iaRlujis mTaSi miwisagan xdian gvarjilas.
246
am adgilebs axla ewodeba sabaraTiano algeTSi mosaxle ba
raTaSvilebis gamo, garda dbanisis-xevisa, TrialeTisa, taSirisa
da somxiTisa.
algeTis SesarTavis CrdiloeTiT iaRlujamde, mtkvris na
piras saxloben mahmadiani elebi, [isini] Tesaven da [mohyavT]
brinji, bamba da yovelgvari marcvleuli, akeTeben abreSums,
hyavT uamravi pirutyvi. isini arian mefis moxarkeni. sayaltuT
nis dasavleTiT aris iaRlujis mTa – utyeo da uwylo da moedi
neba mxolod patara wyaro da isic mware da mlaSe, magram aris
zamTar-zafxuls yovelTvis balaxovani, romliTac sazrdoo
ben Txa-cxvarTa da saqonlis jogebi da aqlemebi. [aq] moipoveba
aqatis qvis msgavsi, didi da mcire, mravalferi. aq aris balaxi-
kalia, romlis Zirs wvaven da misi nacriT aduReben saukeTeso
sapons, agreTve xmaroben sxvagvaradac.
am mTis dasavleTiT, xoSagermas iqiT, velze aris obis-cixe
– axla dangreuli, xolo mis CrdiloeT mxares aris kumisis tba,
mlaSe, [mas] erTvis kodis wyaro, agreTve kojrisa da gudelisis
wyali. am tbis dasavleTiT aris kumisi, didi sofeli, venaxovani,
leRviani, broweuliani, xiliani. mindorSi xarobs yovelgvari
Tesleuli brinj-bambis garda. kanafi izrdeba velurad. kumi
sis Tavze, kldeSi aris gamokveTili gamoqvabulebi.
kumisis aRmosavleTiT, mtkvris [mxares], aris TeleTebi da
wminda giorgis saswaulmoqmedi eklesia. mtkvris napiras [329]
aris Wala YyuryuTa, axla sonRaluRad wodebuli – nayofieri
yvelafriT. am Waladan iaRlujamde da kumisis tbamde da mt
kvramde aris didi mindori, amJamad sarvanisad wodebuli, mefe
Ta aqlemebis sadgomi, uwylobiT – unayofo.
247
qveviT aris wveris cixe; samxreTiT, aqve aris geliyaris xevi; mas
qveviT, wyduleTSi erTvis veres xevi; am xevis saTaveSi, mTaSi
CrdiloeTisaken aris lastis cixe. amis qveviT, samxreTiT [aris]
yovladwminda [RvTismSoblis] monasteri beTenia, gumbaTiani,
Tamar mefis aSenebuli myar adgilas, amJamad [aris] xucesis am
ara. aq veres samadlos mxridan erTvis xevi. aq aris rkinis-cixe,
uqviTkiro, kldiT Semortymuli. amis qveviT aris axaldaba da
mis dasavleTiT uZo, wminda giorgis eklesia – maRal goraze,
[saidanac] Cans kojori da Tbilisi.
es xeoba aris friad mtkice da xvavrieli mosavliT da piru
tyviT. magram xSirad icis setyva, radgan emijneba didgors.
didgoris mTa aris maRali da TavSi utyeo, tyiani kalTebiT,
balax-yvaviliT da wyaroebiT Semkuli, [aq] nadiri mravladaa.
aq aris wyaro, [romelic] kurnavs, Tu ciebisagan gayviTlebul
ma [330] svas da piri daibanos. Zvelad iyo mefeTa sazafxulo
sadgomi, xolo amJamad aris mefeTa cxenebis dasabmeli zafxu
lobiT. aqedan mravali adgili mosCans. amisi CrdiloeTi mxare
meoTxe sadroSosia, xolo samxreTi mxare – amis sadroSosi. amis
pirdapir, samxreTiT, [aris] benderis mTa, aseve tyiani da balax-
yvavilovan-wyaroiani, xolo [mTis] Tavi – utyeo da TrialeTi
saken sruliad utyeo. xolo eseni, romelic aRvwereT, Zvelad
[gayofili] iyo or saerisTavod.
248
meore saerisTavo – samSvildisa – aris: sabaraTiano, dbanis
xevi, skvireTi, TrialeTi, romelic iyo samflobelo [331] ga
Ciosi, gardabnis zeviTa [mxare]. man aaSena qalaqi gaCiani. is iyo
qarTlosis Ze, romelsac dedam misca obis-cixe da skvireTidan
fanavramde da abocis Tavamde. ganyofamde es iyo saerisTavo,
aramed dRemde uwodebdnen somxiTsac, TrialeTis garda, or
saerisTavos, radgan xosrovanTa Semdeg bagrat mefemde es adg
ilebi daipyres somxiTis mefeebma, rogorc [amas] mogviTxrobs
[qarTlis] cxovreba, amitom uwodes somxiTi, xolo amJamad aris
erTi saspaspeto, xolo spaspetebi icvlebodnen.
249
vi, romliTac xarSaven da acxoben. [aq] aris eklesiebi, Semkuli
da moxatuli ZvelTaganve. monasteri daarsebulia daviTis –
`aTcamet~ mamaTaganis mier, Semdeg Semkuli da gafarToebuli
mefeTagan. nagebidan gaiyvana 94-e mefe vaxtangma mtkvris arxi
da am droidan Walebs qveviT mindvrebi nayofieri [gaxda].
yaraiis Walis qveviT, mtkvris napiras esaxlnen elni demur
Ciasanlu, [romlebsac HhyavT] uricxvi pirutyvi, radgan zamTar
Si siTboTi, tyiTa da balaxiT uleveli aris es adgili. maTi
pirutyvi Zovda garejis mTaze, sadac mravali mlaSe wyaro dis,
romelic rgebs pirutyvs.
am mTaze aris TuTubo282 [da] kapari mravlad. rac elebi aRvw
ereT qarTlSi, zamTarSi am adgilebSi arian da zafxulSi adian
yaiyulisa da palakacios mTebze.[isini] ahyara Sah-nadirma da
Caasaxla xorasans. esec sabaraTianos saspaspeto283 aris.
nagebis CrdiloeTiT, mtkvris napiras aris yaraRajis mTa,
aseve nadiriani da xoxob-frinvelebiT savse. [aq] idga mefeTa
[kuTvnili] jogi da [amitom] uwodeben sajogis Walas.
es adgilebi nagebis zeviT Zvelad iyo kuxeTisa, romelic de
dam misca kuxoss, xolo nagebis qveviT iyo hereTisa, xolo amJa
mad uwodeben yaraias da aseve Zvel saxels – garejis mTas. [aq]
saxloben somxiT – sabaraTianos mTavarni da aznaurni, rogorc
aRniSnuli gvaqvs rukaze. [333] [isini] arian mSvidni, morCilni,
brZolaSi gabedulebi, mSvenier-haerovanni, aseve qalebic –
metad nazi.
xolo TaTrebi, romlebic aRvwereT, arian sunitebi, qceviT
rogorc SeSvenis pirutyvTa mwyemsebs, magram mxneni da gabedul
ni brZolaSi, axovanni, mSvenierni. [maT] uwodeben Taraqamebs,
radgan briyvebi da ucodinarni arian. aseve qalebic, mxolod –
moSavgvremano, mamacni kacebze metad – cxeniTac da qveiTadac.
250
dan gaivlis samgorsa da Cadivars Sua, mravalwyarosa da saTis-
Walas Sua da miadgeba berTubnis Reles, xolo lilodan Crdil
oeTisaken miadgeba xev-Zmaras, xev-Zmari mtkvars miadgeba, xolo
mtkvris napiri – mcxeTamde. samxreTiT – loWis-xevi, gamoRma
– krwanisis gora, Sindisisa da wavkisis gora, wyneTis gora da
skvireTis CrdiloeTi mxare sxal-didamde da sxal-dididan
didgoris mTamde miyolebiT: eriqalis mTa, klde-kari, erje
vani, Toris mTa da gayolebiT nirianis xazi tbis-yuramde; Cr
diloeTiT – mtkvari da dasavleTiT, damCxeralodan sadgersa
da Tors Sua, bakurianis mTamde da tbis-yuramde. xolo Tbili
sis samxreTiT mtkvars erTvis krwanisis-xevi dasavleTidan,
kumisisa da Sindisis mcire mTebidan gamomdinare.
Tbilisis aRwera
Tbilisi Sedgeba sami qalaqisagan: Tbilisi, kala da isani. maT
yofs mtkvari: kalas Caudis Crdilo-aRmosavleTiT, Tbiliss
– CrdiloeTiT da isans dasavleTiT da samxreTiT. kalasa da
Tbiliss yofs sololakis wyali, romelic gamodis wavkisisa da
kojris mTebidan; samxreTiT da aRmosavleTiT Caudis [334] ka
las da dasavleTiT Tbiliss.
pirvelad [Tbilisi] iyo sofeli. 27-e mefe varzabakuris dros
sparsTa erisTavma aaSena Suris-cixe mcxeTisaTvis. Semdgom
gorgasalma Cauyara safuZveli, daCim – 34-e mefem aqcia qalaqad
da mefeTa taxtad, xolo murvan yrus Semdeg daangries xazareb
ma da aaSena amir agarianma. mcxeTis ESemcirebisa da misi aoxrebis
Semdeg, bagratovanTa taxti umetesad iyo [TbilisSi].
TbilisSi kldidan modis cxeli wyali. [am wylebze aSenebu
lia] abanos eqvsi didebuli Senoba auzebiT. cxeli wyali modis
uwyvetad. aq, TaborSi, yofila cixe, magram amJamad dangreulia.
aq daasaxla Sasefim seidebi, amitom uwodeben sparselebi seida
bads. [aq] yofila didi eklesiebi, magram amJamad dangreulia.
kalaSi aris cixe, aSenebuli maRal kldeze da Camodis ga
lavniT sololakis-xevidan mtkvramde. sololakis-xevis kars
uwodeben ganjiskars. maRal cixeSi aris gumbaTiani eklesia
wminda nikolozisa da mefis sasaxle, did-didi mSvenieri dar
251
bazebi. 89-e mefe rostomma galavani gaavlo kala cixidan xidis-
yuramde, datova da misca sparselebs. im droidan uWiravT maT.
[man] TavisTvis samefod aaSena sasaxle sionis da anCisxats Sua,
romelic gadakidebulia mtkvarze da yizilbaSTa stilisaa. 94-e
[335] mefe vaxtangma aaSena mSvenieri saxli,mTlianad sarkeebiani
da mooqrovili, didebuli mxatvrobiT, laJvardiT da marmari
los kedlebiT, [magram] daangries osmalebma.
kalaSi aris gumbaTiani, RvTismSoblis didi da mSvenieri
eklesiaA sionad wodebuli, romlis safuZveli dadva 34-e mefe
guramma, Semdeg daasrula vinme qvrivma, moqalaqeebma da 41-e
mamamTavarma adarnarem, xolo amJamad TiTqmis darRvevis pi
ras misuli, ganaaxla da aaSena safuZvlidan gumbaTirTurT 94-e
mefe vaxtangma. [aq] zis episkoposi, mwyemsi Tbilisis samxreTi
dan qciisamde. aseve, aris jvaris eklesia, gumbaTiani, mSvenieri,
romelic amJamad ganaaxla imerlisSvilma. aris [aq] anCisxati,
didi, ugumbaTo, kaTolikosis [saydari] – dangreuli aaSena do
menti kaTalikosma, qaixosros Zem, naTlismcemlis [saxelze].
[336] gumbaTi moarRvia 89-e mefe rostomma, ganaaxla [gumbaTis
garda] 94-e mefe vaxtangma.
dabal cixeSi aris gumbaTiani eklesia, romelic amJamad car
ielia, agreTve sxva gum-baTiani [eklesiebi], sami uWiravT som
xebs. karis saydrad ugumbaTo [eklesia] aaSena 89-e dedofalma
mariamma. 94-e mefe vaxtangma aaSena kidev ori ugumbaTo [ekle
sia]. 90-e dedofalma rodamSi aaSena erTi ugumbaTo [eklesia].
kidev 4 ugumbaTo [eklesia] amJamad uWiravT somxebs. xolo xidi
syurSi Saismailma aaSena meCeTi. 89-e mefe rostomma aaSena cixis
gareT erTi [eklesia], Tavis sasaxleSi [kidev] erTi eklesia da
ganjis karTan – erTi. urumebma qristes [aqeT] 1727 w. aRaSenes
sami, magram daangria Sah-nadirma.
isanSi, mtkvris napiras, cixeSi aris eklesia metexi, RvTism
Soblisa, gumbaTiani, didi da mSvenierad naSeni, arqimandritis
sajdomi. [dangreuli metexi] aaSena 66-e mefe [337] dimitrim. 92-e
mefe ereklem misca sparselebs, amJamad uqmia. aq gadebulia xidi
kalidan isanSi – cixidan-cixeSi. xidisyuris samxreTiT aris
wminda abos saflavi, romelic ewama arabTagan TbilisSi. isnis
252
cixe yofila didi, romelic ganaaxles osmalebma qristes [aqeT]
1728-s, magram darCaT dausrulebeli. isanSi aris erTi ugum-
baTo eklesia, xolo gumbaTiani – ori. erTi ugumbaTo uWiravT
somxebs. Zvelad mravali eklesia arsebula TbilisSi, kalasa da
isanSi, magram amJamad dangreuli arian.
kalas galavani meored Semoavlo Sah-abazma, radgan pirveli
dangreuli [iyo], samxreTiT moavlo sololakis kldeze. dasav
leTiT gaukeTes ori kari, CrdiloeTiT – ori kari. galavnis
gareT [nawils] eZaxian amJamad gareT-ubans, sadac aris moedani.
aq aris ori gumbaTiani da ori – ugumbaTo [eklesia], romelic
uWiravT somxebs, xolo ori ugumbaTo uWiravT qarTvelebs. ka
las aris romaelTa erTi eklesia da monazvnebi. amJamad [338] oTx
ive qalaqs uwodeben Tbiliss, xolo TiToeuls: kala-Tbiliss,
Tbilis-seidabads da isan-avlabars da is Tbilisis gareT-ubania.
cixeSi da seidabadSi cxovroben mahmadiani sparselebi, xolo cix
is gareT – umetesad somxebi, qarTuli zne-CveulebebiT, da cota
qarTvelebi. saxlebi naSenebia qva-talaxiT da galesilia gajiT,
zogi sparsuli tradiciiT, zogi – qarTuliT. cixe, eklesiebi da
galavnebi qviTkirisaa. hava aris mSvenieri da sasiamovno, xolo
xalxi – mSvenieri da mSvidi. qalebi – friad keklucni. qalaqis
irgvliv [aris] baRebi da vardnari mravali, yovelgvari xiliTa
da yvaviliT savse. magram qalaqi viwroa. quCebi – ulamazo, zaf
xulSi cxeli, magram ara gausaZlisi, zamTari – civi, gazafxuli-
Semodgoma mSvenieri da lamazi. frinvelTa da nadirTa sanadiro
[adgilebi] mravali da axlos. dasavleTiT, iSitutruqis kldeSi
aris mTawmidis monasteri, amJamad – dacarielebuli.
Tbilisis samxreT aRmosavleTiT aris navTluxi. aq mtkvris
napiras modis navTi, magram wylis siaxlovis gamo cotas iReben.
Tbilisis aRmosavleTiT aris lilo. aq ar aris venaxi da xili
mTianobis gamo. aq wyaroebic ar aris, magram miwa nayofieria
mTis pirobaze, tbebi – patara, uTevzo da bayayebiT savse. [tba
Si] jdeba mravali wero da bati.
