WEB Mecxoveleoba

WWW.GFA.ORG.
GE
რეცენზია
წარმოდგენილი ნაშრომი „მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგია“ მომ- ხაზგასასმელია, რომ ნაშრომში სათანადო ადგილი უკავია მეცხოველეობისა და მეფრინ-
ზადებულია საქართველოს ფერმერთა ასოციაციის მიერ, ფონდ "კონსტანტას" ფინანსური ველეობის პროდუქტების წარმოების ტექნოლოგიურ ნორმებს, აგრეთვე რძის, ხორცის, კვე-
მხარდაჭერით. ის წარმოადგენს ქართველ მეცნიერთა კოლექტიურ ნაშრომს და განკუთვნი- რცხისა და მატყლის მიღებისა და პირველადი დამუშავების პრაქტიკულად ყველა საკითხის
ლია დამწყები და გამოცდილი პრაქტიკოსი ფერმერებისთვის. განხილვას. მის მაღალ ღირსებაზე მეტყველებს ის, რომ მეცხოველეობის პროდუქტების წა-
ნაშრომში ცალკე თავი დათმობილი აქვს საქართველოს მეცხოველეობის თანამედროვე რმოების ტექნოლოგიის საკითხები, სადგომების მოწყობიდან დაწყებული, ცხოველთა გა-
მდგომარეობის ანალიზს. აღნიშნულია, რომ მიუხედავად საკმაოდ კარგი ეკოლოგიურ-ეკო- მრავლებისა და ცხოველური პროდუქტების წარმოება-მიღებით დამთავრებული, წარმოდგე-
ნომიკური შესაძლებლობებისა და სასოფლო-სამეურნეო ცხოველთა და ფრინველთა ჯიშობ- ნილია თანამედროვე ხედვით.
რივი მრავალფეროვნებისა, დარგი ჯერ კიდევ საკმაოდ დაბალპროდუქტიულია და მისი მა- დიდი ნაწილი ეთმობა საკვები საშუალებების აღწერასა და კვებითი დანამატების გამოყე-
რთვის საკითხები ახლებურად გააზრებას საჭიროებს. ნების მნიშვნელობას. მოცემულია ცხოველთა კვების ნორმები, სახეობის, ფიზიოლოგიური
ცალკეული სტატიების სახით, ნაშრომში განხილულია სასოფლო-სამეურნეო ცხოველებისა მდგომარეობისა და სქესობრივ-ასაკობრივი ჯგუფების გათვალისწინებით, აგრეთვე საორი-
და ფრინველების სახეობები და ჯიშები, მათი ბიოლოგიური თავისებურებები, აღწარმოების ენტაციო ულუფები, რძის ასაკის მოზარდის გამოზრდის ტექნოლოგიები და სხვა.
უნარი, პროდუქტიულობის სახეები და მათი მახასიათებლები, ცხოველების მოვლა-შენახვის
ნაშრომი კარგად არის ილუსტრირებული ფოტოებით, დიაგრამებითა და ცხრილებით, რაც
ნორმები და მათთვის სადგომების მოწყობის ტექნიკური პირობები; ამასთან, საკმაოდ დე-
უფრო გაუადვილებს მკითხველს ტექსტური მასალის აღქმას.
ტალურად, თანამედროვე მიდგომების გათვალისწინებით არის ასახული სხვადასხვა სახე-
ობის, სქესის, ასაკის, პროდუქტიული მიმართულებისა და პროდუქტიულობის დონის ცხოველ- მიგვაჩნია, რომ წარმოდგენილი ნაშრომის წიგნის სახით გამოცემა და გავრცელება მნიშ-
თა და ფრინველების ნორმირებული კვების საკითხები და ულუფების შედგენის პრინციპები, ვნელოვან როლს შეასრულებს ჩვენს ქვეყანაში მეცხოველეობის დარგის ხარისხობრივი გა-
აგრეთვე, მინდვრად და მდელოდ საკვებწარმოების, მათ შორის, საკვების აღების, შენახვისა უმჯობესებისა და მაღალი ხარისხის, უვნებელი ცხოველური პროდუქტებით ბაზრის მომარა-
და კვების წინ მომზადების თავისებურებები. გების პრობლემის გადაწყვეტაში.
ფონდ „კონსტანტასა“ და საქართველოს ფერმერთა ასოციაციის თანამ- საქართველოში სოფლის მეურნეობა სტრატეგიულ დარგადაა მიჩნეული,
შრომლობით 2017 წელს, ზუსტად ერთი წლის წინ, გამოიცა წიგნი „გზა ფე- თუმცა ის მაინც მრავალი პრობლემისა და გამოწვევის წინაშე დგას, მათ შო-
რის, ერთ-ერთ უპირველეს ამოცანად კვლავ განათლება და ინფორმაციის
რმერობისაკენ“. ჩვენი ფონდის მრავალწლიანი მოღვაწეობის განმავლობა-
ხელმისაწვდომობა რჩება. სწორედ ეს გარემოება იქცა საქართველოს ფერმე-
ში გამოვლენილი ერთ-ერთი პრობლემა, რაც ხელისშემშლელი ფაქტორია რთა ასოციაციის ინიციატივის მთავარ მოტივად, როდესაც დარგის ექსპერტებ-
მცირე ფერმერული მეურნეობების განვითარებისათვის, არასაკმარისი და თან ერთად, ახალი და მრავალმხრივი ლიტერატურის გამოცემაზე დავიწყეთ
არასათანადო იინფორმაციაა. სწორედ ამიტომ გადავწყვიტეთ ამ პროექტზე მუშაობა. ჩვენ კომპლექსურად მივუდექით ამ საკითხს და უკვე ორი წელია ფე-
რმერთა მხარდაჭერის აკადემიურ პროექტს ვახორციელებთ.
