Lepidoptera

Prepared by NACRES ‐ Centre for Biodiversity Conservation & Research (www.nacres.
org)
For Biodiversity Clearinghouse Mechanism within the UNDP/GEF funded project “Assessment of Capacity Building Needs for Biodiversity
Conservation and Sustainable Use, Participation in Clearing House Mechanism and Preparation of a Second and Third National Reports to CBD”
საქართველოს ფაუნა
(მოკლ ე მიმოხილ ვა)
უხერხემლოები
საქართველოს მრავალფეროვანი ბუნებრივი პირობები განაპირობებენ

უხერხემლოთა ფაუნის სახეობრივ მრავალფეროვნებას. მათ შორის მრავალი
ენდემია.
უხერხემლოთა სხვადასხვა ჯგუფები განსხვავდებიან შესწავლის სისრულის

მიხედვით, თუმცა შეიძლება ითქვას, რომ ცალკეული ტაქსონი საკმაოდ კარგადაა
გამოკვლეული. ეს პირველ რიგში ითქმის პეპლებზე (Lepidoptera: Geometridae),
ხოჭოებზე (Coleoptera: Curculionidae, Carabidae), ბრტყელ ჭიებზე (Nemathelmintes);
სიფრიფანაფრთიანებზე (Hymenoptera), თანაბარფრთიანებზე (Hemiptera Psylloidea).
ენდემური და საფრთხეში მყოფი უხერხემლოთა სახეობების სიმრავლით

გამოირჩევა საქართველოს შემდეგი რაიონები: დიდი კავკასიონის
მაღალმთიანეთი, კოლხეთი, ბორჯომის ხეობა, ივრის ზეგანი, მესხეთის ქედის
სამხრეთ მთისწინები.
მნიშვნელოვანი შენიშვნა: ქვემოთ მოცემულია ინფორმაცია Lepidoptera‐სა და ფუტკრისნაირების შესახებ,
რომლებიც დანარჩენ უხერხემლოებთან შედარებით უკეთაა შესწავლილი საქართველოში. გარემოს დაცვის და
ბუნებრივი რესურსების სამინისტროს ბიომრავალფეროვნების დაცვის სამსახური მოხარული იქნება თუ ჩვენი
ექსპერტები მოგვაწვდიან დამატებით ინფორმაციას უხერხემლოთა სხვა ჯგუფების შესახებ ან მოგვეხმარებიან
წინამდებარე მასალაში არსებული შესაძლო უზუსტობების აღმოფხვრაში.
Lepidoptera
პეპლების რაოდენობა მთელს მსოფლიოში საგრძნობლად შემცირდა. ამის

გამომწვევი მრავალი მიზეზი არსებობს, მაგრამ პეპლების შემთხვევაში, როგორც
ესთეტიკურად მომხიბლავი მწერებისა, განსაკუთრებით იკვეთება
ნატურალისტებისა და კოლექციონერების ფაქტორი. ამოტომაა, რომ ამ ჯგუფიდან
ყველაზე მრავალი წარმომადგენელია შეტანილი საბჭოთა კავშირის წითელ წიგნსა
და ბუნების დაცვის მსოფლიო კავშირის წითელ ნუსხაში.
დღეისათვის, ცხრილში (ცხრილი 11) წარმოდგენილ მსხვილი პეპელების (Macro‐

lepidoptera) 31 ოჯახიდან საქართველოში აღრიცხულია 500-მდე სახეობა, მათ
შორის 30% რელიქტები, ენდემები, სუბენდემები, სამეცნიერო თუ ესთეტიკური
მნიშვნელობის იშვიათი წარმომადგენლებია. დავასახელოთ ზოგიერთი
მათგანი: მაგალითად, Papilionidae‐ს ოჯახიდან, საქართველოში გავრცელებულ 7
სახეობიდან შვიდივე შეტანილია საბჭოთა კავშირის წითელ წიგნში. მათგან
ენდემია ორი: Parnassius nordmanni და Allancastria caucasica. Papilio machaon-ის
შესახებ უნდა ითქვას, რომ საქართველოს მთების სუბალპურ და ალპურ
მდელოებიდან აღწერილია კავკასიური ფორმა ssp. rustaveli, რომელიც
ნომინატიურ სახეობისაგან ვიზუალურად ზომის შედარებით სიმცირით, მკვეთრი
კონტურებით და შავი ნაფიფქის სიჭარბით გამოირჩევა. Pარნასსიუს აპოლლო,
რომელსაც 1996 წელს ბუნების დაცვის მსოფლიო კავშირის წითელი ნუსხის
1
Inquiries:
NACRES; 12a Abashidze street; Tbilisi‐0179; Georgia
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
E‐mail: administrator@nacres.org
Prepared by NACRES ‐ Centre for Biodiversity Conservation & Research (www.nacres.org)
მიხედვით მინიჭებული აქვს კატეგორია - მოწყვლადი (VU, IUCN Red List, 1996)
საქართველოში ორი ქვესახეობითაა წარმოდგენილი: ssp. svaneticus (დიდი
კავკასიონი) და ssp. caucasicus (მცირე კავკასიონი).
Pieridae-ს ოჯახიდან საბჭოთა კავშირის წითელ წიგნში შეტანილია 5 სახეობა.

მათგან კავკასიის ენდემია Colias caucasica, ხოლო ამიერკავკასიის - Anthocharis
gruneri.
ოჯახ Satyridae-ს წარმომადგენლებიდან განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებს

Erebia hewistoni სახეობა აჭარის მთებიდან არის აღწერილი და დღემდე
საქართველოს ენდემად ითვლება. საბჭოთა კავშირის წითელ წიგნში შეტანილი
მეორე იშვიათი სახეობა - ირანის ენდემი E. iranica, საქართველოში 2 ენდემურ
ქვესახეობებად გვევლინება, ესენია: ssp. caucasica (დიდი კავკასიონი) და ssp.
transcaucasica (მცირე კავკასიონი).
Lycaenidae-ს ოჯახიდან საბჭოთა კავშირის წითელ წიგნში საქართველოში

გავრცელებული 4 სახეობაა შესული. მათგან ენდემია მხოლოდ Tomares romanovi.
ამ ჯგუფიდან იშვიათობას წარმოადგენს და ლოკალური გავრცელებით
ხასიათდება ამიერკავკასიის სუბენდემი Pseudothecla ledereri.
ღამის პეპლებიდან განსაკუთრებულ ყურადღებას იპყრობს მიოცენიდან

(მესამეული პერიოდი) შემორჩენილი “ცოცხალი ნამარხი” - რელიქტი Brahmaea
ledereri (ოჯახი Brahmaeidae). საბჭოთა კავშირის წითელ წიგნში ეს სახეობა 1
კატეგორიით არის შეტანილი. სავარაუდოა, რომ ჩვენი საუკუნის ბოლოს სახეობა
გაქრა. ამის საწინააღმდეგო სურათს იძლევა ასევე მესამეული პერიოდიდან
შემორჩენილი რელიქტი, კავკასიის ენდემური სახეობა Phassus schamyli.
ბრამაეასეგან განსხვავებით მან არათუ შეიმცირა არეალი, არამედ გაიფართოვა
კიდეც და დღეისათვის კავკასიის ყელის მთელი შავიზღვისპირეთი დაიკავა.
შამილის წმინდადმახვიარას მატლის ძირითადი საკვები კოლხური თხილის
(Corylus colchica) თესვის ყელია, მაგრამ დროთა განმავლობაში იგი შეეგუა სხვა
ბუჩქნარებზე გადასვლას, ხოლო ბოლო წლებში ვაზის ადგილობრივი ჯიშების
მავნებლადაც კი მოგვევლინა.
Saturniidae-ს უძველესი ოჯახი საქართველოში 5 სახეობითაა წარმოდგენილი.

საბჭოთა კავშირის წითელ წიგნში შესულია მხოლოდ ერთი - Eudia pavonia. ამავე
ოჯახიდან განსაკუთრებულად უნდა აღინიშნოს ამიერკავკასიის ენდემური და
მეტად იშვიათი წარმომადგენელი Saturnia cephalaria.
მეცნიერული და ისტორიული თვალსაზრისით საინტერესო ჯგუფს წარმოადგენს

ოჯახი Sphingidae. საქართველოში აღრიცხულ 26 სახეობიდან საბჭოთა კავშირის
წითელ წიგნში შეტანილია 4. მათგან ენდემურია Rethera komarovi. სიას უნდა
დაემატოს თურანული წარმოშობის Smerinthus kindermanni, რომელიც ბინადრობს
არიდულ ნათელ ტყეში და ჯუჯა სფინქსი Pterogon gorgonidea - ორივე სახეობა
იშვიათია.
Arctiidae-ს ოჯახიდან Axiopoena maura წარმოადგენს რელიქტს. იმაგოს

ადგილსამყოფელი შავიზღვისპირეთის კირქვიანი მღვიმეებია. ამ ოჯახიდან
2
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
მდელოებზე ფართოდ არის გავრცელებული კავკასიური ქვესახეობა Parasemia

plantaginis caucasica.
Noctuidae-ს მრავალრიცხოვან ოჯახიდან (საქართველოში 480 სახეობა) საბჭოთა

კავშირის წითელ წიგნში შესულია 3. მათ შორის განსაკუთრებულ გაფრთხილებას
მოითხოვს აღმოსავლეთთეტისური, სტეპებისა და ნახევარუდაბნოების ბინადარი
Chariclea delphinii. მეტად შემცირებადია Aedophron rhodites; ჩვენში იშვიათობაა
ნემორალური Cucullia argentea და სხვ. Lasiocampidae-ს ოჯახიდან გამოვყოფდით
ხმელთაშუაზღვურ რელიქტს Pachypasa otus. საქრთველოში ეს სახეობა
ტროფიკულად დაკავშირებულია ღვიასთან (Juniperus) და გვხვდება ნათელ არიდუ
ტყეებში. Orgyidae-ს ოჯახიდან აღსანიშნავია ამიერკავკასიის სუბენდემები: Orgyia
ochrolymbata და Ocneria raddei. ოჯახ Lemoniidae-დან საინტერესო მონაპოვარია
ადგილობრივი ფორმა Lemonia balcanica ssp. vashlovani, ვაშლოვანის ნაკრძალიდან.
იშვიათობაა: Amictoides eldarica (ოჯ. Psychidae), Aspilates smirnovi (ოჯ. Geometridae)
და სხვა მრავალი.
ქერცლფრთიანების სახეობათა რაოდენობების თანაფარდობა საქართველოსა და

პალეარქტიკაში
ოჯახი სახეობების რაოდენობა
პალეარქტიკა საქართველო
1. Papilionidae 37 7
2. Pieridae 91 26
3. Nymphalidae 130 40
4. Danaidae 4 1
5. Satyridae 208 44
6. Libytheidae 1 1
7. Erycinidae 4 1
8. Lycaenidae 208 58
9. Hesperiidae 67 25
10. Sphingidae 58 26
11. Notodontidae 100 31
12. Orgyidae 73 20
13. Lasiocampidae 63 18
3
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
14. Endromididae 1 1
15. Lemoniidae 7 2
16. Saturniidae 18 5
17. Brahmaeidae 3 1
18. Drepanidae 12 2
19. Thyrididae 4 1
20. Cymatophoridae 20 6
21. Nolidae 28 9
22. Syntomidae 14 4
23. Arctiidae 161 40
24. Pyromorphidae 109 27
25. Cochlidiidae 15 2
26. Psychidae 85 12
27. Sesiidae 105 13
28. Cossidae 86 7
29. Hepialidae 23 4
30. Geometridae 2000 423
31. Noctuidae 2500 480
საქართ ველ ოს ფუტკრისნაირები (რიგი: Hymenoptera, ზეოჯახი:

Apoidea)
სიფრიფანაფრთიანების რიგი საყურადღებოა სახეობათა მრავალფეროვნებით.

მათგან აღსანიშნავია ზეოჯახი ფუტკრისნაირები (Apoidea). საქართველოში ამ
ზეოჯახიდან 298 სახეობა გვხვდება, მათგან 13 შესულია საბჭოთა კავშირის წითელ
წიგნში.
საქართველოში გავრცელებული ფუტკრისნაირები ოჯახების მიხედვით

შემდეგნაირად არის წარმოდგენილი: ოჯახი Andrenidae 68 სახეობითა, ოჯახი
Halictidae - 63 სახეობით, ოჯახი Megachilidae - 551 სახეობით, ოჯახი Anthophoridae -
70 სახეობით, ხოლო ოჯახი Apidae - 42 სახეობითაა წარმოდგენილი.
საქართველოს ფუტკრისნაირთა ფაუნაში აღინიშნება როგორც ენდემები, ასევე

ევროპული, შუა აზიური, ყაზახური, ირანული წარმოშობის სახეობები.
4
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
საქართველოს ფუტკრისნაირთა ფაუნაში 15 სახეობის ენდემია და 1 სუბენდემი,

რომლებიც როგორც ერთეულად, ისე საზოგადოებრივად მცხოვრები
ფუტკრისნაირებითაა წარმოდგენილი. ესენია:
არასოციალ ური სახეობები:
Halictus truncaticollis F. Mor.
Rhohites caucasicus F. Mor. ‐ Halictidae
Andrena semirubra F. Mor.
Panurginus alticola F. Mor. ‐ Andrenidae
Panurginus punctiventris F. Mor.
Anthidium ducale F. Mor.
Acanthosmia bicallosa F. Mor. ‐ Megachilidae
Tetralonia vicina F. Mor.
Anthophora astragali F. Mor.
Anthophora nigriceps F. Mor.
Anthophora robusta Klug.
Chisodon caucasicus Friese ‐ Anthophoridae
სოციალ ური სახეობები:
Bombus simulatilis Rad.
Bombus albopauperatus Skor.
Bombus velox Skor.
Bombus rehbinderi Vogt. ‐ Apidae
ყველაზე მეტი ენდემებით ოჯახი Anthophoridae გამოირჩევა. საქართველოში

ენდემები ტერიტორიის შუა ნაწილში დიდი კავკასიონის უმეტესად სამხრეთ
კალთებზე, ზოგიერთი ჩრდ. კალთებზეც და მცირე კავკასიონზე გვხვდებიან.
ერთეულად მცხოვრები ფუტკრისნაირთა ენდემები ბინადრობენ მდელოებზე,
ნახევარუდაბნოებსა და უდაბნოებში, განსხვავებით საზოგადოებრივად მცხოვრებ
ფუტკრისნაირების ენდემებისა, რომლებიც გავრცელებული არიან ტყეებში,
სუბალპურ, ალპურ და ზოგიერთნი ტყის ზონაში. ერთეულად მცხოვრები
ფუტკრები, გავრცელების სიხშირის თვალსაზრისით ძალიან მცირერიცხოვანნი
არიან.
საქართველოს ენდემები, მათი გავრცელების ლანდშაფტების მიხედვით

შემდეგნაირად შეიძლება დავაჯგუფოთ:
5
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
სუბალპური მდელოები - Panurginus alticola, Rhopites cauasicus, Anthidium ducale,

Acathosmia bicallosa, Clisodon caucasicus;
ნახევარუდაბნოები, ველები, მთის ქსეროფიტული ადგილები - Panurginus
punctiventris; Halictus truncaticollis; Tetralonia vicina;
არიდული ნათელი ტყეები - Anthophora astragali, Anthophora robusta;
სუბალპური და ალპური მდელოები - Bombus simulatilis; Bombus velox; Bombus
alnopauperatus;
ტყის ზონა - Bombus rehbinderi
ჩამოთვლილ ენდემებს სხვადასხვა კატეგორია შეიძლება მივანიჭოთ - ზოგი

იშვიათია, ზოგიც შედარებით მრავალრიცხოვანი; თუმცა, ნათელია, რომ თითქმის
ყველა დაცვას საჭიროებს. ენდემური სახეობები: Anthophora nigriceps და Anthophora
astragali ვაშლოვანის სახელმწიფო ნაკრძალშია გავრცელებული. ამდენად, ეს
სახეობები იურიდიულად უკვე დაცულია.
ხმელთაშუაზღვისეული სახეობები საქართველოში 10 სახეობითაა

წარმოდგენილი:
1. Halictus geminatus Per.

2. Halictus malachurus (Kby.)
3. Halictus morbillosus Kriechb.
4. Halictus xanthophus (Kby.)
5. Andrena aeniventris F. Mor.
6. Nomada distinguenda F. Mor.
7. Anthidium cingulutum Latr.
8. Anthidium diadema Latr.
9. Osmia longiceps F. Mor.
10. Psithyrus maxillosus Klug.
აღმოსავლეთ ევროპულ-ყაზახური სახეობები საქართველოში 6-ია, ესენია:
1. Andrena figurata F. Mor.

2. Bombus fragrans Pall.
3. Epeolus transitorius Ev.
4. Tetralonia spectabilis F. Mor.
5. Anthophora ershowi Fedt.
6. Anthrophora radaskowski Fedt.
ამიერკავკასიურ-შუააზიური - 6 სახეობითაა წარმოდგენილი:
1. Halictus mucoreus Ev.

2. Halictus riparius F. Mor.
3. Andrena lateralis F. Mor.
4. Eucera melaleuca F. Mor.
5. Anthrophora caucasica Rad.
6. Anthophora gracilipes F. Mor.
6
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
ირანულ-შუააზიური - 1 სახეობითაა წარმოდგენილი:
Andrena leucorhina F. Mor.
რელიქტები საქართველოში Anthophoridae‐ს ოჯახის ტროპიკული ჯგუფის 2

სახეობითაა წარმოდგენილი:
1. Xylocopa valga Gerst.

2. Xylocopa violacea L.
Xylocopa valga Gerst. გავრცელებულია როგორც დიდ, ისე მცირე კავკასიონზე და

ასევე საქართველოს უკიდურეს აღმოსავლეთ ნაწილში. ეს სახეობა
მრავალრიცხოვანია პალეარქტიკაშიც.
Xylocopa violacea L. - ხმელთაშუაზღვისეული სახეობაა, საკმაოდ მცირერიცხოვანია,

საქართველოში გვხვდება დიდ და მცირე კავკასიონზე.
7
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
საქართველოს ხერხემლიანები - ზოგადი ცნობები
თევზები: საქართველოს მტკნარ წყლებში გავრცელებულია თევზების 80-ზე მეტი სახეობა,

რომელთა შორის ბევრი ენდემურია. მაგალითად, მტკვრის აუზში გავრცელებული 12 სახეობის
თევზიდან, 9 მტკვრისა და მისი შენაკადების ენდემს წარმოადგენს. მათ შორის აღსანიშნავია მტკვრის
წვერა (Barbus lacerta), მურწა (Barbus mursa), ჭანარი (Barbus capito) და სხვ. შავი ზღვის აუზის
თევზებიდან 6 სახეობა ენდემს წარმოადგენს; გარდა ამისა, აქ გავრცელებულია ზუთხისებრთა
ოჯახის 5 სახეობა, რომელთა შორისაა გაქრობის პირას მყოფი ატლანტური ზუთხი (Acipenser sturio).
გარდა ადგილობრივი სახეობებისა, საქართველოში გვხვდება 9 ინტროდუცირებული სახეობა, მათ
შორის ყველაზე ფართოდ გავრცელებულია კარჩხანა (Carasius carasius).
ამფიბიები: საქართველოში გავრცელებულია ამფიბიების 12 სახეობა. მათგან აღსანიშნავია

კავკასიური სალამანდრა (Mertensialla caucasica), სირიული მყვარი (Pelobates syriacus), კავკასიური
ჯვრიანა (Pelodytes caucasicus) და სხვ. ამფიბიათა სახეობრივი მრავალფეროვნების თვალსაზრისით,
მნიშვნელოვან ჰაბიტატს წარმოადგენს მთიანი კოლხეთის ტყეები. როგორც სირიული მყვარის
არეალი მნიშვნელოვანია გარდაბნის ველი.
ქვეწარმავლები: საქართველოში გავრცელებულია ქვეწარმავლების 50-ზე მეტი სახეობა. მათ

შორისაა: 3 სახეობის კუ; 27 სახეობის ხვლიკი და 23 სახეობის გველი. ამათგან Pelias-ს გვარის
წარმომადგენელი სამი სახეობის გველი და Archaeolacerta-ს წარმომადგენელი 12 სახეობის ხვლიკი
კავკასიის ენდემია. კავკასიის ენდემებს წარმოადგენენ აგრეთვე ამიერკავკასიური მცურავი (Elaphe
hohenackeri), კავკასიური გველგესლა (Pelias kaznakovi) და სხვ. მრავალი სახეობა მოწყვლადია
მსოფლიო არეალის ფარგლებში.
ფრინველები: საქართველოში გვხვდება ფრინველთა 300-ზე მეტი სახეობა. მიგრირებადი

სახეობებისთვის მნიშვნელოვანი დასასვენებელი და დასაზამთრებელი ადგილებია კოლხეთის
დაბლობი (სანაპირო ზოლისა და პალიასტომის ტბის ჩათვლით) და ჯავახეთის ზეგნის ტბების
სისტემა. საქართველოში გავრცელებული ფრინველებიდან 3 კავკასიის ენდემს წარმოადგენს:
კავკასიური როჭო (Tetrao mlokosiewiczi), კავკასიური შურთხი (Tetraogalus caspius ) და კავკასიური
ყარანა (Phylloscopus lorenzi).
წვრილი ძუძუმწოვრები: საქართველოში გავრცელებულია წვრილი ძუძუმწოვრების ოთხი რიგის

79 სახეობა: მწერიჭამიები - 10 სახეობა, ხელფრთიანები - 29 სახეობა, მღრღნელები - 39 სახეობა და
კურდღლისნაირები - 1 სახეობა. წვრილი ძუძუმწოვრებიდან აღსანიშნავია კავკასიის ენდემური
სახეობები, როგორიცაა: Sorex caucasica, Sorex volnuchini, Talpa caucasica, Neomis schelkovnikovi, Sicista
caucasica, Sicista khlukhorica, Sicista kazbegica, Prometheomys schaposchnikovi Chionomys gud და სხვა.
არაენდემური სახეობებიდან აღსანიშნავია Suncus etruscus, Sciurus anomalus, Allactaga elater, Rhinolopus
euriale, Rhinolopus mehelyi, Myotis emarginatus და სხვა. გარდა ზემოთ აღნიშნულისა, საქართველოში
გვხვდება ინტროდუცირებული სახეობები (Sciurus vulgaris, Myocastor coypus, Ondatra zibethicus.
მსხვილი ძუძუმწოვრები: საქართველოში გავრცელებულია მსხვილი ძუძუმწოვრების სამი რიგის

- მტაცებლების, წყვილჩლიქოსნების, ვეშაპისნაირების - 30 სახეობა. XX საუკუნის 20-იანი წლებიდან
დაიწყო მსხვილ ძუძუმწოვართა არეალებისა და რიცხოვნობის კატასტროფული შემცირება. ამჟამად
მრავალი მათგანი გაქრობის საფრთხის წინაშეა. ჯიქისა და ზოლიანი აფთრის მხოლოდ ერთეული
ეგზემპლარებიღა შემორჩა. მთლიანად გაქრა ქურციკი და ნიამორის სამხრეთი (თრიალეთის ქედის)
პოპულაცია. მსხვილ ძუძუმწოვრებს შორის აღსანიშნავია ორი სხეობის ჯიხვი: Capra cylindricornis და
C. caucasuca, რომლებიც კავკასიის ენდემებს წარმოადგენენ.
8
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
საქართ ველ ოს ხერხემლ იანები - დ ეტალ ური ცნობები
მტკნარი წყლ ის თ ევზები
საქართველოს მტკნარი წყლის ბიოტოპები იხტიოფაუნის მიხედვით შემდეგ

ნაწილებად შეიძლება დაიყოს:
- მდინარეეები და ტბები, რომლებიც დაკავშირებულია კასპიის ზღვასთან - მდ.

მტკვარის ხეობა
- მდინარეეები და ტბები, რომლებიც დაკავშირებულია შავ ზღვასთან - მდ.

რიონის ხეობა
- მდ. ჭოროხის ხეობა, რომელიც წარმოადგენს რამოდენიმე ენდემური სახეობის

ჰაბიტატს
- პალიასტომის ტბა, რომელიც მხოლოდ პირობითად შეიძლება ჩაითვალოს

მტკნარი წყლის ჰაბიტატად რადგანაც იგი დღესდღეობით უკვე მარილიანია,
თუმცა მასში ჯერ კიდევ ბინადრობენ მტკნარი წყლის სახეობები.
- ბებესირის ტბა. იგი იხტიოფაუნის თვალსაზრისით რიონის აუზის მდინარეების

მსგავსია, მაგრამ მასში არის ჩრდილი-დასავლეთ კავკასიისთვის
დამახასიათებელი რამოდენიმე სახეობა.
- აღმოსავლეთ საქართველოს დაბლობის ტბები, რომლებიც გამოიყენება როგორც

სატბორე მეურნეობები. მათში გავრცელებულია თევზების სხვადასხვა
ინტროდუცირებული სახეობები (თბილისის ზღვა, ჯანდარისა და კუმისის
ტბები).
- ჯავახეთის ზეგანის დიდი ტბები, სადაც ინტროდუცირებული სახეობები (მაგ.

გვარი Coregonus წარმომადგენლები) დომინირებენ.
საქართველოს მტკნარ წყლებში გავრცელებულია თევზების 84 სახეობა. მათგან

კასპიის ზღვის აუზში ბინადრობს 29 სახეობა, რომელთაგან 17 გვხვდება როგორ
კასპიის ისე შავი ზღვის აუზში. 12 ადგილობრივი სახეობა გვხვდება მტკვრის
აუზში, რომელთაგან 9 მტკვრისა და მისი შენაკადების ენდემებს წარმოადგენს,
მათ შორის არის რამოდენიმე ეკონომიკური მნიშვნელობის სახეობა მაგ. Barbus spp.
(მტკვრის წვერა (Barbus lacerta cyri), მურწა ( B. mursa), ჭანარი (B. capito) და
ჩვეულებრივი ხრამული (Varicorhinus capoeta). გარდა ადგილობრივი ფორმებისა
საქართველოში გავრცელებულია 9 ინტროდუცირებული სახეობა, 2 მათგანი
ტბებსა და წყალსაცავებში საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე, ხოლო დანარჩენი
7 მხოლოდ აღმოსავლეთ საქართველოში გვხვდება.
შავი ზღვის აუზის მდინარეებში ბინადრობს თევზების 66 სახეობა, აქედან 2

ინტროდუცირებული. 48 სახეობა გვხვდება რიონის აუზში, დანარჩენი 18 შავი
ზღვის აუზის სხვა მდინარეებში. 21-მდე სახეობა მეტ-ნაკლებად დაკავშირებულია
ზღვასთან, ხოლო 48 მთლიანად მტკნარი წყლის თევზია. აქ გავრცელებულია
კოლხეთის 6 ენდემი, მათ შორისაა ეკონომიკურად მნიშვნელოვანი Varicorhinus spp.
9
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
საქართველოს თევზების უმეტესობისათვის საკონსერვაციო სტატუსი არ არის

დადგენილი. ორი სახეობა: შავი ზღვის ორაგული (Salmo trutta labrax) და
ატლანტური ზუთხი (Acipenser sturio) შეტანილია ბუნების დაცვის მსოფლიო
კავშირის წითელ ნუსხაში. სავარაუდოა, რომ ატლანტური ზუთხის გარდა ყველა
დანარჩენი ზუთხისებრიც საქართველოში გადაშენების საფრთხის წინაშეა.
მტკვრისა და კოლხეთის ენდემების საკონსერვაციო სტატუსის დადგენა შემდგომ
კვლევას მოთხოვს.
კონსერვაციული თვალსაზრისით საყურადღებოა შემდეგი მნიშვნელოვანი

ჰაბიტატები:
- მდ. მტკვრის ზედა წელი
- მდ. ჭოროხის აუზი
- პალიასტომის ტბა
- მდ. რიონის ქვემო წელი (ზუთხისებრების ტოფობის ადგილები)
- ბებესირის ტბა
რეგიონების მიხედვით გამოვყოფდით შემდეგ ეკონომიკურად მნიშვნელოვან

სახეობებს:
ჯავახეთის ზეგანის ტბები - Coregonius spp. განსაკუთრებით პელედი (C. peled) და

გოჭა (Cyprinus carpio)
მდ. მტკვარი - ჩვეულებრივი ხრამული (Varicorhinus capoeta), წვერანი, Barbus spp.