Tbilisis CrdiloeTiT aris didubis mindori, romelsac adre
cxenis-terfi erqva. Tbilisidan mcxeTamde [adgilebi] uwyloa,
magram mosavliani. Tbilisis CrdiloeTiT aris lurji monas
253
teri, eklesia wminda giorgisa, didi, ugumbaTo, amJamad xucesis
amara. vereze aris didi qvitkiris xidi, xolo vere wyneTamde
baRebis simravliTaa Semkuli. [339] [Tbilisis] samxreTiT aris
saburTalos veli. aq yofila veredan gamoyvanili arxi (ru), am
Jamad mis gareSe [es adgilebi] unayofo aris.
mis zeviT aris lisis tba, xolo mis dasavleTiT – sxaldidis
mTa, kargi dasasvenebeli adgili da yovelgvari mSvenierebiT
[Semkuli]. amis samxreTiT [aris] diRmis xeoba, romlis wyali
gamodis sxaldidisa da saTovlias mTebidan da miedineba aRmo
savleTisken, mierTvis mtkvars dasavleTidan. [igi] aris wodor
eTamde venaxovan-xiliani, xolo mis zeviT – mTiani.
samxreTiT aris diRmis didi veli, unayofo, magram balaxo
vani da zamTarSi [aq] sazrdoobs cxvari da saqoneli. naqulbaqe
vis zeviT aris devis-namuxlari – kldeSi gaWrili gza. mis zeviT
– muxaT-gverdi, mis zeviT, mcxeTis xidis samxreTiT, aris mon
asteri axal qalaquri, yovladwmidisa [RvTismSobelisa], ugum
baTo, karg adgilas. [adre] idgnen moweseebi. mis dasavleTiT
[aris] qarTlis-xevi, [romelic] gamodis missave mTidan da moed
ineba CrdiloeTisaken. aq aris cixe, romelic aaSena qarTlosma
da uwoda Tavisi saxeli. [is] arasodes dangreula mterTagan da
[murvan] yrus mosvlasac gauZlo. am adgilis gamo ewoda qveya
nas qarTli. pirvelma mefe farnavazma aRmarTa aq kerpi armazi,
Tavisi saxelis [mixedviT] da amitom ewoda am adgils armazi. aq
[aris] dasaflavebuli qarTlosi da farnavazic – Tavisi ker
pis win. am kerpis msaxurni [iyvnen] qarTvelni, xolo Semdeg es
kerpi daamsxvria wmida ninom. qalaqi armazi mdebareobda aqedan
naqulbaqevamde da mooxrda [murvan] yrusagan da mis Semdegac,
xolo amJamad aris soflebi.
254
niCbisisaTvis
niCbisSi aris didi Senoba da mcire monasteri, amJamad [aris]
xucesis amara. niCbisis-wylis SesarTavTan aris kowaxuras foni
– muxranSi gasasvleli.
kavTisxevisaTvis
niCbisis dasavleTiT [aris] kavTis-xevi, [romelic] gamodis
didgoridan, miedineba CrdiloeTisaken [da] erTvis mtkvars
samxreTidan. qvaTaxevamde [xeoba aris] venaxiani [da] xiliani.
qvaTaxevSi aris monasteri yovladwmida [RvTismSobelisa], gum
baTiani, mSvener-naSeni. [aq] zis arqimandriti. [es] adgili aris
Semkuli, zafxulSi grili, wyaroiani. zamTarSi – Tbili. irgv
liv tyiani mTaa. monasteri mravalSenobiania.
am [eklesiaSi] Sehyara Temur-lengma moweseni da Seaba eJvne
bi [romelnic ityodnen: `vai Cvens dedabrobasa, es ra gveJRar
unebian!~] da gamowva yvelani eklesiaSi. dResac Cans iatakze
xelebi, fexebi, Tavebi da sxeulebi. [eklesiaSi] veravin Seva fex
sacmliT, aramed fexSiSveli [am adgilis] siwmidisaTvis. amis
zeviT, didgoris kalTaze aris kavTis cixe, [341] aSenebuli maR
al kldeze. kavTis qveviT am xevs erTvis botisis-xevi. qvaTaxev-
winarexis qveviT amave xevs erTvis gudarexis-xevi. winarexis aR
mosavleTiT da gomijuris zeviT aris monasteri lavra, gumba
Tiani, mSvenier adgilas, amJamad – gauqmebuli. gudarexis xevSi,
TvalivSi, aris mefeTa sasaxle, didi Senoba.
TeZmisaTvis
kavTisxevis dasavleTiT miedineba TeZmis mdinare, gamodis
Wvarebsa da Toris Sua mTidan da deda-cixidan miedineba aR
mosavleTisaken, Semdeg miedineba CrdiloeTisaken da uerT
deba mtkvars samxreTidan. aq, mtkvris napiras aris monasteri
yovladwmida [RvTismSobelisa], gumbaTiani, didi – metexi, kar
gad naSeni gorgaslisagan, saarqimandrito. amis zeviT aris sxer
tis Wala. Amis samxreTiT TeZmaze aris axalqalaqi. Aamis zeviT
[aris] gumbaTiani eklesia – erTawminda, saswaulmoqmedi. amis
aRmosavleTiT aris cxireTis cixe, nasasaxlevi mefeTa. erTw
255
mindis dasavleTiT mdinare TeZmaze aris dris cixe, mtkice,
[aSenebuli] maRal kldeze.
krkonis aRwera
[dris cixis] samxreTiT, TeZmis mdinareze, aris krkonis mon
asteri, gumbaTiani, Zalian mtkice da Seuval adgilas. aq aris
didZali tyviis [sabado], amboben – vercxlsac. [aq] zis winamZ
Rvari. am dromde aris TeZami venax-xiliT nayofieri. [342] amis
zeviT – rogorc TrialeTi WvarebiTurT. rkonis zemoT xeveR
rmaSi aris monasteri.
dedacixis aRwera
amis zeviT, eriqalis mTis qveS aris dedacixe, kldeebiT
Semortymuli, Zlier mtkice. am mdinareSi ar aris Tevzi, garda
kalmaxisa, xolo igi mravladaa. wyaldidobis dros [mdinareSi]
Semodis kapoeti da drodadro – oragulic. gomidan metexamde
aris sxertis Wala da [aq] aris mravali xoxobi.
xovlesaTvis
TeZmis dasavleTiT aris xovles xevi, gamodis razmiTis mTi
dan, modis CrdiloeTidan da erTvis mtkvars samxreTidan. [ad
gili] aris venaxovani, xiliani da nayofieri. TeZmidan atenis
wylamde [aris] doesis mindori, romelic irwyveba Tezis arxiT
da aris Zalian mosavliani, garda brinj-bambisa.
atenisaTvis
amis dasavleTiT aris atenis mdinaris xeoba. tana gamodis
jamjamisa da sacxenisis mTidan, dris xevamde miedineba aR
mosavleTisaken, merme miedineba CrdiloeTisaken [da] erTvis
mtkvars samxreTidan. mtkvris samxreTiT dasavleTidan atenis
wyals erTvis wedis xevi. wedisSi aris mcire cixe. es xeoba aris
venaxovani, xiliani. aseve atenis-wyals uerTdeba aRmosavleTi
dan veres xevi. aq aris cixe maRal kldeze. xeoba aris [343] ve
naxovan-xiliani. veris dabis dasavleTiT, danaxvisis mTis ZirSi
aris monasteri [RvTismSobelisa], kargi da mSvenieri. amis zeviT
256
[aris] ateni, mcire qalaqi, [romelSic] saxloben: qarTvelebi,
somxebi da ebraelebi. didi cixe aSenebulia maRal kldeze.
goris cixis samxreTiT aris sacivi, rogorc myinvari, sadac
saukeTeso Rvino dgeba. CrdiloeT mxares modis Tbili wyali,
[romelic] hkurnavs kanze gamonayars. [aq] aris sxva civi wyaroc.
atenis samxreTiT aris monasteri sioni, gumbaTiani, kargad
naSenebi. amJamad [aq] svamen axtalis nacvlad gadamdgar episko
poss, radgan igi gauqmebulia da aris misi nacvali.
sionis pirdapir, danaxvisis ZirSi aris [ioane] naTlismce
melis monasteri. danaxvisis maRal mTaze dgas wminda giorgis
eklesia, [saidanac] moCans [mTeli] qarTli. amis zeviT tanas erT
vis dris xevi, gamomdinare razmiTis mTidan. am mTis kalTebi ty
iania, xolo Txemi – utyeo. aq aris xuTi adlis sigrZis saflavi
jafirisa, romelic cxovrobda rostom mefis dros.
bobnaevis zeviT tanas erTvis Ruis-xevi, gamomdinare sacxe
nisis mTidan. Bobnavamde es xeoba aris venaxovani [da] xiliani, mis
zeviT – mTiani, viwro da mtkice kldiani, tyiani da cxeli. [aq]
kowaxuris [mTeli] tyea. bobnavis zeviT, CrdiloeT mxares, aris
kikanTa-beris cixe, kldeebiT Semovlebuli, [saidanac] gamodis
wyaro. [cixe] friad mtkicea. am cixis dasavleTiT, mTaSi aris
wmida giorgis eklesia – axal-jvari, saswaulmoqmedi, radgan
[misi] karebi ar iketeba, mcveli arasodes [hyolia] da ver Sedis
qurdi da verc nadiri. atenis [344] mdinareSi aris gemrieli da
mravali kalmaxi, xolo sxva Tevzi ar aris.
wedisis CrdiloeTiT da goris pirdapir aris wmida giorgis
saswaulmoqmedi eklesia, maRal goraze aSenebuli. wmida gior
gis Tavi gamokveTilia jvarze, [amitom] uwodeben [mas] gorij
vars. aq ar iyo wyali da 94-e dedofalma rusudanma gamoiyvana
[arxi] bureTis mTidan.
257
xvedureTis dasavleTiT, yinwvisSi aris wminda nikolozis
monasteri, gumbaTiani, didebulad da mSvenivrad naSenebi maR
al adgilas; [aq] zis winamZRvari. amis samxreTiT, mTaSi, sarkeSi
aris monasteri ugumbaTo, Zalian kargad naSenebi, xolo amJamad
uqmi. yinwvisis dasavleTiT aris Zamis xeoba, [romelic] gamodis
Toris mTidan da modis aRmosavleTisaken saglonis Walamde,
aqedan miedineba CrdiloeTisaken [da] erTvis mtkvars samxreTi
dan. mtkvris napiras, samwverisSi aris didi cixe, xolo [cixeSi]
– eklesia, kargad naSenebi. samwverisis samxreTiT ZamaSi uerT
deba imerxevis-xevi, [romelic] gamoedineba sacxenisis mTidan.
aq aris Zamis monasteri, [romelic] amJamad [darCenilia] xuc
esis amara. imerxevis dasavleTiT, Zamaze aris mZoreTi – mcire
qalaqi, mosaxleoba – somxebi da ebraelebi. cixe aSenebulia
maRal kldeze – es aris Zamis-cixe. am cixis qveS [aris] ciciS
vilebis sasaxle. mZovreTis dasavleTiT, gveZineTSi Zamas erT
vis muxaleTis xevi. [345] aq aris cixe. amave gveZineTis dasavle
TiT uerTdeba abuxalos xevi. aq, maRal kldeebSi gamokveTilia
mravali gamoqvabuli, masSi eklesiaa, kargi da kacTagan Seuvali
simagriT. aqedan gadadis gza gujareTSi. am gzis dasavleTiT
da qozifas zeviT aris klde, mSvenieri, yviTeli da brwyinvale,
rogorc oqro. mis qveviT, mTaSi aris qozifas monasteri, ugum
baTo, kargad naSenebi – amJamad carieli. es xeoba gveZieTamde
aris venaxovani, xiliani da mis zeviT – mTiani. mZoreTis Crdil
oeTiT goras iqiT da samwverisis zeviT, wromSi aris yovlad
wminda [RvTismSoblis] monasteri, gumbaTiani, mSvenieri, mo
zaikiT Cawyobil-daxatuli, da xucesis amara [darCenili]. amis
qveviT mindors rwyavs Zamis arxi da anayofierebs [miwas]. wromis
dasavleTiT aris miwobis-xevi, mis dasavleTiT [ki] – krisis-xe
vi, mis dasavleTiT – qciis-xevi. es xeobebi aris venaxovanni [da]
xilianni.
damCxeralidan Tbilisamde, mtkvris mxares mTamde [xevi] aris
nayofieri, [modis] yovelgvari marcvleuli, romelic [zemoT]
aRvwereT, brinj-bambis garda. xili da venaxi mravalia; aqauri
Rvino saukeTesoa mTel qarTlSi, gansakuTrebiT atenuri –
saqarTvelos yvela Rvinoze saukeTeso. yovelgvari pirutyvic
258
mravladaa, garda aqlemisa. haeri – kargi da Semkuli, xolo mTis
soflebi nayofiTa da pirutyviT iseTia, rogorc mTis Sesaxeb
davwereT – tyiani, naZvian-fiWovani da nadiriani. didi-gorisa
da eriqalis [346] mTebi aris am adgilebis CrdiloeTi mxare da
nadiriania, [oRond] eriqalis mTaSi aris sxvebze meti Txa. klde-
karis dasavleTiT aris erjevanis mTa, maRali da TavSi – utyeo,
[xolo] jvarebis mxares – tyiani. aq aris mravali didi da mcire
nadiri, aq mTis Tavze aris wyaro, romelsac Tu metismetad
gamaZRari dalevs, egoneba, rom TiTqos sami dRis uWmelia. es
mTebi Semkulia mSvenierebiT. wromis CrdiloeTiT, mtkvris na
piras aris daRalula mindori, SenobebiT da Zalian nayofieri.
zamTarSi moukleblad aris pirutyvTaTvis balaxi, savsea sxva
dasxva frinveliT, magram zafxulSi – gausaZlisi. Tbilisidan
goramde mtkvris orive napirze aris Walebi, kldiani, nadiri
da xoxobi – mravali. goridan damCxeralomde – flatoiani da
Waliani, rogorc daRalula.
259
tangma. aq ar aris venaxi da xili, garda mTis xilisa da mTis sxva
nayofisa; Semkulia balax-yvavilebiT, tyiT da wyaroebiT, [aq]
binadrobs mravali nadiri, wyali kalmaxiT [aris] savse. Toris
wyals samxreTidan da CrdiloeTidan uerTdeba xevebi. amJamad
aris tyiani, sadac Tavs iyris zafxulSi cxvarTa da pirutyvTa
simravle tbis-yuramde, vake da mSvenier adgilas.
qcia miedineba narianis SuaSi [da aris] kalmaxiT savse [ambo
ben tbis-yuris Sesaxeb, rom Tamar mefem aqcia tbad, radgan Cans
arxis nakvalevi, romelic qciam daaqcia da axla uqmad aris].
es saspaspeto aris Semkobili mTebiT, bariT, pirutyvebiT [da]
nadir-frinvelebiT. mosavali, romelic avRwereT, uxvi modis.
kacebi da qalebi [arian] mSvenierni, mSvidni, morCilni, xolo zo
gierTebi – SfoTismoyvarulni, Zlieri mebrZolebi. samwysoebi
[ekuTvnian] kaTalikoss. [aq] saxlobs oTxi mTavari da mravali
aznauri. axla viwyebT sxvas.
mcxeTis aRwera
mcxeTa mdebareobs or mdinares Soris: samxreTiT Caudis mt
kvari, aRmosavleTiT – aragvi da aq Seikribebian. [igi] aaSena mcx
eTosma, qarTlosis Zem da uwoda Tavisi saxeli. Semdgom gaxda
didi qalaqi – uwodebdnen dedaqalaqs. mere [mas] galavani Se
moavlo sparselebis erisTavma ardamma; manve aaSena cixe xidze
CrdiloeTis mxares. aseve, armazidan mtkvramde aaSena galavani.
aqedan iswavles qarTvelebma qviTkiris [damzadeba]. am qalaqSi
260
imyofeboda uxucesi mTeli saqarTvelosi da emorCilebodnen
mas. Semdeg azonma galavani moarRvia, pirvelma mefe farnavazma
kvlav [aRadgina] galavani da drodadro mefeebi [mas] amagrebd
nen. mirianma Tavis baRSi aaSena mociqulTa xis eklesia, sadac
daflulia uflis kvarTi, romelic Camoitana eliozma, da elias
xaleni. 26-e mefe mirdatma aRaSena moWrili svetis garSemo qviT
kiris sveti da amitom ewoda eklesias sveticxoveli, da aRmarTa
masze jvari, romelsac sdioda samkurnalo mironi da amJamad
uwodeben samirones.
amis CrdiloeTiT mirianmave aaSena RvTaeba-macxovris ekle
sia – samTavro, qviTkirisa, gumbaTiani, didebuli, sadac is
dakrZales. iqve dakrZales agreTve 43-e mefe – miri, gorgasal
ma [349] iq dasva episkoposi da axlac zis [aq] mTavarepiskoposi,
mwyemsi rexulas zeviT did liaxvamde. vaxtang gorgasalma aa
Sena mcxeTa qviTkiriTa da didebulad Seamko igi. manve dasva
aq kaTalikosi. Semdeg miwisZvriT daqceuli [qalaqi] aaSena71-e
mefe giorgim. Semdeg daangria Temur-lengma, xolo isev aaSena
76-e mefe aleqsandrem. [sveticxoveli] aris sigrZiT [ocdaaTi]
adli da ganiT [ocdaaTi] adli, Zalian maRali. Semdeg Camovarda
gumbaTi da daaSena 89-e mefe rostomma, 94-e mefe vaxtangma
samirones kari Seamko oqroTi, miniT da vercxliT da [iataki]
zeziT285 mofina. [aq] dasaflavebulni arian mefeebi gorgasali,
daviT laSas Ze, dimitri Tavdadebuli, luarsab didi, svimon da
giorgi (axlac asaflaveben, magram Seuferebeli aris).
aqve 31-e mefe arCilma aRmosavleTiT, aragvis karze aaSena
stefanwmindis eklesia. aq bevri eklesia yofila. magram [amJamad]
dangreuli arian. SemorCenilia didi Senobebi, didi sasaxleebi,
magram axla aRar aris qalaqi, aramed – daba, radgan [murvan]
yrus [Semosevis] Sedegad [igi] mooxrda (amboben, aRar aRadgines
qalaqi mahmadianTa Zaladobis gamo, raTa maT ar daepyroT da
ar SeeginebinaT siwmindeebi). zamTari [aq] aris civi [da] qariani,
zafxuli – cxeli, Sezavebuli haviT, mTebs Soris [mdebareobis]
gamo, radgan aRmosavleTiT aris jvar-zedaznis mTa, dasavle
TiT – sarkineTis mTa, xolo samxreTiT – qarTlisa da karsanis
mTa.