მუშაობა საქართველოს ფერმერთა ასოციაციასთან ერთად. როგორც ვიმე-
ძალიან მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ გასულ წელს ჩვენ მიერ გამოცემუ-
დოვნებდით, „გზა ფერმერობისაკენ“ ძალიან საინტერესო აღმოჩნდა რო-
ლი სახელმძღვანელოები: „გზა ფერმერობისკენ“ და „კალმახის წარმოების
გორც დამწყები, ასევე მოქმედი ფერმერებისათვის. სწორედ ამ ინტერესის ტექნოლოგია“ დამწყებ და მოქმედ ფერმერებში სულ უფრო მოთხოვნადი ხდე-
გათვალისწინებით გადავწყვიტეთ გაგვეგრძელებინა ჩვენი პროექტი და შექ- ბა. ამჟამად, საზოგადოებას წარვუდგენთ წიგნს „მეცხოველეობა-მეფრინველე-
მნილიყო მეორე წიგნი, რომელიც დაეხმარებოდა მეცხოველეობითა და მეფ- ობა საქართველოში - წარმოების ტექნოლოგია“, რომელშიც აღწერილია: სა-
სოფლო-სამეურნეო ცხოველებისა და ფრინველების როგორც ენდემური და
რინველეობით დაინტერესებულ ფერმერებს.
ადაპტირებული, ასევე, მოშენებისთვის რეკომენდებული უცხოური სახეობები
მოხარული ვარ წარმოგიდგინოთ წიგნი „მეცხოველეობა-მეფრინველეობა და ჯიშები; მათი ბიოლოგიური თავისებურებები; წარმოების უნარი; ცხოველუ-
- წარმოების ტექნოლოგია“, რომელიც შექმნილია საქართველოს სოფლის მეურნეობის ექსპერტთა და მეცნიერთა რი პროდუქტების სახეები და მახასიათებლები; ცხოველთა და ფრინველთა მოვლა-შენახვისა და სადგომების მოწყო-
მიერ. წიგნი მოიცავს მრავალ საინტერესო ნაშრომსა და სტატიას და ამომწურავ ინფორმაციას იძლევა საქართველო- ბის ტექნიკურ-სანიტარული ნორმები; კვების თანამედროვე სტანდარტები და რეკომენდაციები მათი ზრდა-განვითარე-
ბის სხვადასხვა ეტაპზე.
ში გავრცელებული სასოფლო-სამეურნეო ცხოველებისა და ფრინველების სახეობებსა და ჯიშებზე, მეურნეობების მა-
აღსანიშნავია, რომ საქართველოს სოფლის მეურნეობის წარმოების ნახევარი მეცხოველეობა-მეფრინველეობის
რთვის ძირითად პრინციპებსა და ამ დარგის განვითარებისათვის აუცილებელ სხვა მნიშვნელოვან მიმართულებებზე.
სექტორზე მოდის. ამ მიმართულების განვითარება კი უმნიშვნელოვანესია ქვეყნის ეკონომიკისათვის და პირდაპირ კა-
წიგნი განკუთვნილია როგორც დამწყები, ასევე მოქმედი ფერმერებისათვის და დიდი იმედი მაქვს, რომ მათ სათანადო ვშირშია ფერმერების კეთილდღეობასთან. შესაბამისად, დიდ პასუხისმგებლობას ვგრძნობთ და იმედი გვაქვს, რომ
დახმარებას გაუწევს თავიანთი საქმიანობის სწორად და წარმატებულად წარმართვაში. წარმოდგენილი ნაშრომი მნიშვნელოვან როლს შეასრულებს, როგორც ქვეყნის მეცხოველეობა-მეფრინველეობის
მინდა დიდი მადლობა გადავუხადო წიგნის შექმნაში მონაწილე სასოფლო -სამეურნეო დარგის ყველა ექსპერტსა დარგის ხარისხობრივად გაუმჯობესების, ასევე, მაღალი სტანდარტების შესაბამისი ცხოველური პროდუქტებით ბაზრის
მომარაგების პრობლემის გადაწყვეტის პროცესში. ხოლო, ფერმერებს სასარგებლო მეგზურობას გაუწევს საკუთარი თუ
და მეცნიერს, „საქართველოს ფერმერთა ასოციაციას“ და პროქტის განხორციელებაში მონაწილე ყველა პარტნიორს.
კოოპერატიული მეურნეობის მართვასთან დაკავშირებული გამოწვევების წარმატებით დაძლევაში.
იმედი მაქვს, რომ ჩვენი ერთობლივი ძალისხმევით შექმნილი წიგნი დაეხმარება ყველა დაინტერესებულ ადამიანს და- დიდი მადლობა მინდა გადავუხადო ფონდ „კონსტანტას“, რომლის მხარდაჭერა, წიგნის ავტორთა ენთუზიაზმთან,
სახული მიზნის მიღწევაში. მოტივაციასთან და პროფესიონალიზმთან ერთად, ამ პროექტის განხორციელების გარანტი გახდა.