გოჭა (Cyprinus carpio).
მდ. ალაზანი - ჩვეულებრივი ლოქო (Silurus glanis)
ჯანდარის, კუმისისა და სამხრეთ-აღმოსავლეთის სხვა ტბები - გოჭა (Cyprinus

carpio), ჩვეულებრივი (თეთრი) სქელშუბლა (Hypophtalmichtys molitrix).
შავი ზღვის აუზის მდინარეები - კეფალები (Mugil spp.) ფორეჯი, ანუ ჯარღალა
(Acipenser nudiventris), ქაშაყები ( Alosa spp.), გოჭა (Cyprinus carpio), კაპარჭინა (Abramis
brama).
საქართველოს წყალსატევებში ფართოდ გავრცელდა ისეთი უცხო სახეობა,

როგორიცაა კარასი (Carassius carassius).
საყურადღებოა, რომ კალმახი (Salmo fario), მთიან რეგიონებში სპორტული

თევზაობის ობიექტია, თუმცა ადგილობრივი მოსახლეობისთვის მცირე
ეკონომიკური მნიშვნელობა აქვს. სამწუხაროდ, ადგილობრივი ბრაკონიერები
თევზაობისას ხშირად იყენებენ ელექტრო მოწყობილობებს, მომწამვლელ და
ასაფეთქებელ ნივთიერებებს.
თევზების სახეობებს შემდეგი სახის საფრთხე ემუქრებათ:

10
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
ინტროდუცირებული სახეობები:
- თევზების ინტროდუცირებული სახეობების სწრაფი გავრცელება (მაგ.
კარასი). ეს თევზების ადგილობრივ სახეობათა თანასაზოგადოებებზე
უარყოფით ზეგავლენას ახდენს.
წყლის დაბინძურება - ძირითადად ჰესისა და ნაწილობრივ დარიშხანის
ქარხნის მიერ რიონის წყლის დაბინძურების გამო ამ მდინარეში შემცირდა
თევზების სახეობრივი მრავალფეროვნება.
არალეგალური თევზჭერა
საქართ ველ ოში გავრცელ ებულ ი მტკნარი წყლ ის თ ევზები
1. ლათინური სახელწოდება
2. შავი ზღვის აუზის მდინარეებში გავრცელებული სახეობები
3. მდ. მტკვარში გავრცელებული სახეობები
4 გავრცელებულია როგორც მტკნარ წყლებში, ისე შავ ზღვაში
5. ენდემური სახეობები
6. საფრთხის წინაშე მყოფი სახეობები
7. სახეობები, რომლებიც უპირატესად მდინარის წყნარ დინებებში გვხვდება
8. სეხეობები, რომლებიც უპირატესად მდინარის ჩქარ დინებებში გვხვდება
9. გავრცელებულია მდინარის როგორც ზემო, ისე ქვემო წელში
10. გვხვდება მხოლოდ ტბებში
11. ინტროდუცირებული სახეობა
2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
1. Huso huso + + + +
2. Acipenser stellatus + + + +
3. Acipenser sturio + + + +
4. Acipenser guldenstaedti + + + +
5. Acipenser nudiventris + + + +
6. Salmo fario + + +
7. Salmo irideus + +
11
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
8. Salmo ischchan + +
9. Salmo trutta labrax + + +
10. Coregonus albula + +
11. Coregonus peled + +
12. Coregonus lavaretus + +
13. Alosa caspica paleostomi + + + +
14. Alosa kessler pontica + + +
15. Clupeonella delicatula + + +
16. Esox lucius + +
17. Rutilus rutilus + + + +
18. Leuciscus cephalis + + +
19. Leuciscus boristhenicus + +
20. Phoxinus phoxinus + + +

colchicus
21. Scardinius + +
erythrophthalmus
22. Ctenopharyngodon idella + + +
23. Aspius aspius + + +
24. Chondrostoma colchicum + + +
25. Chondrostoma cyri + + +
26. Tinca tinca + +
27. Chalcalburnus chalcoides + + +
28. Alburnus filippi + + +
29. Alburnus alburnus + +
30. Acanthalburnus + + +
microlepis
31. Alburnoides bipunctatus + + +
32. Blicca bjorena + + +
33. Abramis brama + + +
12
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
34. Abramis sapa + +
35. Vimba vimba + +
36. Rhodeus sericeus + + +
37. Cyprinus carpio + + +
38. Carassius carassius + + + +
39. Hypophtalmichthys + + +
molitrix
40. Aristichtys nobilis + + +
41. Gobitis taenia + + + +
42. Cobitis aurata + +
43. Gobio gobio + + +
44. Gobio persa + + +
45. Barbus lacerta cyri + + +
46. Barbus capito + + +
47. Barbus mursa + + +
48. Barbus tauricus + +
49. Varicorhinus sieboldi + + +
50. Varicorhinus capoeeta + + +
51. Varicorhinus tinca + + +
52. Silurus glanis + + +
53. Anguilla anguilla + + +
54. Gastrosteus aculeatus + + +
55. Syngnathus nigrolineatus + + +
56. Gambusia affinis + + +
57. Mugil cephalus + + +
58. Mugil auratus + + +
59. Mugil saliens + + +
13
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
60. Atherina mochon pontica + + +
61. Lucioperca lucioperca + + +
62. Lucioperca marina + + +
63. Perca fluviatilis + +
64. Nemachilus angorae + + +
65. Nemachilus brandti + + +
66. Umbrina cirrosa + + +
67. Pomatoschistus + +
caucasicus
68. Knipowitschia + +
longicaudata
69. Gobius gymnotrachelus + + +
70. Gobius melanostomus + + +
71. Gobius kessleri + + + +
72. Gobius fluviatilis + + +
73. Gobius cephalarges + + + + +
74. Proterorhinus + + +
marmoratus
75. Platichtys flesus luscus + + +
ამფიბიები
საქართველოში გავრცელებულია ამფიბიების 13 სახეობა (4 კუდიანი - Caudata და 9

უკუდო - Anura): კავკასიური სალამანდრა (Mertensialla caucasica) [LR, IUCN Red List],
მცირეაზიური ტრიტონი (Triturus vittatus ophriticus), ჩვეულებრივი ტრიტონი
(Triturus vulgaris lantzi), (Triturus karelinii), სირიული მყვარი (Pelobates syriacus),
კავკასიური ჯვრიანა (Pelodytes caucasicus), მწვანე გომბეშო (Bufo viridis viridis),
კოლხური გომბეშო (Bufo verrucosissimus), ჩვეულებრივი ვასაკა (Hyla arborea
shelkownikowi), მცირეაზიური ვასაკა (Hyla savignyi), მცირეაზიური ბაყაყი (Rana
macrocnemis), Rana macrocnemis camerani, ტბის ბაყაყი (Rana ridibunda).
1991 წელს ტარტარაშვილმა და ბაქრაძემ აღწერეს კავკასიური სალამანდრას

უხალებო ფორმა - Mertensialla caucasica janashvilii.
საქართველოში გავრცელებული სალამანდრას, ზოგიერთი ბაყაყისა და ვასაკას

ტაქსონომია საბოლოოდ დაზუსტებული არ არის.
14
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
ზემოთ ჩამოთვლილი ამფიბიებიდან სამი სახეობა კავკასიის ენდემია: კავკასიური

სალამანდრა (Mertensialla caucasica), კოლხური გომბეშო (Bufo verrucosissimus),
სირიული მყვარი (Pelobates syriacus). ბოლო ორი სახეობის არეალის მეტი ნაწილი
საქართველოშია. კიდევ ორი სახეობა ენდემური ქვესახეობით არის
წარმოდგენილი.
საქართველოს წითელ წიგნებში შეტანილია ამფიბიათა ოთხი სახეობა: კავკასიური

სალამანდრა (Mertensialla caucasica), მცირეაზიური ტრიტონი (Triturus vittatus
ophriticus), სირიული მყვარი (Pelobates syriacus) და კავკასიური ჯვრიანა (Pelodytes
caucasicus). დღესდღეობით მცირეაზიური ტრიტონისა და კავკასიური ჯვრიანას
პოპულაციებს საფრთხე არ ემუქრება. სირიული მყვარი კი რეალური საფრთხის
წინაშე იმყოფება [CR], მისი პოპულაცია ბოლო 5-6 წლის განმავლობაში
მნიშვნელოვნად შემცირდა. საქართველოს ტერიტორიაზე სირიული მყვარი
გაქრობის ზღვარზეა მისული, ან შესაძლოა უკვე გაქრა კიდეც. ხოლო კავკასიურ
სალამანდრას, ბუნების დაცვის მსოფლიო კავშირის წითელ ნუსხაში მისი
გავრცელების მთელ არეალზე (სამხრეთ-აღმოსავლეთი საქართველო, ჩრდილო-
აღმოსავლეთ თურქეთი) მინიჭებული აქვს დაბალი რისკის კატეგორია [IUCN Red
List, 1996].
ამფიბიათა სახეობრივი მრავალფეროვნების თვალსაზრისით, მნიშვნელოვან

ჰაბიტატს წარმოადგენს მთიანი კოლხეთის ტყეები. გარდა ამისა, განსაკუთრებით
თავისებურ ჰაბიტატს წარმოადგენს გარდაბნის ველი (როგორც სირიული მყვარის)
ბორჯომის ხეობა და მესხეთის ქედის დასავლეთი ნაწილი (ბათუმის მიდამოები,
ყოფილი ცისკარას ნაკრძალი).
სირიული მყვარისა და მცირეაზიური ვასაკას პოპულაციები ინაცვლებენ სამხრეთ-

აღმოსავლეთისკენ. სავარაუდოა, რომ მცირეაზიური და ჩვეულებრივი
ტრიტონების ზოგიერთი პოპულაცია საქართველოში, მათი მსოფლიო არეალის
უკიდურეს აღმოსავლეთით, უკვე გამქრალია.
საქართველოში ამფიბიებს ეკონომიკური მნიშვნელობა არ აქვთ, თუმცა იყო ტბის

ბაყაყის განსტრონომიული მიზნებით გამრავლების წარუმატებელი ცდა.
მომავალში მისი მოშენება გამორიცხული არ არის. კულტურულ მცენარეთა
მავნებლების განადგურების გამო ორივე სახეობის გომბეშოს დიდი მნიშვნელობა
აქვს.
15
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
საქართ ველ ოში გავრცელ ებულ ი ამფიბიების სტატუსი
A. ნაყოფიერება - მდედრის მიერ დაყრილი ქვირითის რაოდენობა ერთი სეზონის

განმავლობაში
1. 30-ზე ნაკლები
2. 30-500
3. 1000-4000
4. 1000-10 000
B. სქესობრივი სიმწიფის ასაკი
1. 10 წელზე მეტი
2. ჩვეულებრივ 5 წელზე მეტი
3. 3-5 წელი
4. ჩვეულებრივ 2-3 წელი
C. ხმელეთის გარემოსადმი შეგუებულობა
1. სტენოტოპური სახეობა
2. ტყის გარემოსთან შეგუებული სახეობა
3. სეხეობები რომლებიც გავრცელებულია როგორც ტყეებსა და სხვა ბუნებრივ

ჰაბიტატებში, ისე კულტივირებულ ტერიტორიებზე
4. დასახლებულ ადგილებში გავრცელებული სახეობები
D. გამრავლების ადგილების ტიპიები
1. გამდინარე წყლები
2. უმეტესად მდორე დინების წყლები
3. ბუნებრივი წყალსატევები და ტბები
4. მუდმივი წყალსატევები
5. ყველა ტიპის წყალსატევები
E. ენდემიზმის ხარისხი
1. კავკასიის ენდემები, რომელთა არეალის უდიდესი ნაწილი საქართველოშია
2. კავკასიის ენდემები, რომელთა არეალის მხოლოდ მცირე ნაწილია

საქართველოში
16
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
3. სახეობა გავრცელებულია მთელ ახლო აღმოსავლეთში
4. აღმოსავლეთ ხმელთაშუაზღვის სახეობები
5. ფართოდ გავრცელებული სახეობები
F. სივრცობრივი გავრცელების ტიპები
1. სპორადულად გავრცელებული სახეობები
2. სახეობა ქმნის იზოლირებულ ან ნაწილობრივად იზოლირებულ პოპულაციებს
3. ცალკეულ პოპულაციებს შორის მუდმივად აქვს ადგილი ურთიერთგაცვლას
4. ფართოდ გავრცელებული სახეობები
G. რიცხოვნობა
1. საქართველოში მცირერიცხოვანია ბუნებრივ ჰაბიტატებშიც კი
2. ბუნებრივ ჰაბიტატებში რიცხოვნობა ნორმალურია
3. ბუნებრივ ჰაბიტატებში მრავალრიცხოვანია
H. ეკონომიკური მნიშვნელობიდან გამომდინარე საფრთხე
1. ამჟამად საფრთხეშია არალეგალური ვაჭრობის გამო და სხვ. ან ემუქრება

გაქრობის საფრთხე
2. პოტენციურად საფრთხეშია
3. საფრთხე არ ემუქრება რამდენადაც ეკონომიკური მნიშვნელობა არ გააჩნია
I. მაჩვენებლების ჯამი
J. სახეობის საქართველოს პოპულაციის სტატუსი ბუნების დაცვის მსოფლიო

კავშირის კატეგორიების მიხედვით (IUCN categories, 1996)
17
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
K. სტატუსი სახეობის მთლიან არეალში
ფორმა A B C D E F G H I J K
სახეობა
Mertensiella Caucasica 1 1 1 1 2 2 2 2 12 VU VU
Triturus vittatus 2 2 2 3 3 3 3 2 20 nt nt?
Triturus vulgaris 2 3 2 3 5 2 2 3 22 nt Ic
Triturus karelinii 2 2 2 3 4 2 1 3 19 cd NE
Pelobates syriacus 5 3? 3 4 4 1 1 3 24 CR NE
Pelodytes caucasicus 3 4 1 2 1 3 3 3 20 nt nt
Bufo verrucosissimus 5 3 2 2 1 3 2 2 20 nt nt
Bufo viridis 5 3 4 5 5 4 2 2 30 Ic Ic
Hyla arborea 3 3 3 5 5 4 2 3 28 Ic Ic
Hyla savignyi 3 4? 3 5 3 4? 2? 3 27? DD NE
Rana ridibunda 5 4 4 5 5 4 3 2 32 Ic Ic
Rana macrocnemis 4 4 2 5 3 3 2 3 26 Ic Ic
Rana camerani 4 4 3 5 3 3 3 3 28 Ic Ic
ფორმა A B C D E F G H I J K
ქვესახეობა
M. c. caucasica 1 1 1 1 2 2 2 2 12 VU VU
M. c. janashvilii 1 1 1 1 1 1 2 1 9 EN EN
T. v. ophryticus 2 2 2 3 3 3 3 2 20 nt nt
T. v. lantzi 2 3 2 3 1 2 2 3 18 cd cd
. Neotenic T. vulgaris 2 3 2 3 1 1 1 1 14 CR
. H. a. shelkownikowi 3 3 3 5 2 4 2 3 Ic Ic
R. r. sacharica 5 4 4 5 3 4? 2 3 DD NE
ჰიბრიდული ფორმები
21. H. arborea-H. savignyi 3 3 3 5 2 1? 3? 3 23? DD DD
22. R. macronemis-R. camerani 4 4 3 5 3 3 2 3 27 DD DD
18
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
საქართ ველ ოში გავცელ ებულ ი ამფიბიების ეკოლ ოგიური და

ეკონომიკური მნიშვნელ ობა
A. სახეობა როგორც მსხვერპლი კვებით ჯაჭვში
1. არ არის მნიშვნელოვანი
2. შესაძლოა ჰქონდეს მნიშვნელობა როგორც ზოგიერთი სახეობის გველის

მსხვერპლს
3. მნიშვნელოვანი საკვებია მრავალი მტაცებლისათვის
B. სახეობა როგორც მტაცებელი
1. არ აქვს მნიშვნელობა
2. ზოგიერთი უხერხემლოს მნიშვნელოვანი მტაცებელი
C. სახეობა როგორც სხვადასხვა პარაზიტის მასპინძელი ორგანიზმი
1. მხოლოდ ამ სახეობისთვის დამახასიათებელი სპეციფიკური პარაზიტების

მასპინძელი
2. საერთოდ ამფიბიებისთვის დამახასიათებელი პარაზიტების მასპინძელი
3. ხერხემლიანთა სხვადასხვა კლასებისათვის დამახასიათებელი პარაზიტების

მასპინძელი
D. ლარვული ფორმა როგორც რედუცენტი
2. მნიშვნელოვანია მცირე ზომის არამუდმივი წყალსატევების ბიოტაში
3. მონაწილეობს მცირე ზომის ტბებისა და წყალსატევების ნივთიერებათა

წრებრუნვაში
E. ეკონომიკური მნიშვნელობა
2. პოტენციურად მნიშვნელოვანია
3. მნიშვნელოვანია
19
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
F. მაჩვენებელთა ჯამი (A‐E)
სახეობა: A B C D E F
1. Mertensiella causasica 1 1 1 1 1 5
2. Triturus vittatus 2 1 1 1 1 6
3. Triturus vulgaris 1 1 2 1 1 6
4. Triturus karelinii 2 1 1 1 1 6
5. Pelobates syriacus 1 1 1 2 1 6
6. Pelodytes caucasicus 2 1 1 2 1 7
7. Bufo verrucosissimus 1 1 1 2 1 6
8. Bufo viridis 2 2 2 2 2 10
9. Hyla arborea 1 1 2 1 1 6
10. Hyla savignyi 1 1 ? 1 1 5‐6
11. Rana ridibunda 3 2 3 3 2 13
12. Rana macrocnemis 2 1 2 2 1 8
13. Rana camerani 3 2 2 3 1 11
რეპტილ იები
საქართველოს რეპტილიების უმეტესობა ეკუთვნის აღმოსავლეთ

ხმელთაშუაზღვისპირეთის რეგიონს. საქართველოს ტერიტორიაზე
გავრცელებულია სულ ცოტა 52 სახეობა. მათ შორისაა: სამი სახეობის კუ (ორი
ოჯახის სამი გვარი); 27 სახეობის ხვლიკი (6 ოჯახის 10 გვარი) და 23 სახეობის
გველი (4 ოჯახის 10 გვარი). ამ რეპტილიებიდან Pelias‐ს გვარის წარმომადგენელი
სამი სახეობის გველი და Archaeolacerta‐ს წარმომადგენელი 12 სახეობის ხვლიკი
კავკასიის ენდემია. კავკასიის ენდემს წარმოადგენენ აგრეთვე ამიერკავკასიური
მცურავი (Elaphe hohenackeri), კავკასიური გველგესლა (Pelias kaznakovi), P. dinniki
(VU) და ზოგიერთი ქვესახეობა. მთელი რიგი გველების სახეობათა არეალების
უმეტესი წილი საქართველოზე მოდის. ასეთებია Pelias kaznakovi, Natrix
megalocephalus (VU), Lacerta rudis, L. mixta, L. derjugini, L. portchinskii.
საქართველოს წითელ წიგნში შესულია ექვსი სახეობის რეპტილია. ესენია:

გრძელფეხა სცინკი (Eumeces schneideri), დასავლური მახრჩობელა (Eryx jaculus ),
გრძელი მცურავი (Elaphe longissima), კავკასიური გველგესლა (Pelias kaznakovi),
20
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
ცხირრქოსანი გველგესლა (Vipera ammodytes), ხმელთაშაუზღვისპირეთის კუ

(Testudo graeca). საქართველოში გავრცელებული რეპტილიებიდან 7 სახეობა
მოწყვლადია (VU) გავრცელების მთელ არეალზე. ეს სახეობებია: Lacerata parvula, L.
mixta, L. clarcorum, L. valentini, L. dahli, Pelias kaznakovi და P. dinniki (საქართველოში
Pelias darevskii-ის არსებობა სათუოა). V. ammodytes transcaucasiana-ს სტატუსი არ
არის შეფასებული (IUCN Red List, 1996).
თბილისის მიდამოებისა და მდ. იორის ზედა წელის ქსეროფიტულ

მცენარეულობაში გავრცელებულია აღმოსავლეთ ხმელთაშუაზღვისპირეთის
ფორმები. მესხეთის ქედზე კი კოლხეთის ენდემური ხვლიკები და გველგესლები.
რეპტილიებს საქართველოში ეკონომიკური მნიშვნელობა არ გააჩნიათ. წარსულში
Stellio caucasicus დიდი რაოდენობით მოიპოვებოდა როგორც სტუდენტებისათვის
ანატომიური შესწავლის ობიექტი. Daboia lebetina გველის შხამის მნიშვნელოვანი
წყაროა, თუმცა ამ მიზნით მისი დაჭერა აზერბაიჯანში უფრო ინტენსიურად
მიმდინარეობს, საქართველოში ამ გველის გავრცელების არეალის მხოლოდ
პერიფერიული ნაწილი მდებარეობს.
რეპტილიების მრავალფეროვნების შემცირების პროცესი ყველაზე მეტად

სამხრეთ-აღმოსავლეთ საქართველოში შეინიშნება. რეპტილიების
ხმელთაშუაზღვისპირეთის კოპლექსმა ნელ-ნელა სამხრეთ-აღმოსავლეთისაკენ
გადაინაცვლა. რამოდენიმე სახეობის რეპტლიის არეალი, მაგ. Daboia lebetina,
Eumeces schneideri, და სხვ. 10-15 წლის წინ თბილისს უახლოვდებოდა, ახლა კი
არეალები სამხრეთისკენაა გადანაცვლებული. ამის ძირითადი მიზეზი
ჰაბიტატების დეგრადაციაა, თუმცა მხედველობაში უნდა მივიღოთ არეალის
პერიფერიის ფენომენიც.
რეპტილ იების გავრცელ ება საქართ ველ ოში
1. სახეობის ლათინური სახელწოდება
2. სახეობა გვხვდება მდ. მტკვრის ზოოგეოგრაფიულ რეგიონში (ეს რეგიონი

მოიცავს თბილისსაც)
3. სახეობა გვხვდება ნახევრადარიდულ ადგილებში საქართველოს მთელ

ტერიტორიაზე
4. სახეობა გვხვდება ტყიან, უპირატესად კლდოვან ადგილებში
5. სახეობა გავრცელებულია მეზოფილურ ჰაბიტატებში
6. კავკასიისა და მიმდებარე რეგიონების ენდემები
21
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
7. სახეობას ემუქრება საფრთხე ან შესულია წითელ წიგნში
1 2 3 4 5 6 7
1. Testudo graeca + + ‐ ‐ ‐ +
2. Emys orbicularis + + ‐ + ‐ ‐
3. Mauremys caspica + ‐ ‐ ‐ ‐ +
4. Eumces schneideri + ‐ ‐ ‐ ‐ +
5. Ablepharus pannonicus + ‐ ‐ ‐ ‐ +
6. Gymnodactilus caspius ‐ + ‐ ‐ ‐ ‐
7. Ophysaurus apodus + + ‐ ‐ ‐ ‐
8. Anguis fragilis ‐ + + + ‐ ‐
9. Eremias arguta + ‐ ‐ ‐ ‐ +
10. Eremias velox + ‐ ‐ ‐ ‐ ‐
11. Ophysops elegans + ‐ ‐ ‐ ‐ +
12. Lacerta agilis + + + + ‐ ‐
13. Lacerta strigata + + ‐ ‐ ‐ ‐
14. Lacerta media + + + + ‐ ‐
15. Lacerta derjugini ‐ ‐ + ‐ + ‐
16. Lacerta praticola ‐ + + ‐ + +
17. Lacerta saxicola ‐ ‐ + ‐ + ‐
18. Lacerta caucasica ‐ ‐ + ‐ + ‐
19. Lacerta dagestanica ‐ ‐ + ‐ + +
20. Lacerta rudis ‐ ‐ + ‐ + ‐
21. Lacerta parvula ‐ ‐ + ‐ + +
22. Lacerta mixta ‐ ‐ + ‐ + ‐
23. Lacerta valentini ‐ ‐ + ‐ + +
24. Lacerta clarcorum ‐ ‐ + ‐ + +
25. Lacerta armeniaca ‐ + ‐ ‐ + +
26. Lacerta dahli ‐ ‐ + ‐ + +
27. Lacerta unisexualis ‐ + ‐ ‐ + +
28. Lacerta porchinskii ‐ + ‐ ‐ + +
29. Typhlops vermicularis + + ‐ ‐ ‐ ‐
22
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
30. Eryx jaculus + + ‐ ‐ ‐ +
31. Telescopus fallax ‐ + ‐ ‐ ‐ +
32. Malpolon monspessulanus + ‐ ‐ ‐ ‐ +
33. Eirenis collaris + + ‐ ‐ ‐ ‐
34. Eirenis collaris + ‐ ‐ ‐ ‐ +
35. Natrix natrix + + + + ‐ ‐
36. Natrix tesselata + + + + ‐ ‐
37. Natrix megalocephala ‐ ‐ + ‐ + ?
38. Coronella austriaca ‐ + + ‐ ‐ ‐
39. Coluber jugularis + + ‐ ‐ ‐ ‐
40. Coluber najadum + + ‐ ‐ ‐ ‐
41. Coluber ravergieri + + ? ‐ ‐ ‐
42. Elaphe quatuorlineata + + ‐ ‐ ‐ +
43. Elaphe hohenackeri ‐ + ? ‐ + +
44. Elaphe dione ‐ + ? ‐ ‐ +
45. Elaphe longissima ‐ ‐ + ‐ ‐ +
46. Daboia lebetina + ‐ ‐ ‐ ‐ +
47. Vipera ammodytes ‐ ‐ + ‐ ‐ +
48. Pelias kaznakovi ‐ ‐ ‐ + + +
49. Pelias dinniki ‐ ‐ ‐ + + +
50. Pelias darevskii ‐ + ‐ ‐ + +
51. Chameleo chameleon ? ? ? ? ? ?
23
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
ფრინველ ები
საქართველოში გავრცელებულია ფრინველების 300-მდე სახეობა. ასეთი მცირე

ტერიტორიის ქვეყნისათვის ეს საკმაოდ მაღალი მაჩვენებელია. ფრინველთა
სახეობების მრავალფეროვნება განპირობებულია იმით, რომ საქართველოში
წარმოდგენილია მრავალი ტიპის ეკოსისტემა, დაწყებული მაღალი მთებით და
დამთავრებული სუბტროპიკებითა და არიდული ზონებით. ამ 300 სახეობიდან
დაახლოებით ნახევარი მიგრირებად სახეობებს წარმოადგენენ, რომელთათვისაც
მნიშვნელოვან დასასვენებელ და დასაზამთრებელ ადგილს წარმოადგენს
კოლხეთის დაბლობი (სანაპირო ზოლისა და პალიასტომის ტბის ჩათვლით) და
ჯავახეთის ზეგნის ტბების სისტემა. სავარაუდოა, რომ მიგრაციის დროს ამ
მიდამოებში 100-ზე მეტი სახეობის ფრინველი მოფრინავს. მრავალი მიგრირებადი
სახეობა შეტანილია მიგრირებადი სახეობების დაცვის კონვენციის (CMS - ბონის
კონვენცია) I და II დანართში და აფრო-ევრაზიული მიგრირებადი წყლის
ფრინველების დაცვის (AEWA) შეთანხმებაში.
საქართველოში გავრცელებულია ბუნების დაცვის მსოფლიო კავშირის წითელ

წიგნში (IUCN Red List, 1996) შეტანილი 12 სახეობა, ხოლო 52 სახეობა საფრთხის
წინაშე იმყოფება, რომელთაგანაც 8 კრიტიკული საფრთხის წინაშეა (კატეგორია CR)
და 11 გადაშენების პირას იმყოფება (კატეგორია EN). მათი დაცვისა და
აღდგენისათვის სპეციალური ზომების მიღებაა საჭირო, მათ შორის ex‐situ
კონსერვაციისა და რეინტროდუქციის ჩათვლით.
ფრინველთა მრავალი სახეობა (Galiformes, Anserifomes და სხვა.) ნადირობის

ობიექტს წარმოადგენს და ამ მხრივ ისინი გარკვეული საფრთხის წინაშე
იმყოფებიან. მათი დაცვისა და მდგრადი გამოყენებისათვის აუცილებელია
დაცული ტერიტორიებისა და სამონადირეო მეურნეობების ჩამოყალიბება.
რადგანაც საქართველოში ფრინველთა აღრიცხვა არ ჩატარებულა, ქვემოთ

მოტანილი მონაცემები (ცხრილი 18) მხოლოდ ზოგადი შეფასების შედეგებია და
ამიტომ გარკვეული სახეობებისათვის მეტ-ნაკლები სიზუსტით ხასიათდება.
ფრინველ თ ა საფრთ ხეში მყოფი სახეობები
1. სახეობის ლათინური სახელი
2. IUCN კატეგორია (1996)
3. შემოთავაზებული კატეგორია საქართველოს წითელი წიგნისათვის
4. ენდემური სახეობა
5. მიგრირებადი სახეობა
6. ა)აფრო-ევრაზიული მიგრირებადი წყლის ფრინველების შესახებ შეთანხმების

(AEWA) სახეობები; ბ) ბონის კონვენციის (CMS) დანართების სახეობები
24
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
7. ჰაბიტატები
# 1 2 3 4 5 6 7
1. Gavia stellata ‐ ა მდინარეები, ტბები, წყალსატევები
2. Gavia arctica ‐ ა მდინარეები, ტბები, წყალსატევები
3. Podiceps cristatus ‐ ჭარბტენიანი ტერიტორიები, მდინარეები, ტბები,

წყალსატევები, სანაპირო ზონა
4. Podiceps nigricolis ‐ ჭარბტენიანი ტერიტორიები, მდინარეები, ტბები,

წყალსატევები
5. Podiceps ruficolis ‐ LR ჭარბტენიანი ტერიტორიები, მდინარეები, ტბები,

6. Podiceps griseigana ‐ ა ჭარბტენიანი ტერიტორიები, მდინარეები, ტბები,

წყალსატევები, სანაპირო ზონა
7. Pelicanus crispus VU ა/ბ მდინარეები, ტბები, წყალსატევები
8. Phalacrocorax carbo ‐ ა სანაპირო ზონა, მდინარეების შესართავები, წყალსატევები
9. Ardea cinerea ‐ მდინარეები, ტბები, მდელო
10. Ardea purpurea ‐ ა ჭარბტენიანი ტერიტორიები, მდინარეები, წყალსატევები
11. Botaurus stellaris ‐ ჭაობები, მდინარეები, ტბები, წყალსატევები
12. Ciconia ciconia ‐ ა/ბ ჭაობები, ტენიანი მდელოები, დაბლობი ველები
13. Ciconia nigra ‐ CR ა/ბ ჭაობები, მდელოები
14. Egretta garzetta ‐ VU ჭაობები, ტბები, სტეპები
15. Egretta alba ‐ VU ჭაობები, ტბები, სტეპები
16. Ixobrychus minutus ‐ LR ა ჭარბტენიანი ტერიტორიები, მდინარეები, ტბები,

17. Nicticorax nicticorax ‐ LR ჭარბტენიანი ტერიტორიები, მდინარეები, წყალსატევები
18. Platalea leucordia ‐ ა/ბ ჭარბტენიანი ტერიტორიები, მდინარეები, ტბები,

19. Plegadis falcinellus ‐ LR ა ჭარბტენიანი ტერიტორიები, მდინარეები, ტბები,

20. Anas acuta ‐ ა ჭარბტენიანი ტერიტორიები, მდინარეები, ტბები,

წყალსატევები, ზღვის სანაპირო
21. Anas clypeata ‐ ა წარბტენიანი ტერიტორიები, მდინარეები, წყალსატევები
22. Anas crecca ‐ ა “-“
23. Anas penelope ‐ ა “-“
24. Anas platyrhynchos ‐ ა “-“
25. Anas querquedula ‐ ა “-“
26. Anas strepera ‐ ა “-“
25
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
27. Anser albifrons ‐ EN ა “-“
28. Anser anser ‐ DD ა “-“
29. Anser erythropus VU EN “-“
30. Authya fuligula ‐ ა “-“
31. Aythya marila ‐ ა “-“
32. Bucephalla clagula ‐ ა “-“
33. Cygnus cygnus ‐ VU ა “-“
34. Cygnus olor ‐ VU ა “-“
35. Melanita fusca ‐ LR ა “-“
36. Mergus albellus ‐ ა “-“
37. Mergus merganser ‐ ა “-“
38. Mergus serrator ‐ ა “-“
39. Netta rufina ‐ ა “-“
40. Rufibrena ruficollis ‐ EN “-“
41. Tardorna tadorna ‐ სანაპირო ზონა
42. Accipiter badius ‐ DD * ბ ტყეები, ტრესტეპი, ჭალები
43. Accipiter nisus ‐ ბ სხვადასხვა ტიპის ლანდშაფტები
44. Accipiter gentilis ‐ ბ სხვადასხვა ტიპის ლანდშაფტები
45. Aegypius monachus LR (nt) VU ბ მთები, მთისწინები, დაბლობები
46. Aquila nipalensis ‐ ბ არიდული სტეპი
47. Aquila chrysaetos ‐ EN ბ მთები, ტყეები, სტეპები
48. Aquila clanga VU ბ მდინარეები, ტბები, ჭაობები.
49. Aquila heliaca VU CR ბ ტყე-სტეპი
50. Aquila rapax ‐ EN ბ სტეპი
51. Aquila pomarina ‐ ბ ტყეები
52. Circaetus galicus ‐ EN ბ ტყეები, სტეპები
53. Falco cherrug ‐ VU ბ ტყეები, სტეპები
54. Falco biarmicus ‐ NE ბ სტეპი
55. Falco peregrinus ‐ EN ბ სხვადასხვა ტიპის ლანდშაფტები
56. Falco naumanni VU ბ სტეპი
57. Gypaetus barbatus ‐ CR ბ მთები
58. Gyps fulvus ‐ VU ბ მთები, მთისწინები
26
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
59. Haliaeetus albicilla LR (nt) CR ბ მდინარეებიანი და წყალსატევებიანი ლანდშაფტები
60. Hieraaetus pennatus ‐ DD ბ ტყეები, ტყე-სტეპი
61. Pandion haliattus ‐ EN ბ სხვადასხვა ტიპის ლანდშაფტები
62. Alectoris kakelik ‐ არიდული სტეპები
63. Coturnix coturnix ‐ ბ სხვადასხვა ტიპის ლანდშაფტები
64. Francolinus francolinus ‐ CR დაბლობები
65. Lyrurus mlokosiewiczi ‐ * სუბალპური ზონა
66. Perdix perdix ‐ EN არიდული სტეპები
67. Phasianus colchicus ‐ დაბლობები, ჭალები
68. Tetraogallus caucasicus ‐ * აპლური და სუბალპური ზონა
69. Tetraogalus caspius ‐ CR * “-“
70. Anthropoides virgo ‐ ა მდინარის სანაპიროები, ტბები
71. Crex crex VU ჭარბტენიანი ტერიტორიები
72. Grus grus ‐ EN ა გაშლილი ადგილები, მაღალი პლატოები
73. Otis tarda VU EN არიდული სტეპები
74. Porphyrio porphirio ‐ CR ჭარბტენიანი ტერიტორიები
75. Porzana parva ‐ ა “-“
76. Porzana porzana ‐ ა “-“
77. Porzana pusilla ‐ ა “-“
78. Tetrax tertrax LR (nt) EN არიდული სტეპები
79. Calidris alba ‐ LR ა ქვიშიანი ნაპირები
80. Calidris minutus ‐ ა სანაპირო ზონა
81. Calidris temminckii ‐ ა ჭარბტენიანი ტერიტორიები, ზღვის სანაპირო
82. Charadrius alexsandrinus ‐ ა სანაპირო ზონა
83. Charadrius dubius ‐ ა მდინარეები, ტბები
84. Chettusia gregaria ‐ LR გაშლილი ლანდშაფტები
85. Gallinago gallinago ‐ ა ჭარბტენიანი ტერიტორიები
86. Gallinago media LR (nt) ა ჭარბტენიანი ტერიტორიები
87. Glareola nordmanni LR (nt) ა ჭარბტენიანი ტერიტორიები
88. Glareola pratincola ‐ ა ჭარბტენიანი ტერიტორიები
89. Himantopus himantopus ‐ ა ჭარბტენიანი ტერიტორიები
90. Larus genei ‐ ა სანაპირო ზონა
27
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
91. Larus melenocephalus ‐ ა სანაპირო ზონა, ჭარბტენიანი ტერიტორიები
92. Limicolla falcinellus ‐ ა ჭარბტენიანი ტერიტორიები, ზღვის სანაპირო
93. Limosa limosa ‐ ა ჭარბტენიანი ტერიტორიები
94. Numenius phaeopus ‐ ა ჭარბტენიანი ტერიტორიები
95. Numenius arquate ‐ ა ჭარბტენიანი ტერიტორიები
96. Phalaropus lobatus ‐ ა ჭარბტენიანი ტერიტორიები
97. Philomachus pugnax ‐ ა ჭარბტენიანი ტერიტორიები
98. Tringa erythropus ‐ ა ჭარბტენიანი ტერიტორიები
99. Tringa glariola ‐ ა ჭარბტენიანი ტერიტორიები
100. Tringa nebularia ‐ ა ჭარბტენიანი ტერიტორიები
101. Tringa ochropus ‐ ა ჭარბტენიანი ტერიტორიები
102. Tringa stagnatilis ‐ ა ჭარბტენიანი ტერიტორიები
103. Tringa totanus ‐ ა ჭარბტენიანი ტერიტორიები
104. Vanellus vanellus ‐ ა ჭარბტენიანი ტერიტორიები
105. Xenus cinereus ‐ ჭარბტენიანი ტერიტორიები
106. Dendrocopus syriacus ‐ VU ტყეები, ბაღები
107. Aegolius funereus ‐ DD ტყიანი მთები
108. Lanius senator ‐ VU არიდული ზონები, ბუჩქნარები
109. Melanocorypha calandra ‐ DD სტეპები
110. Muscicapa striata ‐ ბ ტყეები, ბაღები
111. Petronia petronia ‐ DD კლდიანი მთები
112. Phoenicurus erythrogester ‐ VU მთის ზედა (უტყეო) სარტყელი
113. Regulus ignicapillus ‐ CR ტყეები
28
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
ძუძუმწოვრები
წვრილ ი ძუძუმწოვრები
ძუძუმწოვრების ეს ჯგუფი ზოგადად იწოდება “წვრილ ძუძუმწოვრებად”, რადგან