261
[350] muxranis aRwera
sarkineTi aris mcxeTis dasavleTiT, sadac Turqebma aaSenes
Zlieri qalaqi, xolo aleqsandre makedonelis mosvlisas gaxvri
tes es mTa saxltbis [mimarTulebiT] da gaiqcnen kavkasiisaken.
[es xvreli] Semdeg aleqsandrem daangria. aq aris mravali ga-
moqvabuli, gamokveTili kldeSi. es klde [gegoneba] qviTkiriT
naSenebi. aq aris didi [da] gumbaTiani monasteri da masSi ormo,
romelSic cxovrobda wminda Sio – 13 mamaTagani. aq axla zis ar
qimandriti. mRvimeSi aris wmida Sios saflavi – saswaulmoqmedi,
romlis are-mareSi ver bedavs nadiri monastris pirutyvis SeW
mas. aq aris kidev didi eklesia, ugumbaTo, kargad naSenebi. ambo
ben, rom Zvelad am adgilebSi cxovrobda 5000 monazoni. es mTa
aris tyiani, Rele-xramiani, uwylo [da] yovelgvar nadiriani,
garda irmisa. mtkvris samxreTi mxare umosavloa, xolo Crdil
oeTi mxare – mosavliani, venax-xiliani. es mTa iwyeba mcxeTidan
da grZeldeba goramde, [ufro zustad] alamde.
mcxeTas kveTs aragvi, moebmis zedaznis mTa da midis qisi
yamde. xolo mdinare aragvi yofs qarTlsa da kaxeTs. am mdinares
ewoda es saxeli TavisTavad, radgan moedineba Cqara, mogvis da
imRvreva Savad: `xedav, ara gvis es wyali am xevTa?~, Tumca mdin
are aris urgebi, Tevzi [351] ar aris, garda oragulis, isic dro
dadro. gamoedineba maRran-dvaleTis qnoRos kavkasiis mTidan
da cikaridan moedineba aRmosavleT-samxreTis Sua, gudamayris
xevamde, xolo aqedan samxreTiT – mtkvramde. iqiT da aqeT [na
pirze] jRardlovani286 [da] eklovani Walebia – nadiriT, gareu
li RorebiT da xoxobiT savse.
mcxeTis CrdiloeTiT aris beltis cixe, [romelic] aaSena ar
dam erisTavma. amis CrdiloeTiT aris RarTis-kari – xevi Rrma
da mSrali. mis CrdiloeTiT aris narekvavis mdinare, romelic
gamoedineba alevis mTidan da miedineba samxreTisaken tyvil-
ianamde, Semdeg – aRmosavleTiT, gamoivlis muxrans da uerT
deba aragvs dasavleTidan. aragvis dasavleTiT, narekvavze
aris narekvavisave Wala, savse nadiriTa da xoxbebiT. mdinaris
[napirebi] uJanamde aris venaxiTa da xiliT nayofieri. xolo na
rekvavis CrdiloeTiT, aragvis piras aris safurcle da safur
262
clis CrdiloeTiT, mTis Ziras – misaqcieli. amis dasavleTiT,
mTis Ziras, wilkanSi aris RvTismSoblis gumbaTiani da mSven
ieri eklesia, [romelic] aaSena mefe baqarma. [aq] zis episkoposi –
mwyemsi muxranisa, orive aragvisa da bazaleTisa. tyvilianidan
iso wilknelma, 13 mamaTaganma, wamoiyvana yavarjnis TreviT ru,
romelsac Sromis gareSe mosdevda wyali da moiyvana wilkanSi
da moedineba dRemde. dakrZalulia wminda iso aq, xolo mindori
irwyveba misi [gamoyvanili] ruTi da Zalian nayofieria. tyvi
lianis CrdiloeTiT, saburdianoSi aris mWadis-jvris gumba
Tiani monasteri, xolo amJamad – uqmi. narekvavis SesarTavis
dasavleTiT, sarkineTis mTis CrdiloeTi kalTa qanda-cixis
Ziramde aris venaxovani, xiliani, balaxiani da tyiani. cixisZirs
Camoudis qsani. oZisamde [mdinare] aris muxranis, [xolo] oZisis
CrdiloeTi gverdi – [352] qnis-xevisa. cixis-Ziris samxreTiT
aris mtkvris cixe, sarkineTisave mTaze, romelic aaSena 79-e me
fis kostantines Zem – bagratma. am cixis samxreTiT, mtkvramde
da nasparsevamde aris nasparsevis mindvrad wodebuli [adgili].
rodesac TurqTa mosvlis dros [aq] dasaxldnen sparselebi, rom
lebic amowyvita aleqsandre didma, amis gamo daerqva es saxeli.
[adgili] aris unayofo uwylobiT, magram zamTarSi – balaxiani
da [aq] sazrdoobs cxvarTa da jogTa simravle.
mdinare qsani erTvis mtkvars CrdiloeTidan, cixis qveviT.
cixis-Zirs zeviT qsans aRmosavleTidan erTvis Sios-ubnis wya
ros-wyali. Sios-ubanSi aris sasaxleTa didi Senobebi. [aq] os
malebma cixe aaSenes qristes [aqeT] 1730-s. axla aris saxizari.
amis CrdiloeTiT [aris] qsorisi. aq aris gayvanili arxi, romel
ic rwyavs am or mTas Soris [arsebul] mindors – sarkineTisa
da cixe-bodavis mTebs Soris, da amitom Zalian nayofieria. mis
zeviT [aris] oZisi, xolo qsnis dasavleTiT – irto-Tez-okami
sa da Cangilar-begTaTavis mindori irwyveba qsnisave arxiT da
nayofieria. cixis-Ziris dasavleTiT, qsnis iqiT, iwyeba TxoTis
mTa, romelzec mefe miriani qristianobaze moeqca. axlac aris
aq jvaris niSani, romelic aRmarTa wminda ninom [da romelic
iyo] svetisagan gamokveTili. am mTas ebmis wlevis mTa, [romelic]
wagrZelebulia goramde. am mTebis samxreTiT qsnidan mtkvramde
263
da kaspamde aris aRaianis mindori – uwylo da unayofo, magram
balaxiani da zamTarSi asazrdoebs cxvrebs da jogebs. mdinare
qsanma es saxeli miiRo, radgan es mdinare aris sxva mdinareebis
erTi ksani.287 mdinare sargebliania da Tevziani. Mmuxrani Zalian
Semkulia siTboTi zamTarSi, [is aris] mefeTa sadgomi, balax-
Calian-lerwovani, zafxulSi – mSvenieri, karg-agarakovani, civi
wyaroebiT, haviT mSvenieri. baRCa-baRebis, venaxisa da Tesl-
marcvlovanTa mosavali uxvia da nayofieri. pirutyvi, aqlemis
garda, yovelgvaria da mravali, radgan zamTarSic balaxs Zoven.
frinvelebi mravladaa rogorc [353] Sinauri, aseve gareuli, sa
nadiro [adgilebi] – dauleveli. [aq] saxloben gvarovani aznau
rebi, kacebi – mamaci da mebrZoli, magram qurdni. pirvelad iyo
mefeTa sadgomi, axla bagratis Semdeg uWiravs muxranbatons,
masve aqvs aragv-qsnis saspaspeto droSa.
gudamayris aRwera
[xandos-xevis] zeviT aragvs CrdiloeTidan erTvis gudamay
ris xevi, romelic gamodis kavkasidan gudamayars, xevsa da Zur
Zuks Soris.
gudamayris xeoba aris mtkice, mosavali aq iseTivea, rogorc
mTis sxva adgilebSi da [kidev] ufro mwiri. kacebi da qalebi mTi
ulTa msgavsia, [isini kargi] xelosnebi arian, akeTeben mSvil
debs, nakeTobebs – jixvis, Txisa da xaris rqebisagan.
265
sa da xandos lomisis mTa; gudamayris xevis zeviT, samxreTidan
aragvs erTvis amirT-xevi; aseve samxreTidanve erTvis CoxelT-
xevi. amis zeviT, cecxlis-jvaridan erTvis aragvs cecxlis-
jvaridan xarxelT-xevi. Amis zeviT aris naRvarevi, [sadac aris]
mefeTa nasaxlaris didi Senoba. mis zeviT aragvs erTvis Rudos-
xevi. amis zeviT aris yovladwmida [RvTismSoblis] monasteri,
[romelic] axla uqmia. es xevebi gamodian lomisis mTidan. mo
nastris samxreTiT, mTis Tavze aris wmida giorgis eklesia, lo
misad wodebuli [da amis gamo ewoda am mTas es saxeli]. [eklesia]
ugumbaToa, masSi mravali oqro-vercxlis xati da jvari aris
gaxiznuli. samxreTiT [is] uyurebs qsans, CrdiloeTiT mTiu
leTs. es mTa utyeoa da balax-yvavilovani, [mTis] kalTebi tyi
ania, Rudos-xevis CrdiloeTiT, aragvs gaRma, aris sofeli xada,
[aSenebuli] maRal kldeze da galavanSemovlebuli kldiTve. mis
CrdiloeTiT aris cikara, adgili kldiani, garSemo 60 koSkiani.
aq aris mcire eklesia. cikaras dasavleTiT gza gadadis xevSi.
cikaras aRmosavleTiT aris didi Senoba – mefeTa nasaxlari.
mis qveviT cikaras wyali orad iyofa da erTvis aragvs xarxelis
zeviT da qveviT CrdiloeTidan.
CrdiloeTidan wamomarTuli kavkasi hyofs mTiuleTs gu
damayrisa da xevisagan. mTiuleTi Semortymulia mTebiT. amitom
[igi] mtkice da Seuvali aris. adgilebi uvenaxo, uxilo da mcire
[356] mosavliania. baridan SemoaqvT tkbili, asxamen aqa da lo
misaSi dgeba kargi Rvino, TeTri da tkbili. aq ar aris aqlemi,
kambeCi da viri. aq aris cxvari – udumo-kudiani, Zroxa da cx
enic cotaa siviwrovis gamo. hava aris Zalian kargi da mSven
ieri, wyaro-wyliani da [garemo] mwvane. wyalSi bevria kalmaxi;
[aq] xorci, Tevzi da frinveli gemrielia, puri noyieri, asevea
qrTilic. kacebi [arian] haerovanni, mamacni da mebrZolni, erT
gulni, briyv-usaqcieloni, iaraRis moyvarulni, samosliT da
iaraRiT koxta. qalebic mSvenierni, magaram ulazaTod Cacmul
ni. aq aris qva, romelic kldisagan fiqal-fiqal iWreba da qvas
sibrtyeze ayria muwukebis msgavsi, rogorc oqro da vercxli,
an narevi, romelic Zlier brwyinavs. aseTi qviT aSeneben gala
vnebs garSemo da aris es Zvirfaseuloba maTSi.
266
xevis aRwera
mTiuleTis CrdiloeTiT aris xevi.xevSi gza gadadis xadis
dasavleTidan kavkasze. xevi aris dabali da utyeo. zamTarSi
masze ver dadis cxeni Tovlis sididis gamo. zafxulSi [is] aris
balaxiani da yvaviliani. mas uwodeben yels. xevis mdinares CrTi-
loeTidan erTvis xevi, romelsac uwodeben STasavals. aq aris Te
Tri wyaro, rogorc Tovli, da [aq] yria mravlad broli, gaTlilis
msgavsi, romelic cviva kldidan. aq moipoveba broli, da romel
ic Cans wiTlad da Tu gatexav, SigniT aris wiTeli broli. xevis
mdinares ewodeba aragvive CerqezeTamde da aq lomekis-mdinare
ZvelTaganve, xolo amJamad uwodeben Tergs, [romelic] gamodis
qurTaulis, zaxisa da maRran-dvaleTis Sua aRmosavleTidan,
kavkasis mxridan da miedineba aRmosavleTisaken Casavalamde.
[357] Casavalis zeviT aris Truso – sam xevad. aRmosavleTiT
[mas] aqvs xevi, dasavleTiT zaxa da maRran-dvaleTi, samxreTiT
– mTiuleTi, CrdiloeTiT – qurTauli da Semortymulia kavka
siT, garda xevis mxarisa. saxloben osebi [da] dvalebi. Casavalis
qveviT uxvevs aragvi da miedineba CrdiloeTiT qistis-wyalmde
da miedineba Zlian swrafad. aseTi dinebis gamo am mdinareSi ar
aris Tevzi, garda kalmaxisa. es xeoba aris Semortymuli kavkasiT,
radgan dasavleTiT aris myinvari, mTeli kavkasis umaRlesi [mTa]
da mudam yinuliani, kvercxis formisa. es mTa hyofs Tagaurs, Cims
da xevs. aRmosavleTiT Zevs isev kavkasi, isic marad Tovliania, es
mTa yofs qisteTs, ZurZuks da xevs. samxreTiT esazRvreba isev
kavkasi da yofs gudamayars, mTiuleTs da xevs.
Casavalis qveviT, CrdiloeT mxares, aragvis dasavleTiT aris
arSis cixe, kacis xelis gareSe AaSenebuli maRal kldeze, Semor
tymuli kldiTave myinvaris kalTaze da kacTagan Seuvali.
aRmosavleTidan, arSas qveviT aragvs erTvis aCxotis xevi. aq
aris RuduSauris cixe, mcire, aramed Zalian mtkice. am xevidan
gadadis gza gudamayarSi. mis CrdiloeTiT aris stefanwminda,
kargi sofeli. mis dasavleTiT, aragvis iqiTa napiras aris ger-
geTi. mis zeviT, myinvaris kalTaze aris samebis monasteri, gum
baTiani. [is] iyo mcxeTis samkaulis saxizari, sadac esvena ninos
jvari. [monasteri] aSnebulia mSvenivrad da mSvenier adgilas.
267
myinvaris Zalian maRal kldeSi aris gamokveTili gamoqvab
ulebi, romelsac uwodeben beTlems, magarm Zneli asasvleli
aqvs, radgan gamoqvabulidan gadmokidebulia rkinis jaWvi da
imiT adian. amboben, rom iq unda iyos uflis akvani da abrahamis
karavi, [357] romelic dgas svetebisa da Tokebis gareSe da kidev
sxvasac sakvirvels, magram me gavCumdebi.