ფონდი „კონსტანტას“ საქართველოს ფერმერთა

გამგეობის თავმჯდომარე ასოციაციის თავმჯდომარე
თამარ ლებანიძე ნინო ზამბახიძე
საქართველოში, ჯერ კიდევ უძველეს პერიოდში, როგორც სოფლის მეურნეობის კულტურების, ფით საძირკველს სულიერი ცხოვრებისა. ჩვენი ქართული იდენტობაც და ერთგულება ჩვენი ცხო-
ისე მეცხენეობის, მეცხვარეობისა და მეძროხეობის განვითარების მაღალი დონე ისტორიული ძეგ- ვრების წესის,ეფუძნება მატერიალური და ყოფითიკულტურის იმ სტანდარტების ერთგულებას, რომ-
ლებით დასტურდება. ჩვენი წინაპრები, ცხოველთა მოვლა-შენახვისა თუ მკურნალობის ტრადიცი- ლითაც მრავალ გაჭირვება ნანახი ჩვენი წინაპარი აღადგენდა და აძლიერებდა თავის ქვეყანას.
ებთან ერთად, რომლებიც საუკუნეების განმავლობაში ყალიბდებოდა, ცხოველთა ახალი ჯიშების სწორედ ამ მემკვიდრეობის შენარჩუნებისა და განვითარების აუცილებლობა გვავალდებულებს შე-
გამოყვანასა და გაუმჯობესებაზე ზრუნავდნენ. დღეს, ჩვენთვის საამაყოა, რომ ხალხური სელექციის ვცვალოთ არასახარბიელო მდგომარეობა. სწორედ ამისთვისაა აუცილებელი სათანადო ცოდნის
გზით, სხვადასხვა პერიოდში, საქართველოში შეიქმნა საყოველთაოდ ცნობილი ჯიშები: იმერული დანერგვა საზოგადოებაში. ამიტომაც ჩავერთე ფერმერთა ასოციაციის საგანმანათლებლო პრო-
და თუშური ცხვარი, ხევსურული და მეგრული ძროხა, თუშური და მეგრული ცხენი, კახური ღორი, ექტში, რომლის ფარგლებში, გასულ წელს, ძალიან საჭირო სახელმძღვანელო „გზა ფერმერობის-
მეგრული თხა, ქართული ჩალისფერი ინდაური, ჯავახური ბატი, მეგრულა ქათამი და სხვა. ამასთან, კენ“ გამოვეცით.
ჩამოყალიბდა მეცხოველეობისა და მეფრინველეობის მართვის ბუნებრივი და საწარმოო ზონის მოხარული ვარ, რომ სახელმძღვანელოების ციკლი გრძელდება და პრეზიდენტის ფონდს ამ
შესაბამისი სისტემები. საქმეში მნიშვნელოვანი წვლილი მიუძღვის. ახალი გამოცემა სოფლის მეურნეობის უძველეს და
ერის კულტურა, არ შემოიფარგლება ხელოვნებისა და მეცნიერების მიღწევებით, არამედ ყოფის საქართველოში ტრადიციულ დარგს, მეცხოველეობა-მეფრინველეობას ეხება და, იმედი მაქვს, ის
კულტურული ორგანიზებითაც აღიწერება და შესაძლოა, მნიშვნელოვნად ეფუძნება კიდეც ამ ყო- კარგი მეგზური გახდება საქართველოში ამ დარგში მოღვაწე ფერმერებისთვის.
გიორგი მარგველაშვილი
საქართველოს პრეზიდენტი
სარჩევი
მეურნეობის მართვა..........................................................................................................................................................................................................................................8 მეკვერცხული ფრინველის სამრეწველო გუნდის კვება ...................................................................................................................................................... 137
ცხოველთა და ფრინველთა ფიზიოლოგიური მაჩვენებლები............................................................................................................................................. 13 მეხორცული ქათმის სარემონტო მოზარდის გამოზრდა..................................................................................................................................................... 139
მეხორცული ფრინველის სადედე გუნდის შენახვა ................................................................................................................................................................. 141
მეცხოველეობა ბროილერის გამოზრდის ტექნოლოგია ........................................................................................................................................................................................ 144
სასოფლო-სამეურნეო ცხოველთა სახეობები და ჯიშები . .....................................................................................................................................................18 მამლის გამოზრდის თავისებურებები.............................................................................................................................................................................................. 147
ბროილერის დაკვლა.................................................................................................................................................................................................................................. 149
შინაურ ცხოველთა ჯიშები და . ................................................................................................................................................................................................. 20
მეფრინველეობის პროდუქტები.......................................................................................................................................................................................... 151
სახეობები......................................................................................................................................................................................................................................................... 20
ხორცი . ................................................................................................................................................................................................................................................................. 152
ძროხა (Bos taurus)................................................................................................................................................................................................................................................ 21
კამეჩი (Bubalus bubalis). ..................................................................................................................................................................................................................................... 29 კვერცხი................................................................................................................................................................................................................................................................ 154
შინაური ღორი (Sus scrofa domesticus) .................................................................................................................................................................................................... 30 მელანჟის და კვერცხის ფხვნილის წარმოების ტექნოლოგია.......................................................................................................................................... 169
ცხვარი (Ovis ammon aries) ...............................................................................................................................................................................................................................33
თხა (Capra hircus) ................................................................................................................................................................................................................................................ 36 კვება, საკვები და კვებითი დანამატები
ბოცვერი. ................................................................................................................................................................................................................................................................ 39
ვირი............................................................................................................................................................................................................................................................................ 41 სხვადასხვა სახეობის ცხოველთა ნორმირებული კვება და კვების სისტემის ელემენტები........................................................................... 174
ცხოველთა შენახვა.................................................................................................................................................................................................................................42 ფრინველთა კვება............................................................................................................................................................................................................................... 175

მეცხოველეობის ფერმის მშენებლობა ..............................................................................................................................................................................................43 ბროილერის კვება და კვების ტექნიკა.............................................................................................................................................................................................. 176
ადგილის შერჩევა და მშენებლობის სტანდარტები. ...................................................................................................................................................................43 მეხორცული ქათმის მშობელთა გუნდის კვება........................................................................................................................................................................... 178
ცხოველთა სადგომის სანიტარულ- ჰიგიენური ნორმები. ..................................................................................................................................................... 48 მეკვერცხული და მეხორცული ფრინველის სარემონტო მოზარდის კვება. ........................................................................................................ 180
ცხოველთა შენახვის სისტემები................................................................................................................................................................................................................ 51
ცხოველთა აღწარმოება................................................................................................................................................................................................................. 58 ცხოველთა კვება................................................................................................................................................................................................................................... 182

სასოფლო-სამეურნეო ცხოველთა აღწარმოება ........................................................................................................................................................................ 59 მაკე მშრალი ფურისა და უშობლის კვება...................................................................................................................................................................................... 183
მაკე ცხოველის მოვლა-შენახვის თავისებურებები.................................................................................................................................................................... 65 მეწველი ფურის კვება................................................................................................................................................................................................................................. 186
რძის ასაკის მოზარდის მოვლა-შენახვის ნორმები. ............................................................................................................................................................... 190