მათი უმრავლესობის წონა არ აღემატება 100 გრამს; ზოგიერთი კი 20 გრამზე
ნეკლებს იწონის, თუმცა არის რამდენიმე სახეობა, რომელთა წონა 1 კგ-ს აჭარბებს.
მათი უმეტესობა მრავალრიხცოვნობით, ფართო გავრცელებითა და მაღალი
ნაყოფიერებით გამოირჩევა. წვრილი ძუძუმწოვრები ეკოსისტემებში
მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ და ზოგჯერ, პირდაპირ თუ არაპირდაპირ,
ეკოსისტემის საერთო მდგომარეობასაც კი განსაზღვრავენ. ამ ცხოველების
უმრავლესობას პირდაპირი ეკონომიკური მნიშვნელობა არ გააჩნია.
წვრილი ძუძუმწოვრების უმრავლესობა ცხოვრობს სოროებში, ბუდეებში ან

ნაპრალებში. აქტიური ფაზა აქვთ ღამით ან გამთენიისას. ზოგიერთი მათგანი
ზამთრის ძილქუშს ეძლევა, ხოლო ზოგიერთი იმარაგებს რა საკვებს, ხანგრძლივი
პერიოდის განმავლობაში საერთოდ არ ჩნდება მიწის ზედაპირზე. ზოგიერთი
სახეობა მუდმივად მიწის ქვეშ ცხოვრობს. ეს ცხოველები უზრუნველყოფილნი
არიან როგორც თავშესაფრით, ისე საკვებით და მიწის ზედაპირზე მხოლოდ
ძალიან იშვიათად ამოდიან. მხოლოდ ზოგიერთი სახეობა რჩება აქტიური მთელი
წლის განმავლობაში, ან არ აქვს აქტივობის განსაზღვრული პერიოდი.
ბუნებრივი ადგილსამყოფელოებისა და თავშესაფრის არსებობა და ბუნებრივი

მცენარეული საფარი და გაუტკეპნავი მიწა ამ სახეობათა უმრავლესობისთვის
კეთილდღეობის ძირითად ფაქტორს წარმოადგენს. მდინარის ინტაქტური
ნაპირები, ნაპირებზე და წყალში საკვების არსებობა განსაკუთრებით
მნიშვნელოვანია წყალთან ახლოს მცხოვრები სახეობებისათვის. მრავალი წვრილი
ძუძუმწოვრისთვის სასიცოცხლო მნიშვნელობა აქვს სპეციფიური ფაქტორების
მთელ კომპლექსს. მაგ. ღამურების არსებობისთვის, აუცილებელი პირობაა ერთი
მხრივ, ძილქუშისათვის და გამრავლებისთვის შესაფერისი თავშესაფრის
(გამოქვაბულები, ფუღუროები, მიტოვებული ნაგებობი და სხვ.), მეორე მხრივ კი
მფრინავი მწერების არსებობა.
წვრილი ძუძუმწოვრების უმრავლესობაზე მნიშვნელოვან ზეგავლენას ახდენს

ნიადაგის კულტივაცია და საერთოდ მიწათსარგებლობა (მიწების გამოყენება
საძოვრებად, სახნავი მიწები, მრავალწლოვანი პლანტაციების გაშენება და სხვ.).
ასევე პესტიციდების, ჰერბიციდების და მინერალური სასუქების პერიოდული და
ფართო გამოყენება. ზოგიერთი წვრილი ძუძუმწოვარი ქმნის კომპაქტურ
პოპულაციებს, რომელთაგან სუბპოპულაციების გამოყოფა შეუძლებელია. ხოლო
თუ ასეთი სახეობა გავრცელებულია მთიან რელიეფზე ან ანთროპოგენური
ფაქტორით ტრანსფორმირებულ დაბლობებზე, ისინი ქმნიან ლოკალურ
სუბპოპულაციებს, რომელთა შორისაც ინდივიდების ურთიერთგაცვლა
გაძნელებულია. აქედან გამომდინარე, გენთა მიგრაცია შეზღუდულია. Cletrionomys
და Sicista‐ს სახეობები განსაზღვრულ ადგილებში სახლობენ და მათი გავრცელება
ლიმიტირებულია; ეს ძალიან მნიშვნელოვანია სახეობის გენოფონდის
სტაბილურობისათვის.
29
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
მწერიჭამიებს და მღრღნელებს ერთნაირი მეთოდიკით იჭერენ და სწავლობენ.

ორივე ჯგუფი საკმაოდ კარგად არის შესწავლილი საქართველოში ერთი და იმავე
მკვლევართა მიერ. ღამურები საქართველოში პრაქტიკულად შეუსწავლელია და
მათ შესახებ მონაცემები ეპიზოდურ ხასიათს ატარებს და მეტწილად უცხოელი
სპეციალისტების მიერ იქნა მოპოვებული.
საქართველოში გავრცელებულია წვრილი ძუძუმწოვრების ოთხი რიგის 79

სახეობა: მწერიჭამიები (10 სახეობა), ხელფრთიანები (29 სახეობა), მღრნელები (39
სახეობა) და კურდღლისნაირები (1 სახეობა). დღეისათვის, ყველაზე კარგად
შესწავლილია ისეთი მღრღნელები, როგორებიც არიან ველისა და სახლის თაგვი,
ტყის თაგვები, ამიერკავკასიური ზაზუნა, ასევე საზოგადოებრივი და
ჩვეულებრივი მემინდვრიები. მწერიჭამიებიდან შესწავლილია კბილთეთრები და
ბიგები. სამოცდაცხრამეტი სახეობიდან, IUCN-ის წითელი ნუსხის კატეგორიების
2.2. ვერსიის მიხედვით, თხუთმეტს შესაძლებელია, მიენიჭოს კატეგორია:
შეუფასებელი (NE), ხოლო დაახლოებით ოცდაათი სახეობის შესახებ ადექვატური
ინფორმაცია არ გაგვაჩნია, რის გამოც ისინი შეიძლება ჩაითვალოს, როგორც
არასრული მონაცემების მქონე ტაქსონები (DD). ოცდაორი სახეობა შეფასებულია,
როგორც დაბალი რისკის (LR), ხუთი - მოწყვლად (VU) და შვიდი - გადაშენების
პირას მყოფ (EN) ტაქსონად.
ოჯახების: Insectivora, Chiroptera, Rodentia დ ა Lagomorpha მრავალ ფეროვნება,

ენდემიზმი და სტატუსი
ოჯახი სახეობათა რაოდენობა საფრთხის წინაშე მყოფ ენდემური სახეობები

სახეობათა რაოდენობა
ცნობილი სავა- საქართვე- კავკასია რაოდ. პროცენ- საფრთხის

ლო ტული წინაშე მყოფმ
რაუდო რაოდ. სახეობათა
რაოდენობა
%
1. Erinaceidae 1 2 0 0 0 0 0
2. Soricidae 7 6‐8 0 0 4 58% 0
3. Talpidae 2 3 0 0 0 0 0
4. Rhinolophidae 4 5 0 0 0 0 0
5. Vespertilionidae 18 23 0 2 0 0 0
6. Molossidae 1 1 0 0 0 0 0
7. Leporidae 1 2 0 0 0 0 0
8. Sciuridae 2 2 1 1 1 50% 1
9. Myocastoridae 1 1 0 0 0 0 0
30
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
10. Gliridae 2 3 0 0 0 0 0
11. Sminthidae 3 4 3 4 3 100% 3
12. Allactagidae 2 0 2 0 DD 0 0 0
13. Spalacidae 1 1 1 1 0 0 0
14. Cricetidae 15 15 5 4 9 60% 3
15. Gerbillidae 2 2 0 DD 0 0 0 0
16. Muroidae 10 11 0 0 2 18.2% 0
სულ 70 81‐83 17 12 19 7
საფრთ ხე, რომელ იც წვრილ ძუძუმწოვართ ა მრავალ ფეროვნებას

ემუქრება
დღესდღეობით არსებულმა ეკონომიკურმა კრიზისმა მძლავრი ზეგავლენა

მოახდინა წვრილი ძუძუმწოვრების სახეობრივი მრავალფეროვნების დაცვაზე.
1993-1996 წლებში ენერგოკრიზისმა მრავალ რეგიონში ტყის მასიური ჩეხვა
გამოიწვია. დამაფიქრებელია ტყის არალეგალური ჩეხვის მასშტაბები, რომელმაც
ფართო ტერიტორიებზე ლანდშაფტების ცვლილება და არეალების საგრძნობი
შემცირება გამოიწვია. თუმცა ძნელი სათქმელია გამოიწვევს თუ არა ეს რომელიმე
წვრილი ძუძუმწოვარი სახეობის სრულ მოსპობას 90-იანი წლების დასაწყისიდან
მოყოლებული ტყით დაფარული არეალების მახლობლად მცხოვრები
ადგილობრივი მოსახლეობა ტყეებსს ჩეხავს ადვილად მისადგომ ადგილებში
(ჭალები, მთისწინების, მდინარეთა ნაპირები), რამაც მურყნარების განადგურება
გამოიწვია. მდინარეების კალაპოტების გასწვრივ მორების თრევამ თავისი დაღი
დაამჩნია ამ ადგილებს. კუნძები, ნახერხი, ნაფოტები და სხვა ნარჩენები იყრება
ტბებსა და ტბორებში, რის გამოც ეს უკანასკნელნი ტანინით სავსე შავი წყლის
მკვდარ წყალსატევებად გადაიქცევიან. ყოველივე ზემოთქმული ბიოტოპების
დეგრადაციას იწვევს. ყოველივე ეს გარდაუვალ ცვლილებებს გამოიწვევს წვრილი
ძუძუმწოვრების სახეობრივ მრავალფეროვნებაში. იშვიათი სახეობის,
შელკოვნიკოვის წყლის ბიგას (Neomys schelkovnikovi) სასიცოცხლო ციკლი
დიდადაა დამოკიდებული ტენიან არეალებზე. რომლებიც დღესდღეობით
მასშტაბურ დეგრადაციას განიცდიან. აქედან გამომდინარე სავარაუდოა რომ, ამ
სახეობის რიცხოვნობა მნიშვნელოვნად შემცირდება. უფრო ადვილად გადაიტანენ
ასეთ დარტყმას ბიგები (Sorex) და ზოგიერთი ღამურა, რომლებიც წყლთან
იკვებებიან და ცხოვრობენ ბებერი მურყნის ხეების ფუღუროებში. ასე, რომ მათი
რიცხოვნობის შემცირებაც ფაქტიურად გარდაუვალია. მღრღნელების კომლექსები
შეიცვლება იმ სხეობების სასარგებლოდ, რომლებიც ნაკლებად არიან
დამოკიდებული წყლის პირა მცენარეულობაზე. ჩეხვის მასშტაბები 1995 წელს
ჩატარებული დაკვირვებების მიხედვით შეიძლება წარმოვიდგინოთ. ბორჯომის
რეგიონში მდ. ნეძურას ხეობაში ბოლო სოფლიდან ზემოთ, 12 კმ-ზე მეტ მანძილზე
მურყნარის 60-80% განადგურებულია.
31
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
აღმოსავლეთ საქართველოს დაბლობზე გზების გასწვრივ არსებული მწვანე

ნარგავები, ისევე როგორც ჭალის ტყეები მნიშვნელოვნად შემცირდა. გზების
გასწვრივ არსებული ნარგავები და განსაკუთრებით ქარსაცავი ზოლები გარდა
იმისა, რომ ხელს უშლიან ნიადაგის გამოფიტვას, ამავე დროს წარმოადგენენ
ენტომოფაგი მწერების, წვრილი ძუძუწოვრებისა და მობუდარი ფრინველების
ფართო სპექტრის ზოგჯერ მთელ მიდამოებში ერთადერთ თავშესაფარს.
მაგალითად, გარდაბნის რეგიონში სარწყავ მინდვრებსა და მშრალ, თითქმის
ნახევრადარიდულ საძოვრებს შორის არსებულ ქარსაცავ ზოლებში ბინადრობს
ტყის ძილგუდა (ღნავი) (Dryomys nitedula).
არიდულ ზონებში ქარსაცავ ზოლებს, როგორც ცხოველთათვის გადაადგილების

ფაქტიურად ერთადერთ ბილიკებსა და სამიგრაციო გზებს, განსაკუთრებული
მნიშვნელობა ენიჭება. გარდა ამისა, ეს ზონები მრავალი წვრილი ძუძუმწოვრის
თავშესაფარია და აქ აგრეთვე ბინადრობს ტყის ღამურას ზოგიერთი სახეობა.
ქარსაცავი ზოლების განადგურება გამოიწვევს იშვიათი მეზოფილური სახეობების
(მაგ. კავკასიურ მცირე ბიგას (Sorex volnuchini), პოპულაციებს შორის გენთა
ურთიერთგაცვლის შეწყვეტას. 1995 წლის ზამთარსა და ზაფხულში ჩატარებულმა
ექსპედიციებმა აჩვენა, რომ შიდა ქართლში ტყის სარტყლის 20-30% მთლიანად
განადგურებულია, ხოლო 60-80% დაზიანებულია. ზოგიერთ ადგილებში, ხეების
ადრე არსებული ოთხი-ხუთი რიგის ნაცვლად, ახლა მხოლოდ ერთი, ისიც ხშირად
არასრული რიგია დარჩენილი.
კიდევ უფრო მასიური ხასიათი ქონდა ტყეების ჩეხვას დასავლეთ საქართველოს

ხეობებში. 1995 წ. ქუთაისის შემოგარენში ნარგავები ადგილ-ადგილ 10კმ2-ზე მეტ
ფართობზე იქნა გაჩეხილი. ასეთ ადგილებში წვრილი ძუძუმწოვართა სახეობების
კომპლექსებში ძირეული ცვლილებებია მოსალოდნელი.
წვრილ ძუძუმწოვართა სპეციფიკური კომპლექსებით დასახლებული ჭალის

ტყეების სახესვაობა, ე. წ. ტუგაები საქართველოში მხოლოდ მდინარეების
მტკვრის, ალაზნისა და ივრის ქვემო წელში, აზერბაიჯანის საზღვართან შემორჩა.
ტყის ეს მასივები არ არიან დაკავშირებული არც ერთმანეთთან და არც ტუგაების
სხვა მდინარეთა ზემო წელში განლაგებულ ნარჩენებთან. იმის გამო რომ ეს ტყეები
არეალის საზრვარზე მდებარეობენ, მათ თვითაღდგენის უნარი პრაქტიკულად არ
გააჩნიათ. ამჟამად ეს ტყეები იჩეხება შეშისატვის, ბოსტნებისა და ყანებისათვის
მიწის გასანთავისუფლებლად, სამრეწველო ნაგებობების ასაშენებლად და ზოგჯერ
ნაგავსაყრელების მოსაწყობადაც კი. რუსთავის მიდამოებში უკანასკნელი შვიდი
წლის განმავლობაში განადგურდა ჭალის ტყეების 60-80%. თუ ეს ტენდენცია
გაგრძელდა, უახლოეს მომავალში მტკვრის ჭალის ტყეები დინების ქვემოთ 15-25
კილომეტრით ჩაიწევენ და ისინი მხოლოდ გარდაბნის სამონადირეო მეურნეობის
ტერიტორიზეღა თუ შემოგვრჩება. ამ ტყეების განადგურება მწერიჭამიების 3-4 და
ღამურის რამდენიმე სახეობის არეალების შემცირებას ნიშნავს. იგივე პროცესები
მიდის მთის მდინარეების გასწვრივ. დასახლებული პუნქტების გარშემო იხვნება
მანამდე ხელუხლებელი ველები. ბოლო 20 წლის განმავლობაში, მოსახლეობას
ბევრი მიწები დაურიგდა აგარაკებად და სამებაღეო ნაკვეთებად როგორც ტყიან
ზონებში, ისე არიდულ ლანდშაფტებში. იაღლუჯის მთაზე უროიანი ველი ადრე
სათიბად და საძოვრად გაოიყენებოდა, დღეისათვის კი ამ ველის 30-40%
32
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
მუსავდება და პრაქტიკულად ურწყავ, ნაკლებად პროდუქტიულ ბოსტნებადაა

გადაქცეული. ეს ახლო მომავალში ეროზიული პროცესების განვითარებასა და
მთელი ლანდშაფტის დეგრადაციას გამოიწვევს.
ჩვენ არ შეგვიძლია შევაფასოთ საქართველოში წიწვოვანი ტყეების ჩეხვის

მასშტაბი (იხ. სექცია 2). 1994-1995 წლებში ადგილი ქონდა ხე-ტყის მასიურ
ექსპორტს თურქეთში. ტყე ინტენსიურად იჩეხებოდა ბორჯომის ხეობის დაბალ,
ადვილად მისადგომ ფერდობებზე. მესხეთის ქედზე (მცირე კავკასიონი)
წიწვოვანი ტყეების განადგურება გავლენას მოახდენს ისეთი იშვიათი მღრღნელის
პოპულაციაზე, როგორიცაა პონტოს წითური მემინდვრია (Clethrionomys glareolus
ponticus).
კერძო საკუთრების შესახებ კანონმდებლობის უქონლობამ ბუნებრივი

რესურსების ჭარბ ექსპლუატაციამდე მიგვიყვანა. ბუნებრივი რესურსები
გარკვეული ხნით კერძო პირების ხელში არმოჩნდა. “მესაკუთრეები”, რომელთაც
არ აქვთ სახელმწიფოსგან გარანტია, რომ არ დაკარგავენ თავიანთ “საკუთრებას”,
მიწისგან უმოკლეს დროში მაქსიმუმალური მოგების მიღებას ცდილობენ.
წვრილი ძუძუმწოვრების პოპულაციებზე ზეგავლენას ახდენს რეგულარული

თიბვა. მათი სუბპოპულაციები ორ-სამჯერ მცირდება. მთელი კომპლექსი კი
მწერიჭამიების ორ ან მეტ სახეობას კარგავს. ნახირის ძოვება სოფლების გარშემო
იწვევს ღია ლანდშაფტების, დაბალი ბალახის ბიოტოპის ჩამოყალიბებას, სადაც
მხოლოდ ევრიტოპული და კომენსალი სახეობები შემორჩებიან ძალიან მცირე
რაოდენობით. გადაჭარბებული ძოვება ინტენსიური ეროზიული პროცესების
განვიტარებას იწვევს, რასაც შედეგად მთელი ლანდშაფტების გადაგვარება
მოჰყვება იქ მობინადრე მცირე ძუძუმწოვრების პოპულაციების ჩათვლით.
ასეთივე შედეგებამდე მივყავართ ტყეებში ძოვების საქართველოში ფართოდ
გავრცელებულ პრაქტიკას.
ცხვრის ფარების რეგულარული მიგრაციის ძლიერმა ზრდამ მძიმე ზეგავლენა

მოახდინა ველურ ფაუნაზე. მუდმივ ძოვებას შედეგად მოყვა სუბალპური
მდელოების ძლიერი დეგრადაცია. დაიწია ტყის სრტყელის ზემო საზღვარმა და
ამავე დროს შეიცვალა ტყის სახეობრვი შემადგენლობა; ცხოველისთვის საკვებად
უვარგისი ბალახოვანი მცენარეების ფართოდ გავრცელების გამო, მკვეთრად დაეცა
საძოვრების პროდუქტიულობა. ასეთ პირობებში წვრილი ძუძუმწოვრები,
რომელთა სიმრავლის ინდექსი 45-50% იყო, ხოლო მთელი კომპლექსი შედგებოდა
ოთხი-ხუთი სახეობისაგან, შეიცვალა ერთი სახეობის “კომპლექსით” (ძირითადად
დაღესტნის მემინდვრიით), რომლის სიმრავლის ინდექსი 1%-მდე დაეცა (Yasniy,
1990). განსაკუთრებით მძიმეა ზეგავლენა ისეთ ენდემურ და იშვიათ სახეობების
პოპულაციებზე, როგორიცაა პრომეთეს მემინდვრია, გუდაურის მემინდვრია,
ბიგები და თხუნელები.
აგროლანდშაფტებში წვრილი ძუძუმწოვრების უმეტესობა ბინადრობს არა

მინდვრებში, არამედ სასაზღვრო ბილიკებსა და მინდვრების გარშემო არსებულ
ნარგავებში. 1950-80-იან წლებში მასიურად მიმდინარეობდა ყანების გაფართოება,
რის გამოც მცირდებოდა მიჯნების - წვრილი ძუძუმწოვრების გადარჩენის
33
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
სტაციების ფართობი (განვლილი 35-40 წლის მანძილზე ახალი ტერიტორიების

ათვისების გამო შემცირდა ამიერკავკასიური ზაზუნის და შესაძლოა სხვა
სახეობების ადგილსამყოფელოები). ბოლო დროს კი საწინააღდეგო პროცესი
დაიწყო. კოლმეურნეობის ვრცელი ნაკვეთები მოსახლეობას, დაურიგდა რის
გამოც გაჩნდა ახალი მიჯნები და ცოცხალი ღობეები.
გარკვეულ რეგიონებში მწვავედ დადგა გაუდაბნოების პრობლემა. წარსულში

არასწორ მელიორაციის გამო მოხდა ვრცელი ტერიტორიების დამლაშება და
ზოგან დაჭაობებაც კი. მაშინ როცა დღეს მელიორაციის ელენტარული
საშუალებებისა და სახსრების არარსებობის გამო ხშირ შემთხვევაში
საწინააღმდეგო პროცესი ვითარდება. არიდულ რეგიონებში ქარსაცავი ზოლების
განადგურებასთან ერთად ამ პროცესებმა შეიძლება ნახევრად უდაბნოს
მცენარეულობისა და ფაუნის დასავლეთით გადაადგილება და ზოგიერთ
ადგილებში მწვავე ეროზია გამოიწვიოს.
საკუთრების სისტემაში მომხდარი ცვლილებების წვრილ ძუძუმწოვრების

პოპულაციებზე გავლენის კარგ მაგალითს წარმოადგენს შიდა ქართლში ვაშლის
მრავალწოვანი ბაღების განადგურების მაგალითი. ბოლო ორი წლის განმავლობაში
რეგიონში არსებული ხეხილის ბაღების 80%-ზე მეტი გაიჩეხა მარცვლეულის
დათესვის მიზნით. რასაკვირველია ეს ამ ტრიტორიაზე წვრილი ძუძუმწოვრების
მთელი კომპლექსის შეცვლას გამოიწვევს.
მსხვილი ინდუსტრიული ცენტრების გარშემო წვრილი ძუძუმწოვართა

პოპულაციების შემადგენლობაზე განსაკუთრებით მძიმე გავლენას ახდენს
წარმოების ნარჩენების გამო ჰაერის, წყლისა და ნიადაგის დაბინძურება.
ინდუსტრიული ცენტრების: თბილისის (მცხეთა-თბილისი-რუსთავი-გარდაბანი)
ქუთაისის, ზესტაფონის და ბათუმის გარშემო ლანდშაფტების დესტრუქცია
აშკარადაა გამოხატული. განსაკუთრებით დაზიანდა ზესტაფონის ტყეები.
რუსთავის, ზესტფონისა და ჭიათურის გარშემო ვრცელი ტერიტორიები წიდასა
და ქიმიური წარმოების ნარჩენებს უკავია. მდ. მტკვრის გასწვრივ თბილისსა და
რუსთავს შორის, აგრეთვე მდ. ყვირილას გასწვრივ ჭიათურის ქვემოთ წვრილი
ძუძუმწოვრები ზარალდებიან წყლის დაბინძურების გამო.
დიდი ქალაქების ნაგავსაყრელების ახლოს მნიშვნელოვნად იცვლება წვრილი

ძუძუმწოვრების კომპლექსები. სინანთროპული სახეობები როგორიცაა რუხი
ვირთაგვა და სახლის თაგვი ბუნებრივ ლანდშაფტებში გადავიდნენ. მათი
სუბპოპულაციები მუდმივად იზრდება ნაგავსაყრელებიდან ახალი ინდივიდების
ნაკადით. ასეთ ადგილებში დასახლებისას ისინი პირდაპირ ან არაპირდაპირ
ცვლიან წვრილი ძუძუმწოვრების კომპლექსების შემადგენლობას.
ნაგავსაყრელებში საკვების სიუხვე ლეშიჭამია ფრინველებს იზიდავს. რაც თავის
მხრივ კიდევ უფრო ზრდის ზეწოლას ადგილობრივ წვრილი ძუძუმწოვრებზე.
საფრთხის წინაშე მყოფი წვრილი ძუძუმწოვრები
ქვემოთ ჩამოთვლილია სახეობები, რომელთა სუბპოპულაციები გადაშენების

საფრთხის წინაშე დგანან. თითოეულ სახეობას მითითებული აქვს
34
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
სარეკომენდაციო სტატუსი ბუნების დაცვის მსოფლიო კავშირის კატეგორიების

მიხედვით.
1. კავკასიური ციყვი (Sciurus anomalous) - VU
ეს ციყვი ადრე მთების ფოთლოვან და შერეულ ტყეებში ბინადრობდა.

ჩვეულებრივი ციყვის (Sciurus vulgaris) ინტროდუქციის შედეგად იგი
პრაქტიკულად გაიდევნა შერეული ტყეებიდან, რის გამოც მისი რიცხოვნობა და
არეალი დაახლოებით 20%-ით შემცირდა.
2. თაგვანა - Sicista*
კავკასიური თაგვანა (Sicista caucasica) ‐ EN DD**
ქლუხორის თაგვანა (Sicista kluchorica) ‐ EN DD (IUCN)
ყაზბეგის თაგვანა (Sicista kazbegica) ‐ EN DD (IUCN)
შტრანდის თაგვანა (Sicista strandi) ‐ EN DD**
თაგვანას სახეობების შესახებ მონაცემები მეტად მწირია (დარწმუნებით იმასაც კი

ვერ ვიტყვით ბინადრობს თუ არა ყველა ჩამოთვლილი სახეობა საქართველოში),
ამიტომ რთულია მათი პოპულაციების მდგომარეობის განსაზღვრა. თუმცა
ცნობილია, რომ კავკასიური თაგვანა ყოველთვის იშვიათი იყო, ხოლო მისი
არეალი არ აჭარბებს 5 000 კვადრატულ კილომეტრს.
ისინი ბინადრობენ მთებში ტყის სარტყლების ზემო საზღვართან ახლოს,

ძირიდად არყნარში და სუბალპურ მდელოებზე. ეს ბიოტოპები კი ძლიერად
ზიანდება გადაჭარბებლი ძოვებისაგან და უკვე მნიშვნელოვნად შეცვლილია.
კავკასიის წვრილი ძუძუმწოვართა შორის ამ სახეობებს გაქრების ყველაზე დიდი
საფრთხე ემუქრებათ.
3. ნერინგის ბრუცა (Nannospalax nehringi) ‐ EN
საქართველოში ნერინგის ბრუცას გავრცელების არეალი 5000კმ2-ს არ აღემატება.