[beTlemis] ZirSi aris kldeSi gamokveTili monasteri udab
nod, axlac carieli. gergeTis qveviT, CrdiloeTisaken dasav
leTidan erTvis gelaTis xevi, Zvelad ase wodebuli soflis
saxelis [mixedviT], xolo amJamad uwodeben gveleTs.
gveleTis qveviT aragvs samxreT-aRmosavleTidan erTvis
aragvisave xevi, romelic gamodis gudamayrisa da ZurZukis
kavkasidan, modis Crdilo-dasavleTs Sua da aris dausaxle
beli. am xevidan Zneli da saxifaTo gza gadadis ZurZukSi da
qisteTSi, aseve gadadis gza gudamayarSic. am xevis qveviT, [sa
dac] xevi viwrovdeba kldeebiT, aragvis aRmosavleTiT, napirze
aris daviTis cixe, aRmaSenebelis aSenebuli. mis qveviT, aragvis
aRmosavleTiT, napiras [aris] dariela, mesame mefe mirvanis mier
[aSenebuli]. [man] Seaba kari da Seqmna aq simagre xazarebisa da
osebisagan [dasacavad], raTa amis qveviT veRar Semosuliyvnen
(es saxeli aris `momrevi”). amis qveviT [aris] mefeTa nasaxlari:
rodesac oseTze gailaSqrebdnen, aq Cerdebodnen.
xevis xeoba aris mosavliani xorbliT, qrTiliT, seliT [da]
SvriiT STasavlidan gveleTamde. aq ar aris xili, garda mTis
xilisa. aris kowaxuri, mocxari, kldis merseni288 da sxva balaxo
vani xilic. WalebSi aris vardi mravalfurclovani da wiTeli
da mTis sxva mravali yvavili. pirutyvi mravali – rac eteva. aq
cxvari udumo aris, jixvi da arCvi [jog-jogebad] da mravali.
frinvelTagan: SurTxi, gnoli, da zafxulSi – uricxvi mwyeri.
amboben, rom aris oqros da vercxlis liTonebi. ar aris aq tye
– ezidebian gveleTis qvemodan; hava – kargi da mSvenieri. kace
bi arian mebrZolni, [359] Zlierni, mamacni, mSvenierni, rogorc
mTiulni, magram eseni yvelaze umjobesni arian. sarwmunoebiT
qarTvelebTan erTad arian, magram – misi umecarni.
268
qsnis-xevisa da misi mamulis aRwera
mdinare qsani moemarTeba oZis zeviT, bazaleTisa da alevis
mTis dasavleTiT, xolo gamodis qnoRodan, umuris kavkasiis Sua
Si. [is] aRmosavleTisaken miedineba qarCoxamde, qarCoxis qveviT,
samxreTiT, gaivlis muxrans da uerTdeba mtkvars. oZis zeviT aris
monasteri xofa, ugumbaTo, didi, kargad naSenebi, axla – cari
eli. mis CRdiloeTiT aris mcire qalaqi – axalgori. mosaxleoba
[aq] somxuria, xolo sasaxle – qsnis erisTavisa. mis zeviT, qsnis
dasavleT napiras aris sofeli wirqvalis-cixe. amis samxreTiT,
bolsa da axaldabas Soris aris axaldabis cixe – amilaxorisa.
wirqvals zeviT, CrdiloeTiT yanCieTSi, aris monasteri kabeni,
gumbaTiani, kargad naSenebi, mSvenier adgilas, amJamad – xucesis
amara. yanCieTis CrdiloeTiT, zebeyuris mTis ZirSi aris xadis
cixe – mtkice. zebeyuris mTis Tavi utyeoa, xolo kalTebi – ty
iani. es mTa cxviriviT aris CamogrZelebuli qsanSi dasavleTi
dan da alevis mTis cxviri – aRmosavleTidan, [amitom] aviwroebs
kldeebiT qsans. am kldis qveviT mtkvramde qsani aris venaxovani,
xiliani, mosavliani, rogorc sxvaTa [Sesaxeb] aRvwereT, xolo am
kldis zeviT [aris] viwro da mWidro, uvenaxo, uxilo, mwiri mosav-
liTa da tyian-kldianobiT [iseTi], rogorc sxva mTis adgilebi.
amave kldis CrdiloeTiT, saZegurSi qsans aRmosavleTidan
erTvis xevi, [romelic] alevis mTidan gamodis. saZeguris Cr
diloeTiT aris monasteri largvisi – wminda Teodoresi. [mas]
aRmosavleTiT Camoudis qsani, [xolo] samxreTiT WurTis wyali.
[monasteri] ugumbaToa, Semkuli yovelnairad, axla – xucesis
amara. aq aaSena SanSem [360] cixe, magram TavisTvis usargeblid.
mis CrdiloeTiT aRmosavleTidan qsans erTvis cxrazmis-xevi,
[romelic] gamodis lomisidan. es adgili mosavliania mTis adg
ilebis [pirobaze], am xevis zeviT, CrdiloeTisaken, qsnis na
pirze, lomisidan Camozidul kldeze aris qarCoxis cixe. [mas]
samxreTiT Caudis qsani da aRmosavleTiT – xevi lomisis, mTidan
gamomdinare. aqedan gza adis lomisis eklesiasTan da Cadis mTi
uleTSi. qarCoxis dasavleTiT aris Jamuri. amJamad [aq] saxlo
ben osebi. Jamuris SuaSi aris bercixed wodebuli cixe, romelic
qsanze da kldeze dgas.
269
mTiuleTsa da amis Sua aris mTa – mudam Tovliani, utyeo, ka
lTebze mcire arynaliT. Jamuris mxares am mTaze aris Carige
buli mravali maRali, kargad naSenebi koSki. mosavali aqac ise
Tia, rogorc mTis sxva adgilebSi. cxvari aqac – udumo, [xolo]
pirutyvi arc Tu mravali.
Jamuris samxreTiT aris mTa, [romelic] hyofs WurTsa da Ja
murs, Tavze – utyeo, xolo kalTebi – tyiani da nadiriani. am
mTis samxreTiT aris WurTis xevi, romlis wyali gamodis am mTi
dan da, sadac am wyals erTvis cxrawyaros-wyali, iq, am or wy
als Sua, aris cixe winkibe, Zalian mtkice. orive am xevs uwodeben
WurTas, romelic midis aRmosavleTisaken da uerTdeba qsans
monasterTan. aqauri mosaxleoba, [ise rogorc] qsnis xevisa da
cxrazmisa, arian sarwmunoebiT qarTvelebi. WurTaSi mosavali
iseTivea, rogorc mTis sxva adgilebSi. am sami xeobis kacebi da
qalebi iseTni arian, rogorc davwereT mTiulTa [Sesaxeb], maTi
msgavsni, oRond isini yvelafriT ukeTesebi arian, xolo eseni -
qurdebi, mZarcvelni [da] usircxviloni.
isrolis-xevis aRwera
WurTis, cxrawyarosa da qoloTqviTkiris dasavleTiT aris
isrolis-xevi. biyaris-xevis zeviT aris qsnis mamuli. es mdinare
aris mejvda, [romelic] gamodis Jamuris mTidan, midis samxreTiT
sofel mejvdamde. Jamuris mTis kalTaze aris aSaturT-kari da
cixe. am xeobas, qoloTqviTkirsa da Jamurs yofs xaraulis mTa,
[romelic mimarTulia] CrdiloeTidan samxreTisaken. [aris is]
tyiani da nadiriani. mejvdas dasavleTidan, aSaturT-karis qve
moT erTvis meris-xevi, [romelic] gamodis benderis mTidan. am
xevis samxreTiT, maxasidan orboZlis mTamde wamozidulia mTa
270
tyiani da nadiriani. orboZali aris Tavze utyeo, xolo kalTe
biT tyiani [da] nadiriani. orboZalze aris balaxi, romelsac
Tu ara iqauri cxeni moZovs, im wamsve moklavs, aseve, misi Tivac
klavs. aseTi balaxi am mTebze yvelgan bevria. orboZali grZel
deba benderis mTamde. meres-xevis qveviT mejvdas aRmosavleTi
dan erTvis biyris-xevi, romelic gamodis usaneTidan. biyaris
zeviT aris isrolis-xevi – viwro, tyiani da mwiri, rogorc am
mxris sxva mTebis adgilebi. orboZlis mTis samxreTiT, [362]
mTis kalTaSi, ikorTaSi aris didi, gumbaTiani monasteri, kar
gad naSenebi, karg adgilas. [aq] zis arqimandriti.
271
[igi] gamodis Jamuris mTidan da miedineba dasavleTisaken. am xe
vis zeviT liaxvs erTvis CabaxureTis xevi. [igi] gamodis geris
mTidan, moedineba aRmosavleTisaken da dasavleTidan erTvis
liaxvs. liaxvis SesarTavSi, orive wyals Sua, aris beyCos cixe. amA
cixis zeviT aris qnoRo, [gayofili] sam xeobad: aRmosavleTidan,
CrdiloeTidan da dasavleTisa da CrdiloeTis Suidan. qnoRos
tba aris mcire, saidanac gamoedineba liaxvi. aA m tbidan vanaTamde
liaxvis xeoba aris uvenaxo, uxilo, rogorc mTis xevebis [Sesaxeb]
davwereT, da eseni ufro mwire – siviwrovis [gamo]. aweris-xevis
zeviT mTlianad osebi cxovroben.
maRran-dvalebis aRwera
qnoRos CrdiloeT mxares aris mTa – didi kavkasi. am kavkasis
CrdiloeTisaken aris maRran-dvaleTi. SemosazRvrulia es maR
ran-dvaleTi: aRmosavleTiT – kavkasiT, mTiuleTisa da maRran-
dvaleTs Sua [nawiliT]; samxreTidan – kavkasiT, qnoRo-maRran-
dvaleTis sivrciT; CrdiloeTiT – kavkasiT da mTebs Soris yve
laze dabali Turso-zaxis [mTisa] da maRran-dvaleTis sivrciT;
dasavleTidan – kavkasidan Camoziduli mTiT [da] Jbasa da maR
ran-dvaleTis sivrciT. Aaq, maRran-dvaleTSi Tursosa da zaxis
kavkasidan didi liaxvi miedineba samxreTsa da dasavleTs Sua.
maRran-dvaleTis sam-xeoba mosavliT iseTivea, rogorc am mxris
mTis adgilebis [Sesaxeb] davwereT. Aaq saxloben osebi. qsnis mam
ulebi, romelTa [Sesaxeb] davwereT, arian mtkice mTiT, kldiT
da tyiT. mTebi Semkulia yvavilebiTa da balaxebiT. kacebi – CaT-
vale, rogorc aragvisani, magram isini umjobesni [arian]. am mTe
bis adgilebSi, romelic aRvwereT, moedineba momlaSo, Zlier
Aankara wyaroebi, saWmlis gadamamuSavebeli da momnelebeli, sva
men iqaurebi da uwodeben veZas, rgebs pirutyvebsac da asuqebs
[maT]. xolo ramdeni osi davwereT am adgilebSi, pirvelad [maT
adgilebze] saxlebulan qarTveli glexebi. Semdeg [am adgileb
is] mepatroneebs [364] gadmousaxlebiaT osebi, xolo qarTvelebi
barSi Camosulan, radgan barSi mosaxleoba Semcirebula mterTa
[Semosevebis] Sedegad. xolo am osebis Cveulebis [Sesaxeb] davw
erT Tavis adgilas – oseTis aRweraSi.
272
meore saspaspetos da saamilaxvros aRwera
viwyebT meore saspaspetos, Sida qarTlis marjvena nawilis
[aRweras], romelsac axla zemo-qarTli [ewodeba]. misi sazRvrebi
aris: aRmosavleTiT, rogorc davwereT, xazi kaspiidan wamosuli
CrdiloeTisaken, romelic kveTs wlevas, Savtyes da midis qsnis
kidemde da bolamde; samxreTiT – mdinare mtkvari; CrdiloeTiT,
rogorc aRvwereT – qsnis mamulis sazRvari da Semdeg, kavkasi;
dasavleTiT – Zirulas gaRma kolbeuris mcire mTa, romelic
mihyveba CrdiloeT mxris perangamde, iqidan erwo-kudaramde
da igive kolbeuris mTa xefinis-xevsa da amaSukeTs Sua miyveba
samxreTiT verty-vilamde; vertyvilidan xazi Cxerimelis dabis
gamoqvabulamde, xolo iqidan maxvilis mTis gamWreli [xazi] –
dviramde da bakulianis mTamde, xolo muxranSi TxoTis mTidan
mohyveba mTa dasavleTisaken, mtkvris napiras qalaq goramde da
ewodeba wlevis mTa, Semdeg – kvernaqi. am mTis CrdiloeTi mxare
tyiania zeganamde, mis qveviT kvernaqi utyeoa goramde da samxreT
mxares srulebiT utyeo, magram balaxiani zamTarSic da Tbili.
[aq aris] maRali kldeebi da [maTSi] gamokveTili mravali gamoqv
abuli. es klde [gagrZelebulia] aSurianamde ise, rogorc sarki
neTisa, Semdeg – Tiri. wlevis mTas kveTs mdinare rexula, xolo
qoloTqviTkiris qveviT miedineba lexura samxreTisaken da erT
vis CrdiloeTidan mtkvars kaspSi. kaspi pirvelad aaSena qalaqad
uflosma, [365] mcxeTosis Zem, da iyo qalaqi [murvan] yrumde,
xolo axla aris didi daba. kaspis zeviT, wlevis mTaSi, mamebaSi
aris monasteri TaTe stefanwmidelisa, 13 mamaTaganis aSenebuli.
wminda TaTe daflulia iq. amboben amis [wminda] nawilis aRmosv
las, rogorc wminda Siosas, magram axla dekanozis mizeziT akrZa
lulia. axla [is] aris xucesis amara. mis zeviT aris cixe, saidanac
osebma gorgasalis da gamoiyvanes. amis zeviT, xorxebTan, rexu
las erTvis usistyis xevi, [romelic] gamodis mxurvaleTis mTi
dan. amis zeviT, rexulas aRmosavleTiT aris samTavisi – didi,
gumnaTiani eklesia, aSenebuli didebulad. [aq] zis episkoposi,
mwyemsi qsnisa da lexuras xeobisa. [is] aSenebulia 13-mamaTaganis
isidoresgan. [igi] aq aris dasaflavebuli. samTavisis Crdilo
eTiT, WalaSi [aris] sasaxlis didi Senoba. Walis aRmosavleTiT
273
mTis ZirSi aris cxvilosis cixe. es mTa grZeldeba CrdiloeTi
saken zebeyuramde da dasavleTiT useneTamde. [igi] aris tyiani
da nadiriani. Walas zeviT aris daba rexi, romlis gamo iwoda [am
saxeliT] es mdinare. am rexis aRmosavleTiT aris monasteri qua
bismani. [aq] zis winamZRvari. aqamde rexis xeoba aris xilian-venax
iani da nayofieri. amis zeviT qoloTqviTkiriTurT – rogorc
sxva mTebis adgilebi. rexis dabis zeviT rexulas erTvis woldis
xevi da yofs mas zemosxenebuli cxvilosis mTa. am mTis Crdilo
eTiT aris woldi, samxreTiT berSoeT-kirbali da sxvani. woldis
xevi gamodis usaneTis mTidan. usaneTis mTis Tavze aris wminda
giorgis ugumbaTo eklesia. am mTas amis gamo ewoda es saxeli. amis
aRmosavleTiT, zemoT aris zaxori, zaxoris zeviT – cixe kaberi
da am cixis zeviT – qoloTqviTkiri. xolo Walasa da rexis dasav
leTisaken, mxurvaleTis zeviT, mTaSi aris monasteri, kargad
aSenebuli – axla carieli.