მეცხოველეობის პროდუქტები................................................................................................................................................................................................. 70 მოზარდის გამოზრდა და სუქება იტენსიური ტექნოლოგიის გამოყენებით........................................................................................................... 193
მეცხოველეობის პროდუქტების ფიზიკურ-ქიმიური თვისებები და კვებითი ღირებულება .............................................................................. 71 ძროხის სუქება............................................................................................................................................................................................................................................... 195
მატყლისა და ტყავბეწვის სახეები. ......................................................................................................................................................................................................... 78
კუროს კვება...................................................................................................................................................................................................................................................... 197
ბოცვრის ხორცი და ტყავბეწვი..................................................................................................................................................................................................................81
შინაური ღორის კვება. ............................................................................................................................................................................................................................... 199
მეცხოველეობის პროდუქტების წარმოება................................................................................................................................................................ 84 ცხვრის კვება .................................................................................................................................................................................................................................................... 206
მეცხოველეობის პროდუქტების წარმოება და პირველადი დამუშავება ..................................................................................................................... 85 თხის კვება ......................................................................................................................................................................................................................................................... 210
წველის წესები და ტექნოლოგიები....................................................................................................................................................................................................... 94 კამეჩის კვება.................................................................................................................................................................................................................................................... 213
სასოფლო-სამეურნეო ცხოველთა დაკვლის ტექნოლოგია . ........................................................................................................................................... 100 ვირის მოვლა-შენახვა და კვება. .......................................................................................................................................................................................................... 216
ცხოველთა დაკვლის პროდუქტები......................................................................................................................................................................................................102 ბოცვრის კვება................................................................................................................................................................................................................................................. 217
ცხვრის პარსვა და მატყლის პირველადი დამუშავება............................................................................................................................................................. 106
საკვები საშუალებები....................................................................................................................................................................................................................... 221
მეფრინველეობა
მწვანე საკვები. ................................................................................................................................................................................................................................................ 222
ფრინველის ბიოლოგიური თავისებურები..................................................................................................................................................................................... 110 სილოსი ............................................................................................................................................................................................................................................................... 224
ფრინველთა სახეობები....................................................................................................................................................................................................................112 სენაჟი.................................................................................................................................................................................................................................................................... 226
ქათამი .................................................................................................................................................................................................................................................................... 114 უხეში საკვები ................................................................................................................................................................................................................................................... 228
ინდაური.................................................................................................................................................................................................................................................................120 კონცენტრატული საკვები...................................................................................................................................................................................................................... 233
იხვი........................................................................................................................................................................................................................................................................... 123 მარცვლის შრობა და შენახვა................................................................................................................................................................................................................ 235
ბატი...........................................................................................................................................................................................................................................................................126 ტექნიკური წარმოების საკვები ნარჩენები ................................................................................................................................................................................... 237
მწყერი . ..................................................................................................................................................................................................................................................................130 კომბინირებული საკვები.......................................................................................................................................................................................................................... 240
გნოლი. ...................................................................................................................................................................................................................................................................130 მარცვლოვანთა (პურეულის) მარცვალი........................................................................................................................................................................................ 242
ხოხობი ...................................................................................................................................................................................................................................................................131
ცხოველური წარმოშობის საკვები საშუალებები..................................................................................................................................................................... 245
კაკაბი. ......................................................................................................................................................................................................................................................................131
საკვები დანამატები..................................................................................................................................................................................................................................... 248
მეფრინველეობის მართვა........................................................................................................................................................................................................... 132 ცხოველთა მინერალური კვება............................................................................................................................................................................................................ 250
წიწილების წარმოება................................................................................................................................................................................................................................... 133 სათიბ-საძოვრები.......................................................................................................................................................................................................................................... 252
მეურნეობის მართვა გრაფიკი მეურნეობის მმართველის ძირითადი ამოცანები შემთხვევაში აუცილებელია კონსულტაციების მიღება დარგის
სპეციალისტებისგან, ხოლო წარმოების პროცესში პრაქტიკოსი
ნეო წლის შედეგების გაანალიზებაში და მომავალი საქმიანობის
სწორ დაგეგვაში.