არეალი გაყოფილია ორ ნაწილად, რომელთა შორის ინდივიდების გაცვლა
გაძნელებულია. ტერიტორიის შემცირება გამოწვეულია მიწების დამუშავებითა და
გადაჭარბებული ძოვებით.
4. რუხი ზაზუნა (Cricetulus migratorius) ‐ VU
*
Mmiuxedavad imisa, rom bunebis dacvis msoflio kavSiris wiTeli nusxis mixedviT (IUCN Red List,
1996) Sicista betulina da S. armenica arealis qveynebs Soris saqarTveloc dasaxelebulia, am
saxeobebis arseboba Cvens teritoriaze metad saeWvoa
**
es saxeoba Setanil unda iqnas bunebis dacvis msoflio kavSiris wiTeli nusxis
35
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
1982-1992 წლებში ჩატარებულმა დაკვირვებებმა აჩვენა, რომ ეს სახეობა ბევრ

ადგილას, სადაც ადრე გავრცელებული იყო აღარ გვხვდება. მისი არეალი
სავარაუდოდ 20%-ზე მეტით შემცირდა.
5. ამიერკავკასიური ზაზუნა (Mesocricetus brandti) ‐ EN
შეტანილია საქართველოს წითელ წიგნში. 1982-92 წლებში ჩატარებულმა

დაკვირებებმა აჩვენა, რომ მისი არეალი მკვეთრად შემცირებულია, რიცხოვნობა კი
სავარაუდოდ 50%-ზე მეტით შემცირდა.
6. იმიერკავკასიური ზაზუნა (Mesocricetus raddei) ‐ VU
ამ სახეობის გავრცელების არეალი საქართველოში არ აღემატება 500კმ2-ს. ამის

ძირითადი მიზეზი, როგორც ჩანს, გადაჭარბებული ძოვებაა.
7. წითური მემინდვრია (Clerthrionomys glareolus) ‐ EN
პონტოს წითური მემინდვრია ცნობილია ორ ადგილას მოპოვებული ოთხი

ეგზემპლიარის მიხედვით. საქართველოში თურქეთიდან თავისი არეალის კიდით
შემოდის. მთელი არეალი არ აღემატება 5000კმ2-ს. გვხვდება მთის, დაბურულ
წიწვოვან, ტენიან ტყეებში, რომლებიც ამჟამად ინტენსიურად იჩეხება.
8. პრომეთეს მემინდვრია (Prometheomys schaposchnikovi) ‐ VU
ცნობილია სამი სუბპოპულაცია აფხაზეთში, ცენტრალურ კავკასიონზე და

მესხეთის ქედზე. მათ შორის ინდივიდთა ურთიერთგაცვლა გამორიცხულია.
მთელი არეალის ფართობი არ აღემატება 20 000კმ2-ს. პრომეთეს მემინდვრია
ბინადრობს სუბალპურ მდელოებზე, რომლებიც ამჟამად ნადგურდება
გადაჭარბებული ძოვების გამო. წვრილი ძუძუმწოვართა კომპლექსებიდან,
ბიოტოპის ანთროპოგენული ცვლის გამო, მემინდვრიების ეს სახეობა პირველი
გადაშენდება. 1988-95 წლებში ერთი კოლონიის გამოკვლევამ აჩვენა, რომ
ინტენსიური ძოვების გამო, მემინდვრიებმა უფრო ფერდობიან, ნაკლებად
ხელსაყრელ ადგილებში დაიწყეს გადაადგილება. ეს კი უთუოდ გამოიწვევს
ეროზიული პროცესების დაჩქარებას.
მცირე ან იზოლირებული სუბპოპულაციები:
1. წითური მემინდვრიას (Clerthrionomys glareolus) მესხეთის ქედის სუბპოპულაცია

კავკასიაში ცნობილი ერთადერთი სუბპოპულციაა.
2. ამიერკავკასიური ზაზუნას (Meocricetus brandti) შიდა ქართლის სუბპოპულაცია
ამჟამად შემცირებულია რაოდენობრივად და ტერიტორიულად, იზოლირებულია,

სამხრეთ საქართველოს ძირითადი არეალისგან.
3. პრომეთეს მემინდვრიას (Prometheomys schaposchnikovi) მესხეთის ქედის

სუბპოპულაცია იზოლირებულია დიდი კავკასიონის ძირითადი პოპულაციისგან
და შესაძლოა ჯერ კიდევ 80-იან წლებში გადაშენდა.
36
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
4. ნუტრიის (Myocastor coypus) მდ. მტკვრის სუბპოპულაცია ჭალის ტყეები,

რომლებიც ინტენსიური ანთროპოგენური ზემოქმედების გამო ძირეულად
ტრანსფორმირდება.
4. ნერინგის ბრუცას (Nannospalax nehringi) საქართველოს სუბპოპულაციას სახეობის

მსოფლიო არეალის უკიდურესი ჩრდილოეთი ნაწილი უკავია. იგი ჯავახეთის
ზეგანის კულტივირებულ ტერიტორიებზე ბინადრობს და პრაქტიკულად
ნადგურდება ფერმერების მიერ, როგორც სოფლის მეურნეობის მავნებელი.
5. იმიერკავკასიური ზაზუნას (Mesocricetus raddei) გავრცელების არეალი

საქართველოს მხოლოდ მცირე ნაწილს მოიცავს. იგი გვხვდება დიდი კავკასიონის
ჩრდილოეთ ფერდობზე, პირიქითა ხევსურეთის მაღალ მთიანეთში.
საქართველოში შენიშნულია ორი ძალიან საინტერესო მოვლენა: 1) სახეობების

სიმპათრიკული ზონები და 2) სიმპათრიკულ ქვესახეობებს შორის
ჰიბრიდიზაციის ზონები. ბიომრავალფეროვნების დაცვისათვის ევოლუციისა და
გენეტიკური პროცესების გამოკვლევისათვის ორივე ეს მოვლენა მნიშვნელოვანია.
ეს მოვლენები აღმოჩენილ იქნა ცოტა ხნის წინ, ასე რომ ჯერ კარგად არ არის
შესწავლილი. გვარი Apodemus‐ის სამი სახეობის ტყის თაგვის (A.(S.) uralensis, A. (S.)
fulvipectus, A.(S.) ponticus) სიმპათრიკული ზონები ყველაზე ნაკლებ დაცვას
საჭიროებენ, რადგან ისინი ამჟღავნებენ მაღალ შეგუებულობას და
რაოდენობრივად მრავალრიცხოვანნი არიან. მათი გავრცელების არეალი ფართოა,
მოიცავს ქვეყნის მთელ ტერიტორიას. ასევე ნაკლბადაა შესწავლილი გვ. თაგვების
ექზანთროპული ფორმების Mus musculus და M. macedonicus სიმპათრიკული
ზონები აღმოსავლეთ საქართველოს არიდულ ლანდშაფტებში. ბუჩქნარის
მემინდვრიების სიმპათრიკული ზონები გვ. Terricola‐დან (Terricola daghestanicus, T.
majori და T. nasarovi) უფრო კარგად არის შესწავლილი.
უნდა აღინიშნოს სახეობებს შორის ჰიბრიდიზაციის მაგალითები.

ელექტროფორეზის მეთოდის გამოყენებით დამტკიცდა სახლის თაგვის (M.M.
musculus და M.M. domesticus) ჩრდილო და სამხრეთის ქვესახეობების
ჰიბრიდიზაცია დასავლეთ საქართველოში. სავადაუდოა, რომ სისტემეტიკური
თვალსაზრისით ნაკლებად შესწავლილ, სხვა პოლიმორფულ სახეობებს შორისაც
აქვს ადგილი ქვესახეობების ჰიბრიდიზაციას.
საშუალ ო და მსხვილ ი ძუძუმწოვრები
საქართველოში გავრცელებულია მსხვილი ძუძუმწოვრების სამი რიგის -

მტაცებლები, წყვილჩლიქოსნები, ვეშაპისნაირები - 30 სახეობა. ჯერ კიდევ მეოცე
საუკუნის დასაწყისში აღნიშნული რიგების წარმომადგენლები ფართოდ იყვნენ
გავრცელებული საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე. მაგალითად წინააზიური
ჯიქის (Panthera pardus), ფოცხვერის (Felis (lynx) lynxs) და მგლის (Canis lupus)
არეალები მოიცავდა საქართველოს თითქმის მთელ ტერიტორიას, ჭრელტყავა
(Vormela peregusna) გვხვდებოდა ყველგან, გარდა კოლხეთის დაბლობის
ჭარბტენიანი ცენოზებისა. აფთარი (Hyaena hyaena) გავრცელებული იყო
საქართველოს მთელ არიდულ ზონაში.
37
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
XX საუკუნის 20-იანი წლებიდან, ცხოველთა არეალების და რიცხოვნობის

მნიშვნელოვანი შემცირება დაიწყო, რისი მიზეზიც მძლავრი ანთროპოგენური
პრესი იყო, რაც ძირითადად ტერიტორიების სასოფლო-სამეურნეო მიზნით
ათვისებასა და სამონადირეო საქმიანობის უსისტემო განვითარებაში
გამოიხატებოდა. სასოფლო-სამეურნეო დარგებიდან დიდი გავლენა იქონია
მეცხოველეობის განვითარებამ. კოლექტიური და საბჭოთა მეურნეობების შექმნის
შედეგად მოიშალა, საქართველოში არსებული ტრადიციული მეცხოველების
ფორმები, სადაც გათვალისწინებული იყო საძოვართა მონაცვლეობა და ზოგიერთ
ადგილებში ძოვების აკრძალვა. გარდა ამისა გეგმიური ეკონომიკის პოლიტიკის
შედეგად გაიზარდა შინაური პირუტყვის სულადობა და მათი რიცხოვნობა
მნიშვნელოვნად აღემატებოდა არსებული საძოვრების ტევადობას.
ამ ფაქტორებმა მაღალმთიანი საზაფხულო და საზამთრო საძოვრების ეროზია

გამოიწვია. ამის გამო შემცირდა ჩლიქოსნების (ჯიხვი ორივე სახეობა, არჩვი)
რიცხოვნობა და არეალები. სატყეო მეურნეობის ინტენსიური განვითარების
შედეგად, რასაც ბოლო წლებში, ენერგეტიკული კრიზისის გამო მოსახლეობის
მიერ ტყის უნებართვო ჭრაც დაემატა, გაიზარდა ტყეებში შემაშფოთებელი
ფაქტორები და შემცირდა სასიცოცხლო არეალი რის გამოც ჩლიქოსანთა (ირემი,
შველი) პოპულაციის რიცხოვნობა მნიშვნელოვნად შემცირდა. სისტემატურად
მიმდინარეობდა ტყეების გაწმენდა ქარქცეული ხეებისაგან და ხეყრილების
ნაკლებობის შედეგად შემცირდა ფოცხვერისათვის ბუნაგებად გამოსაყენებელი
ადგილები, რის გამოც ფოცხვერი მხოლოდ ნაკრძალებსა და ადამიანისათვის
ძნელად მისადგომ ადგილებში შემორჩა.
მსხვილი ძუძუმწოვრების რიცხოვნობის შემცირების გამომწვევი მნიშვნელოვანი

ფაქტორი იყო სამონადირეო საქმიანობის არასწორი სტრატეგია. ამან
განსაკუთრებით იმოქმედა მტაცებელთა რიცხოვნობაზე. ცხოველთა სამყარო
გაყოფილი იყო ორ ნაწილად “სასარგებლო” და “მავნებელ” ცხოველებად.
სასარგებლო ცხოველებში გაერთიანებული იყო ის სახეობები რომელთაგანაც
ადამიანს პიდაპირი სარგებელის მიღება შეეძლო. ასეთები იყვნენ ჩლიქოსნები და
ბეწვეულის მომცემი ცხოველები. მტაცებლები კი ძირითადად “მავნებელ
ცხოველთა” კატეგორიას მიეკუთვნენ. მათზე ნადირობა წახალისდებოდა -
დაწესებული იყო პრემია მგლის, მელის, ტურის, გარეული კატის მოპოვებაზე.
პრემიალური სისტემა 1993 წელს გაუქმდა. მაგრამ საქართველოში ბოლო წლებში
მიმდინარე პროცესების შედეგად, მოსახლეობის ხელში აღმოჩნდა დიდძალი
ცეცხლსასროლი ავტომატური იარაღი და ბრაკონიერობამ მასიური ხასიათი
მიიღო.
გასათვალისწინებელია, რომ საზღვარგარეთის ზოგიერთ ქვეყანაში გაიზარდა

ინტერესი ზოგიერთი სახეობის ცხოველთა დერივატების მიმართ, ასეთებია
ჯიხვისა და ნიამორის რქები, ფოცხვერისა და მგლის ტყავები, დათვის ნაღველი,
ცხიმი და ტყავი; დელფინის ცხიმი და სხვა. სამწუხაროდ არ არსებობს
სტატისტიკური მონაცემები იმის შესახებ, თუ რა რაოდენობის ასეთი დერივატები
ან პროდუქტები გადიოდა საზღვარგარეთ.
38
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
ტერიტორიის სამეურნეო ათვისებამ, რამაც არეალის მნიშვნელოვნად შემცირება

და ფრაგმენტაცია გამოიწვია. კერძოდ ზოგიერთი სახეობის პოპულაციები
საქართველოში მთლიანად გაქრა (მაგ. ქურციკი). განადგურდა ნიამორის
სამხრეთი (თრიალეთის ქედის) პოპულაცია. ირემი მხოლოდ იზოლირებულ
პოპულაციებად შემორჩა. აღმოსავლეთ საქართველოდან დასავლეთ
საქართველოში გამავალი გზის (საავტომობილო და რკინიგზის), კერძოდ
რიკოთის უღელტეხილი, გაყვანისა და გზის მიმდებარე ტერიტორიაზე მჭიდრო
დასახლებული ზოლის შექმნის შედეგად არჩვის არეალი ორ ნაწილად გაიხლიჩა.
იზოლირების შედეგად განსაკუთრებული საფრთხე შეექმნა არჩვის სამხრეთ,
კერძოდ, ბორჯომის ხეობის პოპულაციას.
ძირით ადი ეკოლ ოგიური მონაცემები საქართ ველ ოს საშუალ ო დ ა

მსხვილ ი ძუძუმწოვრების შესახებ
სახეობა ტყის (ყვითელყელა) კვერნა - Martes martes (Linnaeus, 1758)
ქვესახეობა Martes martes lorenzi (Ognev 1926)
არეალი ტყის კვერნის ისტორიული არეალი მოიცავდა საქართველოს უმეტეს ნაწილს, კერძოდ
კავკასიონის მთავარ და გვერდით ქედებს, კოლხეთის დაბლობს, აჭარა-გურია
იმერეთის, თრიალეთის ქედებს. არ გვხვდებოდა მხოლოდ ჯავახეთის პლატოსა და
ივრის ზეგანზე. დღევანდელი არეალი ორ იზოლირებულ უბნად არის გაყოფილი.
მათგან ერთი მოიცავს: დიდი კავკასიონის მთავარი ქედს და მის გვერდით ქედებს.
მეორე კი ბორჯომის ხეობას, თრიალეთის, გურია-აჭარის, იმერეთის ქედებს . ჩვენს
მიერ ტყის კვერნა აღნიშნული იყო ლაგოდეხის, ახმეტის (ბაწარა, თუშეთი), ბორჯომის,
კინტრიშის ნაკრძალებში. ფაქტიურად თანამედროვე არეალის თითქმის ყველა უბანში.
ბიოტოპი ბინადრობს ფოთლოვან და წიწვიან ტყეებში, ვერტიკალურად ვრცელდება ზღვის

დონიდან 2400 მეტრამდე.
რიცხოვნობა საქართველოში ტყის კვერნის რიცხოვნობა დადგენილი არ არის. ჩვენს მიერ

შეხვედრილი კვალის სიხშირის მიხედვით, შეიძლება ითქვას, რომ მათი რიცხოვნობა
ბოლო ხუთი წლის განმავლობაში, მნიშვნელოვნად შემცირდა.
მალიმიტირებელი უკონტროლო ნადირობა.

ფაქტორები
სტატუსი ტყის კვერნის დღევანდელი მდგომარეობა შეესაბამება დაბალი რისკის (LR)

კატეგორიას.
39
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
სახეობა ქვის (თეთრყელა) კვერნა - Martes foina (Erxleben, 1777)
ქვესახეობა Martes foina nehringi (Satunin, 1906)
არეალი გავრცელებულია საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე. ჩვენს ქვის კვერნა აღნიშნული

იყო ლაგოდეხის, ბორჯომის, ვაშლოვანის ნაკრძალებში, თბილისის მიდამოებში
(კოჯორი)
ბიოტოპი გვხვდება ტყეებში, ბუჩქნარებში, ველებზე, ბაღებში. ვერტიკალურად ვრცელდება

ზღვის დონიდან 4000 მ-მდე.
რიცხონვობა საქართველოში ქვის კვერნის რიცხოვნობა დადგენილი არ არის. ჩვენს მიერ

შეხვედრილი კვალის სიხშირის მიხედვით, შეიძლება ითქვას, რომ მათი რიცხოვნობა
ბოლო ხუთი წლის განმავლობაში, მნიშვნელოვნად შემცირდა.
სტატუსი ქვის კვერნის დღევანდელი მდგომარეობა შეესაბამება დაბალი რისკის (LR)Lკატეგორიას
სახეობა დედოფალა - Mustela nivalis (Linnaeus, 1766)
ქვესახეობა M.n. boccamela (Bechshtein, 1800)
გავრცელება გავრცელებულია საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე.
ბიოტოპი ბინადრობს ტყეებში, ბუჩქნარებში, ველებზე, ზეგნებზე. ხშირად გვხვდება

ანთროპოგენულ ტერიტორიებზე - ბაღებში, ბოსტნებში და სხვა.
რიცხოვნობა საქართველოში დედოფალას რიცხოვნობა დადგენილი არ არის.
სახეობა წაულა - Mustela (Lutreola) lutreola
ქვესახეობა კავკასიაში გავრცელებულია ქვესახეობა M. (L.) l. Turowi (Kuznetzov, 1939)
არეალი ზოგიერთი ლიტერატურული მონაცემებით (ჯანაშვილი, 1963, წითელი წიგნი, 1982)

გვხვდება მხოლოდ ბზიფის ხეობაში, ფსხუსთან. თუმცა უფრო ადრეული მონაცემებით
წაულა საქართველოში საერთოდ არ არის გავრცელებული.
ბიოტოპი ძირითადად ბინადრობს სწრაფი დინების, ტყიანი ნაპირების მქონე პატარა

მდინარეების სიახლოვეს, თუმცა შეიძლება შეგვხვდეს ტბების ან სხვა წყალსატევების
ნაპირებთან.
სტატუსი შეტანილია საქართველოს წითელ წიგნში როგორც იშვიათი სახეობა.
40
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
სახეობა ჭრელტყავა - Vormela peregusna (Guldenstaedt, 1770)
ქვესახეობა საქართველოში გავრცელებულია ქვესახეობა ‐ V.p. peregusna (Guldenstaedt, 1770)
არეალი ჭრელტყავას არეალი მოიცავდა საქართველოს უმეტეს ნაწილს, დასავლეთ

საქართველოს ნოტიო ტყეების გამოკლებით (კოლხეთის დაბლობი). თუმცა ყველგან
მცირერიცხოვანი იყო. დღევანდელი არეალი მოიცავს აღმოსავლეთ საქართველოს
სამხრეთYნაწილს - ჯავახეთის ზეგანს და მის მიმდებარე ტერიტორიებს.
ბიოტოპი ღია მშრალი ეკოტოპები - ველებზე, იშვიათად მთისწინებსა და ბუჩქნარებში.

ვერტიკალურად ვრცელდება 2100 მეტრამდე (საქ. წითელი წიგნი, 1982, ჯანაშვილი,
1963)
რიცხოვნობა დადგენილი არ არის.
მალიმიტირებელი საბინადრო ადგილების შემცირება, ადამიანის მიერ სამეურნეო მიზნით ტერიტორიის

ფაქტორები ათვისების ხარჯზე. წარსულში ინტენსიური ნადირობა
სტატუსი შეტანილია საქართველოს წითელ წიგნში, როგორც გამქრელი ან მიუდგომელ

ადგილებში შემორჩენილი სახეობა. IUCN‐ ის კატეგორიების მიხედვით შეესაბამება
ბუნებაში გადაშენებული სახეობების კატეგორიას (EW).
აღდგენის რეინტროდუქცია.
შესაძლებლობა
სახეობა წავი - Lutra lutra (Linnaeus, 1758)
ქვესახეობა საქართველოში გავრცელებულია ქვესახეობა L. l. meridionalis (Ognev, 1931)
არეალი საქართველოში წავის გავრცელების არეალი მოიცავს მდინარეების მტკვრის, არაგვის,

ალაზნის, იორის, ლიახვის, რიონის, ენგურის, ბზიფის, სუფსის, კინტრიშის აუზებში,
კოლხეთის დაბლობის მდინარეებზე, პალიატომის, ბაზალეთის, ერწოს, ფარავნის,
ტაბაწყურის, რიწის ტბების სანაპიროებზე. ე.ი. პრაქტიკულად ბინადრობს
საქართველოს თითქმის ყველა თევზით მდიდარ მდინარეზე. წავის ისტორიული და
თანამედროვე არეალი ემთხვევა ერთმანეთს, მაგრამ მნიშვნელოვნად შემცირდა
თითოეულ მდინარეზე მათი ბინადრობის ადგილები, რამაც საბოლოოდ გამოიწვია
მისი საერთო რიცხოვნობის შემცირება. ჩვენს მიერ წავი დაფიქსირებულია ლაგოდეხის
ნაკრძალში, მდინარე კინტრიშის ხეობაში და ბორჯომის ხეობაში.
ბიოტოპი ბინადრობს მდინარეების და მტკნარი წყალსატევების ნაპირებზე. ვერტიკალურად

ვრცელდება ზღვის დონიდან 2300 მეტრამდე.
რიცხოვნობა რიცხოვნობა დადგენილი არ არის, მაგრამ თუ გავითვალისწინებთ, მისი შესაძლო

საბინადრო ადგილების სიმცირეს და კვალის შეხვედრის იშვიათობას, იგი ძალზედ
მცირერიცხოვანი სახეობაა.
მალიმიტირებელი წავის რიცხოვნობის შემცირების მიზეზებია სასიცოცხლო არეალის შემცირება,

ფაქტორები წყალსატევების დაბინძურება, ჩასადგმელი ბადეებით, ელექტროდენით, დინამიტით
და მომწამვლელი ნივთიერებებით თევზაობა.
სტატუსი ძალზედ მცირერიცხოვანი სახეობა. შეტანილია საქართველოს წითელ წიგნში როგორც

გადაშენების პირას მყოფი სახეობა.
წავის თანამედროვე Mმდგომარეობა საქართველოსათვის შეესაბამება კრიტიკული

საფრთხის წინაშე მყოფ სახეობათა კატეგორიას (CR).
აღდგენის წავის აღდგენისათვის აუცილებელია თევზჭერის ზემოთ აღნიშნული მეთოდების

41
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
შესაძლებლობა აღმოფხვრა და რადგანაც იგი შემორჩენილია იზოლირებული ქვეპოპულაციების

სახით, საჭიროა ტრანსლოკაცია.
სახეობა მაჩვი - Meles meles (Linnaeus, 1758)
ქვესახეობა საქართველოში გავრცელებულია ქვესახეობა M.m. canescens (Blanford, 1875).
არეალი გავრცელებულია საქართველოს თითქმის მთელ ტერიტორიაზე. ჩვენს მიერ მასჩვი

დაფიქსირებულია ლაგოდეხში, ვაშლოვანის, ბაწარის, კინტრიშის ნაკრძალებში.
ბიოტოპი ევრიტოპური სახეობა. ბინადრობს ტყეებში, ბუჩქნარებში, გვხვდება თითქმის ყველა

ბიოტოპში ჭარბტებტენიანი სუბტროპიკული ცენოზებიდან (კოლხეთის დაბლობი)
დაწყებული არიდული ცენოზებით (ივრის ზეგანი). დამთავრებული. იშვიათად
გვხვდება ალპურ სარტყელში. ვერტიკალურად ვრცელდება ზღვის დონიდან 2700
მეტრამდე.
რიცხოვნობა რიცხოვნობა დადგენილი არ არის. ზოგადი შეფასებით (კვალის შეხვედრის სიხშირის

მიხედვით) საკმაოდ მრავალრიცხოვანი სახეობაა.
სტატუსი შეესაბამება დაბალი რისკის (LR) სახეობებს
სახეობა ენოტი - Procyon lotor (Linnaeus, 1758)
არეალი ინტროდუცირებული სახეობა. ენოტი ინტროდუცირებული იყო ზაქათალა-ნუხის

დაბლობში, რომელიც ესაზღვრება საქართველოს. აქედან მოხდა მისი შემოჭრა
საქართველოში, გავრცელდა ლაგოდეხში, ახმეტაში, ალაზნის ველზე, შირაქში, ივრის
ზეგანზე. ჩვენს მიერ ენოტი დაფიქსირებულია ლაგოდეხის და ვაშლოვანის
ნაკრძალებში.
ბიოტოპი წყალსატევების პირა ტყიანი და ბუჩქნარიანი ეკოტოპები.
რიცხოვნობა რიცხოვნობა დადგენილი არ არის.
სახეობა მურა დათვი - Ursus arctos meridionalis
ქვესახეობა ტაქსონომია ცუდად არის შესწავლილი, სხვადასხვა ავტორებს მოჰყავთ სხვადასხვა

რაოდენობის და სხვადასხვა ქვესახეობები მაგ. ორი ქვესახეობა U.a. meridionalis
(Middendorf , 1851) და U.a. syriacus (Hemprich et Ehrenberg, 1828). 5 ქვესახეობა U.a.
syriacus, U.a. meridionalis, U.a. lasistanicus, U.a. caucasica, U.a. arctos; არაბული, 198 - 4
ქვესახეობა ჯანაშვილი, 1963 - 2 ქვესახეობა U.a. caucasica, U.a. syriacus
არეალი გავრცელებულია საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე. ჩვენს მიერ დათვი

დაფიქსირებულია ვაშლოვანის, ლაგოდეხის, ბაწარის, კინტრიშის, ბორჯომის
ნაკრძალებში, თუშეთში, მდინარეების არხოტის, დურუჯის და ლიახვის ხეობებში,
თრიალეთის ქედზე, ბორჯომის ხეობაში, გურია-აჭარის ქედზე, დუშეთის რაიონში.
ბიოტოპი ევრიტოპური სახეობა. ბინადრობს მრავალნაირ ეკოტოპში. გვხვდება აგრეთვე

თითქმის ყველა ვერტიკალურ სარტყელში, ვერტიკალურად ვრცელდება ზღვის
დონიდან 4000 მეტრამდე.
რიცხოვნობა დათვის რიცხოვნობა საქართველოში არ აღემატება 700 სულს.
მალიმიტირებელი ბრაკონიერობა. საარსებო გარემოს შემცირება.
42
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
სტატუსი შეესაბამება საფრთხის წინაშე მყოფ სახეობათა კატეგორიას (EN)
აღდგენის შესაბამისი საკანონმდებლო ბაზის შექმნა. ნადირობის მკაცრი კონტროლი.

სახეობა აფთარი - Hyaena hyaena (Linnaeus, 1758)
ქვესახეობა საქართველოში გავრცელებულია ქვესახეობა H.h. satunini (Matschie,1910)
არეალი გავრცელებულია სამხრეთ-აღმოსავლეთ საქართველოში,ივრის ზეგანზე, შირაქისა და

ელდარის სტეპებში, ივრისა და ალაზნის ჭალებში. მეოცე საუკუნის დასაწყისისათვის
მისი არეალი ბევრად უფრო ფართო იყო და თბილისის შემოგარენს მოიცავდა. დღესაც
არის შეუმოწმებელი ინფორმაცია, კოჯრის მიდამოებში აფთრთან შეხვედრისა. აფთარი
დაფიქსირებულია ივრის ზეგანზე, კოწახურას ქედის მიდამოებში.
ბიოტოპი ბინადრობს უპირატესად არიდულ და სემიარიდულ ბიოტოპებში, კერძოდ ნათელ

ტყეებში და ღვიიან ცენოზებში. ვერტიკალურად ვრცელდება ზღვის დონიდან 2500 მ-
მდე.
რიცხოვნობა საქართველოში გვხვდება ერთეული ინდივიდების სახით.
მალიმიტირებელი საბინადრო ადგილების შემცირება, მისი არეალის სამეურნეო მიზნით ათვისების

ფაქტორები შედეგად. ბრაკონიერობა.
სტატუსი შეტანილია საქართველოს წითელ წიგნში, როგორც გამქრალი ან მიუვალ ადგილებში

შემორჩენილი სახეობა. შეესაბამება (EW) კატეგორიას.
აღდგენის პოპულაციის მცირერიცხოვნობის გამო მისი ბუნებრივი აღდგენა შეუძლებელია.

შესაძლებლობა აღდგენა შესაძლოა მხოლოდ რეინტროდუქციის საშუალებით.
სახეობა მგელი - Canis lupus (Linnaeus, 1758)
ქვესახეობა საქართველოში გავრცელებულია ქვესახეობა C.l. cubanensis (Ognev, 1923)
არეალი მგლის არეალი საქართველოში მოიცავს კავკასიონის ქედს (სვანეთი, რაჭა,

ცენტრალური კავკასიონი, ხევსურეთი, თუშეთი, კახეთი), თრიალეთის ქედს,
ჯავახეთის ზეგანს, ბორჯომის ხეობას, ივრის ზეგანს, ალაზნის ველს, გარეჯის
უდაბნოს. მე-20 საუკუნის 60 წლებამდე გავრცელებული იყო მთელ საქართველოში,
ამჟამად განადგურებულია დასავლეთ საქართველოს უმეტეს ტერიტორიაზე, კერძოდ
კოლხეთის დაბლობში, აჭარაში (შესაძლოა შემორჩენილი იყოს აჭარის მთიანეთში)
ბიოტოპი ევრიტოპური სახეობა, ვერტიკალურად ვრცელდება ზღვის დონიდან 4000 მეტრამდე.
რიცხოვნობა საქართველოში ბინადრობის 1500-2000 ინდივიდი.
მალიმიტირებელი ახლო წარსულში (1993 წლამდე) მის მოპოვებაზე პრემიალური სისტემის არსებობა.
ფაქტორები ამჟამად უკონტროლო ნადირობა, ბრაკონიერობა. საბინადრო ადგილების და საკვები
ბაზის შემცირება.
სტატუსი შეესაბამება დაბალი რისკის სახეობის კატეგორიას (LR).
43
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
სახეობა ტურა - Canis aureus Linnaeus, 1758
ქვესახეობა საქართველოში გავრცელებულია ქვესახეობა C.a. moreoticus I. Geofroy,1835
არეალი ტურა საქართველოში გავრცელბულია, კავკასიონის სამხრეთ კალთებზე, თუშეთში,

ივრის ზეგანზე, ალაზნის ველზე, კოლხეთის დაბლობში, გურია-აჭარის ქედზე.
ფაქტიურად მოიცავს საქართველოს დიდ ნაწილს. მადრამ მისი არეალი არ
წარმოადგენს მთლიანს, იგი შეიძლება წარმოვიდგინოთ, როგორც დასავლეთი და
აღმოსავლეთი პოპულაციები. ჩვენს მიერ ტურა დაფიქსირებულია ვაშლოვანის
ნაკრძალში, ივრის ზეგანზე, ლაგოდეხში, თუშეთში, ბაწარის ნაკრძალში, ალაზნის
ველზე, კოლხეთის დაბლობზე, მდინარე კინტრიშის ხეობაში, გურია-აჭარის ქედზე.
ბიოტოპი ევრიტოპური სახეობა. ვერტიკალურად ვრცელდება ზღვის დონიდან 1000 მეტრამდე.
რიცხოვნობა საქართველოში ბინადრობს დაახლოებით 2000 ინდივიდი.
მალიმიტირებელი ახლო წარსულში (1993 წლამდე) მის მოპოვებაზე არსებული პრემიალური სისტემა,
ფაქტორები სოფლის მეურნეობაში ტოქსიკური ნივთიერებების გამოყენება. ამჟამად უკონტროლო
ნადირობა, საბინადრო ადგილების შემცირება.
სახეობა მელა - Vulpes vulpes Linnaeus, 1758
ქვესახეობა საქართველოში გავრცელებულია შემდეგი ქვესახეობები: V.v. caucasica Dinnik, 1914, V. v.

alpherakyi Satunin, 1905
არეალი მელიის არეალი მოიცავს საქართველოს მთელ ტერიტორიას. ჩვენს მიერ მელია
დაფიქსირებულია კავკასიონის ქედზე (ლაგოდეხი, თუშეთი, ცენტრალური
კავკასიონი, ხევსურეთში), თბილისის მიდამოებში, ივრის ზეგანზე, თრიალეთის,
მესხეთის, გურია-აჭარის ქედებზე, ბორჯომის ხეობაში, აჭარაში.
ბიოტოპი ევრიტოპური სახეობა. ვერტიკალურად ვრცელდება ზღვის დონიდან 4000 მეტრამდე.
რიცხოვნობა საქართველოში მელიის რიცხოვნობა დადგენილი არ არის.
სტატუსი შეესაბამება დაბალი რისკის კატეგორიის სახეობას (LR).
სახეობა ენოტისებრი ძაღლი - Nyctereutes procyonoides (Gray,1834)
ქვესახეობა საქართველოში ინტროდუცირებულია ქვესახეობა - N.p. ussurensis Matcshie, 1907
არეალი ინტროდუცირებული სახეობა. საქართველოში გაშვებულია კახეთში, თიანეთში, შიდა

ქართლში, აფხაზეთში. ჩვენს მიერ ენოტისებური ძაღლი დაფიქსირებულია
ვაშლოვანის, ლაგოდეხის, ბაწარის ნაკრძალებში, ივრის ზეგანზე.
ბიოტოპი ძირითადად გვხვდება ფოთლოვანი ტყის სარტყელში.
რიცხოვნობა ენოტისებური ძაღლის რიცხოვნობა საქართველოში დადგენილი არ არის.
44
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
სახეობა გარეული კატა - Felis silvestris (Schreber, 1777)
ქვესახეობა საქართველოში გავრცელებულია ქვესახეობა Felis silvestris caucasica (Satunin, 1905)
არეალი გარეული კატა გავრცელებულია საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე. ჩვენს მიერ ეს

სახეობა აღნიშნული იყო, ლაგოდეხის, ვაშლოვანის, ბაწარის ნაკრძალებში, თუშეთში,
ცენტრალურ კავკასიონზე, მდინარეების დურუჯის და ლიახვის, კინტრიშის ხეობებში,
თბილისის მიდამოებში, თრიალეთისა და გურია-აჭარის ქედზე, ბორჯომის ხეობაში,
ივრის ზეგანზე, ალაზნის ველზე, კოლხეთის დაბლობზე.
ბიოტოპი ბინადრობს ტყის სარტყელში, იშვითად, არიდულ ბიოტოპებში. ვერტიკალურად

ვრცელდება ზღვის დონიდან 2000 მეტრამდე თუმცა შეიძლება, შეგვხვდეს სუბალპურ
სარტყელში.
რიცხოვნობა ზუსტი რიცხოვნობა დადგენილი არ არის, საკმაოდ მრავალრიცხოვანი სახეობაა.
სახეობა ველის ხალიანი კატა - Felis libyca (Forster, 1780)
ქვესახეობა ველის ხალიანი კატას, რიგი ავტორები გამოყოფს როგორც ცალკე სახეობას და თვლიან,
რომ, მისი გაერთიანება გარეულ კატასთან (Felis silvestris) დაუშვებელია. ზოგი კი
პრიქით, სახეობის დონეზე აერთიანებს გარეულ კატასთან. ჯანაშვილი (1963)
მიუთითებს, რომ საქართველოში გავრცელებულია ქვესახეობა F.l. caudata (Gray, 1874).
მაგრამ სხვა ლიტერატურაში, ასეთი ქვესახეობა ნაჩვენები არ არის, კავკასიაში
ნაჩვენებია ქვესახეობა F.l. araxensis - რომელიც გვხვდება არარატის ველზე.
არეალი საქართველოში მისი გავრცელების შესეხებ სარწმუნო ცნობები არ მოიპოვება, არის ამ

ცხოველის საქართველოში მოპოვების რამოდენიმე შემთხვევა: ბოლნისის რაიონში,
სამხრეთ საქართველოში.
ბიოტოპი ძირთადად სტეპების, სემიარიდული, არიდული ეკოტოპების ბინადარია, შეიძლება

შეგვხვდეს მდინარეების ან სხვა წყალსატევების პირა ჭალებში.
რიცხოვნობა ველის ხალიანი კატის რიცხოვნობა საქართველოში დადგენილი არ არის.
სახეობა ლელიანის კატა - Felis (Chaus) chaus (Guldenstaedt, 1776)
ქვესახეობა საქართველოში გავრცელებულია ქვესახეობა F.c. chaus (Guldenstaedt, 1776)
არეალი ლელიანის კატის არეალი საქართველოში მოიცავდა მდინარეების ალაზანის, იორის,

ხრამის და მტკვრის ხეობებს, მტკვრის იგი ვრცელდებოდა საკმაოდ დიდ მანძილზე,
მაგრამ ვერ აღწევდა ბორჯომს. ამძამად იგი შემორჩენილია ივრისა და ალაზნის
ჭალებში. ჩვენს მიერ ლელიანის კატასთან შეხვედრა აღნიშნულია ალაზნის
ქვემოწელის ჭალებში საქართველოსა და აზერბაიჯანის საზღვართან.
ბიოტოპი მდინარეებისა დაწყალსატევების სანაპირო ლერწმიანი ეკოტოპები, მდინარის პირა

ჭალები.
რიცხოვნობა ლელიანის კატის რიცხოვნობის დასადგენად საქართველოში სამუშაოები ჩატარებული

არ არის, მაგრამ შეიძლება ითქვას რომ ძალიან მცირერიცხოვანი სახეობაა.
მალიმიტირებელი საბინადრო ადგილების, კერძოდ მდინარისპირა ჭალების ექსპლოატაცია, ნაწილობრივ
45
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
ფაქტორები ბრაკონიერობა.
სტატუსი შეესაბამება კრიტიკული საფრთხის წინაშე მყოფ სახეობას (CR)
აღდგენის საარსებო გარემოს აღდგენა და რეინტროდუქცია.