[367] am mTis miyolebiT dasavleTisaken mejvdamde da did li
axvamde da kuernaqis mTis Soris [mdebare] didi mindori utyeoa,
magram soflebSi aris baRebi, nigvznarebi da venaxebi mravlad.
mindviris mejvdis aRmosavleTiT [mdebare nawili] irwyveba me
jvdis arxiT. [aq] modis yovelgvari marcvleulis [mosavali],
garda brinj-bambisa. mTis Ziras soflebi aseve venaxiani da xil
iania, aris yovelgvar pirutyvTa simravle, garda aqlemisa. am
adgils amJamad uwodeben saamilaxvros. kaspis dasavleTiT min
dori mtkvarsa da kvernaqs Soris aris aSuriani, uwylobis gamo
unayofo ufliscixemde, aramed zamTarSi balaxiani, [riTac]
sazrdoobs cxvarTa, cxenTa jogebis da pirutyvTa simravle da
aris Tbili zamTari. aSurianis zeviT aris ufliscixe – kver
naqis gadmokidebuli kldis goraze, mtkvris napiras, romelic
pirvelad aaSena uflosma, qarTlosis Zem, da iyo qalaqi Cingiz
[xanamde] – axla dangreulia. aSenebulia sakvirvelad – kldeSi
gamokveTili, didi darbazebi gamokveTilia kldidanve, didi
gvirabi CaxvretiT gayvanilia mtkvrade; dasavleTiT aqvs maRa
li klde da masSi gamokveTilia mravali didi gamoqvabuli, maga
ram amJamad [maTSi] Sesvla SeuZlebelia. maTSi aris futkari.
[aqedan] gamosuls eCveneba spa-laSqarni, Subosan-mSvildosanni,
274
cxenosanni salaSqrod mimavali, [rasac] miiCneven misnobad da
uwodeben ufliscixes.
275
naTesisa da marcvleulis mosavliT nayofieri. goris zeviT
berbukSi mejvdas erTvis svelneTis fSani. [mdinare] mejvdaze,
ikorTisa da kirbalis mTis ZirSi aris daba mejvda, romlisganac
miiRo saxeli am mdinarem. goridan CrdiloeTisaken, mejvdis
zeviT, usaneTis mTis ZirSi aris wminda Tevdores monasteri,
axla [mxolod] xucesis amara. amis zeviT, mdinare mejvdis dasav
leTiT mTis ZirSi mSvenier adgilas aris bieTis monasteri. mas
Caudis xevi, gamomdinare meris mTidan, [romelic] erTvis mejv
das dasavleTidan. bieTSi zis winamZRvari. bieTis zeviT aris
maxisis xevi. aqobamde mejvdas xeoba [aris] venaxovan-xilovani
[da] mosavliani. amis zeviT aris bayari da isrolis-xevi, rogorc
aRvwereT.
276
mejvdisa da patara liaxvs Soris gverdis-Ziramde. SerTulis
zeviT, patara liaxvis napiras, dasavleTiT, arbowmindis zeviT,
aris arbowmindis saswaulmoqmedi eklesia. aRmosavleTidan
patara liaxvs erTvis meris-xevi. am xevze, aRmosavleTiT, or
boZlis mTis kalTaze aris kulbiTis cixe. kulbiTis qveviT am
xevs uerTdeba lafaCebis xevi, [romelic] gamodis orboZalidan.
am xevs erTvis didi, [sasmelad] uaRresad margebeli snekvis-
xevi, romelic gamodis snekvidanve. [aq] aris snekvi, lafaCebi da
merisxevi. merisxevis zeviT, CrdiloeT mxares, patara liaxvis
napiras aris vanaTi. maRla goraze, snekvidan wamosul patara
mTaze aris cixe. es mTa kulbiTidan vanaTamde yofs soflebs:
sacxeniss, beloTs da patara liaxvs da miadgeba orboZals. [or-
boZals] CrdiloeTiT Caudis patara liaxvi, samxreTiT esazRv
reba kulbiTi da vanaTi. dangreuli vanaTis cixe aRadgina San
Sem. [370] [is] kvlav daangries sparselebma. cixis ukan Crdilo
eTiT aris maRali qarafovani klde, [romelic] gadmohyurebs
liaxvs, da kldeSi gamokveTilia mravali gamoqvabuli. SerTuls
zeviT, did liaxvze meRvrekisSi aris ugumbaTo monasteri, [sa
dac] zis winamZRvari. meRvrekisis dasavleTiT, liaxvis gaRma,
niqozSi aris eklesia RvTaebisa, didi, gumbaTiani, [romelic]
aaSena gorgasalma da masSi daasaflava wminda raJdenis gvami.
gorgasalmave aqcia [is] saepiskoposod da dasva episkoposi da
zis dResac da [aris] mwyemsi kavkasielebis, dvalebisa – amJa
mad oseTad wodebulisa, [agreTve] glola-RebiTurT. Eeklesia
aris didebulad naSeni, mSvenieri, karg adgilas [aSenebuli].
niqozis CrdiloeTiT, didi liaxvis napiras aris patara qalaqi
cxinvali, karg-haviani. [aq] cxovroben qarTvelebi, somxebi da
ebraelebi. garSemo – baR-venaxovani, sakvebiT uzrunvelyofi
li. liaxvis gaRma, cxinvalis aRmosavleTiT iwyeba tyiani mTa
da es mTa miemarTeba CrdiloeTisaken mSxlebamde. am mTis ZirSi,
cxinvalis aRmosavleTiT, patara liaxvisaken aris eredvis cixe
da masSi saswaulTmoqmedi eklesia wmida giorgisa. mis Crdilo
eTiT, mTis kalTaze aris sxva patara cixe. eredvis CrdiloeTiT
es mTa hyofs vanaT-meris-xevsa da did liaxvs. aseve, eredvis
CrdiloeTiT, amave mTaSi, cxinvalisaken, aris monasteri sabaw
277
minda – gumbaTiani, kargad naSenebi, kargsa da mSvenier adgilas,
mravalSenobiani – amJamad xucesis amara. mis zeviT, amave mTaSi,
aRmosavleTisaken aris udabno – maRal kldeSi gamokveTili
gamoqvabulebi eklesiiT. [aq] kldis kuboSi asvenia mkvdari mow-
ese anaforiT, dRemde uxrwneli. aq aris klde, sadac zamTarSi
Tovli dneba, xolo zafxulSi yinavs da yinulad xmaroben.
qcxilovans zeviT, liaxvis dasavleTiT, aris TamaraSeni
– mcire qalaqi, [romelSic] cxovroben somxebi, ebraelebi da
qarTvelebi. TamaraSenis zeviT [liaxvs] erTvis Tiris-monastris
xevi. [371] am xevze, goris ZirSi aris aCabeTi – mefeTa sasaxle da
cixe. mis dasavleTiT, mTaSi aris Tiris monasteri – ugumbaTo,
magram Zalian kargad aSenebuli karg adgilas. [aq] zis winamR
vari. aCabeTis zeviT, kexvSi, mTis kalTaze aris kexvis cixe. es
mTa iwyeba qcxilovanidan dasavleTis mxrisaken, da grZeldeba
CrdiloeTiT da kexvis zeviT [liaxvi] kldeTagan viwrovdeba
da grZeldeba dasavleTiT da miadgeba perangis warmonazards
wonisa da fawas mTebs Soris da kvlav cxinvalidan miemarTeba
dasavleTisaken da miva beymaramde. xolo kexvis zeviT, sivi
wroveSi aris sverisaken gadasasvleli xidi da am xidis qveviT
liaxvi angrevs mtkice xidebsac [ki]. goridan sveramde liaxvis
orive napiras aris soflebi xilian-venaxianni, Rvino aris Txe
li da momJavo – sasmelad mSvenieri.
kexvis aRmosavleTidan liaxvs erTvis sveris-xevisa da qe
merts Soris, [romelic] Camodis CrdiloeTidan, gamodis am
[mTas] da geris mTas Soris. am mTis Tavze aris eklesia – spar
si wmida giorgisa da [aq] aris didi oqros xati, sparselebisa
gan damzadebuli mis mier Cadenili saswaulisaTvis; amJamadac
xdeba saswaulebi. sveridan CrdiloeTiT wagrZelebulia tyiani
mTa da sadac uxvevs liaxvi, es mTac mas miyveba da midis aRmosav
leTisaken da miadgeba geris mTas. sveris xids zeviT dasavleTi
dan Camoedineba iTrafula da uerTdeba liaxvs. amis zeviT,
gufTaSi aris nacixari. gufTis zeviT liaxvs uerTdeba mdinare
fawa, [romelic] gamoedineba erwosa da am mTas Soris da miedi
neba aRmosavleTisaken. am xevs uerTdeba samxreTidan sxva xevi,
romelic imave mTidan gamodis da modis aRmosavleTisaken. am
278
xevis SesarTavis zeviT fawas erTvis patara-javis xevi, [romel
ic] gamodis dvalT-goridan. amis zeviT, fawaSi [mas] erTvis
soxos-xevi; [372] soxos-xevis zeviT fawaSive uerTdeba qeSelTis
xevi; es xevebi gamodian dvalT-goridan. patara javasa da xwves
Sua aris samxreTiT mdebare tyiani mTa dvalT-goridan fawamde.
fawis SesarTavis zeviT aris sxlebi da java. javis zeviT liax
vs dasavleTidan erTvis xwvis-xevi, [romelic] gamodis dvalT-
goridan. xwvis pirdapir, liaxvis gaRma napiras aris sasunebeli
miwa da friad cudi suni udis, magram es suni kurnavs qars, sev
das da kuWis aSlilobas, Tumca msunebels guli uwuxdeba am su
nis [gamo]. xwvis zeviT, dasavleTidan liaxvs uerTdeba muguTis
xevi, [romelic] gamodis dvalT-goridan. aq maRal kldeze aaSena
cixe maCabelma, [romelic] daangries urumebma. muguTis cota
zeviT liaxvi uxvevs da iq mas uerTdeba koSkis-xevi. mis zeviT
liaxvs uerTdeba rokis-xevi. rokis zeviT liaxvsave uerTdeba
bJis-xevi da es xevebi gamodian dvalT-goridan da miedinebi
an samxreTisaken. xolo sadac bJis-xevi gamodis kavkasidan, iq
dabldeba zekaris kavkasi da zamTar-zafxul gadadis gza zaxaSi
da dvaleTSi. aseve, bJis zeviT, samxreTidan liaxvs erTvis mSx
lebis xevi, romelic gamodis geris mTidan. amis zeviT aris maR
ran-dvaleTi, romelic [ukve] aRvwereT. sveris zeviT rac liax
vis xeoba aRvwereT, aris uvenaxo da uxilo. aq saxloben osebi da
dvalebi. mosavali – mTis adgilebis [Sesabamisad] da pirutyvic
– aseve. qcxilvanis dasavleTiT, zemoxsenebuli mTis ZirSi aris
Tixrevis-xevi, romelic gamodis Zaridan da miedineba samxre
Tisaken, magram mindvrad veRar mdinarebs. tbeTis zeviT aris
nacixari. amis zeviT, dudeTSi, moipoveba Savi qva. am qviT xur
aven eklesiebs [misi] sibrtyisa da simsubuqis gamo. qcxilvanis
[373] xeobis kacebi [arian] mSvenierni da lamazni, mebrZolni, sa
marcxvino qcevis mdevnelni, amayni [da] erTgulni. [aq] saxloben
Tavadni da aznaurni; qalebic aseve miiCnieT.
279
saxnavi da nayofier-mosavliani, uwylo, mxolod adgil-adgil
moedineba patara wyaroebi. mtkvris napirebi – xramian-kldiani.
am mTis dasavleTiT, mtkvris napiras aris urbnisi. qalaqi aaSe
na uflosma, qarTlosis Zem, da iyo [aq] qalaqi [murvan] yrumde,
xolo amJamad aris didi, ugumbaTo eklesia, zis episkoposi, mw
yemsi didi liaxvisa da im [adgilebisa], romelic liaxviT irwy-
veba. dangreuli [qalaqi] aaSena da ganaaxla 94-e mefe vaxtangma
da Seamko misi wminda stefane pirvelmowamis xati da Semoavlo
qviTkiris [galavani]. urbnisis dasavleTiT, dudeSi, mtkvris na
piras modis Zalian didi wyaro, romelic abrunebs did wisqvi
lebs zamTarSic, radgan [is] ar iyineba.
urbnisis samxreTiT, ruisis mTis ZirSi aris didi sofeli
ruisi da RvTaebis eklesia – gumbaTiani, didi da didebulad
naSeni. [aq] zis episkoposi, mwyemsi ruiss zeviTa qarTlisa lix-
taSiskaramde, da amJamad mwyemsavs [agreTve] xeobas da sadgers,
radgan mawyvereli aRar aris. [ruisi] daangria lang-Temurma.
es eklesia aaSena 76-e mefe aleqsandrem. Semdeg kvlav ganaaxla
da [374] Seamko 89-e dedofalma mariamma. ruisis mTis samxreTiT
[mdebare] mindori niqozamde da liaxvidan dvanis-wylamde ir
wyveba liaxvis ori arxiT, romelic Tamar mefes gauyvania. [aq]
yvelafriT nayofieri mravali sofelia. salTvisis arxi ganaax
la 94-e mefe vaxtangma, magram amJamad uqmad aris. ruisi aris
uwylo, mxolod erTi wyaroTi, romelic eklesiasTan modis. aq
sargebloben am arxis [wyliT] da urbnisamde mindorsac miTive
rwyaven.
dvanis-wylis aRwera
ruisis dasavleTiT aris dvanis-wyali. is gamodis Tiris mo
nastridan wamozidul mTidan, miedineba CrdiloeTidan samxre
Tisaken da erTvis mtkvars CrdiloeTidan. [dvanis wylis] aR
mosavleTiT, breTSi aris ugumbaTo monasteri, romelic daarsa
pirosma, 13 mamaTaganma da TviTonac aq aris dasaflavebuli. am
Jamad [monasteri] xucesis amaraa. breTis dasavleTiT wveredan
iwyeba kvernaqis mTa da midis Wis-wyalamde, [im adgilas], romel
sac ewoda cecxlis-juari. wveris qveviT, aradeTSi aris Wia mari
280
amuli, romelic kurnavs brazianis nakbens wasmiT. aA mis Crdilo
eTiT da [dvanis wylis] dasavleT napiras, dirbSi aris monasteri,
sadac zis ierusalimis jvaris monastris arqimandriti, magram
qarTlis mefeebi aq qarTvels svamen. igi mamulebs flobs mTel
saqarTveloSi da mosavals [aqcevs] vercxlad da gzavnis ieru
salimSi. mA is zeviT, dvanSi am wyals erTvis Woliburis-xevi. aA m xe
vis zeviT am wyals erTvis [375] wunaris-xevi. wunarSi aris gumba
Tiani eklesia, [romelic] axla gauqmebulia. wunaris-xevis zeviT,
erkeTSi aris eklesia, romelSic dganan berZeni monazvnebi mTaw
mididan. aA q am wyals dasavleTidan erTvis nulis-xevi. nulSi
aris cixe. aA m xevis zeviT aRmosavleTidan erTvis [dvanis-wyals]
yornisis-xevi, [romelic] gamodis Zaris mTidan. yornisSi aris
kldis gamoqvabulebi koSkebiT, magram daangries lekebma. yY orni
sis zeviT, worbisSi am wyals erTvis xtanis-xevi. worbisis zeviT
am wyalze, mTaSi aris saqarTlis-cixe – mtkice. dD vanis-xeoba aris
venaxovani, xiliani, yovelgvari marcvleuliT nayofieri.
fcis-wylis aRwera
d
D vanis-wylis dasavleTiT aris fcis-wyali, romelic gamoedi
neba loxois-perangas mTidan, modis samxreTisaken da uerTdeba
mtkvars CrdiloeTidan. mtkvris napiras aris qvena-tkoca, [xolo]
mis zeviT – berZenauli. amis zeviT am wyals uerTdeba dasavleTi
dan tkocis xevi. fcis zeviT am wyals uerTdeba aRmosavleTidan
RoReTis-xevi, [romelic] gamodis lebeuris mTidan. amis zeviT,
avlevSi am wyals dasavleTidan uerTdeba breZis-wyali. [aq], br
eZaSi aris patara cixe. es wyali gamodis perangadan, modis samxre
Tisaken breZamde [xolo] Semdeg aRmosavleTisaken. abanoSi am
wyals uerTdeba waRvlis wyali, xolo breZaSi uerTdeba abanos-
wyali. is gamodis mSvildauris mTidan. orive uerTdeba brZenis-
wyals dasavleTidan. abanoSi modis Tbili wyali, [romelic] kur
navs qariT daxuTulebs da bugr-muwukianebs. breZis CrdiloeT
iT, atocSi aris wmida giorgis saswaulmoqmedi eklesia. avlevis
zeviT, fcis-wylis aRmosavleTiT aris oqonas monasteri – didi,
gumbaTiani, magram ucnauri, radgan miwisZvrisagan [376] Crdilo
eTisaken gadaxsnili dgas da ar ingreva. [is] mSvenier da wyaroian
281
adgilas dgas. aq aris nigozi, romelsac Tu gatexav, [naxav], rom
naxevari misi aris nigvzis lebani, xolo naxevari – Txili.