სპეციალისტ(ებ)ის და გამოცდილი შემსრულებლ(ებ)ის დასაქმე-
აგრო-მეურნეობის მმართველის ძირითადი ამოცანა მეურნეობის მართვის სახეები
მეურნეობის მმართველის ძირითადი ბა.
ფუნქციები და ამოცანები ამა თუ იმ კულტურის მოვლა-მოყვანის პროცესში, მეურნეობას მეურნეობის საქმიანობა კონკრეტული მიმართულებით, მიუხე-
ყოველდღიური
წარმოება
მეურნეობის
მართვა
სამუშაოს უნდა გააჩნდეს საკმარისი საბრუნავი საშუალებები იმისათვის, დავად მის მიერ წარმოებული პროდუქციის მოცულობისა, შეი-
სოფლის მეურნეობის, როგორც მიწაზე დამოკიდებული წა- შესრულება
რომ შეიძინოს საჭირო მასალები და მომსახურეობა. აქედან
რმოების მართვა დამოკიდებულია ბუნებრივ გარემო პირო- ძლება იყოს ექსტენსიური ან ინტენსიური:
ბაზარზე გამომდინარე, მეურნეობის ხელმძღვანელმა სამეურნეო წლის
ბებზე, რაც თავისთავად აისახება მეურნეობის ეკონომიკურ დაკვირვება
დასაწყისშივე უნდა განსაზღვროს, შეძლებს თუ არა წარმოების აგრომეურნეობის საქმიანობა კონკრეტული მიმართულე-
მიმართულებაზე (ინტენსიური თუ ექსტენსიური წარმოება, მე- დაფინანსებას საკუთარი სახსრებით და საჭიროების შემთხვევა- ბით ითვლება ექსტენსიურად, თუ წარმოებული პროდუქ-
ცხოველეობის პროდუქციის წარმოების შესაძლებლობა და ა.შ), მეურნეობის
მიზნების
შესყიდვები და
ში მიმართოს საფინანსო ინსტიტუტებს ან მეზობელ მეურნეობებს ციის მოცულობის ზრდა ხდება გამოყენებული ძირითადი
გაყიდვები
აგრო მექანიზაციის გამოყენების შესაძლებლობასა და მოსა- განსაზღვრა საშუალებების რაოდენობის ზრდის ხარჯზე;
აგრობიზნესში პარტნიორობისთვის.
ვლიანობის დონეზე. აგრომეურნეობის საქმიანობა კონკრეტული მიმართულე-
სესხის აღების შემთხვევაში, ხელსაყრელ პირობებთან
ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, მეურნეობის მმართვე- ბით ითვლება ინტენსიურად, თუ წარმოებული პროდუქცი-
გადაწყვეტილების სამუშაოების
ერთად ზუსტად უნდა განისაზღვროს სესხის თანხების ათვისების
ლი შეზღუდულია ისარგებლოს მასშტაბის ეკონომიის (Economies
მიღება დაგეგმვა ის მოცულობის ზრდა ხდება თანამედროვე აგროტექნო-
და დაფარვის მოცულობები და ვადები. რაც შეეხება შენობა-ნა-
of Scale) ეფექტით. სწორედ ეს განაპირობებს იმას, რომ სოფლის ლოგიური მეთოდების გამოყენების ხარჯზე.
გებობების, სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკის და სატრანსპორტო
მეურნეობა სხვა დარგებთან შედარებით ნელა ვითარდება. მეურნოების საშუალებების შეძენას, მეურნეობის მხრიდან არ უნდა მოხდეს მაგალითისათვის, მეცხოველეობის მიმართულება ჩაითვლე-
განხორციელება
კონტროლი
არაეფექტური ინვესტიციების განხორციელება არც მეურნეობის ბა ინტენსიურად თუ მეურნეობაში გამოიყენება ცხოველთა მო-
საკუთარი თანხებით და არც სესხით. ვლა-მოშენების თანამედროვე მეთოდები და ტექნოლოგიები,
გრაფიკი სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციის წარმოების პროცესი
მათი პროდუქტიულობის მაჩვენებლების (წონამატი, წველადო-
ტექნიკის სრულფასოვნად გამოყენების ან მოსავლის რეალი-
რისკის გაწევა ბა, მაკეობის რიცხი, გამოზრდილი ნამატის რაოდენობა და სხვ.)
გარემოს ზემოქმედება ზაციის მიზნით საჭირო მასალებისა და მომსახურების შეძენისას,
ზრდის და სტაბილურად შენარჩუნების მიზნით. მაგალითად:
მნიშვნელოვანია მიიღებს თუ არა მეურნეობა სხვა, მსგავსი საქ-
როდესაც ცხოველთა საკვებად გამოიყენება დამატებითი კონ-
მიანობით დაკავებულ მეურნეებთან კოოპერირების გადაწყვე-
ცენტრირებული საკვები; მეურნეობებში ხორციელდება ჯოგის
ტილებას. ამასთანავე, აგრომეურნეობის მმართველი თავად
წყვეტს, რომელი იურიდიული ფორმაა ხელსაყრელი მისი მეურ- აღწარმოების და მომშენებლობის, ცხოველთა ჯანმრთელობის
შენობები
აგრომეურნეობის საქმიანობა, ისევე როგორც წარმოების
ადამიანი
მანქანა -
ნეობის წარმატებული მუშაობისათვის. დაცვის ღონისძიებები და სხვა.