სახეობა ფოცხვერი - Felis (Lynx) lynx (Linnaeus, 1758)
ქვესახეობა საქართველოში გავრცელებულია ქვესახეობა F.l.dinniki (Satunin, 1915)
არეალი ახლო წარსულში ფოცხვერის არეალი მოიცავდა მთელ საქართველოს. ამჟამად

შემორჩენილია რამოდენიმე იზოლირებული პოპულაციების სახით. ეს პოპულაციებია
ლაგოდეხის, თუშეთ-ხევსურეთის, რაჭა-სვანეთის, ბორჯომ-ბაკურიანის, ივრის ზეგნის
პოპულაციები. ჩვენს მიერ ფოცხვერთან შეხვედრა აღნიშნულია ვაშლოვანის და
ლაგოდეხის ნაკრძალში, მდინარე გუჯარეთის ხეობაში (ბორჯომის ხეობა), კოწახურას
ქედზე (ივრის ზეგანი).
ბიოტოპი ძირითადად ტყის სარტყლის ბინადარია. გვხვდება აგრეთვე სუბალპურ და ალპურ

მდელოებზე, არიდულ და სემიარიდულ ეკოტოპებში (ივრის ზეგნის ნათელ ტყეებში).
რიცხოვნობა ფოცხვრის რიცხოვნობა საქართველოში არ აღემატება 160 ინდივიდს.
მალიმიტირებელი საბინადრო ადგილების შემცირება, ტყის ექსპლოატაციის შედეგად. განსაკუთრებით

ფაქტორები ტყეების გასუფთავება ხეყრილებისაგან, რის გამოც მნიშვნელოვნად შემცირდა
ბუნაგებისათვის გამოსადეგი ადგილები, რამაც თავისთავად იმოქმედა შობადობაზე.
მნიშვნელოვანი გავლენა იქონია ბრაკონიერობამაც.
სტატუსი შეტანილია საქართველოს წითელ წიგნში როგორც სახეობა. თანამედროვე

მდგომარეობა შეესაბამება კრიტიკული საფრთხის წინაშე მყოფ სახეობას (CR).
აღდგენის საბინადრო ადგილების აღდგენა. გარდა ამისა რადგან ფოცხვერი შემორჩენილია

შესაძლებლობა იზოლირებული პოპულაციების სახით აუცილებელია ტრანსლოკაცია, კერძოდ
რეინტროდუქცია და რესტოკინგი.
სახეობა ჯიქი - Panthera pardus (Linnaeus, 1758)
ქვესახეობა საქართველოში გავრცელებულია ქვესახეობა P. p. saxicolor (Pocock, 1927) syn. P.p.

ciscaucasica (Satunin,1914), P.p. tuliana (Vallenciennes, 1856).
არეალი მეოცე საუკუნის დასაწყისისთვის ჯიქის არეალი მოიცავდა საქართველოს თითქმის

მთელ ტერიტორიას ჯავახეთის ზეგნის და სამხრეთ აღმოსავლეთ საქართველოს
გამოკლებით. დღეისათვის შემორჩენილია მხოლოდ ვაშლოვანის ეროვნულ პარკში
(ერთი ინდივიდი 2008 წლის მდგომარეობით) და შესაძლოა ბინადრობდეს დიდი
კავკასიონის აღმოსავლეთი ნაწილის გვერდითა ქედებზე - პირიქითა ხევსურეთში,
თუშეთში და სპეროზას მთაზე.
ბიოტოპი ევრიტოპური სახეობა. ბინადრობდა კოლხეთის ჭარბტენიანი ეკოტოპებში, ჭალის

ტყეებში, ზოგადად ტყის სარტყელში, სუბალპურ, ალპურ, სუბნივალურ სარტყლებში.
ამჟამად ბინადრობს მხოლოდ ძნელად მისაღწევ კლდოვან ადგილებში.
მალიმიტირებელი საარსებო გარემოს ათვისება, საკვები ბაზის შემცირება, ბრაკონიერობა.

46
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
სტატუსი შეტანილია საქართველოს წითელ წიგნში, როგორც გამქრალი ან მიუდგომელ

ადგილებში შემორჩენილი სახეობა. რეალურად შეესაბამება ბუნებაში გამქრალ
სახეობათა კატეგორიას (EW).
სახეობა გარეული ღორი - Sus scrofa (Linnaeus, 1758)
ქვესახეობა საქართველოში გავრცელებულია ქვესახეობა S.s. attila (Thomas, 1912)
არეალი გავრცელებულია საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე. ჩვენს მიერ გრეულ ღორთან

შეხვედრები აღნიშნულია კოლხეთის დაბლობზე, ლაგოდეხისა და ვაშლოვანის
ნაკრძალში, ივრის ზეგანზე, ალაზნის ჭალებში.
ბიოტოპი ევრიტოპური სახეობა. შედარებით იშვიათად გვხვდება წიწვიან ტყეებში.

ვერტიკალურად ვრცელდება ზღვის დონიდან 2600 მეტრამდე, თუმცა შეიძლება
შეწგვხვდეს უფრო მაღლაც.
რიცხოვნობა საქართველოში გარეული ღორის რიცხოვნობა არ აღემატება 8000 სულს.
მალიმიტირებელი ბრაკონიერობა.
სტატუსი შეესაბამება დაბალი რისკის კატეგორიის სახეობას (LR).
სახეობა კეთილშობილი ირემი - Cervus elaphus (Linnaeus, 1758)
ქვესახეობა საქართველოში გავრცელებულია ქვესახეობა Cervus elaphus maral (Ogilby, 1840)
არეალი ირმის გავრცელების არეალი საქართველოში მოიცავდა საქრთველოს მნიშვნელოვან

ნაწილს, იგი არ გვხვდებოდა კოლხეთის დაბლობზე, ჯავახეთის ზეგანზე და
კავკასიონის კლდოვან ადგილებში (სვანეთის, ხევსერეთის და თუშეთის მაღალ
სარტყლებში), ამჟამად ირემი შემორჩენილია 6 იზოლირებული პოპულაციის სახით.
ესეთებია ლაგოდეხის, ბორჯომის, გარდაბნის, თუშეთის, ლიახვის ხეობის,
ქვემოსვანეთის და რიწის პოპულაციები. ამათგან ყველაზე მრავალრიცხოვანია
ლაგოდეხის პოპულაცია. არ არის ბოლოპერიოდის ინფორმაცია აფხაზეთიდან,
ლიახვის ხეობიდან და ქვემოსვანეთიდან. ბორჯომის, თუშეთის და გარდაბნის
პოპულაციები ძალზედ მცირერიცხოვანია და კრიტიკული საფრთხის პირას იმყოფება.
ჩვენს მიერ ირემთან შეხვედრები აღნიშნულია ლაგოდეხის და ბორჯომის
ნაკრძალებში, თუშეთში, ლიახვის ხეობაში, გარდაბნის სამონადირეო მეურნეობის
ტერიტორიაზე.
ბიოტოპი ევრიტოპური სახეობა. ბინადრობს ფოთლოვან და წიწვოვან ტყეებში, ჭალებში,

სუბალპურ და ალპურ სარტყლებში. ვერტიკალურად ვრცელდება ზღვის დონიდან
3100 მეტრამდე.
რიცხოვნობა ირმის რიცხოვნობა საქართველოში არ აღემატება 1500 ინდივიდს.
მალიმიტირებელი ირმის რიცხოვნობის შემცირების მიზეზია ადამიანის მიერ ტერიტორიის ათვისების

ფაქტორები შედეგად, არეალის გაწყვეტა, ბრაკონიერობა.
სტატუსი შეტანილია საქართველოს წითელ წიგნში როგორც იშვიათი სახეობა. მისი

მდგომარეობა რეალურად შეესაბამება საფრთხის წინაშე მყოფ სახეობათა კატეგორიას
(EN).
აღდგენის ირმის აღდგენა მხოლოდ ტრანსლოკაციის (რეინტროდუქცია, რესტოკინგი)
47
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
შესაძლებლობა მეშვეობით.
სახეობა შველი - Capreolus capreolus Linnaeus, 1758
ქვესახეობა საქართველოში გავრცელებულია ქვესახეობა C.c. capreolus Linnaeus, 1758
არეალი შვლის არეალი მოიცავს საქართველოს თითქმის მთელ ტერიტორიას გარეჯის

უდაბნოსა და ივრის ზეგნის გამოკლებით. ჩვენს მიერ შველთან შეხვედრები
აღნიშნულია ლაგოდეხში, თუშეთში, ბაწარის, საგურამოს, ალგეთის, კინტრიშის, და
აჯამეთის ნაკრძალებში, ბორჯომის ხეობაში (ბორჯომის ნაკრძალი, ახალდაბასა და
ბაკურიანის მიდამოებში), თრიალეთის ქედზე (ლელობი, გოსტიბე).
ბიოტოპი ბინადრობს ძირითადად ტყის სარტყელში, იშვიათად გვხვდება სუბალპურში.

ევრიტოპური სახეობა. ვერტიკალურად ვრცელდება ზღვის დონიდან 2500 მეტრამდე.
რიცხოვნობა შვლის რიცხოვნობა საქართველოში არ აღემატება 3000 ინდივიდს.
სტატუსი შეესაბამება დაბალი რისკის კატეგორიას (LR)
აღდგენის დაცვის გაუმჯობესება, შესაბამისი საკანონმდებლო ბაზის შექმნა.

სახეობა ქურციკი (ჯეირანი) - Gazella subguturosa (Guldenstaedt,1780).
ქვესახეობა საქართველოში გავრცელებულია ქვესახეობა G.s.subgutturosa (Guldenstaedt,1780.)
არეალი ქურციკის ისტორიული არეალი მოიცავდა თბილისიდან სამხრეთ-აღმოსავლეთით

მდებარე, სტეპებსა და ნახევარუდაბნოებს (გარეჯის უდაბნო, შირაქის სტეპი, ივრის
ზეგანი). ამჟამად საქართველოს ტერიტორიაზე ფაქტიურად გამქრალია, აღინიშნება
მხოლოდ ერთეული შემოსვლები აზერბაიჯანიდან.
ბიოტოპი ბინადრობს არიდულ სტეპებსა და ნახევარუდაბნოებში.
რიცხოვნობა აღინიშნება ერთეული ინდივიდების შემოსვლა.
მალიმიტირებელი საბინადრო ტერიტორიის სამეურნეო მიზნით ათვისება, განსაკუთრებით მძიმე

ფაქტორები ზეგავლენა იქონია მეცხვრეობამ.
სტატუსი შეტანილია საქართველოს წითელ წიგნში როგორც, გამქრალი ან მიუვალ ადგილებში

შემორჩენილი სახეობა, რეალურად შეესაბამება ბუნებაში გამქრალი სახეობების
კატეგორიას (EW).
აღდგენის სამიგრაციო გზების დაცვა, რეინტროდუქცია.

სახეობა არჩვი - Rupicapra rupicapra (Linnaeus, 1758)
ქვესახეობა საქართველოში გავრცელებულია ქვესახეობა R.r. caucasica (Lydekker, 1910)
არეალი არჩვის ისტორიული არეალი მოიცავდა მთელ კავკასიონს, ლიხის, მესხეთის ქედებს
და აჭარის მთიანეთს. ამჟამად არჩვი შემორჩენილია ცალკეული პოპულაციების სახით
კავკასიონზე, მესხეთის ქედზე შემორჩენილია ბორჯომის ნაკრძალში, აჭარის
48
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
მთიანეთში. სამხრეთი პოპულაციები (ბორჯომი, აჭარა) ძალზედ მცირერიცხოვანია და

ემუქრება გაქრობის საფრთხე. ლიხის ქედზე მთლიანად განადგურებულია. ჩვენს მიერ
არჩვთან შეხვედრები აღნიშნულია ლაგოდეხის, ბორჯომის, ბაწარის ნაკრძალებში,
თუშეთში.
ბიოტოპი ბინადრობს ტყის სარტყლის ზედა ნაწილის, სუბალპური და ალპური სარტყლების

კლდიან ადგილებში.
რიცხოვნობა არჩვის რიცხოვნობა საქართველოში შეადგენს 1800-2000 ინდივიდს.
მალიმიტირებელი არეალის გაწყვეტის შედეგად იზოლირებული პოპულაციების წარმოქმნა.

ფაქტორები ბრაკონიერობა.
სტატუსი შეესაბამება საფრთხის წინაშე მყოფ სახეობათა კატეგორიას (EN).
აღდგენის სამიგრაციო გზების აღდგენა, ტრანსლოკაცია.

სახეობა აღმოსავლეთკავკასიური ჯიხვი - Capra cylindricornis (Blyth, 1840).
ქვესახეობა ტაქსონომია შეუსწავლელია.
არეალი კავკასიის ენდემური სახეობა. გავრცელებულია -კავკასიონის უკიდურესი

აღმოსავლეთიდან - შხარამდე. ისტორიული არეალი არ შეცვლილა. ჩვენს მიერ
აღმოსავლეთკავკასიურ ჯიხვთან შეხვედრები აღნიშნულია ლაგოდეხის ნაკრძალში,
თუშეთში, ცენტრალურ კავკასიონზე (ყაზბეგის რაიონი, პირიქითა ხევსურეთი).
ბიოტოპი ბინადრობს სუბალპურ და ალპურ სარტყლებში. შეიძლება შეგვხვდეს ტყის სარტყლის

კლდოვან ხეობებში. ვერტიკალურად ვრცელდება ზღვის დონიდან 5500 მეტრამდე.
რიცხოვნობა საქართველოში აღმოსავლეთკავკასიური ჯიხვის რიცხოვნობა არ აღემატება 2800

ინდივიდს.
მალიმიტირებელი საარსებო ტერიტორიის ათვისება საქმეურნეო მიზნით. ბრაკონიერობა.

სტატუსი შეესაბამება მოწყვლადი სახეობების კატეგორიას (VU).
აღდგენის დაცვის ღონისძიებების გაუმჯობესება, შესაბამისი საკანონმდებლო ბაზის შექმნა.

სახეობა დასავლეთკავკასიური ჯიხვი Capra caucasica (Guldenstaedt et palas, 1783)
ქვესახეობა ტაქსონომია შესწავლილი არ არის. შეიძლება გამოიყოს ქვესახეობები C.c. dinniki და C.c.
severtsowi. ეს უკანასკნელი C. cylindricornis-ის და C. caucasica-ს არეალების გადაკვეთის
ადგილზე ბინადრობს და შესაძლოა ჰიბრიდულ ფორმას წარმოადგენდეს.
არეალი გავრცელებულია დასავლეთ კავკასიონზე - შხარადან მის უკიდურეს ნაწილამდე.
ბიოტოპი ბინადრობს სუბალპურ და ალპურ სარტყლებში. შეიძლება შეგვხვდეს ტყის სარტყლის
49
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
კლდოვან ხეობებში. ვერტიკალურად ვრცელდება ზღვის დონიდან 4500 მეტრამდე.
რიცხოვნობა დასავლეთკავკასიური ჯიხვის რიცხოვნობა არ აღემატება 2500 ინდივიდს.
მალიმიტირებელი საარსებო ტერიტორიის ათვისება საქმეურნეო მიზნით. ბრაკონიერობა.

სტატუსი შეესაბამება მოწყვლადი სახეობების კატეგორიას (VU).

სახეობა ნიამორი - Capra aegagrus (Erxleben, 1777)
ქვესახეობა საქართველოში გავრცელებულია ქვესახეობა C. a. caucasica (Lydekker, 1910)
არეალი ნიამორი გავრცელებულია თუშეთში (პირიქითა და გომეწრის ალაზნის ხეობებში).

მეოცე საუკუნის დასაწყისში იგი გვხვდებოდა ბორჯომის ხეობაში, მაგრამ აქ ამჟამად
განადგურებულია.
ბიოტოპი ნიამორი ძირითადად ბინადრობს კლდიან ბიოტოპებში, კერძოდ მდინარეების

კლდოვან ღრმა ხეობებში.
რიცხოვნობა საქართველოში ნიამორის რიცხოვნობა არ აღემატება 100 ინდივიდს.
მალიმიტირებელი ბრაკონიერობა.
სტატუსი შეტანილია საქართველოს წითელ წიგნში, როგორც გამქრალი ან მიუვალ ადგილებში

შემორჩენილი სახეობა. რეალურად შეესაბამება კრიტიკული საფრთხის წინაშე მყოფ
სახეობათა კატეგორიას.

შესაძლებლობა ტრანსლოკაცია.
ინტროდუცირებულ ი სახეობები
XIX საუკუნის მეორე ნახევრიდან მოყოლობელი საქართველოში შემოყვანილი

იქნა ზოგიერთი სახეობის მსხვილი ძუძუმწოვარი, საქართველოს ფაუნის
“გამდიდრების” მიზნით. ზოგიერთი სახეობა კი საქართველოში მეზობელი
ტერიტორიებიდან შეომოიჭრა, სადაც ისინი ინტროდუცირებულები იყვნენ. 1883
წელს ავსტრიიდან საქართველოში შემოყვანილი იყო ირემლაღი (Cervus dama).
რომლებიც ბორჯომის ხეობაში გაუშვეს. მოგვიანებით (1919-20 წლებში) ისინი
განადგურებულნი იქნენ. ასევე წარუმატებლად დამთავრდა ამერიკული წაულას
(Mustela vison) ინტროდუქციის მცდელობა. 1939 წელს მოსკოვის მახლობლად
მდებარე ფერმიდან საქართველოში შემოყვანილი იქნა ამ სახეობის 63
ეგზემპლარი, რომლებიც ყვარლის რაიონში გაუშვეს. ცხოველებს ხვდებოდნენ
1944 წლამდე. შემდგომ წლებში კი მხოლოდ მიტოვებული ბუნაგები იყო ნაპოვნი.
50
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
ამის შემდეგ ამ ცხოველის შეხვედრის შემთხვევები აღარ ყოფილა აღნიშნული.

სამწუხაროდ, წარმატებით დამთავრდა ენოტისებრი ძაღლის (Nyctereutes
procyonoides) ინტროდუქცია. იგი ინტროდუცირებული იყო თელავის რაიონში,
ერწო-თიანეთში, შიდა ქართლსა და აფხაზეთში (ჯანაშვილი 1963). სახეობა
საკმაოდ ფართოდ გავრცელდა და მნიშვნელოვანი ზიანი მიაყენა ქათმისნაირების
ზოგიერთ სახეობას (კაკაბი, გნოლი, მწყერი, ხოხობი და სხვა). ასევე ფართოდ
გავრცელდა ენოტი (Procyon lotor), რომელიც ინტროდუცირებული იყო
აზერბაიჯანში ზაქათალა-ნუხის ველზე, საიდანაც შემდეგ საქართველოშიც
შემოიჭრა და გავრცელდა ალაზნის ველზე, ივრის ზეგანზე და შირაქში.
ენოტისებრი ძაღლის მსგავსად, ამ ცხოველმაც მნიშვნელოვანი ზიანი მიაყენა
ქათმისნაირებს.
გარდა უცხო სახეობების ინტროდუქციის და ინვაზიისა იყო შემთხვევები,

ადგილობრივი სახეობების ინტროდუქციის მცდელობისა იმ ადგილებში სადაც
ისტორიულად მათი არეალი არ ყოფილა. მაგალითად, საუკუნის დასაწყისში
ჯიხვის ორივე სახეობა შეიყვანეს ბორჯომის ხეობაში. 1918 წლისათვის აქ უკვე
500-მდე ინდივიდი აღიცხებოდა. მიუხედავად ამისა, შემდგომ პერიოდში ჯიხვის
პოპულაცია განადგურდა. ინტროდუცირებული ჯიხვები ეჯვარებოდნენ
ადგილობრივ ნიამორებს, რამაც უდაოდ უარყოფითად იმოქმედებდა ნიამორის იქ
არსებულ პოპულაციაზე.
1958 წლიდან, მასიური ხასიათი მიიღო საქართველოში გარეული ღორის უცხო

ქვესახეობების შემოყვანამ. ამ დროიდან საქართველოში შემოყვანილი იყო 1000
მეტი გარეული ღორი. შემოყვანილი ინდივიდები ეჯვარებოდნენ აბორიგენულ
ინდივიდებს. შეიძლება ითქვას, რომ ამჟამად საქართველოში ადგილობრივ
ქვესახეობას ჰიბრიდული ფორმა ჭარბობს.
XX საუკუნის პირველი ნახევრის მიწურულში ბაკურიანში მოწყობილ იქნა

მელიების ფერმა, სადაც ბეწვეულის მიღების მიზნით შემოყვანილი იყო შავ-
ვერცხლიფერი მელიები. როგორც ჩანს მელიების ნაწილი გაიქცა ვოლიერებიდან
და ადგილობრივ მელიებს შეეჯვარენ. ამჟამად ჰიბრიდული ფორმები ხშირად
გვხვდება ბაკურიანის მიდამოებში და თრიალეთის ქედის აღმოსავლეთ ნაწილში.
ანალოგიური ფაქტები იყო აღნიშნული 1939-1940 წლებში თელავის, ახალციხის,
ცხინვალის, ბაღდათის და აფხაზეთის მელიების საჩვენებელ ფერმებში.
51
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
საქართველოს ფლორა
(მოკლე მიმოხილ ვა)
წყალ მცენარეები
მტკნარი წყლ ის წყალ მცენარეები
საქართველოს მტკნარი წყლის წყალმცენარეთა ფლორა მაღალი სახეობრივი

მრავალფეროვნებით გამოირჩევა. ისეთ საარსებო გარემოში, როგორიცაა
მდინარეები, ნაკადულები, ღელეები, ჭარბობენ ე.წ. ბენთალური კომპლექსები.
რეოფილების ჩვეულებრივი სახეობებია: Cladophora glomerata, Hydrurus foetidus,

Ulotrix zonata და სხვა. ეპიფიტებიდან უპირატესად შემდეგი გვარების
წარმომადგენლები გვხვდება: Diatoma, Synedra, Cocconeis, Riocosphenia და
Gonphanema.
ეპილითებს შორის ყველაზე უფრო ჭარბად არიან წარმოდგენილნი Merismopedia

glauca, Gloeocarpa turgida, Achnanthes lanceolata და Cymbella affinis.
მდგარ წყლებში (ტბები, წყალსატევები, ტბორები, გუბეები, ჭაობები)

დომინირებენ პლანქტონური ბიონტები, რომელთა შორის სიხშირით
გამოირჩევიან: Merismopedia tenuissima, Microcystis aeruginosa, Gomphosphaeria
lacustris, Ceratium hirundinella, Gloeococcus schroeteri, Pediastrum tetras, და
Scenedesmus arcuatus. სანაპირო ზოლში ყველაზე უფრო ჩვეულებრივი ბენთოსური
ფორმები განეკუთვნებიან ეპიფიტებსა და ეპილითებს. ჯავახეთის ზეგანის ტბებში
გავრცელებულია ჩრდილო-ალპური კრიოფილური კომპლექსები, რომელთა
შემადგენლობაში წარმოდგენილია: Melosira distans, Meridion circulare, Diatoma
anceps, D. hiemale და Eunotia alpina.
საქართველოს მტკნარ წყლებში აღნიშნული წყალმცენარეების რაოდენობრივი

მაჩვენებლები
განყოფილება ოჯახი გვარი სახეობა ვარიაცია ფორმა
Cyanophycophyta 27 55 339 1 98
Pyrrophycophyta 3 12 27 1 -
Chrysophycophyta 3 15 22 2 1
Bacillariophycophyta 12 60 584 293 48
Rhodophycophyta 5 6 8 1 -
Xanthophycophyta 3 21 58 - 2
Euglenophycophyta 2 11 111 33 11
Chlorophycophyta 31 152 748 128 57
სულ 86 332 1897 459 217
Inquiries: 1
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
ზღვის წყალ მცენარეები
ზღვის ფიტოპლანქტონის მრავალფეროვნება დაკავშირებულია ნაირგვარი

ბიოტოპების არსებობასთან, რომლებიც ერთმანეთისაგან განსხვავდებიან წყლის
მარილიანობის, ტემპერატურის, ბიოგენური საკვები ნივთიერებებისა და
ტურბულენტობის მაჩვენებლებით.
არსებული მონაცემებით, ზღვის ფიტოპლანქტონის 116 სახეობა განყოფილებების

მიხედვით შემდეგნაირად ნაწილდება:
Bacillariophyta - 62 სახეობა
Pyrrophyta - 40 სახეობა
Euglenophyta - 3 სახეობა
Chryzophyta - 6 სახეობა
Cyanophyta - 3 სახეობა
Chlorophyta - 2 სახეობა
ყველაზე უფრო მრავალფეროვანი ჯგუფია დიატომები, რომელთა შორის

შეხვედრილობით გამოირჩევიან: Thalassiosira parva, Nitzschia seriata, N. longissima,
Rhizosolenia alata, R. calcaravis. გარდა ამისა, აღწერილია შემდეგი ბორეალური
ფორმები: Sceletonema costatum, Cyclotella caspia, Cerataulina bergonii. გვიან
გაზაფხულზე უფრო მრავლადაა R. alata და R.calcaravis.
ადრე გაზაფხულზე ისევ დიატომები დომინირებენ. გვიან გაზაფხულზე (მაისში)

კი ვითარდება სუბტროპიკული დიატომების შემდეგი სახეობები: Chaetoceros
affinis, C. borgei, C. compressus, C. curvisetus, C. danicus, C. gracillis, აგრეთვე ამ
ჯგუფის ზოგიერთი ევრითერმული წარმომადგენელი (Cyclotella caspia,
Rhizosolenia calcaravis).
ზაფხულის ფიტოპლანქტონისათვის დამახასიათებელია სხვადასხვა

შოლტოსნების მაქსიმალური განვითარება. ასეთებია, მაგალითად: Exuviella
cordata, E. compressa, Goniaulax cochlea, Amphydinium lanceolatum, Peridinium
subinerme, P. trochoideum, P. decipiens, Prorocentrum micans და P. scutelum.
შემოდგომით აღინიშნება ხეტოცეროვანი დიატომების სახეობრივი

მრავალფეროვნება და მაღალი რიცხოვნობა. დომინანტური სახეობებია:
Chaetoceros socialis, C. curvisetus, C. affinis, C. borgei, Coscinodiscus jonesianus და
Cyclotella caspia.
Inquiries: 2
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
საქართ ველ ოს მცენარეულ ობის მოკლ ე მიმოხილ ვა
დასავლეთ საქართველოს ვაკედაბლობი
ჰიგროფილური ბალახმცენარეულობა და ტყეები (0-250 მ ზ.დ .)
ამ ზონის მცენარეულობა მოიცავს შავიზღვისპირა ვიწრო ზოლის

თანასაზოგადოებებს, ჭაობის ბალახმცენარეულობითა და დაჭაობებული
ტყეებით; აგრეთვე ტყეებს ლიანებითა და მარადმწვანე ქვეტყით. ამ ადგილებში
ხეებიდან დომინანტობენ: მურყანი (Alnus barbata), ლაფანი (Pterocarya pterocarpa),
თეთრი ხვალო (Populus alba), იმერული მუხა (Quercus imeretina) და რცხილა
(Carpinus caucasica).
კოლხური ტყეები (150(250) - 450(500)მ)
ამ ტყეებს ქმნის რცხილა (Carpinus caucasica), ჰართვისის მუხა (Quercus hartwissiana),

წაბლი (Castanea sativa), წიფელი (Fagus orientalis) და სხვ. ქვეტყეში წარმოდგენილია
ძირითადად შქერი (Rhododendron ponticum), ბაძგი (Ilex aquifolium), წყავი
(Laurocerasus officinalis), თაგვისარა (Ruscus ponticus), ძმერხლი (R. colchicus).
კოლხური ტყეებისათვის დამახასიათებელია აგრეთვე ლიანები, რომელთა შორის
უნდა აღინიშნოს კოლხური სურო (Hedera colchica ), ჩვეულებრივი სურო (H. helix),
ეკალღიჭი (Smilax excelsa), ღვედკეცი (Periploca graeca).
აღმოსავლ ეთ საქართ ველ ოს ვაკე-დ აბლ ობი დ ა მთ ისწინები
მდინარისპირა (ჭალის) ტყეები (მათ შორის, კახეთის რელიქტური ტყეები,

200-600 მ.ზ.დ.) მდინარეთა გასწვრივ ვიწრო ზოლებად არის წარმოდგენილი. ამ
ტყეების დომინანტი მცენარეებია: თეთრი ხვალო (Populus alba), ლაფანი (Pterocarya
pterocarpa), მურყანი (Alnus barbata) და ტირიფები (Salix spp.). მომცრო არე მდ.
ალაზანსა და სტორს შორის უკავია ჯაგრცხილისა (Carpinus orientalis) და ძელქვის
(Zelkova carpinifolia) ტყეებს. ლიანებიდან ჩვეულებრივია სურო (Hedera helix),
პასტუხოვის სურო (H. pastuchovii), უსურვაზი (Vitis sylvestris), სვია (Humulus lupulus)
და მაყვალი (Rubus spp.).
ნათელი ტყეები, რომლებიც ტიპიურად დამახასიათებელია შირაქის ვაკისათვის