metexisa da fcis-wylis dasavleTiT, TiRvaSi aris jvaris mon
asteri, romelic aaSena [daviT] aRmaSeneblis asulma Tamarma. [is
aris] gumbaTiani, didad mSvenieri da kargad naSenebi. [mis] garSemo
mravali Senobaa; amJamad [darCenilia] xucesis amara. mis Crdilo
eT mxares aris ZaRina. aq aris vercxlis liToni, magram usarge
blobisaTvis miatoves. aqve, mdinaris napiras aris muxauri. [mis]
mosaxleobas [Seadgenen] ebraelebi da somexi vaWrebi. muxauris
bolos fcis-wyals uerTdeba xtnas-xevi. ZaRinaSi aris cixe da
sasaxle. fcisa da dvanis wylebs yofs lebeuris mTa, romelic
iwyeba sofel fcaSi da gawolilia xtanamde samxreTidan Crdil
oeTisaken. [igi aris] tyiani da nadiriani. muxauris zeviT, fcisa
da oyoris-wylebs Sua aris oJoris monasteri – ugumbaTo, lamaz
adgilas, amJamad xucesis amara. xtanis zeviT, mTaSi aris eklesia,
gomarTad wodebuli – amJamad carieli. aqedan gza midis loxisis
mTaze, [Semdeg] perangas mTaze da gadadis imereTis WalebSi.
alis-wylis aRwera
fcis-wylis dasavleTiT aris alis-wyali, [romelic] gamodis
lixis mTidan, modis samxreTisaken da mtkvars erTvis Cr
diloeTidan. am SesarTavTan aris daRalula. mtkvris napi
ras, samxreTiT aris somaneTi, xolo somaneTis samxreTiT aris
vaya, vayas zeviT aris nabaxtevi da [iqve] nacixari, somaneTsa da
qveda-tkocas Sua aris moxisi – didi sofeli cecxlis-jvris
mTis ZirSi. misi mindori uwyloa mtkvramde, magram yovelgvari
marcvleuliT – mosavliani. nabaxtevis zeviT alis-wyals erTvis
brilis-wyali, [romelic] gamodis brilSi erTi wyarodan da [377]
abrunebs wisqvils. aq, brilSi moipoveben Zalian karg, moTeTro
kaJs CaxmaxisaTvis. b
B rilis-wylis SesarTavis zeviT, alis-wyalze,
dasavleTiT, kldeze aris ali – patara qalaqi, [sadac] saxloben
somxebi da ebraelebi, qarTvelebi – cota. gazafxul-Semodgo
maze – Wyapian-talaxiani, zamTarSi – civi, zafxulSi – cxeli, ma
gram haviT – kargi da xalisiani. alis zeviT, lixis mTis kalTaze
aris alis cixe. cixis ukan, mTaSi aris sofeli uwlevi. aq akeTeben
282
Wurebs RvinisaTvis – yvelaze umjobess. amave cixis zeviT alis-
wyals aRmosavleTidan erTvis WeraTxevis-xevi – uSenobo289. am
xevs zeviT, ulumbaSi aris monasteri – ugumbaTo, didi, didebu
lad naSeni, miqael 13-mamaTaganis aSenebuli. miqaelic iqve aris
dasaflavebuli. [aq] zis winamZRvari.
suramis-wylis aRwera
alis-wylis dasavleTiT aris suramis - wyali, [romelic]
gamodis lixis mTidan da CrdiloeTidan uerTdeba mtkvars
osiauris zeviT. aq mtkvris napirze aris suramis Wala daRalu
lidan Solamde, romelic gakafa 94-e mefe vaxtangma da gaaSena
soflebi. osiauris zeviT, xaSurSi suramis-wyals aRmosavleTi
dan erTvis qemertis-wyali, [romelic] gamodis lixis mTidan. am
xevis SesarTavis CrdiloeTiT, Sandaras dasavleTiT aris sura
mi – mcire qalaqi, romlis mosaxleni arian qarTvelebi, somxe
bi da ebraelebi. [aq], SuaSi, maRal kldeze aris mtkice cixe. [es
adgilebi] haviT aris mSvenieri da mxiaruli. suramis zeviT,
samxreTidan am wyals uerTdeba uTxvis-xevi. mis zeviT, itria
Si aris monasteri yovladwmida [RvTismSobelisa], ugumbaTo,
didebulad naSenebi, amJamad xucesis amara. suramis bekamidan
iwyeba maRali gora, [romelic] grZeldeba dasavleTiT wifamde
da lixamde. am mTis samxreTiT aris bekami, teZeri – Solamde,
CrdiloeTiT – suramis xeoba. mdinare Sola [378] gamodis lixis
mTidan, midis aRmosavleTisaken [da] uerTdeba CrdiloeTidan
mtkvars. Solas napiridan gaiyvana arxi 94-e mefe vaxtangma, rad
gan es mindori uwylo iyo, da gaakeTa wisqvilebi, [agreTve] sva
men pirutyvni. Solas napiridan dasavleTiT, Solisave napiras
aris qviSxeTi – zafxulSi saamo haviani da mSvenieri, zamTarSi –
civi, qariani da cudi. qviSxeTis zeviT, Solaze, cixisZirSi aris
cixe. qviSxeTis samxreTiT, mTis ZirSi, mtkvris axlos, aris daba
taSis-kari. mdinare liaxvis aqeT taSiskaramde rac mdinare-xe
vebi aRvwereT, uwodeben froneTa, garda Solasi. am froneTa
Si Semodis wyaldidobis dros mravali kapoetni, drodadro –
oragulic. Mmcirewylianobis dros [mdinareebSi] aris mravlad
wvrili Tevzi, xolo mTis mxares – kalmaxic – mravali [da] gem
283
rieli. adgilebi goris zeviT aris mosavliani venaxiT, xiliTa
da yovelgvari marcvleuliT, garda brinj-bambisa. akeTeben [aq]
cotaoden abreSumsac. yovelgvari pirutyvi mravladaa, garda
aqlemisa, magram zamTarSi ara imdeni, rogorc aRvwereT somx
iT-sabaraTianos Sesaxeb, radgan zamTarSi sami Tve Tovli devs,
[xolo] zafxulSi Tibaven [cota] Tivas – miwis saxnavad [gamoyen
ebis] gamo. [saTibi] mTaSi arasakmarisia. hava mSvenieria da saamo.
aqauri sasmeli da saWmeli ufro gemrielia, vidre sxva adgileb
Si. kacebi arian lamazni, amayebi, mamacebi, SemarTulebi, mxiar
ulebi, uxvni [da] stumarTmoyvareni. qalebi – iseTive, rogorc
sxvaTa [Sesaxeb] davwereT. [aq] saxlobs mravali mTavari da az
nauri.
xefinis-xevis aRwera
fonas zeviT da suramis dasavleTiT lixis mTidan gamodis
xefinisxevis-wyali da erTvis aRmosavleTidan Zirulas, xolo
Zirula gamodis perangas mTidan da miedineba Rodoramde
samxreTisaken da iqidan momrgvalebiT – dasavleTisaken. [is]
vertyvilamde ekuTvnis qarTls da vertyvilidan nadaburamde
uwodeben xefinis-xevs. mis zeviT aris ulumbis monasteri, magram
misakuTrebuli aqvT imerlebs, Tumca axlac aZleven cvilis,
zeTisa da sakmevlis fass. vertyvilas uerTdeba samxreTidan
vertyvilisave xevi. vertyvilasa da amaSukeTs Sua aris patara
284
mTa – mierTebuli kolbeuris mTasTan da aris axlandeli sazR
vari qarTlsa da imereTs Soris. vertyvilis xevis zeviT erTvis
Zirulas bJinevis-xevi. aq, samxreTiT aris monasteri geTsamania
– gumbaTiani, kargad naSenebi, sawinamZRvro. mis zeviT – griga
leTis xevi, [romelic] erTvis Zirulas. mis zeviT xefinis-xevis
wyals erTvis xevisjvris-xevi. mis zeviT amasve erTvis waqvis-xe
vi. [CamoTvlili] xevebi yvelani [Zirulas] erTvian samxreTidan
da gamomdinareoben fonas gamdinare Cxerimelisa da xefinis-xe
vis Sua mTidan, saidanac fona gamodis. xefinisxevis xeoba aris
[380] mosavliani, venaxovani [da] xiliani. qrTilovanTagan aq aris
Romi, [aris] xurma [da] wabli, rogorc mTis gadaRmis – qviSxeTis
dasavleTis [Sesaxeb] davwereT, isinic iseTive miiCnieT. [aq] aris
cxvari udumo, Tesaven bevr siminds. xolo es adgilebi, rom
lebic aRvwereT lixis mTis midamoebSi, iseve miiCnie, rogorc
imereTi aRvwereT.
285
sadgeris xeobis aRwera
am xevis zeviT mtkvars samxreTidan erTvis Toris-wyali. am
SesarTavis samxreTiT aris sadgeris wmida giorgis eklesia. mas
aRmosavleTiT Caudis mdinare Tori, xolo dasavleTiT – Savwy
ali, [romelic] gamodis bakulianisa da kodianis mTidan [381] da
erTvis mtkvars samxreTidan. gomareTamde Savwyalsa da Torisw
yals amJamad uwodeben sadgeris-xeobas. sadgeri aris mtkice da
Seuvali. dangreuli eklesia aaSena da misi xati Seamko 94-e mefe
vaxtangma. sadgeris zeviT, dasavleTiT aris sofeli Tori, mis
zeviT – cixisjvari da dasasvleTisaken misi cixe Savwyalze.
sadgeris zeviT Toris-wyals samxreTidan erTvis bakulianis-
wyali, gamomdinare bakulianis mTidanve. aq, Toris-wylis na
pirze, aRmosavleTiT, kimoTismanSi3 aris monasteri – gumba
Tiani, kargad naSenebi, mSvenier adgilas. [aq] zis winamZRvari.
sadgeris xeoba aris uvenaxo, magram mosavliT, rogorc gujare
Tis xeoba aRvwereT, esec iseTive nayofieria, [aseTive] mTebiT,
nadiriTa da pirutyviT. kimoTismanis qveviT, Toris-wylis aR
mosavleTiT napirze aris uznarianis cixe, Zalian mtkice.
286
kodianidan wamosuli mTa CrdiloeTsa da aRmosavleTs Sua, am
da sadgeris xeobas Soris.
287
komentarebi
288
22. jalaTi
23. wvivze Camosacmeli, tyavisa an Salisa
24. saTadarigo
25. Rvinis Camomsxmeli
26. aq: piri, romelsac abaria RvinosTan dakavSirebuli sameurneo saq
meebi
27. mefis mier gacemuli wyalobis werili
28. „savedrebeli minaweri“ (saba)
29. brZanebis werili
30. mefis mier mefisTvis minaweri
31. roartagi/proartagi, mefis werili:“proartagi ars wigni mefeTa
mieri“ (saba)
32. mefis an memamulis mier gacemuli sabuTi, romelSic gansazRvrulia
ufleba-movaleobebi, mflobeloba
33. mefis an memamulis mier gacemuli sabuTi
34. bewvisgan damzadebuli qsovili
35. qsovilis ubralo qudi
36. s. yauxCiSvilis azriT, igulisxmeba giorgi XI, 1676-1707 ww. yauxCiS
vili, gv. 24, sq. 1
37. zeciuri, RvTaebrivi ZaliT
38. samTavros taZari mcxeTaSi
39. igulisxmeba cameti asureli mama, VI s-Si SuamdinareTidan Camosuli
saqarTveloSi
40. aq: asket berTa savane
41. “laSqarTa ukan mavali“(saba)
42. konteqstis gaTvaliswinebiT sityva „gvari“ aq, upirvelesad, gulisx
mobs wodebriv ierarqias da Semdgom ki gvaris Tanamedrove mniS
vnelobas.
43. baRvaSebi, msxvil feodalTa sagvareulo IX-XIII ss-Si; zemo imereTSi
argveTis mflobelebi. IX s-is 70-ian wlebSi gvaris ufrosma warmo
madgenelma liparit I-ma baRvaSma aRiara daviT I kurapalatis (876-
881) ymoba, miiRo miwis mflobeloba TrialeTSi da Seqmna kldekaris
Zlieri saerisTavo. baRvaSebi iwodebodnen erisTavT-erisTavebad.
opoziciaSi edgnen gaerTianebuli saqarTvelo mefeebs. kldekaris
saerisTavo gaauqma daviT IV aRmaSenebelma.
289
44. aq dedniseuli teqsti „guarni ara wariwerebian cxadad sacnobelad“
da Sesabamisi konteqsti gulisxmobs, rom CamoTvlili saxelebi eri
sTavobis dasturia, maTi matareblebi iwodebian erisTavebad da
dokumenturad, anu werilobiT jer ar gaformebula gvarebad. am
konteqstSi avtoriseuli „warwerilni“ vTargmneT rogorc dadgen
ili, werilobiT dadasturebuli
45. yuTlu-arslani, giorgi III -isa da mefe Tamaris meWurWleTuxucesi;
giorgi III -is gardacvalebis Semdgom Tamar mefis xelisuflebis mow
inaaRmdege dasis saTaveSi mdgomi didgvarovani. saxelmwifo xeli
suflebis mimarT gamovlenili winaaRmdegobisTvis samefo karma igi
gadaayena meWurWleTuxucesobidan.
46. darbazis warCinebulni
47. srolaSi Sejibris dros samizne Tasis Semosadgmeli adgili.
48. Sixi, Sah ismailis mama ( yauxCiSvili, gv. 1089).
49. jarSi gawveva, samxedro begara
50. osmalebi
51. mefis mcveli; `didi ram karis moxele” (saba)
52. WaSnagiri, Rvinis meWaSnike
53. tba. vaxuSti bagrationi toponims am formiT adasturebs. dRes ewode
ba faravnis tba.
54. aleqsandre I, konstantines Ze, 1412-1442 ww. ( yauxCiSvili, gv. 33, sq. 1)
55. umaRlesi samxedro an samoqalaqo wodeba; osmaluri tituli.
56. feodali, memamule; osmaluri tituli.
57. administraciuli erTeuli (s. yauxCiSvili, gv. 951).
58. „warwerili“ aq gulisxmobs erTgvar rezolucias.
59. daviT qarTlis mefe, 1505-1524 (yauxCiSvili, gv. 37)
60. dokumenti, sabuTi
61. qarTlis mefe ax. w. 2-55 w. w.
62. `eji” farsangi da aRaji zomiT erTia. eji aris rusuli eqvsi versi,
versi – xuTi mxari, mxari – sami adli, adli – ocdaTormeti TiTi, TiTi
– qeris eqvsi marcvali, qeris eqvsi marcvali – cxenis eqvsi fafari”
(vaxuSti)
63. Savi zRvis samxreTi nawili
64. Semodgomaze naTesi qeri
65. lobios saxeoba
290
66. bardis saxeoba
67. lobios saxeoba
68. gargari
69. vasta (araqisi)
70. sazamTro
71. nesvi
72. veluri yurZeni
73. veluri blis saxeoba
74. tyis vaSli
75. circeli
76. gareuli msxali-panta
77. mcenare – Sorbus torminalis Cztz.
78. mcenare – Corylus Colurna
79. ZuZumarwyva – tyis mogrZo marwyvi
80. nunufara – yH acintus
81. kombosto
82. xasa (saba)
83. Mustela lutra
84. `kolinburia is, romelsac sparselebi siyas uwodeben; WivWavze
pataraa, Wrelia da mSvenieri. Tbilisis garSemo baRebi savsea zamTar-
zafxul~ (daviT reqtori, yauxCiSvili, gv. 42, sq. 1)
85. didi arwivi-Faloo chyzaetos;
86. dedamTvrala
87. farSevangi- Coracias garrula
88. yanCa – Piatelea levcorodia
89. mxari – oTxi wrTa, wrTa-manZili idayvidan TiTamde.