დანადგარები
სხვა სფეროში მოქმედი საწარმოების საქმიანობა, შინაარსობ-
წარმოების საშ.-ბი რივად და ფუნქციურად სამ ძირითად მიმართულებას მოიცავს: მეურნეობის საქმიანობის მუდმივი ზედამხედველობა მისი მეურნეობის გაძღოლის როგორც ექსტენსიური, ასევე ინტენ-
სიური ფორმები მმართველისგან მაღალ კვალიფიკაციას მოი-
ძირითადი პროდუქცია
ენერგია
ინფორმაცია პროდუქციის წარმოების პროცესი თანმდევი პროდუქცია
პროდუქციის წარმოება; ხელმძღვანელის ყოველდღიურობას წარმოადგენს. ეს ეხება
როგორც თითოეული საქმიანობის შესრუელბის ხარისხს, ასევე თხოვს. თუმცა, ინტენსიური მეურნეობის ხელმძღვანელის წინაშე
პროდუქციის რეალიზაცია;
მიწა
სამეურნეო წლის მანძილზე ხარჯების და შემოსავლების აღრი- გაცილებით მეტი და განსხვავებული ამოცანა დგას.
მცენარე
შესყიდვების განხორციელება.
ცხოველი ცხვას. ეს ინფორმაცია მას დაეხმარება ყოველი გასული სამეურ- მნიშვნელოვანია აღინიშნოს შერეული მეურნეობის ხელმ-
ეს არის ძირითადი სამოქმედო სფეროები, სადაც მეურნეს
ი
გადაწყვეტილებების მიღება უწევს. ხშირ შემთხვევაში, გადა-

ურ
ი
რ
გი
კუ
ო
მი
წყვეტილება არა ერთ, არამედ რამდენიმე სფეროს უკავშირდე-

ლ
ნო
ო
ა
ო
ეკ
ეობ
ბა. მაგალითად, კარტოფილის წარმოების დაგეგმვა შეიძლება

იურ
ეკ
ებარ
იტუც
დამოკიდებული იყოს, როგორც ბაზარზე კარტოფილის მაღალ

ლმდ
ინსტ
მოთხოვნაზე, ასევე კარტოფილისათვის ხელსაყრელ იმ გარემო

ი
პირობებზე (ნიადაგი, რეგიონის კლიმატი), სადაც აგრომეურნე-

ადგ
გარემოს ზემოქმედება ობაა განთავსებული.

პროდუქციის რეალიზაციასთან დაკავშირებული საკითხე-
ბის შეფასების დროს მეურნეობის მმართველი ვალდებულია
წინასწარ მოიძიოს ინფორმაცია მის მიერ შერჩეული პროდუქ-
აგრომეურნეობის მმართველი დიდწილად განსაზღვრავს მე- ტის ქვეყანაში/რეგიონში მოხმარების და წარმოების საერთო
ურნეობის წარმატებას შემდეგი ინდივიდუალური უნარებით: მოცულობის შესახებ, შეისწავლოს ბაზარზე ამ პროდუქტის სა-
კომერციული; რეალიზაციო ფასის დინამიკა სეზონის და წლების მიხედვით.
სამეურნეო-ეკონომიკური; გარკვეული კულტურის/ჯიშის შერჩევისას, აუცილებლად გადა-
წყვეტილების მიღების პროცესშივეა გასათვალისწინებელი მო-
აგროტექნოლოგიური.
სავლის/პროდუქციის დასაწყობების საჭიროების და შესაძლებ-
აგრომეურნეობებში, მმართველს, ხშირ შემთხვევაში მრავა- ლობის საკითხი.
ლი ამოცანის შესრულება უწევს. ის უნდა იყოს მმართველი და
აგროპროდუქტების წარმოება მეურნის მთავარი ამოცანაა,
ამავდროულად შემსრულებელიც. თუმცა, ხშირ შემთხვევაში,
რომელიც სხვა ინდუსტრიული დარგებისგან განსხვავებით
ფიზიკური მუშაობით დატვირთვა უარყოფითად აისახება მმა-
გრძელვადიან სამეურნეო პერიოდს მოიცავს. ერთწლიანი
რთველობითი ფუნქციების შესრულებაზე. მეურნეობის მმართვე-
კულტურების შემთხვევაში ეს არის რამდენიმე თვიანი სავეგე-
ლის ძირითადი ამოცანებია:
ტაციო პერიოდი, ხოლო მრავალწლიანი კულტურების და მე-
მეურნეობის მიზნების დაგეგმვა; ცხოველეობის შემთხვევაში, ეს არის ექსპლუატაციის პერიოდი,
გადაწყვეტილების მიღება; რომლის სათანადო გაძღოლაში მეურნეობის ხელმძღვანელის
განხორციელება; პრაქტიკული გამოცდილება და ცოდნა უმნიშვნელოვანესია. აქ
პასუხისმგებლობის და რისკის აღება. იგულისხმება ჩასატარებელი აგროღონისძიებების სწორად და-
გეგმვა და განხორციელება. ახალი კულტურის/ჯიშის შერჩევის
სოფლის მოსახლეობის რიცხოვნობა (წლის მექანიზაციის გამოყენების დონე მაღალია, შესაბამისად, პროდუქტიულობის სრულყოფილი გამოყენება; აღსანიშნავია, რომ განვითარებული სოფლის მეურნეობის
ცხრილი 1
დასაწისისათვის) შემცირებულია ხელით შრომა; ხშირად ირღვევა აგროტექნიკური ღონისძიებების შეს- მქონე ქვეყნებში (დასავლეთ ევროპა, ამერიკის შეერთებული
სოფლის მოსახლეობა სოფლის მოსახლეობა პროცენტობით გარე ფაქტორების ზემოქმედებისაგან წარმოების პრო- რულების ჯერადობა და აგროვადები, ასევე გამოყენებუ- შტატები, იაპონია და ა.შ.) მსგავსი წილობრივი შენატანი მთლი-
წელი ლი წარმოების საშუალებების ნორმები/მოცულობები/ ხა-
(ათასი კაცი) მთლიან მოსახლეობასთან (%) ცესის დაცვის დონე მაღალია - მაგ.: სარწყავი სისტემის ანი ქვეყნის შიდა პროდუქტში მოდის, მხოლოდ მოსახლეობის
რისხი; 1÷5%-ზე.