საქართველოს განაპირა სამხრეთ-აღმოსავლეთით (200-500მ). ნათელი ტყეების
დომინანტი მცენარეებია: კევის ხე (Pistacia mutica), აკაკის ხე (Celtis caucasica),
ბერყენა (Pyrus salicifolia) და ღვიის სხვადასხვა სახეობა (Juniperus spp); დეპრესიებში
გვხვდება თელებიც (Ulmus carpinifolia და U. georgica). ზოგიერთი მდინარის (ქცია,
მაშავერა, ალგეთი) ხეობებში ნათელი ტყის ელემენტები (Celtis caucasica, Acer
ibericum და სხვ.) 1000-1100 მ-დეც კი აღწევენ.
ვაკე ადგილების მუხნარები მდინარისპირა ტყეების ზედა საზღვრიდან 800 მ-

მდე. ამ ტყეებში გავრცელებულია უპირატესად მუხები (Quercus iberica, Q.
pedunculiflora), ნეკერჩხალი (Acer campestre), პანტა (Pyrus caucasica), მაჟალო (Malus
orientalis), ხოლო ქვეტყეს სხვადასხვა ბუჩქები ქმნიან.
Inquiries: 3
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
სტეპებისა და ნახევარუდაბნოების მცენარეულობა ენაცვლება ნათელ ტყეებსა და

დაბლობის მუხნარებს, ხოლო ზოგ შემთხვევაში მთლიანად იკავებს ამ
უკანასკნელთა ნაალაგარს. სტეპებში დომინირებენ ურო (Bothriochloa ischaemum)
და ვაციწვერას (Stipa spp.) სახეობები. ზოგიერთ ადგილებში კი გავრცელებულია
სტეპის თანასაზოგადოებები წივანას (Festuca valesiaca), ბუჩქბალახებისა და
ნაირბალახოვანი დაჯგუფებების მონაწილეობით. ნახევარუდაბნოები
წარმოდგენილია ყარღანიანი (Salsola dendroides), ავშნიანი (Artemisia fragrans) და
სხვ. თანასაზოგადოებებით. ამ ადგილებისათვის დამახასიათებელი
ქსეროფილური ბუჩქებია ძეძვი (Paliurus spinachristi), შავჯაგი (Rhamnus pallasii),
გლერძის სახეობები (Astragalus spp.), აგრეთვე ურცი (Thymus spp.) და სხვ. ეს ზონა
განსაკუთრებით ტიპიურია სამხრეთ საქართველოს მთიანეთისათვის
(თრიალეთის ზეგანი და ლოქის ქედი სომხეთის საზღვართან).
მთისწინების მუხნარები და რცხილნარები დაბლობის მუხნარების ზონიდან 1000

მ-მდე ზ.დ. აქ ჩვეულებრივია მუხა (Quercus iberica), რცხილა (Carpinus caucasica),
ჯაგრცხილა (Carpinus orientalis), იფანი (Fraxinus excelsior), ტყემალი (Prunus
divaricata), ზღმარტლი (Mespilus germanica) და სხვ.
სამხრეთ საქართველოს მაღალმთის სტეპები (1400-2000 მ)
მაღალმთის სტეპების მცენარეულობა მეორადი წარმოშობისაა და უკავია

წარსულში პირველადი ტყეებით დაფარული ფართობები. აქ წარმოდგენილია
მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი ქსეროფილური მცენარეულობის მრავალი
ვარიანტი (Festuca spp., Scorzonera sosnowskyi, S. ketzkhovelii და სხვ.).
მთის შუა ზონა (500(800-2000(2100)მ).
ამ ზონაში დასავლეთ საქართველოში (500-2000 მ) დომონირებს წიფლნარი ტყეები

(Fagus orientalis). აღმოსავლეთ საქართველოში წიფლნარები გავრცელებულია 800-
2100 მ-ის ფარგლებში. უფრო დაბლა, 1000-1100 მ-ის ფარგლებში წიფელს ცვლის
რცხილა (Carpinus caucasica). ეს მოვლენა შეინიშნება გომბორის, თრიალეთისა და
ლოქის ქედებზე.
წიწვიანი ტყეები (700-2000 მ).
წიწვიანი ტყეებისათვის დამახასიათებელი დომინანტებია ნაძვი (Picea orientalis),

სოჭი (Abies nordmanniana) და ფიჭვი (Pinus kochiana). შერეული ნაძვნარ-სოჭნარი
ტყეები ჩვეულებრივია დასავლეთ საქართველოს ისეთ მდინარეთა ხეობებში,
როგორიცაა ხანისწყალი, ცხენისწყალი, სუფსა, რიონი, ჭოროხი, ენგური, კოდორი
და ბზიფი. ფიჭვნარი ტყეები ფრიად განსხვავებული შემადგენლობის ქვეტყით
ხასიათდება. მათ შორისაა ტიპიური კოლხური (ჭოროხის ხეობა) და
ქსეროფიტული (ჯავახეთი, თეთრობის ხეობა) ქვეტყიანი ფიჭვნარები, აგრეთვე
ფიჭვნარების ჩრდილო ვარიანტები ხავსების დომინირებით (აფხაზეთი, თუშეთი).
Inquiries: 4
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
მაღალმთის მცენარეულობა (1800(2000)-3600 მ)
სუბალპური თანასაზოგადოებები
ა) სუბალპური ტყეები გავრცელებულია 1800-2500 მ სიმაღლეზე (საზღვრები

ცვალებადობს გეოგრაფიული მდებარეობის მიხედვით). კავკასიონის დასავლეთ
ნაწილში სუბალპური ტყეების ქვედა საზღვარი უფრო დაბლაა დაწეული, ვიდრე
აღმოსავლეთ ნაწილში. ამ ტყეებს ძირითადად შემდეგი სახეობები ქმნიან:
ლიტვინოვისა და რადეს არყი (Betula litwinowii, B. raddeana, აღმოსავლეთ
კავკასიონი), მეგრული არყი (B. megrelica) და მედვედევის არყი (B. medwedewii),
აგრეთვე ტრაუტვეტერის ნეკერჩხალი (Acer trauttveteri), ცირცელი (Sorbus aucuparia)
და სხვ.
ბ) სუბალპური ბუჩქნარები ჩვეულებრივ წარმოდგენილია 2600 მ-მდე ზ.დ. აქ

მთავარი სახეობებია: დეკა (Rhododendron caucasicum), წითელი მოცვი (Vaccinium
vitis‐idaea), შავი მოცვი (V. myrtillus), ღვიის ჯუჯა ფორმები.
გ) სუბალპური მაღალბალახეულობა, რომელიც გავრცელებულია სუბალპური

ტყეების ზონაში, წარმოდგენილია ისეთი მაღალტანიანი ბალახებით,
როგორებიცაა Heracleum spp., Anthriscus nemorosa, Aconitum orientale, Inula magnifica,
Pyrethrum macrophylum და სხვ.
დ) ალპური მდელოები და “ხალები” (2500-2600 მ-დან მუდმივი თოვლის

საზღვრამდე, დაახლოებით 3200 მ-მდე). ალპური მდელოების შემქმნელი
დომინანტი მცენარეებია Festuca spp., Carex tristis, Nardus stricta და სხვ. ალპური
ხალების შექმნაში მონაწილეობენ Taraxacum stevenii, Campanula biebersteiniana,
Plantago saxatilis, Veronica gentianoides, Sibaldia semiglabra.
კლდოვანი და ქვა-ღორღიანი ნაშალების მცენარეულობა (ალპური ზონის ზედა

ზღვარსა და მუდმივთოვლიან ზოლს (სარტყელს) შორის). ამ ადგილებში
გავრცელებული მცენარეებია: Symphyoloma graveolens, Pseudovesicaria digitata,
Trigonocaryum involucratum, Corydalis alpestris და Chaerophyllum humile.
სახეობათ ა რაოდენობა და ენდ ემიზმი
საქართველოს ფლორაში ანგარიშობენ 4200-დან 4500-მდე სახეობის უმაღლეს

(ჭურჭლოვან) მცენარეს. ჭურჭლოვან მცენარეთა საერთო რაოდენობიდან 380 (9%)
ენდემურია ქვეყნისათვის, ხოლო 600 (14,2%) სახეობა კი კავკასიის ენდემებს
განეკუთვნება. ენდემები პირობითად შეიძლება დაიყოს ორ ჯგუფად:
1) ლოკალური ენდემები და 2) შედარებით ფართოდ გავრცელებული სახეობები.

პირველ ჯგუფში გაერთიანებულია ისეთი სახეობები, როგორიცაა Campanula
mirabilis (მხოლოდ ერთ ხეობაში, აფხაზეთში) და Hypericum thethrobicum (მხოლოდ
ერთ ადგილას ჯავახეთში); მეორე ჯგუფში შედის ისეთი სახეობები, როგორიცაა
Senecio rhombifolius (კავკასიის ენდემი, რომელიც საქართველოში თითქმის ყველგან
გვხვდება). საყურადღებოა, რომ ორივე ჯგუფის ენდემები დაკავშირებული არიან
სხვადასხვა მცენარეულ თანასაზოგადოებებთან, მაგალითად, ტორფიან ჭაობიან
ცენოზებთან (Solidago turfosa), კოლხურ ტყეებთან (Epigaea gaultherioides),
Inquiries: 5
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
სუბალპურ მაღალბალახეულობასთან (Heracleum sommieri), ალპურ

მცენარეულობასთან (Rhododendron caucasicum) და სუბნივალურ ცენოზებთან
(Delphinium caucasicum).
მცენარეთ ა საფრთ ხეში მყოფი სახეობები
საქართველოს წითელ წიგნში შეტანილია მცენარეთა 150-ზე მეტი სახეობა,

რომლებიც დაცვას საჭიროებს. ამასთანავე, უნდა ითქვას, რომ წითელი წიგნის
მონაცემები სრულყოფილი არაა და საჭიროა მათი დაზუსტება-შევსება IUCN‐ის
(ბუნების დაცვის საერთაშორისო კავშირი) კატეგორიების შესაბამისად, რომლებიც
გამოიყენება გადაშენებადი ტაქსონების სტატუსის დასადგენად. დღეისათვის,
ქართველი ბოტანიკოსების მიერ შემუშავებულია სისტემა, რომელიც შეიცავს
გადაშენების საფრთხის ქვეშ მყოფი მცენარეების ქვემოთ მოყვანილ 4 კატეგორიას:
1) გამქრალი სახეობები, რომლებიც აღარ გვხვდება ბუნებრივ გარემოში, 2)
სახეობები, რომლებსაც ახლო მომავალში გადაშენება (გაქრობა) ემუქრება, - ასეთი
სახეობების შემდგომი არსებობა პრობლემატურია (საეჭვოა) სპეციალური
ღონისძიებების გატარების გარეშე, 3) იშვიათი სახეობები - ძალზე შეზღუდული
გავრცელებითა და შეხვედრილობით, რომლებიც გვხვდება მხოლოდ სპეციფიკურ
ადგილსამყოფელოში, 4) ძლიერ შეზღუდული გავრცელების სახეობები,
რომლებიც წარმოდგენილია ძალზე მცირე პოპულაციებით და ცალკეული
(იზოლირებული) ინდივიდებით.
1. თითქმის გამქრალი სახეობები. ამ კატეგორიას განეკუთვნება საქართველოს

ფლორის 10 სახეობა, მათ შორის - მუხუდო Cicer arietinum (Fabaceae),
რომელიც ერთხელ არის ნანახი აფხაზეთში, ქართული თელა Ulmus georgica
(Ulmaceae) და ტურანგი (Populus transcaucasica (Salicaceae).
2. სახეობები, რომლებსაც ემუქრება სწრაფი გადაშენება. ამ კატეგორიის

დაახლოებით 50 სახეობაა ცნობილი. მათ შორისაა სამეფო გვიმრა Osmunda
regalis (Osmundaceae), მეგრული არყი Betula megrelica (Betulaceae), წყლის
მცენარე Trapa colchica (Trapaceae) და Dioscorea caucasica (Dioscoreaceae).
3. იშვიათი სახეობები. საქართველოს ფლორაში იშვიათ სახეობათა რიცხვი

დაახლოებით 300-ია. მათგან აღსანიშნავია ბიჭვინთის ფიჭვი (Pinus pityusa
(Pinaceae), Anthemis saguramica (Asteraceae), Pseudovesicaria digitata
(Brassicaceae).
4. სახეობები ძლიერ მცირე პოპულაციებით. ეს კატეგორია 140-დე სახეობას

ითვლის. ასეთებია, მაგალითად: Ephedra distachya (Ephedraceae), Pachyphragma
macrophyllum (Brassicaceae) და Capparis spinosa (Capparidaceae).
Inquiries: 6
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
ძირით ადი ინვაზიური მცენარეები
1. Ambrosia artemisiifolia ‐ ბუნებრივი არეალია ჩრდ. ამერიკა. უკავია საკმაოდ

მნიშვნელოვანი ფართობები დასავლეთ საქართველოში (კარგა ხანია, რაც
გავრცელდა აღმოსავლეთ საქართველოშიც). კულტურული სავარგულების ერთ-
ერთი ყველაზე უფრო აგრესიული სარეველა მცენარეა, ხშირია გზისპირებსა და
არხისპირებზეც.
2. Andropogon virginicus ‐ ბუნებრივი არეალია ჩრდ. ამერიკა. ფართოდ გავრცელდა
აფხაზეთსა და დასავლეთ საქართველოს სხვა ადგილებში, სადაც იგი ეწერ
ნიადაგებში ქმნის ღარიბ ცენოზებს. ამასთან ერთად შეინიშნება შემდგომი
გავრცელების ტენდენცია.
3. Artemisia vulgaris ‐ ხმელთაშუაზღვეთური წარმოშობისაა. ფართოდაა
გავრცელებული ვაკე ადგილებსა და მთისწინებზე. ფრიად აგრესიული სარეველაა.
საქართველოში გვხვდება აჭარაში, აფხაზეთში, ქართლში, მთიულეთში, კახეთში.
4. Baccharis halimifolia ‐ ბუნებრივი არეალია ჩრდ. ამერიკა, სადაც კულტივირებული
იყო როგორც დეკორატიული მცენარე. ამჟამად ფართოდ არის გავრცელებული
აფხაზეთში ვაკე ადგილებში კულტურულ და აუთვისებელ ფართობებზე,
რუდერალურ ადგილსამყოფელოებში.
5. Chenopodium album ‐ კოსმოპოლიტური მცენარეა. ბაღ-ბოსტნების ჩვეულებრივი
სარეველა. ფართოდაა გავრცელებული მთელ საქართველოში ვაკეებსა და
მთისწინებში.
6. Conyza canadensis ‐ ჩრდ. ამერიკა. ფართოდაა გავრცელებული ვაკე დაბლობებში.
ხშირად ქმნის მცირერიცხოვან დაჯგუფებებს, გვხვდება უმეტესად დასავლეთ
საქართველოში.
7. Microstegium imberbe ‐ პალეოტროპიკული სახეობაა. ფართოდ არის
გავრცელებული დასავლეთ საქართველოს ჩაის პლანტაციებში, აგრეთვე იკავებს
ტენიან ადგილებს და წარმოადგენს ტყის ბალახოვანი საფარის ჩვეულებრივ
კომპონენტს.
8. Paspalum dilatatum ‐ თავის დროზე მოყავდათ როგორც საკვები კულტურა.
ამჟამად ერთ-ერთი ფართოდ გავრცელებული მდელოსებრი თანასაზოგადოების
შემქმნელი მცენარეა აჭარაში, სამეგრელოში, გურიაში, იმერეთსა და აფხაზეთში.
9. Phytolacca americana ‐ ჩრდ. ამერიკა. კულტივირებული იყო როგორც საღებავი და
დეკორატიული მცენარე. ახლა ჩვეულებრივია ტყის პირობებში, ტყის
დერივატებში, გზისპირებსა და პლანტაციებში. გვხვდება დას. საქართველოს
ყველა რეგიონში, აგრეთვე აღმოსავლეთ საქართველოში (ქართლი, კახეთი).
10. Sorghum halepense ‐ ფართოდაა გავრცელებული ევრაზიაში. კულტურული
ფართობების აგრესიული სარეველაა. გვხვდება მთელ საქართველოში.
11. Tagetes minuta ‐ კულტივირებული იყო აღმოსავლეთ საქართველოში. ახლა
ფართოდაა გავრცელებული რუდელარულ ადგილსამყოფელოებში. გვხვდება
აჭარაში, აფხაზეთსა და დას. საქართველოს სხვა რეგიონებში, აგრეთვე
აღმოსავლეთ საქართველოში.
Inquiries: 7
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
საქართველოს ტყეები
(მოკლ ე მიმოხილ ვა)
ტყეები და ეკონომიკურად მნიშვნელ ოვანი მცენარეები:

მრავალ ფეროვნების ძირით ადი ფაქტორები
მიუხედავად შედარებით მცირე ფართობისა (69 700 კმ2), საქართველოს ტყის

მცენარეულობა (ტყეები) დიდი მრავალფეროვნებით ხასიათდება, რომლის
ანალოგი ძნელად თუ მოიძებნება ჩვენი პლანეტის ზომიერ ნაწილში. ეს
განპირობებულია სხვადასხვა ფაქტორებით, რომელთაგან უფრო მნიშვნელოვანი
შემდეგი ორია.
საქართველოს გეოგრაფიული მდებარეობა და ბუნებრივ-კლიმატური

პირობების მრავალფეროვნება
საქართველო მდებარეობს დედამიწის ორი დიდი ბუნებრივ-კლიმატური

ერთეულის-სუბტროპიკული და ზომიერი ზონების საზღვარზე. ამის გამო აქ
შექმნილია პირობები ორივე ზონისათვის დამახასიათებელი ტყის
მცენარეულობისათვის. ჩრდილოეთიდან მთავარი კავკასიონის ქედით ჰაერის
ცივი ნაკადებისაგან დაცვა და თბილი შავი ზღვის სიახლოვე ხელსაყრელ თერმულ
რეჟიმს ქმნის დასავლეთ საქართველოში თერმოფილური და სუბტროპიკული
ტყეების განვითარებისათვის.
ზომიერი და შედარებით ცივი ჰავა, რომლითაც ხასიათდება საქართველოს

საშუალომთიანი და მაღალმთიანი ტერიტორია, უზრუნველყოფს ზომიერად
თერმოფილური და შედარებით უფრო ყინვაგამძლე წიწვიანი და ფოთოლცვენია
ტყეების გავრცელებას.
საქართველოს გეოლოგიური ისტორია და ტყის მცენარეულობის

თავისებურებანი
პალეონტოლოგიური მონაცემებით საქართველოს ტერიტორიაზე ტყეები მრავალი

მილიონი წლის წინ იყო განვითარებული (ნეოგენის მეორე ნახევარი და
პლეისტოცენი). სუბტროპიკული მარადმწვანე ტყეები (შექმნილი პოლტავის და
ტურგაის ფლორების წარმომადგენლებით), რომლებითაც დაფარული იყო
საქართველოს ტერიტორია ხმელეთის ფორმირების ადრეულ ეტაპზე (შუა
ნეოგენი) მესამეული პერიოდის ბოლოსათვის თანდათანობით შეცვალა
ზომიერად თერმოფილურმა ტყეებმა, რომელთა დიდი ნაწილი გავრცელდა
მთების (კავკასიონი, ანტიკავკასიონი) კალთებზე და მათი ფორმირება
ფაქტობრივად მესამეული პერიოდის ბოლოს დასრულდა.
საქართველოს ტყეების ფორმირების ხანგრძლივ და რთულ პროცესებში

აქტიურად ჩაერთო მეზობელი და მისგან დაშორებული ფლოროგენეტიკული
1
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
ცენტრებიდან (ევროპა, მცირე აზია, წინააზია, ხმელთაშუაზღვისპირეთი, აზია,

აღმოსავლეთ აზია) იმიგრირებული სახეობები, რომლებმაც ადგილობრივ
(ენდემურ) სახეობებთან ერთად შექმნეს საფუძველი მესამეული პერიოდის
დასასრულის საქართველოს მრავალფეროვანი წიწვიანი და ფოთოლცვენია
ტყეების ფორმირებისათვის.
იმის გამო, რომ საქართველოს ტერიტორიაზე მეოთხეულ პერიოდში

(პლეისტოცენში) გამყინვარება ფაქტიურად არ ყოფილა (თუ არ ჩავთვლით
ადგილობრივ გამყინვარებას მაღალმთიან ზოლში), მესამეული პერიოდის
დასასრულის ტყეებმა თავისი სტრუქტურა და მრავალფეროვნება პრაქტიკულად
მთელი პლეისტოცენის მანძილზე შეინარჩუნეს (განსაკუთრებით დასავლეთ
საქართველოში). მართალია კლიმატის მნიშვნელოვან ცვლილებას (აცივებას),
მესამეული პერიოდის მრავალი სითბოსმოყვარე მცენარე შეეწირა (ძირითადად
წიწვიანი და მარადმწვანე ფოთლოვანი სახეობები), მაგრამ ამასთან ერთად
ჩრდილოეთიდან იმიგრირებული ბორეალური სახეობების ხარჯზე საქართველოს
ტყეების ბიომრავალფეროვნებამ საგრძნობლად იმატა.
საქართველოს ტყის მცენარეულობის სიმდიდრე და მრავალფეროვნება

საგრძნობლად შემცირდა ადამიანის ზემოქმედებით. უკანასკნელ ათასწლეულში
მნიშვნელოვნად შემცირდა ტყეების საერთო ფართობიც, განსაკუთრებით ბარში,
მთის კალთების ქვემო ნაწილსა და სუბალპურ სარტყელში.
ტყეების გავრცელ ების ზოგად ი სურათ ი
საქართველოს ტყეების საერთო ფართობი 2 690 000 ჰექტარია, რაც მთელი

ტერიტორიის დაახლოებით 38%-ს შეადგენს. ამასთანავე, საქართველოს
ტერიტორიაზე ტყეების განლაგების საერთო სურათი რთული და
კონტრასტულია. ტყეების 90%-ზე მეტი განლაგებულია მთების (დიდი და მცირე
კავკასიონი) კალთებზე. მათი მნიშვნელოვანი ნაწილი (45%) კი - დიდი დაქანების
(30 გრადუსზე მეტი) ფერდობებზე. ამის გამო ამ ტყეების სამეურნეო გამოყენება
ძლიერ შეზღუდულია ან პრაქტიკულად გამორიცხული (ამ ტყეების მთავარი
დანიშნულება ეკოლოგიური ხასიათისაა).
მთებში ტყეების გავრცელების ქვედა ზღვარი დასავლეთ საქართველოში

(კოლხეთი) 150-200 მ-ია ზ.დ., ხოლო აღმოსავლეთ საქართველოში 450-600 მ.
ტყეების ჰიფსომეტრული (სიმაღლითი) გავრცელების ზედა ზღვარი საშუალოდ
2100-2200 მ-ია. მთავარ მდინარეთა ხეობებში (ენგური, ცხენისწყალი, რიონი,
ლიახვი, არაგვი, ალაზანი) ტყეები ზოგან გავრცელების ზედა ბუნებრივ საზღვარს
(2450-2550 მ.ზ.დ.) აღწევს.
საქართველოს მთებში ტყეების ტიპოლოგიური ერთეულების (ფორმაცია,

ასოციაცია, ფიტოცენოზი) გავრცელება მჭიდროდაა დაკავშირებული შავი ზღვის
სანაპიროდან დაშორებასა და სიმაღლესთან ზღვის დონიდან. მნიშვნელოვანი
ფაქტორია ფერდობების ექსპოზიციაც. ჩრდილოეთის ექსპოზიციის ფერდობები
ყოველთვის უფრო უხვადაა შემოსილი ტყეებით (რომელთა შორის მეზოფილური
ფორმები სჭარბობენ), ვიდრე სამხრეთის უფრო მშრალი ფერდობები
2
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
(დომინირებენ ქსერომეზოფილური და მეზოქსეროფილური ფორმები). ეს

კანონზომიერება განსაკუთრებით მკვეთრადაა გამოსახული აღმოსავლეთ
საქართველოს მთებში.
საქართველოს ბარში და პლატოებზე ტყეებით დაფარულია ტერიტორიის 5-10%,

ზოგან უფრო ნაკლებიც. აქ ბუნებრივი ტყეები დიდი ხნის წინ გაიჩეხა და მათი
ნაალაგარი სასოფლო სამეურნეო სავარგულებად გამოიყენება (ჩაი, ციტრუსები,
ხეხილი, ვაზი, სიმინდი, ხორბალი და სხვ.). ზოგან გაშენებულია ხელოვნური
ტყეები და ქარსაცავი ტყის ზოლები ადგილობრივი სახეობებისა და ეგზოტების
მონაწილეობით.
ტყის მრავალ ფეროვნების მთ ავარი ასპექტები
საქართველოს ტყეები ხასიათდება ეკოლოგიურად და გენეზისურად

განსხვავებულ ფიტოცენოზთა დიდი მრავალფეროვნებით, რომლებიც
გაერთიანებულია 200-მდე ასოციაციაში. საქართველოს ბარისა და მთის ტყეებში
იზრდება 120-ზე მეტი სახეობის ხე, 250-ზე მეტი სახეობის ბუჩქი, 2500-მდე
სახეობის ბალახოვანი მცენარე.
ტყის ცენოზებს ძირითადად შემდეგი სახეობების ხემცენარეები ქმნიან:

(დომინანტები, ედიფიკატორები): წიფელი (Fagus orientalis), მუხა (Quercus iberica,
Q. macranthera, Q. pedunculiflora, Q. pontica, Q. imeretina), რცხილა და ჯაგრცხილა
(Carpinus caucasica, C.orientalis), წაბლი (Castanea sativa), იფანი (Fraxinus excelsior),
ძელქვა (Zelkova carpinifolia), თელა (Ulmus glabra), უხრავი (Ostrya carpinifolia),
ტირიფი (Salix excelsa და სხვ.), ლაფანი (Pterocarya pterocarpa), ვერხვი (Populus
nigra, P.canescens, P.tremula), მურყანი (Alnus barbata, A. incana), საკმლის ხე (Pistacia
mutica), აკაკის ხე (Celtis caucasica), არყი (Betula litwinowii, B. pendula, B. megrelica, B.
medwedewii), ნეკერჩხალი (Acer trautvetteri, A. campestre, A. laetyum, A. velutinum),
ცირცელი (Sorbus aucuparia, S. caucasigena), სოჭი (Abies nordmanniana), ნაძვი (Picea
orientalis), ფიჭვი (Pinus kochiana (P. sosnowskyi), P. pityusa), უთხოვარი (Taxus
baccata), ღვია (Juniperus foetidissima, J. polycarpos), ბზა (Buxus colchica), დაფნა
(Laurus nobilis).
აქედან მხოლოდ 9 სახეობაა ისეთი, რომელიც 50 ათას ჰექტარზე მეტ ფართობზეა

გავრცელებული. ეს მთავარი ედიფიკატორი სახეობებია: წიფელი (F. orientalis),
ქართული მუხა (Q. iberica), რცხილა (C. caucasica), წაბლი (C. sativa),
ჩვეულებრივი ანუ შავი მურყანი (A. barbata), ლიტვინოვის არყი (B. litwinowii),
კავკასიური სოჭი (A. nordmanniana), აღმოსავლეთის ნაძვი (P. orientalis), ფიჭვი (P.
kochiana). დანარჩენი სახეობები ტყეს ქმნიან მცირე ტერიტორიაზე (თითოეული
არა უმეტეს 10 000 ჰექტარისა ზოგი სახეობა კი უფრო მცირე ფართობზეც 100 ჰა-ზე
ნაკლები). მაგრამ ეს გარემოება არ ამცირებს მათ მნიშვნელობას, ისინი
განეკუთვნებიან რელიქტურ და ენდემურ ტყეებს და შესაბამისად დიდია მათი
მნიშვნელობა სამეცნიერო და ბიომრავალფეროვნების შენარჩუნების
თვალსაზრისით.
საქართველოს ტყეების დახასიათებისათვის მიზანშეწონილია მათი დაჯგუფება

3
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
სიმაღლებრივი გავრცელების მიხედვით: 1. ბარის ტყეები; 2. მთის ტყეები; 3.

მაღალმთის ტყეები.
ბარის ტყეები
ეს ტყეები რელიქტურია, რაც აღრმავებს მათდამი ინტერესს. ბარის ტყეებს შორის

მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია მურყნარებს (Alnus barbata). მურყნარები
გავრცელებულია მდინარეთა სანაპირო ზოლსა (ჭალაში) და ჭარბტენიან
(დაჭაობებულ) ტერიტორიებზე. მთის ხეობებში ზოგან ზ.დ. 1100-1200 მ
სიმაღლემდე აღწევს. შედარებით დიდი ტერიტორია უკავია კოლხეთის
დაბლობის დასავლეთ ნაწილსა და დიდი მდინარეების (რიონი, მტკვარი,
ალაზანი) ხეობებში. მათი საერთო ფართობი დაახლოებით 69 000 ჰექტარია.
ბარის ტყეები
ქართული ლათინური ტიპი გავრცელება ენდემი რელიქტი

სახელწოდება სახელწოდება
მურყანი Alnus barbata ჰიგროფილი კოლხეთის ვაკე-დაბლობის +

დას. ნაწილი და დიდ
მდინარეთა (რიონი, მტკვარი,
ალაზანი, არაგვი) ხეობები
ლაფანი Pterocarya pterocarpa ჰიგროფილი კოლხეთის ვაკე-დაბლობის +

დას. ნაწილი; აღმ.
საქართველო - შიდა კახეთი,
ალაზნის ხეობა
მუხა Quercus pedunculiflora ჰიგრომეზოფილი აღმ. საქართველოს +

მდინარეთა ხეობები
იმერეთის მუხა Quercus imeretina ქსერომეზოფილი კოლხეთის ვაკე-დაბლობი + +

(აჯამეთის ნაკრძალი)
პოლიდომინანტი Castanea sativa, მეზოფილები კოლხეთის ვაკე-დაბლობის +

ფოთოლცვენია Quercus imeretina, დასავლეთ ნაწილი
Fagus orientalis,
Carpinus caucasica,
Tilia caucasica,
Fraxinus excelsior
ძელქვა Zelkowa carpinifolia ქსერომეზოფილი კოლხეთის ვაკედაბლობი + +

(აჯამეთის ნაკრძალი),
კახეთის ზეგანი (ბაბანეურის
ნაკრძალი)
ბიჭვინთის ფიჭვი Pinus pityusa ქსერომეზოფილი შავი ზღვის სანაპირო, + +

აფხაზეთი
ბზა Buxus colchica ქსერომეზოფილი კოლხეთის ვაკე-დაბლობის +

დას. ნაწილი
4
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
დაფნა Laurus nobilis მეზოქსეროფილი კოლხეთის ვაკე-დაბლობის +

დას. ნაწილი, ურთას მთა,
კირქვიან სუბსტრატზე
ქართული მუხა Quercus iberica მეზოქსეროფილი აღმოსავლეთ საქართველოს +

ვაკე-დაბლობები
კევის ხე, ანუ Pistacia mutica ქსეროფილი ივრის ზეგანი (ვაშლოვანის +

საღსაღაჯი ნაკრძალი) და მცხეთასთან
მთის ტყეები გავრცელებულია დას. საქართველოში ზ.დ. 150-1800მ. ფარგლებში,

აღმ. საქართველოში - 450-1900მ. მთის ტყეებზე მოდის ტყეებით დაფარული
ტერიტორიის ყველაზე მეტი ნაწილი (დაახლ.75%).
მთის ტყეები
ქართული ლათინური სახელწოდება ტიპი გავრცელება რელიქტი

სახელწოდება
წიფელი Fagus orientalis მეზოფილი მთელ საქართველოში, გარდა

კავკასიონის ჩრდილო კალთებისა
(ხევი, პირიქითა ხევსურეთი,
თუშეთი)
მუხა Quercus iberica მეზოქსეროფილი მთელ საქართველოში, გარდა

კავკასიონის ჩრდ. კალთებისა
რცხილა Carpinus caucasica მეზოფილი ყველგან, გარდა თუშეთისა
პოლიდომინანტი Castanea sativa, Quercus მეზოფილი დასავლეთ საქართველო +

ფოთოლცვენია hartwissiana, Alnus barbata,
Fagus orientalis
პოლიდომინანტი Fagus orientalis, Carpinus მეზოფილი აღმოსავლეთ საქართველო

ფოთოლცვენია caucasica, Fraxinus excelsior, ქსერომეზოფილი
Tilia caucasica, Quercus
iberica
წაბლი Castanea sativa მეზოფილი დასავლეთ საქართველო, აღმ.