90. aq mTa – qedi
91. xvlikis saxeoba
92. romis patriarqi (314-335)
93. teqstSia `TeTryirmizni” (TeTrwiTeli)
94. sawmerTuli – tilos Sarvali an grZeli sacvali
95. rbili uyelo an dabalyeliani fexsacmeli
96. qoSis tipis fexsacmeli
97. daTariRebis Zvelad arsebuli sistema gulisxmobda sam eras: qveynis
dasabamidan, qristes Sobidan da qoronikons (vaxuStis mixedviT qar
291
Tuls), rac iyo mzisa da mTvaris moqcevis 532 wliani cikli. qarTul
tradiciaSi gavrcelebuli iyo dasabamidan 5604 wliani da bizantiuri
– 5508 wliani era (vaxuStisTan berZnuli) DA
98. vaxuStisTan sityva `mTa~ moxmobilia `qedis~ mniSvnelobiT. uzustoba
Ta Tavidan acilebis mizniT vtovebT ucvlelad
99. dRes: orbis cixe
100. dRes: Ffaravani
101. airCies
102. adarbadagani
103. vaxuSti da saerTod qarTuli saistorio qronikebi ebrauli eTnosis
aRsaniSnad sargebloben am eTnsos bibliuri saxelwodebiT `huria//
uria~. am TargmanSi gadmogvaqvs Tanamedrove terminiT –ebraeli
104. saguramo (daviT reqtori, Sdr.: yauxCiSvili, gv. 53, sq. 3)
105. am dros sparsTa mefe iyo darios kodomani (daviT reqtori, Sdr.: yaux
CiSvili, gv. 54, sq. 2)
106. rkinis kombali
107. `sxva gamokrebil qarTlis cxovrebaSi wers 200 italieli mxedris
aleqsandre makedonelisagan azonTan datyvevebas” (daviT reqtori,
iqve, gv. 56, sq. 1)
108. argveTi, dRevandel imereTSi
109. Crd. kavkasiaSi mosaxle tomi
110. zoroastrizmi anu cecxlTayvanismcemloba
111. moqceva anu 532 wliani sruli cikli
112. mamaci
113. sayovelTaod cnobili gaxda, qveyanas moedo
114. vaxuStisave SeniSvnaa: `aq moiqca qarTuli qoronikoni TerTmetjer
da meTormetesi aris” (Sdr. yauxCiSvili, gv. 69, sq. 1).
115. vaxuStisave SeniSvnaa: `am qasrem Seipyro valeriane keisari. iq qasres
saxeli saburad weria. ~ (Sdr. yauxCiSvili, gv. 71, sq. 1)
116. vaxuStiseuli SeniSvna: `es miriani iyo Ze qasre sparsTa mefisa, saburad
wodebulisa” (Sdr.: yauxCiSvili, gv. 71, sq. 2)
117. aq: patriarqis moadgile
118. taZris meTvalyure
119. termini gulisxmobs frankebs – Tanamedrove frangebis winaprebs;
vaxuStiseul termins vtovebT ucvlelad
292
120. vaxuStis komentari: `vfiqrob, branjebis samyofelia barcalona,
romelic aric qalaqi espaneTis kataloniaSi, radganac saxelebi ms
gavsia: `branji~qarTulad da `barcalon~ maTeburad; xolo `pata
lonsa~ da `kaTalons~ Soris qarTulad erTi asoa gamocvlili; iqvea
Rrma mdinare da patalonis anu kaTalonis veli; aseve iq saxloben bar
Ruzebi, anu qarTulad branjebi~ (Sdr. yauxCiSvili, gv. 73, sq. 1)
121. igulisxmeba, rom igi Seudga gandegilobas
122. midielTa
123. igulisxmeba xeldasxma
124. vaxuStis SeniSvna: `Tumca am dros keisari iyo konstantine didi, ma
gram 306-311 ww. romis keisari iyo maqsimiane, romelic tanjavda roms
da qalwulebi da qmrianebi TavisTan mihyavda da ZaladobiT xrwnida,
rogorc wers baronia. es rifsimec im dros gamoiqca romidan. me ase
mgonia. ~ (Sdr.: yauxCiSvili, gv. 75, sq. 1)
125. vaxuStis SeniSvna: `Trdatis mier amaT wamebas baronia wers 311 wels,
rac mowmobs aq daweril qoronokonebsa da somxeTis moqcevasac, rom
lebic moiqcnen qristesiT 315 wels. ~(iqve, gv. 76, sq. 1)
126. Sxamiani qvewarmavali
127. sxva qveyanaSi yofna
128. vaxuStiseuli komentari: `wminda grigol parTelic ar iyo farulad
somexTa qveyanaSi; da qadagebda jvarcmul qristesa da mis saxarebas. ~
(Sdr.: yauxCiSvili, gv. 79, sq. 1)
129. `es Tvali zRvisa da cis feria, moipoveba tavrosSi, evfratis gasasv
lelSi~ (saba)
130. akakias xe (saba)
131. maRla, xeze asuli vazi
132. samTavros taZari
133. igulilisxmeba iudauri rwmenis saRvTismsaxuro Cini
134. xidan naJuri surneli
135. sakmeveli
136. bibliuri mRvdelTmTavari
137. lursmani
138. tyavis mosasxami
139. wiwvovani xis saxeoba-kviparosi; libanis naZvi bibliuri saxea.
140. bizantiis imparatori, IV s.
293
141. igulisxmeba uxilavi mteri, eSmaki
142. bewvis safeni, romelic saWiroa locvis dros muxlis mosayrelad
143. Zveli aRTqmis apokrifuli wigni.
144. ekliani buCqnari
145. elCi
146. xosro – Zlier; xvaran xosro – mefeT mefe; Sdr.: `qarTlis cxovreba~,
(yauxCiSvili, gv. 430, 460).
147. Tavsaxuravi, gadasafarebeli, damcavi. teqstis mixedviT, svetis
saburvelad swored eklesia moiazreba.
148. vaxuStis komentari: `amas imowmebs aRmosavleTis matiane, rom jvari
am dros gamoaCina elene dedofalma~ (Sdr.: yauxCiSvili, gv. 89, sq. 2);
arsebobs qristianul mwerlobaSi Zalze popularuli jvris gamoCin
ebis sakiTxavebi
149. xis, ficris borkili
150. nebarTviT
151. dRes: bodbe
152. vaxuStisTan: peroJ avrisvaneli, SesaZloa iyos xelnaweris
cdomilebiT gamowveuli. aq gasworebulia leonti mrovelis mixedviT.
(Sdr. yauxCiSvili, gv. 126)
153. aRavlina Jamiswirva, liturgia.
154. vaxuStis komentari: `ninos qoronikoni `cxovrebaSi~ sxva weria. am
qoronikonSi arc konstantine iyo da arc sxva. xolo rom weria 14 weli
ninos qarTlSi yofna, es 14 weli misi mosvlis TariRs rom davumatoT,
es qoronikoni iqneba~ (Sdr.: yauxCiSvili, gv. 94, sq. 2)
155. varaz-baqari. qarTlis mefe. vaxuSti bagrationis naSromisTvis da
maxasiaTebelia gvar-saxelebisa da toponimebis gansxvavebuli dawer
iloba. aqac da yvelgan, avtoris stilis naTelsayofad, vtovebT ded
niseul wakiTxvas.
156. maiumi
157. Sevsebuli da gadamuSavebuli agiografiuli Txzuleba
158. xelnaweris aSiaze: „es mefe Teodosi didis dros iyo da misi Ze, wminda
petre – mcire Teodosis dros. es ase rom ar iyos, meore farsmanamde 200
weli bevri iqneba da arc vaxtang gorgaslis dro gansazRvreba sworad.
kostantinepolis I msoflio kreba Sedga qristes aqeT 380 [wels], varza-
baqaris mefobis pirvel wels. vaxuSti“ (Sdr.: yauxCiSvili, gv. 96, sq. 1)
294
159. vaxuSti qarTlis nacvlad xSirad xmarobs `saqarTvelos“. aq da yvel
gan vtovebT avtoriseul wakiTxvas.
160. mavedrebeli
161. cecxlTayvanismcemelTa saritualo daniSnulebis adgili: „sada
maradis cecxli egzebis, gina cecxlTa WurWelia“ (saba).
162. mobidani
163. cecxlTayvanismcemeli
164. vaxuStiseuli SeniSvna: `efesis msoflio kreba iyo qristeSobis 430
wels da arCilis mefobis me-20 wels. vaxuSti“(Sdr.: yauxCiSvili, gv. 99,
sq. 1)
165. `bavSvi, mcirewlovani
166. `binqarani, cecxlis-msaxurTa episkoposi
167. `miqael episkoposi
168. `vaxuStiseuli minaweri: „qalkedonuri msoflio kreba iyo qristesiT
451 wels, xolo vaxtangis mefobis me-5 wels. vaxuSti;“ (Sdr.: yauxCiS
vili, gv 100, sq. 2)
169. vaxuStiseuli SeniSvna; stili daculia: „am miqels weren (moixsenieben n. C.)
qarTlis mematianeebi kaTalikosad. am miqels moswera petros mkawvrelma,
rodesac SeuerTa somxeTi xaCe jvars, romelic aris sam-wmindanobaSi, ro
melic jvars ecva CvenTvis [aq vaxuSti gulisxmobs „xaCecars, anu „jvars
ecvi“. es sityvebi petre mkawvrelis formuliT somxebma Caamates „wmidao
RmerToSi“ da vneba da jvarcma wminda samebas miaweres. „xaCecari“ SemoiRes
V s-Si. mogvianebiT es sityva iqca somxTa mwvaleblobis gamomxatvelad. n.
C. ], raTa masTan erTad aRiaros misi mwvalebloba. xolo mixael-miqeli wav
ida da waiyvana Tavisi ramdenime episkoposi da mgzavrobisas ixila Cveneba,
rom yvelam ubiT aiRos qvebi. da ase gaakeTes. rodesac mivida miqeli, dain
axa petrosi, romelsac gaekeTebina safexuri da iqidan gadmoeSva saxelo,
rom yvelas Tayvani eca; da egona, rom mixailic Tayvans scemda; magram mi
qelma saxeloze moqaCa da gadmoagdo safexuridan petrosi; man da misma
mxleblebma dauSinesa qvebi da mokvda petrosi. da miqeli wamovida mS
vidobiT, radganac veravin veraferi avno amis gamo da movida mcxeTaSi. da
amis Semdgom daiwyo somexTa da qarTvelTa Soris dava sarwmunoebis gamo
da ganyofa sjuliT. vaxuSti. “ (Sdr.: yauxCiSvili, gv 101, sq. 1)
170. mxedari aris cxenosani, mkvircxli – qveiTi ( daviT reqtori; Sdr.:
yauxCiSvili, gv. 102, sq. 1)
295
171. testSia termini „tali“, romelsac daviT reqtori ganmartavs ro
gorc „yarauls“ (Sdr.: yauxCiSvili, gv. 102, sq. 3)
172. axovani, Zlieri, orTambrZoli
173. manZili gaSlil xelismtevanze ceridan nekamde.
174. mdinaris kldovani napiri.
175. saCuqrad
176. aSiaze: „vfiqrob, kabadokias, romelic axla iwodeba yaisariad.
vaxuSti“(Sdr.: yauxCiSvili, gv. 105, sq. 1).
177. aSiaze: „es aris Cveneba mefe vaxtangisa. vrclad mis cxovrebaSi mo
iZie, radganac somxebsac uweriaT. vaxuSti. Cveneba vaxtangisa ZilSi
crclad cxovrebaSia. “ (Sdr.: yauxCiSvili, gv. 105 , sq. 2)
178. RvTis sasiamovno, misi mosawoni saqme gaekeTebina
179. vaxuStiseuli formaa. aq da yvelgan daculia avtoriseuli wakiTxva.
180. „aw vigris tyavs zRvis Tevzis tyavs uxmoben da £melTa cxovelic ars.
misi tyavi egreve ZvaliT molursmulia“(saba)
181. surneleba
182. imedi
183. igive urfa, ist. SuamdinareTi, amJamad TurqeTi
184. aSiaze: „es episkoposi igive miqelia, romelmac saRvTi weriliT
aRzarda vaxtangi da amitomac gakadnierda ase. vaxuSti“ (Sdr.: yaux
CiSvili, gv. 113, sq. 1)
185. fexsacmlis qusli: „fandaki aris maSiisa da mogvis (Ceqmis n. C.) qusli.
daviT reqtori“ (Sdr.: yauxCiSvili, iqve, sq. 2)
186. gandevna, gadasaxleba
187. saqarTvelo; avtoris stilis dasacavad vtovebT ucvlelad
188. aSiaze: „saqarTvelos kaTalikosis gaTavisufleba antioqiisgan“ (Sdr.
yauxCiSvili, gv. 117, sq. 1)
189. dedanSi sityva-sityviT weria: „radgan ar icnobdnen erTmaneTis en
ebs“.
190. varsqen pitiaxSi qvemo qarTlisa
191. aq da yvelgan avtoriseuli forebia: „kuradpalati“, „kuropalati“,
„kuradpalatoba“
192. aSiaze: „am dros ewama abibos nekreseli“ (vaxuSti . Sdr.: s. yauxCiSvili,
gv. 119. sq. 1)
193. cixe-simagre
296
194. qristianul qveynebSi welTaRricxvis 15-wlian ciklSi wlis rigiTi
nomris saxelwodeba. bizantiis imperiaSi indiqtioni SemoiRo kon
stantine didma (312/313 ww. – 1-li indiqtioni).
195. aSiaze: „am bagrationTa daviTian-bagrationoba da warmomavloba ro
goricaa an qarTlSi mosvla samcxis aRweraSi waikiTxe, radganac pir
velad iq movidnen. “ (vaxuSti. Sdr.: yauxCiSvili, gv. 120, sq. 1)
196. aSiaze: „am dros daiwyo dava qarTvelTa da somxTa Soris sarwmunoebis
gamo. xolo kirion, anu svimeon kaTalikosma qarTlisa gandevna cur
tavis episkoposi SuSanikis saflavidan somxTa mwvaleblobis gamo; da
gaRrmavda ganxeTqileba. xolo hereTi somxTa mwvaleblobisken gad
aixara. ase weren qarTuli eklesiis mematianeebi“ (vaxuSti. Sdr.: iqve,
sq. 2)
197. aSiaze: `am dros awames qristesTvis estate mcxeTeli, samoelis
kaTalikosobisas (vaxuSti. Sdr.: iqve, gv. 121, sq. 1)
198. oqros fuli
199. aSiaze: „Cveni mematianeebi qarTlisa weren eklesiis Zvel matianes
bagrationTa Sesaxeb, rom, rogorc ki waarTves berZnebma speri da
bolo klarjeTisa zRvispiri da egrisis mdinaris iqiTa [mxare], keis
ris gabrunebis Semdgom movidnen berZnebi da aRweres sruliad iberia,
anu saqarTvelo. “ (vaxuSti; Sdr. iqve, gv. 122, sq. 1)
200. aSiaze: „baronia wers mahmadis gamoCenas qoronikonis wels da mefobas
10 wels da sikvdils q~l 630 wels. xolo abubeqiras mefobas 3 wels“
(vaxuSti; iqve, gv. 123, sq. 1)
201. aSiaze: „kostantinepolis mexuTe msoflio kreba iyo 681 wels da arC
ilis mefobis me-13 wels. “ (vaxuSti, iqve, gv. 125, sq. 1)
202. aq vaxuSti bagrationi gulisxmobs saerTisTavo mamulis samefo say
mosTvis mikuTvnebas.
203. aq: sasaxlis wevrebi, qveSevrdomebi
204. dedanSi: Zis-Zis Zis asuli (Sdr.: yauxCiSvili, gv. 127, str. 19)
205. dedanSi; zRvis-gareTi (Sdr.: iqve, str. 24)
206. aSiaze: „aq qarTuli qoronikoni 12-jer moiqca da 13-is 6 weli gasu
liyo (vaxuSti; Sdr. iqve, sq. 2)
207. dednis aSiaze: „xolo guaram kurapalatidan aSot kurapalatamde ro
gor iyvnen bagrationebi, samcxis aRweraSi waikiTxe“ (vaxuSti, iqve, gv.