გამოყენება საკვებწარმოებაში, ცხოველთა საშიში დაავა-
2015 1 586,3 42,6 ცხოველთა მოვლა-მოშენების შემთხვევაში უგულებე-
დებების რეგულარული პროფილაქტიკური ვაქცინაცია და დადებითია, რომ წლიდან-წლამდე საქართველოში სოფლის
ლყოფილია ცხოველთა ჯანმრთელობის დაცვის პროფი-
სხვა;
ლაქტიკური ღონისძიებები, შედეგად იზრდება ცხოველ- მეურნეობის პროდუქციის გამოშვება მცირედით, თუმცა მატუ-
2016 1 577,1 42,3
პროდუქციის დაბალი თვითღირებულება გამოწვეულია თა მკურნალობის დანახარჯები და დაცემის ალბათობა, ლობს (ცხრილი 3)
საკვებწარმოებაში მაღალი საჰექტარო მოსავლით, მა- მცირდება მათი პროდუქტიულობის მაჩვენებლები; საქართველოში სოფლის მეურნეობის პროდუქციის დიდი ნა-
2017 1 564,5 42,0
ღალპროდუქტიული პირუტყვით და სხვა; მოძველებული სასოფლო-სამეურნეო დანადგარების გა- წილი იწარმოება საოჯახო ფორმის შინამეურნეობებში. გამონა-
წარმოებული პროდუქცია შედარებით ერთგვაროვანია მოყენებით მაღალია დანაკარგები. კლისს წარმოადგენს მხოლოდ ფრინველის ხორცი და კვერცხი,
2018 1 554,8 41,7
და მაღალი ხარისხისაა; რომელთა წარმოების მნიშვნელოვანი მოცულობა სასოფლო-
ІІ
რისკი
დამატებით გამოიყენება პროდუქტების შესანახი საწყო- -სამეურნეო საწარმოების მიერ ხორციელდება (ცხრილი 4).
წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური
მასშტაბური სტიქიური მოვლენები;
ბი, დამხარისხებელი, შემფუთავი და გადამამუშავებელი ყოველივე მოცემულის გათვალისწინებით სასოფლო-სამეურ-
ხაზები. საშიში დაავადებების გავრცელება; ნეო პროდუქტების რეალიზაციიდან მიღებული შემოსავლების
მთლიან შიდა პროდუქტში სოფლის მეურნეობის
წილობრივი (%) შენატანი ცვლილებები სარეალიზაციო ბაზრებზე; წილი შინამეურნეობების ფულად შემოსავლებში მცირეა (ცხრი-
ІІ
სუსტი მხარე მაღალი თვითღირებულების და არასასურველი სარეა- ლი 5), ხოლო სასოფლო-სამეურნეო პროდუქტების რეალიზაცი-
წელი 2014 2015 2016 2017*
წარმოების მთლიანი დანახარჯები მაღალია;
ლიზაციო ფასის შემთხვევაში, ხშირად ხდება პროდუქციის იდან მიღებული საშუალო თვიური შემოსავლები, გაანგარიშებუ-
არაკეთილმოწყობილ საცავებში შენახვა; ლი ერთ შინამეურნეობაზე 70 ლარსაც ვერ აღწევს (ცხრილი 6).
სოფლის მეურნეობა, მეტყევეობა, ნადი- მაღალია დამოკიდებულება ხარისხიან სათესლე მასა-
9,3 9,1 9,0 8,2 მაღალია პროდუქციის გაფუჭების რისკი, იზრდება დანა-
რობა და თევზჭერა -% ლებზე, სასუქებზე და მცენარეთა დაცვის საშუალებებზე; მოცემული მონაცემები მიანიშნებს, რომ სასოფლო-სამეურ-
კარგები და ბაზარზე დაბალი ფასის შენარჩუნების შემ-
თხვევაში ხდება პროდუქციის იძულებითი რეალიზაცია ნეო საქმიანობაში ჩართული შინამეურნეობების უდიდესი ნაწი-
* წინასწარი მონაცემი მაღალია დამოკიდებულება თანამედროვე, გამართულ,
არასასურველ ფასად. ლისათვის აღნიშნული საქმიანობა არ წარმოადგენს ძირითადი
შესაბამის სასოფლო-სამეურნე ტექნიკით მომსახურება-
ზე და მისი აგრო ვადების დაცვით მოწოდებაზე. ყველა
შემოსავლის წყაროს.