საქართველო (ბორჯომის ხეობა,
კახეთი)
სოჭი Abies nordmanniana მეზოფილი დას. საქართველო, აღმ. +

საქართველოს დას. ნაწილი
ნაძვი Picea orientalis მეზოფილი დას. საქართველო, აღმ. +

საქართველოს დას. ნაწილი
ფიჭვი Pinus kochiana სვანეთი, მესხეთი, თუშეთი

მეზოქსეროფილი
უთხოვარი Taxus baccata მეზოფილი კახეთი (ბაწარის ნაკრძალი) +
5
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
სუბალპური ტყეები გავრცელებულია ზ. დ. 1800-2500 მ-მდე. მათი საერთო

ფართობი, დაახლოებით 600 000 ჰექტარია.
სუბალპური ტყეები
ქართული ლათინური ტიპი გავრცელება ენდემი რელიქტი

სახელწოდება სახელწოდება
არყი Betula litwinowii მეზოფილი საქართველოს მთელი

სუბალპური ზონა
არყი Betula medwedewi მეზოფილი მესხეთის დასავლეთი + +

ნაწილი აჭარის მთიანეთი
მუხა Quercus macranthera მეზოქსეროფილი აღმოსავლეთი

საქართველო
მუხა Quercus pontica მეზოფილი მესხეთის დასავლეთი + +

ნაწილი, აჭარის მთიანეთი
ნეკერჩხალი Acer trautvetteri მეზოფილი სუბალპური რეგიონები
წიფელი Fagus orientalis მეზოფილი ყველა სუბალპური

რეგიონი ხევის, პირიქითა
ხევსურეთისა და
თუშეთის გარდა
სოჭი Abies nordmanniana მეზოფილი დასავლეთ საქართველო +
ნაძვი Picea orientalis მეზოფილი დასავლეთ საქართველო +
ფიჭვი Pinus kochiana ქსერომეზოფილი ყველა სუბალპური

რეგიონი
საქართ ველ ოს ფლ ორის ეკონომიკურად მნიშვნელ ოვანი მცენარეები
უმაღლესი მცენარეების დაახლოებით 2000 სახეობას აქვს ეკონომიკური

მნიშვნელობა. ანსხვავებენ ეკონომიკური მცენარეების შემდეგ ჯგუფებს:
1. სამასალე მერქნის მომცემი ხეები.
ამ მცენარეების უმეტესობა ტყის დომინანტი სახეობებია. მათ შორის აღსანიშნავია

წიფელი (Fagus orientalis), მუხები (Quercus iberica, Q. pedunculiflora, Q. imeretina, Q.
macranthera და სხვ.), რცხილა (Carpinus caucasica), წაბლი (Castanea sativa), ნაძვი
(Picea orientalis), სოჭი (Abies nordmanniana), ფიჭვი (Pinus kochiana); საყურადღებოა,
აგრეთვე ძელქვა (Zelkova carpinifolia) და ლაფანი (Pterocaria pterocarpa).
მაღალხარისხოვან მერქნიან მცენარეებს განეკუთვნება წითელი წიგნის სახეობები:
კაკალი (Juglans regia), ბზა (Buxus colchica) და უთხოვარი (Taxus baccata).
6
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
2. ველური ხილი და საჭმელი მცენარეები
საქართველოში მრავლადაა სხვადასხვა ველური ხეხილ-კენკროვანი, კაკლოვანი

და სხვა კატეგორიის მცენარეები, რომელსაც ადამიანი უხსოვარი დროიდან
იყენებს, როგორც საჭმელად, ასევე ცხოველთა საკვებად. ამასთან ერთად, უნდა
აღინიშნოს, რომ როგორც ველური ხილის, ისე სხვა ეკონომიკურ მცენარეთა
რესურსები სათანადოდ არ არის შესწავლილი და შეფასებული. ქვემოთ მოგვყავს
ზოგიერთი ველური ხილისა და სხვა საჭმელი მცენარეების სახეობების სია:
Castanea sativa, Juglans regia, Fagus orientalis, Morus alba, Diospyros lotus, Pyrus
caucasica, Malus orientalis, Corylus avellana, Prunus divaricata, P. spinosa, Elaeagnus
angustifolia, Hippophaë rhamnoides, Sorbus caucasigena, Staphylea colchica, S. pinnata,
Berberis vulgaris, Vaccinium arctostaphylos, V. myrtillus, Ribes alpinus, R. biebersteinii,
Smilax excelsa, Crataegus kyrtostyla, Cornus mas, Mespilus germanica, Rosa canina,
Laurocerasus officinalis, Rubus caucasicus, R. idaeus, Allium ursinum, Polygonatum
glaberrinum, Urtica dioica, Fragaria vesca, Asparagus officinalis, Lathyrus roseus და სხვა.
3. ეთერზეთოვანი მცენარეებიდან აღსანიშნავია: Lallemantia iberica, Mentha

pulegium, Satureja spicigera, Thymus spp., Ziziphora spp. და სხვა
4. საქართველოს ფლორა მდიდარია მთრიმლავი მცენარეებით. მათ შორის უნდა

აღინიშნოს კევის ხე, ანუ საღსაღაჯი (Pistacia mutica), თრიმლი (Cotinus coggygria),
თუთუბო (Rhus coriaria), შქერი (Rhododendron ponticum), შავი მურყანი (Alnus
barbata). სამღებრო საქმეში გამოიყენება: ტირიფი (Salix alba), ხეჭრელი (Frangula
alnus), ენდრო (Rubia iberica), თეთრძირა (Circaea lutetiana), იელი, შავი მურყანი და
სხვა.
5. საკვები ბალახოვანი მცენარეების მრავალრიცხოვანი სახეობებიდან უნდა

აღინიშნოს: Festuca pratensis, Phleum pratense, Dactylis glomerata, Poa pratensis,
Alopecurus pratensis, A. ventricosus, Deschampsia caespitosa და სხვა
6. საქართველოში გავრცელებულია მრავალი სამკურნალო მცენარე, რომელიც

ფარმაკოლოგიაში გამოიყენება, ესენია: Aconitum confertiflorum, Alchillea hypericum,
Atropa caucasica, Chelidonium majus, Convallaria transcaucasica, Conium maculatum,
Colchicum speciosum, Cyclamen vernum, Digitalis ferruginea, Dryopteris filix-mas, Datura
stramonium, Hippophae rhamnoides, Menianthes trifoliata, Orchis pallens, Origanum
vulgare, Periploca graeca, Platanthera chlorastha, Pancratium maritimum, Polygonatum
glaberrinum, Primula macrocalix, Prunus divaricata, P. spinosa, Pyrus caucasica, Rosa
canina, Senecio rhombifolius, Vaccinium arctostaphylos, V. myrtillus, Valeriana officinalis,
Leontice smirnowii, Urtica dioica, Cyclamen verum და სხვა.
ტრადიციულ ხალხურ მედიცინაში ფართოდ გამოიყენება: Glycyrrhiza glabra, G.

echinata, Rhamnus cathartica, Chenopodium ambrosioides, C. botrys, Aristolochia
clematidis, Cyclamen vernum, Tamus communis, Sparganium polyedrum, S simplex, S.
neglectum, Alismia planttago-aquatica და სხვა.
7. თაფლოვან მცენარეთა შორის აღსანიშნავია: Castanea sativa, Tilia caucasica,

Robinia pseudacacia, Malus orientalis, Pyrus caucasica, Cerasus avium, Prunus divaricata,
P. spinosa, Mespilus germanica, Rubus caucasicus, Betonica grandiflora, Origanum vulgare,
Glechoma hederacea, Prunella vulgaris, Stachys silvatica, Clinopedium vulgare და სხვა.
7
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
ტყის რესურსები
როგორც უკვე აღინიშნა, საქართველოში ტყით დაფარული ფართობების დიდი

უმეტესობა მთათა ფერდობებზე მოდის. ამიტომ ტყე ასრულებს ისეთ ეკოლოგიურ
ფუნქციებს, როგორიცაა ნიადაგდაცვითი (ეროზიისა და მეწყერსაწინაამღდეგო)
წყალდაცვითი და წყალმარეგულირებელი, კლიმატმარეგურილებელი,
ზვავსაწინააღმდეგო და სხვ. პრაქტიკულად შეუძლებელია ამ არსებითი
სასიცოცხლო მნიშვნელობის ფუნქციების (ეკონომიკური) შეფასება.
მერქნის რესურსები
საქართველოს ტყეებში მერქნის საერთო მარაგი დაახლოებით 400 მლნ. მ3-ს

შეადგენს. ტყის ტიპების მიხედვით მერქნის მარაგი შემდეგია (მ3):
წიფლნარი ტყეები (Fagus orientalis) 193 000 000
სოჭნარი (Abies nordmanniana) 74 000 000
ნაძვნარი (Picea orientalis) 30 000 000
მუხნარი (Quercus iberica, Q. macranthera, Q. imeretina) 15 000 000
რცხილნარი (Carpinus caucasica) 15 000 000
ფიჭვნარი (Pinus kochiana) 12 000 000
მურყნარი (Alnus barbata, A. incana) 5 000 000
არყნარი (Betula litwinowii, B. pendula) 3 000 000
სხვა ფორმაციის ტყეებში მერქნის მარაგი გაცილებით მცირეა. საქართველოს

ტყეებში მერქნის წლიური შემატება 4 000 000 მ3-ია (ერთ ჰექტარ ტყეზე საშუალოდ
1.5 მ3).
მაღალხარისხოვანი მერქნის (მშენებლობისა და სხვადასხვა სპეციალური

მეწარმეობისათვის) მომცემი სახეობებია: წიფელი, წაბლი, მუხა, ძელქვა, იფანი,
ტრაუტვეტერის ნეკერჩხალი, ცაცხვი, კაკალი, სოჭი, ნაძვი და სხვ.
8
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
საქართველოს სოკოების სამეფო

(ზოგად ი მიმოხილ ვა)
სტრუქტურული და ფუნქციური თვალსაზრისით, სოკოები ბუნებრივი და

ხელოვნური ეკოსისტემების არსებითი კომპონენტებია. ისინი ფუნქციონირებენ,
როგორც:
ორგანული მასალებისა და ნივთიერებების დამშლელები და

მინერალიზატორები
ნიადაგის წარმომქმნელი მიკროორგანიზმების უმთავრესი კომპონენტები
მიკორიზის პარტნიორები (თანამონაწილეები)
მცენარეთა დაავადებების გამომწვევები
ბიოკონტროლის აგენტები
ენზიმების, ანტიბიოტიკებისა და სხვა ბიოლოგიურად აქტიური
ნივთიერებების პროდუცენტები
ბიოდამზიანებლები
მიკოტოქსინების პროდუცენტები
ზღვისა და მტკნარი წყლის მიკრობიოტის მნიშვნელოვანი კომპონენტები
საკვების წყარო (საჭმელი სოკოები), და ა.შ.
საქართველოში აღნიშნული სოკოების რაოდენობრივი მაჩვენებლები
კლასი
განყოფილება გვარი სახეობა
Myxomycota 2 36 74
Eumycota
Mastigomycotina 2 22 201
Zygomycotina 1 9 28
Ascomycotina 6 318 1465
Basidiomycotina 4 264 1445
Deuteromycotina 3 292 3207
სულ 16 905 6346
1
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
ორგანული მასალებისა და ნივთიერებების დაშლა და მინერალიზაცია
სოკოები ბაქტერიებთან ერთად მცენარეული და სხვა ორგანული ნარჩენების

დაშლასა და მინერალიზაციაში არსებით როლს ასრულებენ. ისინი წარმოადგენენ
მერქნისა და სხვა მცენარეული ნარჩენების (ტოტების, ფოთლების, ნაყოფების)
ძირითად დამშლელებსა და მინერალიზატორებს. მაგალითად, ცელულოზის
დაშლისა და უტილიზაციის პროცესში მონაწილეობენ მიკრო- და მაკროსოკოების
შემდეგი გვარების წარმომადგენლები: Alternaria, Aspergillus, Chaetomium, Coprinus,
Fomes, Fusarium, Myrothecium, Penicillium, Polyporus, Rhizoctonia, Rhizopus, Trametes,
Trichoderma, Trichothecium, Verticillium, Zygorhynchus. ცელულოტიკური
მიკროორგანიზმები ჩვეულებრივია მინდვრისა და ტყის ნიადაგებში, ნაკელსა და
მცენარის ხმობად და ლპობად ქსოვილებში. ჰემიცელულოზის მაუტილიზებელ
მიკროორგანიზმთა შორის არიან სოკოების ისეთი კოსმოპოლიტური გვარების
წარმომადგენლები, როგორიცაა Alternaria, Aspergillus, Chaetomium, Fusarium,
Glomerella, Penicillium, Trichoderma (Alexander, 1977). ზოგიერთი სპეციფიკური
ჰემიცელულოზების (ქსილანი, მანანი, გალაქტანი) დაშლა ადვილად ხდება რიგი
ბაქტერიებისა და აგრეთვე ბაზიდიომიცეტებისა და მიკროსკოპული სოკოების
მიერ.
უმაღლესი ბაზიდიუმიანი სოკოები განეკუთვნებიან ლიგნინის დამშლელ

ძირითად აგენტებს. ტყის ეკოსისტემებისათვის დამახასიათებელი ასეთი სოკოები
მოიცავს ისეთ გვარებს, როგორიცაა: Armillaria, Chaetoporus, Clavaria, Coprinus,
Daedalea, Fibuloporia, Fomes, Fomitopsis, Ganoderma, Hymenochaete, Inonotus,
Laetiporus, Odontia, Polystictus, Phellinus,Pleurotus, Polyporus, Schizophyllum, Stereum
და სხვ.
მრავალი სოკო (Alternaria, Aspergillus, Mucor, Penicillium, Rhizopus) ადვილად შლის

ცილებს, ამინომჟავებსა და სხვა აზოტოვან ნივთიერებებს, რასაც თან სდევს
მნიშვნელოვანი რაოოდენობით ამონიუმის გამონთავისუფლება.
ნიადაგის სოკოები
საქართველოში 500-მდე სახეობის ნიადაგის ბინადარი სოკოა აღნიშნული.

ბაქტერიებთან ერთად, უაღრესად მნიშვნელოვანია სოკოების როლი ჰუმუსიის
წარმოქმნასა და ნიადაგის ნაყოფიერების განმსაზღვრელ პროცესებში. ნიადაგის
სოკოების უმეტესობა განეკუთვნება ისეთი კოსმოპოლიტური გვარების
წარმომადგენლებს, როგორებიცაა: Alternaria, Aspergillus, Botrytis, Chaetomium,
Cladosporium, Coniothyrium, Cuninghamella, Curvularia, Cylindrocarpon, Fusarium,
Geotrichum, Gliocladium, Helminthosporium (s.l.), Humicola, Monilia, Mortierella, Mucor,
Myrothecium, Ophiobolus, Penicillium, Rhizoctonia, Rhizopus, Stachybotrys, Stemphylium,
Thielaviopsis, Trichoderma, Trichothecium, Verticillium და სხვ. საფუარი სოკოებიდან
ნიადაგში საკმაოდ ხშირად გვხვდება შემდეგი გვარის წარმომადგენლები: Candida,
Hansenula, Pullularia, Rhodotorula, Saccharomyces, Torula, Torulopsis.
რიგი ნიადაგის სოკოებისა მცენარეთა დაავადებების გამომწვევებია. მათ შორის

აღსანიშნავია:
2
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
Gaeumannomyces (Ophiobolus) graminis - იწვევს მრავალი მარცვლოვანი მცენარის,

განსაკუთრებით კი თავთავიანი პურეულის ფესვის სიდამპლეს
Fusarium oxysporum - ბოსტნეული და სხვა კულტურების ჭკნობის (ფუზარიოზული

ჭკნობის) გამომწვევი
Fusarium solani - იწვევს კარტოფილის ტუბერების (მშრალ) სიდამპლეს,

გოგროვანთა ჭკნობას (ვილტს) და სხვა
Rhizoctonia solani - იწვევს ბოსტნეული, ტექნიკური და სხვა კულტურების ღეროს

ნეკროზს, ტუბერებისა და ძირხვენების დაავადებებს, ნათესარების ჩაწოლას და ა.შ.
Verticillium albo-atrum და V. dahliae - იწვევენ ასობით ორლებნიანი მცენარის

ვერტიცილიოზურ ჭკნობას.
სხვადასხვა კულტურული მცენარის (ვაზი, საზამთრო, კიტრი და სხვ.)

როზოსფეროში ხშირად გვხვდება სოკოების შემდეგი გვარების წარმომადგენლები:
Penicillium, Aspergillus, Mortierella, Fusarium, Verticillium, Mucor, Rhizopus, Acremonium,
Trichoderma და სხვ.
ნიადაგში ბინადარი სოკოების მრავალი წარმომადგენელი სხვადასხვა მასალებისა

და კონსტრუქციების დამზიანებელია. საინტერესოა აღინიშნოს, რომ ნიადაგის
სოკოების დიდი უმრავლესობა კოსმოპოლიტურია.
მიკორიზა
მიკორიზა - სიმბიოზი მცენარეების ფესვებსა და სოკოებს შორის ერთ-ერთი

საოცარი და მნიშვნელოვანი ბუნებრივი ფენომენია. მიკორიზა უმაღლესი
მცენარეების თითქმის 85%-ს ახასიათებს. მიკორიზა ცნობილია ზოგიერთ ხავსშიც.
ექტომიკორიზული სოკოები ძირითადად ბაზიდიომიცეტებს განეკუთვნებიან
(Agaricales, Russulales, Boletales და ზოგიერთი Aphyllophorales).
ქვემოთ ჩამოთვლილია მცენარეებისა და სოკოების ექტომიკორიზული

თანაცხოვრების (პარტნიორობის) მაგალითები:
Castanea sativa, Quercus spp. - Amanita caesarea;
Fagus orientalis - A. gemmata, A. citrina, A. rubescens, Cortinarius cinnabarinus, Lactarius

acris, L. blennius, L. piperatus, Russula lutea, R. minutula;
Picea orientalis, Abies nordmanniana - A. citrina, A. fulva, A. gemmata, A. muscaria, A.

pantherina, Gomphidius glutinosus, Lactarius deliciosus, L. ligniotus, Suillus piperatus;
Pinus spp. - Amanita inaurata, A. muscaria, Lactarius deliciosus f. pini, L. rufus, Russula
albo-nigra, R. aurata, R. delica, Suillus flavidus, Scleroderma aurantium.
ე.წ. ვასკულარ-არბუსკულარული მიკორიზა წარმოიქმნება მცენარის (მათ შორის

ბევრი მნიშვნელოვანი ერთწლიანი და მრავალწლიანი კულტურის) ფესვებისა და
Endogone და Glomus-ის გვარების სოკოების (Endogonaceae, Zygomycota)
სიმბიოტური კავშირის შედეგად. საერთოდ ცნობილია, რომ ვესკულარ-
3
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
არბუსკულარულ ასოციაციას სარგებლობა მოაქვს მცენარისათვის ფოსფორის

დეფიციტის შემთხვევაში. საქართველოში ეს საკითხები სათანადოდ არ არის
შესწავლილი და შეფასებული, თუმცა არსებობს გარკვეული მონაცემები
მიკორიზის გამოყენების (დამიკორიზიანება) შესახებ ტყის კულტურებსა და
სოფლის მეურნეობაში.
მცენარეთა დაავადებების გამომწვევი სოკოები
საქართველოს მიკობიოტის თითქმის მესამედი განეკუთვნება მცენარეთა მეტად

თუ ნაკლებად მნიშვნელოვან პარაზიტებს, რომლებიც იწვევენ მცენარეული
პროდუქციის დანაკარგებს. კარგად არის ცნობილი ისეთი სოკოვანი დაავადებების
გავრცელების კატასტროფული შედეგები, როგორებიცაა თელის ჰოლანდიური
დაავადება (Ceratocystis ulmi) და ციტრუსების ხმელა, ანუ მალსეკო (Phoma
tracheiphila). კულტურულ და ველურ მცენარეთა ეკონომიურად მნიშვნელოვან
სოკოვან დაავადებათა შორის აღსანიშნავია ვაზის ჭრაქი (Plasmopara viticola),
ნაცარი (Uncinula necator), ექსკორიოზი (Promopsis viticola), წაბლის ხმობა,
ენდოთიოზი (Cryphonectria parasitica= Endothia parasitica); წაბლის, მუხისა და
კაკლის ფესვის სიდამპლე, ფიტოფთოროზი (Phytophthora cinnamomi) სანერგეებსა
და პლანტაციებში; კარტოფილისა და პამიდვრის ფიტოფთოროზი (Phytophthora
infestans) და სხვა მრავალი. ეს და ბევრი სხვა პათოგენი საქართველოში შემოსულია
მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნიდან, თუმცა ისიც უნდა ითქვას, რომ მცენარეებზე
მობინადრე სოკოების ნაწილი ადგილობრივი წარმოშობისაა.
ამრიგად, ველური და კულტურული მცენარეების სოკოვანი კომპლექსების

ფორმირება ხდება შემოსული და ადგილობრივი პარაზიტული და
არაპარაზიტული წარმომადგენლებით. სოკოებისათვის მცენარე წარმოადგენს იმ
ადგილსამყოფელს (ჰაბიტატს), რომელშიც ადგილი აქვს რთულ ეკოლოგიურ
ურთიერთობებს. ქვემოთ ჩამოთვლილია სხვადასხვა მცენარეზე საქართველოში
გავრცელებული სოკოების მრავალგვარობის რამოდენიმე მაგალითი:
‐ ვაზი (Vitis vinifera) - სოკოების 250-ზე მეტი სახეობა

‐ წიფელი (Fagus orientalis) - 187
‐ მუხა (Quercus spp.) - 186
‐ ვაშლი (Malus communis, ველური ფორმების ჩათვლით) - 160-ზე მეტი
‐ თუთა (Morus alba) - 152
‐ მსხალი (Pyrus communis, ველური ფორმების ჩათვლით) - 105
‐ ფიჭვი (Pinus spp.) - 100
‐ კაკალი (Juglans regia) - 75
‐ ვარდი, ასკილი (Rosa spp.) - 60
‐ წაბლი (Castanea sativa) – 50
მცენარეთ ა სოკოვანი დაავადებების საწინააღმდეგო სოკოები
ეს ეკოლოგიური ჯგუფი, რომელიც მოიცავს მაკრო- და მიკრომიცეტებს.

ბიოლოგიური კონტროლის თვალსაზრისით ჯერ კიდევ სათანადოდ არაა
4
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
შესწავლილი და შეფასებული. ამ სოკოებიდან ზოგიერთი პათოგენური სოკოების

პარაზიტს, ანუ ჰიპერპარაზიტს წარმოადგენს. ამის ფართოდ ცნობილი
მაგალითებია: Ampelomyces quisqualis ნაცროვან სოკოებზე (Erysiphales); Darluca
filum, Tuberculina persicina და Fusarium uredinicolum ჟანგა სოკოებზე (Uredinales).
ზოგიერთ მათგანს, სახელდობრ Ampelomyces quisqualis, აქვს პრაქტიკული
მნიშვნელობა ნაცროვანი დაავადებების ბიოკონტროლისათვის დაცული გრუნტის
პირობებში. Trichoderma-ს სახეობებს იყენებენ ნიადაგში მცხოვრები
ფიტოპათოგენური სოკოების საწინააღმდეგოდ (მოქმედებენ როგორც
ანტაგონისტები და ზეპარაზიტები).
ენტომოპათ ოგენური სოკოები
ეს ეკოლოგიური ჯგუფი მოიცავს სხვადასხვა ტაქსონომიური კუთვნილების

სოკოებს. მათ შორის, აღსანიშნავია ისეთი სპეციფიკური ტაქსონომიური ჯგუფები,
როგორებიცაა Entomophthorales (Entomophthora spp., Empusa spp.) და Hypocreales
(Hypocrella და მისი ანამორფები Aschersonia‐ს გვარიდან). გარდა ამისა, უნდა
აღინიშნოს საქართველოში და სხვა ქვეყნებში საკმაოდ ფართოდ ცნობილი და
გამოყენებული ენტომოპათოგენური სოკოები Beauveria bassiana და Verticillium
lecanii.
ბიოდ ამზიანებელ ი სოკოები
ბიოდამზიანებლებს შორის როგორც რაოდენობრივად, ისე უარყოფითი როლის

მიხედვით, მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია სოკოებს. ცნობილია
ბიოდამზიანებელი სოკოების 400-მდე სახეობა. ბიოდაზიანების ობიექტებია:
ნაკეთობები, შენობები, სხვადასხვა კონსტრუქციები, ქაღალდი, პერგამენტი,
ხელოვნების ნაწარმოებები, კერამიკა, პოლიმერული მასალები, საწვავი, საცხები
და ა. შ. საქართველოს ბიბლიოთეკებსა და წიგნთსაცავებში ხელნაწერებსა და
წიგნებზე 170-მდე სახეობის ობის სოკოა აღწერილი (ლ. ალექსი-მესხიშვილი).
აღინიშნება Penicillium-ისა და Aspergillus-ის წარმომადგენლების დომინირება.
გვხვდება აგრეთვე Acrostalagmus, Alternaria, Arthrobotrys, Botryotrichum,
Chaetocladium, Chaetomium, Cladosporium, Cunninghamella, Epicoccum, Fasarium,
Gymnoascus, Helminthosporium, Macrosporium, Monilia, Mortierella, Mucor, Oospora,
Phoma, Pleospora, Pullularia, Rhizopus, Scopulariopsis, Sordaria, Spicaria, Sporotrichum,
Stachybotrys, Stemphylium, Thamnidium, Torula, Trichoderma, Trichothecium, Verticillium
და სხვა გვარების წარმომადგენლები.
არსებობს მონაცემები დასავლეთ საქართველოში (აჭარა) პოლიმერულ მასალებზე

შემდეგი სოკოების გავრცელების შესახებ: Acremoniella atra, Acremonium murorum, A.
polychromum, Acrodictium crateriforme, Actinomucor elegans, Alternaria alternata, A.
brassicae, A. dianthi, Aspergillus restrictus, A. spinulosus, A. terreus, Botrytis cinerea,
Chaetomium dolichortrichum, C. globosum, Cladosporium herbarum, C. sphaerospermum,
C. tenuissimum, Cuninghamela japonica, Curvularia geniculata, Mucor circinelloides, M.
plumbeus, Penicillium chrysogenum, P. digitatum, P. expansum, P. frequentans, P.
multicolor, P. tardum, P. terrestre, Phoma betae, P. herbarum, Rhizopus cohnii, R. nigricans,
5
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
Spondylocladiella botrytioides, Stachybotrys cylindrospora, Syncephalastrum racemosum,

Torula herbarum, Trichoderma lignorum.
სურსათ -საკვებისა და სასმელ ების ბიოდ აზიანება: მიკოტოქსინები
ზოგიერთი გვარის სოკოები იწვევენ ხილის, რძისა და პურპროდუქტების,

სასმელების, წვენებისა და კვების მრეწველობის სხვა პროდუქტების
კონტამინაციასა და დაზიანებას. ეს მიკროსკოპული სოკოები განეკუთვნებიან
ისეთ კოსმოპოლიტურ გვარებს, როგორიცაა: Alternaria, Aspergillus, Aureobasidium
(Pullularia), Botrytis, Cladosporium, Epicoccum, Fusarium, Geotrichum, Monilia, Mucor,
Nigrospora, Penicillium, Rhizopus, Trichothecium და ა.შ.
უნდა აღინიშნოს, რომ გარდა პროდუქტის გაფუჭებით გამოწვეული პირდაპირი
დანაკარგებისა, მრავალი სოკოვანი კონტამინანტის მეორადი მეტაბოლიტები
იჩენენ სხვადასხვა სიძლიერის ტოქსიკურობას ადამიანისა და ცხოველების
მიმართ. ზოგიერთ მიკოტოქსინს მუტაგენური, ტერატოგენური და
კანცეროგენული ეფექტი ახასიათებს. ცნობილია, რომ ფართოდ გავრცელებული
ობის სოკოს Aspergillus flavus-ის და ზოგი სხვა სოკოს მიერ წარმოქმნილი
აფლატოქსინები პირდაპირ საშიშროებას წარმოადგენენ ადამიანის
ჯანმრთელობისათვის (Davis, Diener, 1987). ეს სოკო გვხვდება ნაირგვარ
სუბსტრატებზე (თესლები, ნაყოფები, წვენები და სხვ.), მათ შორის, ნიადაგშიც.
ძალიან მნიშვნელოვანია შენახული თესლის კონტამინაცია, რასაც თან სდევს

ფქვილის კონტამინაცია აფლატოქსინებით. ე.წ. ოხრატოქსინებს წარმოქმნიან
Aspergillus ochraceus, აგრეთვე Aspergillus-ისა და Penicillium-ის გვარის სხვა
წარმომადგენლები. სტერიგმატოცისტინი თავისი მოქმედებით აფლატოქსინებს
ემსგავსება და ამიტომ მისი შემცველობა თესლებში (სიმინდი, ხორბალი, ქერი და
სხვ.) მეტად საშიშია. სტერიგმატოცისტინის პროდუცენტია A. versicolor და გვარ
Aspergillus-ის სხვა სახეობები.
ცნობილია კიდევ ბევრი სხვა ტოქსინი: პენიცილის მჟავა და პატულინი,

რომლებსაც წარმოქმნიან Penicillium-ის სახეობები; ზეარალენონი (Fusarium
graminearum, F. culmorum, F. sporotrichoides და სხვ.); ალტერნარიას ტოქსინები
(Alternaria alternata და სხვ.); ერგოტიზმის ალკალოიდები, რომლებსაც ე.წ. ჭვავის
რქის გამომწვევი სოკო (Claviceps purpurea) გამოიმუშავებს. ამ გვარის სხვა სახეობა
C. paspali დასავლეთ საქართველოში საკვებ ბალახებზეა გავრცელებული (Paspalum
dilatatum და P. paspaloides). ამ სოკოს მავნე ეფექტი მსხვილფეხა რქოსან საქონელზე
ჩვენში ცნობილია 40-იანი წლებიდან (ყანჩაველი, 1943).
ზღვისა და მტკნარი წყლის სოკოები
დღეისათვის შავი ზღვის სანაპირო ზოლში მიკრომიცეტების 200-მდე სახეობაა

ცნობილი. მათ შორის, 18 სახეობა სპეციფიკურია ზღვის ადგილსამყოფელოსათვის
(Cirrenalia fusca, C. pseudmacrocephala, Drechslera halodes, Monodictys pelagica,
Trichocladium achrasporum, Trichocladium sp. და სხვ.). დანარჩენები ზღვაში ხვდებიან
ხმელეთის გარემოდან. ზღვაში ხმელეთისათვის დამახასიათებელი სოკოების
6
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
დიდი რაოდენობით არსებობა პირდაპირ კავშირშია ზღვის გარემოს

დაბინძურების დონესთან. ნაკლებად არის ცნობილი მტკნარი წყლების სოკოები.
ამჟამად საქართველოში აღნიშნულია მტკნარი წყლების ჰიფომიცეტების
(ინგოლდის სოკოების) 17 სახეობა, მათ შორის ზოგიერთ მდინარეში
გავრცელებული Anguillospora longissima და Clavariopsis aquatica.
ლ იქენები (მღიერები)
ლიქენები, ანუ მღიერები ურთიერთსასარგებლო სიმბიოტური (თანამცხოვრები)

ორგანიზმებია, რომლებიც შედგებიან სოკოსა (მიკობიონტი) და წყალმცენარის, ან
ციანობაქტერიისაგან (ფოტობიონტი). ლიქენები (ლიქენიზირებული სოკოები)
სახლდებიან სხვადასხვა ადგილსამყოფელოებში, კერძოდ, ქვებსა და კლდეებზე,
ხეების ქერქზე, ნიადაგის ზედაპირზე - ზღვის დონიდან სუბნივალურ ზონამდე.
ისინი წარმოადგენენ პირველ ორგანიზმებს (პიონერებს) ნიადაგწარმოქმნის
პროცესის საწყის სტადიაზე.
ზოგიერთი ლიქენი გამოიყენება მედიცინასა და პარფიუმერიაში (Cetraria islandica,