128, sq. 1)
297
208. aSiaze: „am amiram awama qristesTvis abo TbilisSi“ (vaxuSti, iqve, gv.
128, sq. 3)
209. mefis monacvle (saba)
210. „am buRam Seipyro konstantine qarTveli da gagzavna baRdadSi jafar
amira mumlis winaSe da man awama igi qristesTvis 850 wels, rogorc
gvauwyebs metafrasi (wminda mowamisadmi miZRvnili gadamuSavebuli
da Sevsebuli Txzuleba. n. C.) misi“ (vaxuSti, Sdr. ; iqve, gv. 130, sq. 1)
211. aSiaze: „ilarion qarTveli gardaicvala qristesiT 882, qarTliT 102
[wels]“ (vaxuSti; Sdr.: iqve, gv. 132, sq. 1)
212. amis gaswvriv aSiaze weria: „iovane, mama efTimesi, mTargmneli Cveni
wignebisa, romelic iyo taos qveynidan, am dros iyo,“ (vaxuSti, iqve, gv.
137, sq. 1)
213. SeniSvnaSi weria: „dasabamidan 6496, qoronikons 988, mecamete moqce
vas anu 988 w. moiqca vladimer mefe rusTa sruliad didi ruseTidan“
(vaxuSti, iqve, gv. 137, sq. 2)
214. mefe bagrat III da mamamisi gurgeni (980-1008) (iqve, gv. 137, sq. 3)
215. aSiaze: „magistro romaulia, moZRvari an ostati“ (daviT reqtori;
Sdr. ; yauxCuSvili, gv. 140, sq. 1)
216. [daviT kurapalatis] „dros iyo ioane, mama efTvimesi, mTargmnelisa
Cveni wignebisa, romelic [warmoSobiT] iyo taos qveynidan“ (vaxuSti;
iqve, sq. 2)
217. aq da yvelgan qarTlelis aRmniSvnelad vaxuSti wers qarTvels.
218. aSiaze: „weren aseve eklesiis mematianeebi, am bagrat mefesTan movida
somexTa winaZRvari da rjulis mecnieri maTi, romelsac ewoda sos
Teni, saqadageblad, raTa daerwmunebina maTs (somxTa n. C.) mwvale
blobaSi qarTvelebi. mas veravin aRudga win. maSin gaikiTxa mefem
da moiyvana xaxulis mTavarepiskoposTan myofi efTvime grZeli. es
aRudga win sosTens da Searcxvina samwminda arsebisa (wm. samebis n. C.)
da qristes orbunebovnebis Sesaxeb weriliT (wm. weriliT n. C.) ise, rom
ver Seubruna sosTenma sityva. da gabrunda sosTeni Sercxvenili Tav
isTan“. daviT reqtoris damateba: „ amaze ukeT efTvimesa da sosTenis
erTmaneTTan kamaTi Tu gsurs [gaigo], rogor iyo, waikiTxe imargal
itidan“ gamokrebili naweri da iq ipovi mTel ambavs vrclad, Tu rogor
daaduma sosTeni efTvime grZelma xaxulelma. daviT reqtori“(Sdr.:
yauxCiSvili, gv. 141, sq. 1)
298
219. berZnuli terminis Sesatyvisad: winamZRoli; sulxan-sabaseuli gan
martebiT: satyuara Tu matyuara (saba) (Sdr.: yauxCiSvili, iqve, gv. 143,
sq. 1, gv. 932)
220. aSiaze: „wminda efTvime miicvala qristesiT 1028, qarTuliT 248 [wels]“
(vaxuSti; iqve, gv. 144, sq. 1)
221. aSiaze: „amas mowmobs giorgo mTawmindlis cxovreba, keisris mier
qalis micemas, radganac iyo giorgi mTawmindelic lonstantinepolSi
(iqve, gv. 144, sq. 2)
222. konstantine VIII gardaicvala 1028 wels. 1028-1034 wlebSi mefobda
romanoz III argirosi. romanozis colia konstantine VIII-is asuli zoia
( iqve, sq. 3)
223. maRali sakariskaco tituli bizantiis karze (Sdr. ; yauxCiSvili, iqve,
gv. 929)
224. lodis sasroli manqana; daviT reqtoris ganmartebiT, saalyo karvebi
(Sdr. iqve, gv. 146, sq. 1)
225. Tbilisis cixe-simagre
226. aSiaze: amas mowmobs berZnuli qronoRrafi, rodesac bagrat mefe
afxazeTidan kostantinepolSi Cavida“ (Sdr. iqve, gv. 148, sq. 1)
227. saubaria bagrat IV-is asul marTaze, romelic miaTxoves bizantiis
keisar mixeil VII parapinaks da romelsac ewoda mariami. (Sdr. s. yaux
CiSvili, iqve, gv. 150, sq. 1)
228. aSiaze: „gardaicvala giorgi mTawmindeli kostantinepolSi qristesiT
1066, qarTuliT 286 [wels]. “ (Sdr.: iqve, sq. 2)
229. miiRo muslimuri religia
230. aSiaze: isarangi aris ramdenima keTilis ufrosi, rom maTgan SeSindnen bor
oti adamianebi. daviT reqtori. iqve: „sarangi aris ramdenime kacis ufrosi,
raTa maTi meSveobiT gundi da gundi [adamianebisa] sworad dadiodes da
boroti kacebi SeSindnen. petre yaribi “ (yauxCiSvili, gv. 151, sq. 2)
231. sityvis ganmarteba ar iZebneba.
232. aSiaze: „sevastosi berZnulia, xolo qarTulad Tayvanis sacemeli - ase
iTqmis“ (daviT reqtori, iqve, gv. 152, sq. 3)
233. baRvaSi – erTi gamouqveynebeli statiis mixedviT (r. Cagunava) baRvaSi
sakuTari saxeli ki ar aris, aramed adamianis Tviseba (uaryofiTi). d.
CubinaSvils qarTul-rusul leqsikonSi Setanili aqvs: baRva – vglej;
mibaRva – damwyevla; damqola; проклял меня.
299
234. qoronikoni – welTaRricxvis qristianuli sistema, romelic emyareba
samyaros gaCenidan wlebisa (bizantiuriT – 5508; aleqsandriuliT –
5492; qarTuliT 5604 weli da a. S.) da 532 wliani pasqaluri ciklis sa
fuZvelze miRebul kombinacias (mag. qarTuliT 323 qoronikoni udris:
780 aris 532-wliani ciklis 12 moqceva. mas emateba 323 = 1103 w.) qoron
ikonis aseT sistemas ewodeba `didi indiqtioni”. arsebobs `mcire in
diqtionis” sistemac, romelic emyareba 15-wlian cikls.
235. `saxlni RvTisani qvab avazakTa qmnil iyvnes” – aris perifrazi sax
arebis adgilisa: `...saxlsa Cemsa saxl salocvel ewodos, xolo Tquen
giyofies igi quab avazakTa...” (maTe, 21, 13).
236. `qmna kreba” – igulisxmeba davTi aRmaSenebelis brZanebiT 1105 w. mowveu
li ruis-urbnisis saeklesio kreba (vaxuStis daTariRebiT 1103 w.)
237. Sededebuli (sisxli) – asea Targmnili teqstis `Seyinebuli” (gv. 157;
165)
238. taZreuli – `taZari” mocemul konteqstSi niSnavs `sasaxles”, samefo
kars. xolo `taZreuli” – mefis sasaxlis msaxurni igulisxmeba mefis
zatmcvelni da gvardiac
239. zatiki – `zatiki gardaixada”, SesaZloa, saubari iyos aRdgomis kravis
Sewirvis dResaswauls, Ses. 6, 8
240. vaxtangi – daviT aRmaSenebelis umcrosi vaJi meuRle guranduxtisa
gan. daviTis meore anderZSi (1125 w.), rogorc samecniero literatur
aSi aris miCneuli, vaxtangi `cvatas” zedwodebiT ixsenieba, mcdaria.
`cvata” mcires, cotas aRniSnavs (e. gabiZaSvili, Zeglebi, IV, gv. 280-
283)
241. `ucnaurad gardmofrinda” – hiperbola, romelic gulisxmobs `gaug
onar siswrafes”
242. pirmarxva – didi marxvis pirveli dRe
243. mxari – sigrZis sazomi erTeuli, udris daaxl. 1 metrsa da 80 santi
metrs (`oTxi wyrTa erTi m£ari ars” – saba. wyrTa daax. 45 santimetria)
244. `SeiRebes saxe da xelebi” – es mahmadianTa glovis wesi unda iyos.
245. `Tavs daesxa baburs darubands” – asea vaxuStisTan. daviT aRmaSeneb
lis istorikosTan – `...da aprilsa daesxnes Saburans darubandelsa (q.
cx. I, 944, 12, Tumca sqolioSi Catanilia ramdenime xelnaweris Cveneba
– `baburans”)
246. `iswrafa da...” – ase vTargmneT `aRimsTo” (sabasTan `adre aswrafeba”)
300
247. mizgiTi (arab.) – mahmadianTa salocavi, igive meCeTi.
248. spasalari – mxedarTmTavari. `sparsulia, qarTulad spaspeti hqvian”
– saba
249. mandaturTuxucesi – samefo karis moxele, mandaturTa (policielTa)
u frosi
250. meWurWleTuxucesi – samefo karis moxele saxelmwifo xazinisa da
qonebis ganmkargveli
251. CunCeraxi – vaxuSti bagrationi Tavis naSromSi `zneni da Cveulebani
saqarTvelosani” wers: `CunCeraxisaT¢s: CunCeraxi, amis £elisa iyo:
mzareulTuxucesni, mepureni, merwyulni, mgosanni, memwyobreni buk-
tablakTa da sxuaTa mcemelni ( q. c. IV, gv. 22), rasac konkretuloba ak
lia. es termini, oRond `CurCeraxi” formiT sabasTan ganmartebulia
– `didi ram karis moxele”, xolo k. kekeliZis mier – `mefis mcveli”.
d. CubinaSvilis qarTul-rusul leqsikonSi – `mzareulTuxucesi”
(кухмейстер)
252. amilaxori (sp.) – samefo karis moxele, mejinibeTa (cxenis momvleli)
ufrosi. aqedan momdinareobs qarTuli gvari `amilaxvari”
253. siRoda – `mTvralis Rlabuci” (saba). mTvralTa aurzauri, deboSi
254. zerdagi – teqstSiaa: `Sejda mefe zerdagsa”. sabasTan – `yviTel-Savi”,
xolo d. CubinaSvilTan – `Calisferi cxeni” (буланая лошадь)
255. Segeba – `jor-aqlem-cxen t¢irTulTa, romlisa ara iyo Segeba”. am
konteqstSi unda niSnavdes `saTvalavs”. d. CubinaSvilis ganmartebiT
– сметка
256. `muyrTa wil rekes ZelTa” – vTargmneT: `molaTa [yivilis] nacvlad
Semokres zari”
257. azani (arab.) – mahmadianTa mowodeba salocavad
258. aidi – mahmadianTa dResaswauli, mTvaris aRvsebis wina dRes
259. jalaldini – teqstSi yovelTvis asea, amitom ar gadmovitaneT `jala
ledin” formiT (rogorc miRebulia dRes)
260. adarbagani – teqstSi ufro xSirad gvxvdeba `adrabagani”, xolo
`JamTaRmwerelTan mxolod – `adarbadagani”
261. Seuferebeli – ase vTargmneT `ugvano”
262. memaSioba (arab.) – teqstSi vkiTxulobT: `xolo iverielTa pativ-
sca yeenman ugvaniTa pativiTa, vieTTa memaSioba, zogTa mS¢ldis-
mt¢rTveloba – da esreT yovelTa”. sabas leqsikonSi ganmartebulia
301
– `maSia – fer£Tsacmelia”. ufro zusti unda iyos d. CubinaSvili – `me
maSie – mefis maSiebis mcveli”, rac vaxuStis komentariT `ugvani” e. i.
Seuferebeli, damamcirebeli pativia”
263. bedieli – bediis (afxazeTSi) episkoposis pativi
264. xvamlis gamoqvabuli – dasavleT saqarTvelos samefo saganZuris
saxizari xvamlis mTis (leCxumSi) gamoqvabulSi
265. badini – JamTaRmwerelis” Sesatyvis teqstSi: `moegebnes yovelni mTa
varni da erismTavni saqarTvelosani da Sadini vinme naTesaviT somexi”
(q. c. II, gv. 244, 20). e. i. vaxuStisTan `badini” Secdomaa (`b” da `S”-s aR
reva)
266. siba – `TeTris wylis pirsa zeda Sekra siba, hginebdes gamoslvasa
berqa yaenisasa” (gv. 223, 2); meoregan: `garna amaT Sekres Robe TeTrsa
wyalsa zeda” (gv. 223, 11). am ori magaliTis mixedviT siba unda ewode
bodes jebiris msgavs nageboba-sartyels, aSenebuls mdinaris piras
mtris Semotevis mosagerieblad. d. CubinaSvilis leqsikonSi: `ferde
bis garSemo weli, Semosakravi sartylisa, поясница“
267. sabdivani – aSiaze daviT reqtoris ganmarteba: `vhgoneb iyos leqsi
(sityva) sparsuli: sab – patroni, divani – samarTali, e. i. samarTlis
patronoba” (gv. 227, sq.)
268. aqitobeli – bibliuri daviT mefis mrCeveli (neSt. 27, 33; (II mefeTa
15, 12, 1)
269. kudiani varskvlavi – kometa
270. mTiebi – ciskris varskvlavi
271. suniti – muslimuri mimdinareobis – sunizmis mimdevari, romelic
yuranTan erTad sunasac (`wminda Tqmuleba”) aRiarebs (Siitebi, sunas
uaryofen)
272. kirmanauli – fulis erTeuli (`sami kirmanauli, romeli ars equsi
Sauri” – gv. 284, 4), romelic ase iSifreba: `kir-ufali (berZ.) da manu
il” – trapizonis mefis (1238-1263 ww.) saxeli
273. adribeJani – teqstSi gvxvdeba erTjer, ufro xSirad – `adrabagani”,
iSviaTad adarbagani” (JamTaRmwerelTan yovelTvis `adarbadagani”)
274. `deval” – vaxuSti wers: `deval movida, qarTli da samcxe mostyuna...”
(gv. 301, 14); meoregan: `...vinaiTgan ixila Seaveba samcxisa Sah-ismailis
devalisagan” (gv. 816, 21). orivegan es sityva ukavSirdeba Sah-ismails.
xom ar aris es misi zewodeba? sxvagan es sityva ar gvxvdeba
302
275. koni, faceri, oCxi – Tevzis mdinareSi daWeris saSualebebi
276. qivarteri (somx.) – `sulieri mama”. m. broses azriT swori formaa
`qevorteri”
277. yazanCi iyo mcire qalaqi” – es fraza sruliad uadgilod aris CarTu
li abocis anu yaiyulis aRweraSi” (gv. 313, 22-23)
278. kirsagali – kirSereuli balaxi (sagali – balaxia), TevzisaTvis
sawamlavi
279. lulufari – wvrili Tevzis saxeoba
280. karkali – klde; `didi qvebis nayari” (saba)
281. darani – gamoqvabuli; gvirabi
282. TuTubo – `balaxi samyi” (saba); сумох, кожевное дерево – m. janaSvili
283. sapaspeto – spaspetis (mxedarTmTavris) samflobelo. unda udrides
istoriografiaSi miRebul termins – `sadroSo”
284. kimoTemani – igive timoTesubani//kimoTesubani (waRverTan)
285. zezi – oqromkerdiT qsovili
286. jRardli – `mcenare SiSxina” (Волчая ягода) – d. CubinaSvili
287. ksani – `mdinare ese ars mdinareTa erTi ksani”. `qsani erTi Tuxti an
stili (Tuxti – erTi stili, romela 331/2 misxali”) – d. CubinaSvili
288. merseni – mTis Txili. murti. miwis Zaxvela (калина) – d. CubinaSvili
289. uSenobo – aq: dausaxlebeli
303