Usnea florida, U. longissima და სხვ.), ზოგი კი ჰაერის მავნე მინარევების
ინდიკატორს (ლიქენოინდიკატორს) წარმოადგენს.
ლიქენები იწვევენ ისტორიული ძეგლების ბიოდაზიანებას. ამის ერთ-ერთი

მაგალითია ნიკორწმინდის ტაძარი, რომელიც სამოცდაათიან წლებში ძლიერ იყო
დასახლებული სხვადასხვა (20 სახეობის) ლიქენით (ჭელიძე, ინაშვილი, 1979).
ტაძარი ლიქენებისაგან მექანიკურად და ქიმიური საშუალებების გამოყენებით
გაიწმინდა.
საქართველოს ლიქენოფლორის ხუთი სახეობა (Leptogium corticola, Lobaria

amplissima, L. pulmonaria, Letharia vulpina და Usnea florida) შეტანილია სსრკ-ის
წითელ წიგნში.
რაოდენობრივი მონაცემები საქართველოს ლიქენების მრავალფეროვნების შესახებ
კლასები გვარები სახეობები
Ascolichenes 126 734
Lichen imperfecti 2 3
სულ 128 737
7
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
ხავსები
საქართველოში ბრიოფიტების 665 სახეობაა ცნობილი. მათ შორის, 504
ღეროფოთლოვან, ხოლო 158 ღვიძლის ხავსებს განეკუთვნება.
რაოდენობრივი მონაცემები საქართველოში გავრცელებული ბრიოფიტების

შესახებ
კლასები რიგები გვარები სახეობები
Anthocerotae 1 1 3
Hepaticae 3 59 158
Musci 15 155 504
სულ 19 215 665
საქართველოში ხავსების ყველაზე უფრო ტიპიური ეკოლოგიური ჯგუფები

შემდეგია:
ღია ადგილსამყოფელოები
ნიადაგი - Phascum cuspidatum, P.piliferum, Pottia lanceolata, Aloina rigida, Barbula
fallax, Tortella tortuosa, Thuidium abietinum.
ქვიან-კლდიანი ადგილები - Seligeria recurvata, Tortula inermis, T.muralis, Barbula

tophacea, Schistidium apocarpum, Grimmia pulvinata, და Orthotrichum anomalum.
ეფემერები - Phascum cuspidatum, Pterygoneurum ovatum, Astomum crispum, Funaria

hygrometrica.
დაჩრდილული ადგილსამყოფელოები
ნიადაგი - Fissidens cristatus, Tortula mucronifolia, Phodobryum roseum, Mnium affine, M.
cuspidatum, Thuidium philibertii, Brachythecium rutabulum, B. salebrosum, Rhytidium
rugosum, Hylocomium splendens.
ეპიფიტები - Tortula papillosa, T. pulvinata, Orthotrichum diaphanum, O. pallens,

Leucodon immersus, L.sciuroides, Leskea polycarpa, Leskella nervosa, Pylaisia polyantha.
ნოტიო ადგილსამყოფელოები
ჭაობიანი მდელოს ნიადაგები - Drepanocladus aduncus, Calliergonella cupsidata,
Climacium dendroides, Brachythecium mildeanum.
8
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
ხავსების ზოგიერთი სახეობა ნიადაგის მიმართ სპეციფიკურობით ხასიათდება და

შეიძლება გამოყენებულ იქნეს, როგორც ნიადაგის რეაქციის ინდიკატორი:
ადგილსამყოფელოები კირის მაღალი შემცველობით
ნიადაგი - Anisothecium varium, Phascum cuspidatum, P. piliferum, Ptcrygoncurum ovatum,
P. subsscsilc, Totrula descrtorum and, Calliergonella cuspidata და სხვ.
ქვიან-კლდიანი ადგილები - Seligeria recurvata, Tortula inermis, T. muralis.
ნიადაგის სიმჟავის ინდიკატორები

მჟავე რეაქციის - Pleurozium schreberi
ნეიტრალური რეაქციის - Mnium affine
ტუტე რეაქციის - Phascum cuspidatum, Pterygoneurum ovatum, Pottia lanceolata,

Barbula unguiculata.
ვერტიკალური გავრცელება
ვაკე-დაბლობები (200-600 მ.ზ.დ.) - Tortula ruralis, Tortula ruralis var. arenicola, T.

desertorum, Pleurochaete squarrosa, Thuidium abietinum.
მთისწინები (600-1000 მ.) - Astomum crispum, Barbula unguiculata, Bryum
cacspiticium, B. argenticum, Campylium chysophyllum.
საშუალო მთიანეთი (850-1000; 1200-1300; 1500-1600; 1700-1800 მ.) -
Homolothecium philippeanum, Anomodon viticulosus, Leucodon sciuroides, Eurhynchium
hians.
მაღალი მთიანეთი (2000 მ-ზე მაღლა) - Polytrichum juniperinum var. alpinum,
Ditrichum flexicaule, Tortella fragilis, Hypnum vaucheri.
მცენარეული თანასაზოგადოებების მიხედვით ხავსების სხვადასხვა
სახეობების განაწილება შემდეგნაირია:
სუბალპური მდელოები - დომინანტი: Climacium dendroides; სუბდომინანტები:

Brachythecium rutabulum, Thuidium abeitinum.
წიფლნარები - დომინანტები: Isothecium myurum, Anomodon attenuatus, Neckerum
besseri, Radula complanata.
ფიჭვნარები - დომინანტები: Dicranum scoparium, Thuidium abietinum, Hypnum
cupressiforme; სუბდომინანტები: Leucodon scuiroides, Homalothecium philippeanum.
ნაძვნარები - Eurhynchium hians, Pleurozium schreberi, Rhytidiadelphus triquetrus.
მუხნარ-რცხილნარები - დომინანტები: Fissidens taxifolius, Orthotrichum pallens,
Leocodon immersus, Anomodon attenuatus, Brachythecium rutabulum;
სუბდომინანტებია: Orthotrichum diaphanum, Barbula unguiculata.
ნათელი ტყეები - დომინანტები: Tortula ruralis, T. ruraliformis, Pleurochaete
squarrosa, Orthotrhichum diaphanum.
სტეპები და ნახევარუდაბნოები - დომინანტები: Tortula desertorum, T. ruralis, T.
ruraliformis, Pleurochaete squarrosa, Barbula unguiculata, Thuidium abietinum.
დაჭაობებული მდელოები - Calliergonella cuspidata, Cratoneurum commutatum,
Aulacomnium palustre, Lophozia ventricosa, L. wenselii.
ტორფიანი (სფაგნუმიანი) ჭაობები - დომინანტები: Sphagnum-ის სახეობები.
9
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
საქართველოს ჰაბიტატები
(ზოგადი მიმოხილ ვა)
ძირით ადი ეკოსისტემები და ბიომები
არსებითად განსხვავებული კლიმატის გამო, მეტად განსხავავებულია

აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს ეკოსისტემები და ვერტიკალური
სარტყლურობის სტრუქტურა. მაგალითად, დასავლეთ საქართველოში არ არის
სემიარიდული და არიდული მცენარეულობის უტყეო სარტყელი, ტყეებით
დაფარულია ვაკეები და მთისწინა ფერდობები ზღვის ნაპირიდანვე. აქ 5
ძირითადი სარტყელია: ტყის (ზღ. დ.-დან 1900 მ-მდე), სუბალპური (1900-2500 მ),
ალპური (2500-3000 მ), სუბნივალური (3000-3600 მ) და ნივალური (>3600 მ).
აღმოსავლეთ საქართველოში ვერტიკალური სარტყლურობა უფრო რთულია.
გამოიყოფა 6 ძირითადი სარტყელი: ნახევრადუდაბნოების, სტეპებისა და
არიდული ნათელი ტყეების (150-600 მ), ტყის (600-1900 მ), სუბალპური (1900-2500
მ), ალპური (2500-3000 მ), სუბნივალური (3000-3700 მ) და ნივალური (>3700 მ).
ქვემოთ მოცემულია საქართველოში არსებული ძირითადი ბიომების მოკლე

აღწერა. სხვადასხვა ბიომებისთვის დამახასიათებელი მცენარეთა სახეობების
უფრო დეტალური ნუსხა იხილეთ დანართში (დანართი 2: მცენარეთა
მნიშვნელოვანი სახეობების სია ბიომების მიხედვით).
ჭალის ტყის ბიომი

აღმოსავლეთ საქართველოს დაბლობებსა და მთისწინეთში ჭალის ტყეების
ბიომები განვითარებულია მდინარეების - მტკვრის, ივრის, ალაზნის და ქციის
ქვემო წელის გასწვრივ. მათში ჭარბობს მუხა Quercus pedunculiflora, აგრეთვე ვერხვი
Populus canescens, Populus hybrida, ქაცვი HHyppophae rhamnoides და სხვ. ეს ტყეები
მდიდარია ლიანებით.
დასავლეთ საქართველოს ჭალის ტყეებში წამყვანი პოზიცია უჭირავს მურყნარებს.

ამ ტყეებისთვის დამახასიათებელია გვიმრა (Mateucia struthiopteris) და ლიანები
(Hedera colchica, Smilax exscelsa, Vitis sylvestris). თითქმის გაუვალ რაყებს ჰქმნის
მაყვალი (Rubus anatolicus).
ნახევრადუდაბნოს ბიომი
ნახევრადუდაბნოს ბიომები გვხვდება აღმოსავლეთ საქართველოს დაბლობებში.

ამ ბიომის ერთ-ერთი მთავარი დომინანტია ავშანი (Artemisia fragrans). შიდა
ქართლში გავრცელებული ავშნიანები მდიდარია ეფემერებით.
ნახევრადუდანოს ბიომებში ზოგ ადგილას ჩართულია დამლაშებული (ბიცობი)

უდაბნოს ფრაგმენტები დამახასიათებელი სახეობრივი შემადგენლობით.
1
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
სტეპის ბიომი
ნამდვილი სტეპის ეკოსისტემები საქართველოში მხოლოდ ფრაგმენტების სახით

არის წარმოდგენილი და არაიშვიათად განვითარებულია ნატყევარი და ბუჩქნარი
მცენარეულობის ადგილებზე.
აღმოსავლეთ საქართველოში სტეპის ბიომები განვითარებულია 300-700 მეტრზე

ზღვის .დონიდან. ანთროპოგენული ზემოქმედების შედეგად სტეპის ბიომში
შესულია ტყის და ბუჩქნარი მცენარეულობის ეკოსისტემები. სტეპის ბიომის
ფარგლებში კლიმატი მშრალი სუბტროპიკულია, კონტინენტურობის ნიშნებით,
შედარებით მშრალი ზამთრითა და ცხელი ზაფხულით. თოვლის საფარი მცირეა
და არამყარი.
სტეპის ბიომის ერთ-ერთ ყველაზე დამახასიათებელ ეკოსისტემას წარმოადგენს

უროიანი (Botriochloa ischaemum) ველი (ანუ სტეპი). ტიპიური სტეპის
მცენარეულობის კომპონენტებია: Stipa tirsa, St. lessingiana, St.pulcherrima, St.capillata.
ნაირბალახოვანი სტეპები მხოლოდ გარეჯისათვის არის დამახასიათებელი და
საკმაოდ მდიდარი სახეობრივი მრავალფეროვნებით გამოირჩევა.
მთის სტეპები მხოლოდ სამხრეთ საქართველოშია გავრცელებული 1800-2500

მეტრზე ზღვის დონიდან.
არიდული მეჩხერი (ნათელი) ტყისა და ჰემიქსეროფილური ბუჩქნარის

ბიომი
აღმოსავლეთ საქართველოს ნახევრადუდაბნოებისა და სტეპების სარტყელში

გავრცელებულია აგრეთვე ნათელი ტყის მცენარეულობა. ეს ბიომი შედგება ტყის
ქსეროფილური მცენარეებისაგან და საკმაოდ გვალვაგამძლე ბალახოვანი
საფარისაგან. იგი ყველაზე კარგად არის გამოხატული ვაშლოვანის ნაკრძალში და
უკავია 5000 ჰა ფართობი.
საკმლის ხის (Pistacia mutica) ნათელი ტყე მიეკუთვნება დასავლეთ-ირანულ ტიპს,

რომელშიც მონაწილეობენ სხვადასხვა ბუჩქები (Paliurus spina‐christi, Rhamnus
pallasii, Cotinus coggygria და სხვ.). გვხვდება აგრეთვე საკმლის ხის სუფთა რაყები,
რომელსაც ცალკეული ხე ან ბუჩქები თუ შეერევა ხოლმე.
ღვიიან ნათელ ტყეებს უკავიათ მცხეთისა და ვაშლოვანის მთისწინების ჩრდილო

ფერდობები. ამ ტყეების დომინანტებია Juniperus foetidissima (აღმოსავლეთ
ხმელთაშუაზღვეთის სახეობა) და J. polycarpus (წინა აზიური სახეობა). ვაშლოვანში
ეს სახეობები საკმლის ხის ტყის კომპონენტებია. გარდა ამ სახეობებისა, ამ
ეკოსისტემაში გავრცელებულია კავკასიური Juniperus oblonga და აღმოსავლეთ
ხმელთაშუაზღვური J. rufescens. ხშირად ღვიიან ნათელ ტყეებს უკავიათ ტყის
შემდეგ განვითარებული მცენარეულობის ადგილი.
2
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
ჰემიქსეროფილური ბუჩქნარები განვითარებულია უმთავრესად აღმოსავლეთ

საქართველოს მთისწინების სამხრეთ ფერდობებზე, ძირითადად ქართული მუხის
ტყის დეგრადაციის შედეგად (600-800 მ.) განთავისუფლებულ ადგილებში.
ტყის ბიომი
საქართველოში ტყეს სხვა მცენარეულ ტიპებთან შედარებით ყველაზე დიდი

ფართობი უკავია (ქვეყნის საერთო ტერიტორიის 36,7%). ტყის ეკოსისტემები
დამახასიათებელია ქვეყნის თითქმის ყველა რეგიონისთვის, გამონაკლისს
წარმოადგენს მხოლოდ ჯავახეთის პლატო, ხოლო ხევისა და მთიანი თუშეთის
რეგიონებში ტყეს ძალიან მცირე ფართობი უკავია. სხვადასხვა ტიპის ტყეების
წილი ქვეყნის ტყეების საერთო ფართობში შემდეგნაირია:
წიფლნარები - 51%,
სოჭის ტყეები - 10%,
მუხნარები - 3,3%
ნაძვნარები - 6,3%,
ფიჭვნარები - 3,6%,
მურყნარები - 3%,
წაბლის ტყეები - 2,1%,
არყნარები - 2%.
საქართველოს ტყეების დანარჩენ ფართობს ხემცენარეთა სხვადასხვა სახეობები

ქმნის (Carpinus caucasica, Tilia caucasica, Acer platanoides, A. trantvetteri, Fraxinus
exscelsior და სხვ.).
დასავლეთ საქართველოში ტყე უკვე ზღვისპირიდანაა გავრცელებული, ხოლო

აღმოსავლეთ საქართველოში ტყის სარტყელი 600-700 მეტრიდან იწყება.
მუხნარები (Quercus iberica): გვხვდება აღმოსავლეთ საქართველოს ტყის სარტყლის

ქვედა ნაწილში (600-700 მეტრიდან). სახეობრივი შემადგენლობის მიხედვით
სხვადასხვა ვარიანტები გამოიყოფა.
წიფლნარები (Fagus orientalis): გავრცელებულია ტყის სარტყლის შუა და ზედა

ნაწილში. ერთ-ერთ ყველაზე დამახასიათებელ სახეობას წარმოადგენს კავკასიური
რცხილა (Carpinus caucasica).
ფიჭვნარები (Pinus spp.) გვხვდება ზღვის დონიდან 1700-2400 მეტრის ფარგლებში.

ეს ეკოსისტემები მდიდარი ფლორისტული შემადგენლობით გამოირჩევიან.
დამახასიათებელი სახეობებია: არყი, წიფელი, სოჭი და სხვ.
მუხნარ-ფიჭვნარი: ფიჭვთან ერთად ამ ეკოსისტემას ქმნის მაღალი მთის მუხა. ამ

ტყეებს ვხვდებით აღმოსავლეთ საქართველოში 800-1100 მ. სიმაღლის ფარგლებში,
ხოლო აჭარაში მისი გავრცელების ზონა გაცილებით დაბალი სიმაღლეებიდან
იწყება (300 მ-დან 1100-1200 მ-მდე).
3
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
უთხოვრის (Taxus baccata) ტყეები: შემონახულია რელიქტური ტყის სახით ბაწარას

ხეობაში, ალაზნის ზემო დინებაში.
ძელქვიანები (Zelkova carpinifolia): ბაბანეურის ძელქვიანები თავისი რელიქტური

ბუნებით და იშვიათი გავრცელებით დიდ ყურადღებას იქცევს. ის ძირითადად
გვხვდება ჩრდილოეთ ექსპოზიციის ფერდობებზე, როგორც თხელ, ისე კარგად
განვითარებულ ნიადაგებზე (დასავლეთ საქართველოში ძელქვიანები
განვითარებულია ალუვიალურ-ჩონჩხიან ქვიშნარ ნიადაგებზე).
ნეკერჩხლიანები (Acer velutinum): ეს ტყეები მხოლოდ ალაზნის ველზეა

გავრცელებული. მისი ზედა ზღვარი 1000 მ-ს არ აღემატება.
კოლხური ტყეები: დასავლეთ საქართველოში, კოლხეთის დაჭაობებულ

დაბლობზე, ზღვის დონიდანვე იწყება მურყნარები (Alnus barbata), ლაფნარები
(Petocarya pterocarpa), ნაკლებ ტენიან ადგილებში გავრცელებულია მუხნარები
(Quercus iberica, Q.hartwissiana), რცხილნარები (Carpinus caucasica), წაბლნარები
(Castanea sativa). ეს ტყეები მდიდარია ლიანებით (Hedera colchica, Smilax excelsa, Vitis
sylvestris).
ბიჭვინთის ფიჭვის (Pinus pithyusa) ტყე: ბიჭვინთის ფიჭვი რელიქტური სახეობაა. ამ

ტყისთვის დამახასითებელია ხმელთაშუაზღვისპირეთის ფლორის
წარმომადგენლები.
დასავლეთ საქართველოს ტყეებისთვის დამახასიათებელია რელიქტური

გართხმული ბუჩქების, მათ შორის, მარადმწვანეების ქვეტყე. ზოგიერთ რაიონში
(აფხაზეთსა და სამეგრელოს კირქვიან მთებში) გვხვდება ბზა (Buxus colchica).
დასავლეთ საქართველოს აღმოსავლეთ ნაწილში (იმერეთში) ტყის ქვედა და შუა
სარტყელში გაბატონებულია იმერეთის მუხა (Quercus imeretina), რომელიც
ძელქვასთან (Zelcova carpinifolia) ერთად ქმნის აჯამეთის ნაკრძალის ძელქვნარ-
მუხნარ ტყეებს.
სუბალპური ბიომი
მაღალმთის მცენარეულობა მეტად მრავალფეროვანია, რაც განპირობებულია,

პირველ რიგში, კავკასიის მთების ევროპისა და აზიის შესაყარზე მდებარეობით,
კლიმატის კონტრასტულობით, რელიეფის ძლიერი დანაწევრებით და სხვ.
კავკასიის მთებში განსაკუთრებით უნდა გამოიყოს სუბალპური სარტყლის (2400-

2750 მეტრი ზღვის დონიდან) ტყის ზედა საზღვრის მცენარეულობა, რომელიც
გამოირჩევა როგორც დიდი მრავალფეროვნებით, ისე იშვიათი ენდემური და
რელიქტური სახეობების სიუხვით. სუბალპური სარტყლის მცენარეულობისათვის
დამახასიათებელია შემდეგი ფორმაციები:
მეჩხერი ტყეები
ტანბრეცილი ტყეები
გართხმული ბუჩქნარები
მაღალბალახეულობა
4
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
ფართოფოთლიანი მდელოები.
მეჩხერი ტყეები: მეჩხერი, ანუ “პარკისებური ტყეები” გვხვდება 1800-1900 მ-ის

ზემოთ. მეჩხერ ტყეს წარმოქმნიან ძირითადად მაღალმთის ბოკვი და მაღალმთის
მუხა. გარდა ამისა, “პარკისებურ ტყეს” ქმნიან (უფრო ხშირად ანთროპოგენური
ზემოქმედების შედეგად) წიფელი, ნაძვი, ფიჭვი და სხვ.
ტანბრეცილი ტყეები: კავკასიის სუბალპურ ტანბრეცილ ტყეებს ქმნიან წიფელი,

არყის სხვადასხვა სახეობები, მაღალმთის ბოკვი, კოლხური თხილი, იმერული
ხეჭრელი და სხვები. განსაკუთრებით საყურადღებოა კოლხეთის ტანბრეცილი
ტყეები, სადაც კლიმატი არა მარტო ძალიან ტენიანი, შედარებით რბილიცაა. ეს
ტყეები მდიდარია ენდემური და რელიქტური სახეობებით (მაგ. პონტოური მუხა,
მეგრული არყი, მედვედევის არყი და სხვ.)
გართხმულ ბუჩქნარები: ეს ფორმაციების ძირითადი კომპონენტებია დეკა,

უნგერნის შქერი, გართხმული ღვია, კავრა, მელიქაური და სხვ.
სუბალპური ზონის ბალახოვანი ფლორა გამოირჩევა სახეობრივი

მრავალფეროვნებითა და კავკასიის ენდემების სიმდიდრით. აღსანიშნავია
მაგალითად, მონოტიპური გვარი Gadellia, ასევე Grosshemia, Dolychorrisa და სხვ.
ალპური სარტყლის ბიომი
ალპური სარტყელი საქართველოში მდებარეობს 2400-2500 მ-დან - 2900-3000 მ-

მდე ზღვის დონიდან. აქ გავრცელებულია შემდეგი ძირითადი ეკოსისტემები:
ალპური მდელოები (მკვრივკორდიანი, მეჩხერკორდიანი, მარცვლოვანი და
ნაირბალახოვანი), ალპური ხალები, ბუჩქნარი და კლდისა და ნაშლების
მიკროეკოსისტემები.
ალპური მდელოები: ძიგვიანი (Nardus glabriculmis) ეკოსისტემები ძირითადად

გავრცელებულია ცივი და ტენიანი (ხშირად ძლიერ ტენიანი) ნიადაგის გარემოში
მცირედ დაქანებულ ფერდობებზე ან გავაკებულ რელიეფზე. ამ ეკოსისტემების
ფლორისტული შემადგენლობა არ არის მრავალფეროვანი (25-30 სახეობა
თითოეულ ცენოზში). ჭრელი წივანას მდელოები ალპურ სარტყელში ძირითადად
სამხრეთ ექსპოზიციის ძლიერ დაქანებულ ფერდობებზეა წარმოდგენილი და 3000
მ-მდე აღწევს. ამ ეკოსისტემის ფლორისტული შემადგენლობა საკმაოდ
მრავალფეროვანია. თოვლით ხანგრძლივად დაფარულ ჩრდილოეთ ფერდობებზე,
უმთავრესად დასავლეთ კავკასიონზე, ფართოდაა გავრცელებული Geranium
gymnocaulon-ის მდელოები. მისი ფლორისტული შემადგენლობა შედარებით
ღარიბია.
ალპური ხალები: ეს ეკოსისტემები განვითარებულია ე.წ. “ცირკების” ფორმის

რელიეფის პირობებში, სადაც თოვლის საფარი ხანგრძლივი დროის მანძილზეა
შენარჩუნებული. ამ ეკოსისტემის სახეობრივი შემადგენლობა არ არის
მრავალფეროვანი და მოიცავს 20-25 სახეობას.
5
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24
ალპური ბუჩქნარები: დეკიანები გვხვდება ალპური სარტყლის ჩრდილოეთი და

აღმოსავლეთი ფერდობებზე. დეკიანი სახეობრივი შემადგენლობის
თვალსაზრისით არ არის მდიდარი (10-15 სახეობა ცალკეულ ცენოზში). ქონდარა
ბუჩქის Drias caucasica-ს ფორმაციები კი ფლორისტული შემადგენლობით საკმაოდ
მდიდარია.
აღსანიშნავია, რომ კავკასიონის ალპურ სარტყელს აღწევს ღვიას ორი სახეობა:

Juniperus hemispaerica (=J. depressa) და J. sabina.
სუბნივალური და ნივალური ბიომი
სუბნივალური სარტყელი საქართველოში მდებარეობს 3000 დან 3600 მ.-დე ზღვის

დონიდან. ეს სარტყელი ყველაზე კარგად არის გამოხატული ცენტრალურ და
აღმოსავლეთ კავკასიონზე. ამ ზონისთვის დამახასითებელ ექსტრემალურ
გარემოსთან შეგუებულია მცენარეთა მხოლოდ გარკვეული ჯგუფი (კავკასიის
სუბნივალურ სარტყელში სულ დაახლოებით 250 სახეობაა გავრცელებული).
აღსანიშნავია სუბნივალური სარტყლის ფლორაში ენდემურ სახეობათა მაღალი

წილი - 60-70%. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ისეთი ენდემური გვარები,
როგორიცაა: Pseudovesicaria, Gymphyloma, Pseudobetckea, Coluteocarpus, Didimophysa,
Eunomia, Vavilovia.
ჭაობისა და წყლის ბიომები
ჭაობები საქართველოს ლანდშაფტების ტიპიური კომპონენტია. ის

განსაკუთრებით კარგადაა გამოხატული კოლხეთის დაბლობსა და სამხრეთ
საქართველოს ვულკანურ პლატოზე. ჭაობები გავრცელებულია, როგორც დაბლობ
ზონაში, ისე სუბალპურ და ალპურ სარტყელში. საქართველოში განსაკუთრებით
ფართოდ არის წარმოდგენილი ეუტროფული ჭაობები, ხოლო მეზოტროფულს და
ოლიგოტროფულს შედარებით შეზღუდული არეალი უკავია.
სფაგნუმიანი ჭაობები: დასავლეთ საქართველოში სფაგნუმიანი ჭაობები
ზღვის დონიდან სუბალპურ სარტყელამდეა გავრცელებული, აღმოსავლეთ
საქართველოში კი მშრალი კლიმატის გამო 2000 მ-ზე უფრო მაღლა აღარ გვხვდება.
აღსანიშნავია, რომ კოლხეთის სფაგნუმიანი ჭაობებისათვის დამახასიათებელია
ბორეალური (სფაგნუმის ხავსები, დროზერა (Drosera rotundifolia), რინხოსპორა
(Rhinhospora alba)) და მაღალი მთის (იელი Rhododendron luteum, შქერი
Rhododendron ponticum) სახეობების თანაარსებობა. აგრეთვე, რელიქტური
სახეობები: Osmunda regalis, Soligado turfosa, Drosera rotundifolia, Trapa colchica.
ჰიდროფილური მაღალბალახეულობის მცენარეულობა: ეს ეკოსისტემა
ძირითადად სამხრეთ საქართველოს დაბლობსა და ვულკანურ პლატოზე
გვხვდება. მისი გავრცელების ზედა საზღვარია 2 000 მ. ზღ. დ. ამ ეკოსისტემის
დომინანტი სახეობებია: Phragmites australis, Typha latifolia, T. angustifolia და სხვ.
ჰიდროფილური დაბალბალახოვანი მცენარეულობა: ეს ეკოსისტემა
გავრცელებულია 2300 მ-ზე ზღ. დ. და უფრო მაღლა, მაგრამ მას უმნიშვნელო
ფართობები უკავია.
6
Inquiries:
Tel: (+995 32) 53 71 25
Fax: (+995 32) 53 71 24

Lepidoptera

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Lepidoptera

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Prepared by NACRES ‐ Centre for Biodiversity Conservation & Research (www.nacres.

საქართველოს მრავალფეროვანი ბუნებრივი პირობები განაპირობებენ

უხერხემლოთა სხვადასხვა ჯგუფები განსხვავდებიან შესწავლის სისრულის

ენდემური და საფრთხეში მყოფი უხერხემლოთა სახეობების სიმრავლით

პეპლების რაოდენობა მთელს მსოფლიოში საგრძნობლად შემცირდა. ამის

დღეისათვის, ცხრილში (ცხრილი 11) წარმოდგენილ მსხვილი პეპელების (Macro‐

Pieridae-ს ოჯახიდან საბჭოთა კავშირის წითელ წიგნში შეტანილია 5 სახეობა.

ოჯახ Satyridae-ს წარმომადგენლებიდან განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებს

Lycaenidae-ს ოჯახიდან საბჭოთა კავშირის წითელ წიგნში საქართველოში

ღამის პეპლებიდან განსაკუთრებულ ყურადღებას იპყრობს მიოცენიდან

Saturniidae-ს უძველესი ოჯახი საქართველოში 5 სახეობითაა წარმოდგენილი.

მეცნიერული და ისტორიული თვალსაზრისით საინტერესო ჯგუფს წარმოადგენს

Arctiidae-ს ოჯახიდან Axiopoena maura წარმოადგენს რელიქტს. იმაგოს

მდელოებზე ფართოდ არის გავრცელებული კავკასიური ქვესახეობა Parasemia

Noctuidae-ს მრავალრიცხოვან ოჯახიდან (საქართველოში 480 სახეობა) საბჭოთა

ქერცლფრთიანების სახეობათა რაოდენობების თანაფარდობა საქართველოსა და

ოჯახი სახეობების რაოდენობა

11. Notodontidae 100 31

23. Arctiidae 161 40

24. Pyromorphidae 109 27

27. Sesiidae 105 13

30. Geometridae 2000 423

31. Noctuidae 2500 480

საქართ ველ ოს ფუტკრისნაირები (რიგი: Hymenoptera, ზეოჯახი:

სიფრიფანაფრთიანების რიგი საყურადღებოა სახეობათა მრავალფეროვნებით.

საქართველოში გავრცელებული ფუტკრისნაირები ოჯახების მიხედვით

საქართველოს ფუტკრისნაირთა ფაუნაში აღინიშნება როგორც ენდემები, ასევე

საქართველოს ფუტკრისნაირთა ფაუნაში 15 სახეობის ენდემია და 1 სუბენდემი,

არასოციალ ური სახეობები:

Halictus truncaticollis F. Mor.

Rhohites caucasicus F. Mor. ‐ Halictidae

Andrena semirubra F. Mor.

Panurginus alticola F. Mor. ‐ Andrenidae

Panurginus punctiventris F. Mor.

Anthidium ducale F. Mor.

Acanthosmia bicallosa F. Mor. ‐ Megachilidae

Tetralonia vicina F. Mor.

Anthophora astragali F. Mor.

Anthophora nigriceps F. Mor.

Anthophora robusta Klug.

Chisodon caucasicus Friese ‐ Anthophoridae

სოციალ ური სახეობები:

Bombus simulatilis Rad.

Bombus albopauperatus Skor.

Bombus velox Skor.

Bombus rehbinderi Vogt. ‐ Apidae

ყველაზე მეტი ენდემებით ოჯახი Anthophoridae გამოირჩევა. საქართველოში

საქართველოს ენდემები, მათი გავრცელების ლანდშაფტების მიხედვით

სუბალპური მდელოები - Panurginus alticola, Rhopites cauasicus, Anthidium ducale,

ჩამოთვლილ ენდემებს სხვადასხვა კატეგორია შეიძლება მივანიჭოთ - ზოგი

ხმელთაშუაზღვისეული სახეობები საქართველოში 10 სახეობითაა

1. Halictus geminatus Per.

აღმოსავლეთ ევროპულ-ყაზახური სახეობები საქართველოში 6-ია, ესენია:

1. Andrena figurata F. Mor.

ამიერკავკასიურ-შუააზიური - 6 სახეობითაა წარმოდგენილი:

1. Halictus mucoreus Ev.

ირანულ-შუააზიური - 1 სახეობითაა წარმოდგენილი:

Andrena leucorhina F. Mor.

რელიქტები საქართველოში Anthophoridae‐ს ოჯახის ტროპიკული ჯგუფის 2

1. Xylocopa valga Gerst.

Xylocopa valga Gerst. გავრცელებულია როგორც დიდ, ისე მცირე კავკასიონზე და

Xylocopa violacea L. - ხმელთაშუაზღვისეული სახეობაა, საკმაოდ მცირერიცხოვანია,

საქართველოს ხერხემლიანები - ზოგადი ცნობები