სოფლის მეურნეობის პროდუქციის გამოშვება (მიმდინარე დასაქმება და წარმოება სოფლის თავისუფალი საბაზრო-ეკონომიკის პიროებებში, კონკურენტუ-
ცხრილი 3 აუცილებელი ტექნიკის შეძენის შემთხვევაში მეურნეობას
ფასებში, მლნ. ლარი) მეურნეობაში ნარიანობის მისაღწევად, მნიშვნელოვანია აგრომეურნეობების
სჭირდება მაღალი საინვესტიციო დანახარჯები;
წელი 2014 2015 2016 2017* მოითხოვს დაქირავებული მუშახელის დიდ რაოდენობას ბოლო წლებში ქვეყნის მოსახლეობის 40%-ზე მეტი სოფლის მართვის საკითხების ხარისიანად განხორციელება. განხილუ-
და მათ ორგანიზებულ მართვას; მეურნეობაშია დასაქმებული (ცხრილი 1). აქვე გთავაზობთ სტა- ლი შედეგების მიხედვით, ჩვენს ქვეყანაში სასოფლო-სამურნეო
სოფლის მეურნეობის პროდუქციის ტისტიკას (ცხრილი 2) ქვეყნის მოსახლეობის მოცემული რიცხო- სექტორში არსებული შინამეურნეობების ძირითადი ნაწილი ამ
3387,5 3652,7 3854,0 3921,8 საჭიროებს შესანახ საწყობს, გადამამუშავებელ ხაზს და/
გამოშვება, სულ:
ვნობის შენატანის შესახებ მთლიან შიდა პროდუქტში. საკითხს თავს სათანადოდ ვერ ართმევს.
ან რეალიზაციის გარანტირებულ ბაზარს.
მემცენარეობა 1613,4 1622,0 1656,7 1755,1

ІІ
რისკი
მასშტაბური სტიქიური მოვლენები;
მეცხოველეობა 1613,4 1837,1 1983,9 1942,0
საშიში დაავადებების გავრცელება;
ცვლილებები სარეალიზაციო ბაზრებზე.
სასოფლო-სამეურნეო მომსახურება 160,7 193,6 213,5 224,8
ექსტენსიური მეურნეობა
* წინასწარი მონაცემი
ІІ
ძლიერი მხარე
ძღვანელის როლი, როდესაც მას უწევს მეურნეობის რამდენიმე დაბალია წარმოების მთლიანი დანახარჯები, რაც აისახე-
მიმართულების ერთდროულად მაღალპროფესიულად მართვა. ბა პროდუქციის თვითღირებულებაზე;
ინტენსიური მეურნეობა უმეტეს შემთხვევაში გამოიყენება საკუთარ მეურნეობაში

მიღებული, ან მსგავსი მეურნეობების იაფი სათესი მასალა
და სანაშენე პირუტყვი, რაც ამცირებს წარმოების მთლიან
ІІ
ძლიერი მხარე
დანახარჯებს.
ფერმერს (ან მეურნეობაში დაქირავებულ/პასუხისმგე-
ბელ პირს) გააჩნია მეცხოველეობის დარგში თანამედრო- ІІ
სუსტი მხარე
ვე ტექნოლოგიების ცოდნის და მისი პრაქტიკაში შესრუ-
ლების მაღალი დონე; აგროსაქმიანობისას არ გამოიყენება თანამედროვე ტექ-
ნოლოგიები და მიდგომები;
წარმოების პროცესში ზედმიწევნით დაცულია აგროტექ-
ნიკური ღონისძიებების შესრულების ჯერადობა და აგრო- წარმოების პროცესი ორიენტირებულია ბუნებრივი რესუ-
ვადები, ასევე გამოყენებული წარმოების საშუალებების რსების და მარაგების ინტენსიურ გამოყენებაზე, ცხოველ-
ნორმები/მოცულობები/ხარისხი; თა მოვლა-მოშენებისას არ ხდება მათი პოტენციალის და
სოფლის მეურნეობის პროდუქციის წარმოებაში ოჯახური მეურნეობების და სასოფლო-სამეურნეო საწარმოთა წილობრივი თანაფარდობა
(%)
ცხოველთა და ფრინველთა ველთა სიცოცხლისუნარიანობისა და ნაყოფიერების დაქვეითე-
ბის, გაბერწების, მძიმე დაავადებებისა და ცხოველთა სიკვდი-
ფიზიოლოგიური ლიანობის მიზეზი.
ნეობების წილი%
ურნეო საწარმო-
სასოფლო-სამე-
ოჯახური მეურ-
მაჩვენებლები შინაგანი გარემოს გარკვეულ ფარგლებში ცვალებადობის
ების წილი%
შემთხვევაში, ორგანიზმს აქვს უნარი სხვადასხვა მექანიზმე-
ბის ამოქმედებით შეინარჩუნოს შინაგანი მუდმივობა. ამასთან,
გარემოს ზეგავლენა ცხოველთა და მიუხედავად იმისა, რომ ცოცხალი ორგანიზმი წარმოადგენს
ფრინველთა ჯანმრთელობაზე ერთიან სისტემას, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში ის სხვადა-
ხორბალის წარმოება 92.4 7.6 70.9 29.1 84.7 15.3 84.9 15.1 სხვაგვარად რეაგირებს გარემოს ცვლილებებზე, რაც აისახება
ცოცხალი ორგანიზმის ცხოველმოქმედება უნდა განვიხილოთ მის კლინიკურ მაჩვენებლებში და მიმართულია შინაგანი მუდმი-
ქერის წარმოება 96.0 4.0 98.4 1.6 97.3 2.7 97.8 2.2 როგორც მემკვიდრეობით გაპირობებული თვისება, რაც გარ- ვობის შენარჩუნებისკენ.
კვეულ გარემო პირობებში უზრუნველყოფს მისი ჯანმრთელო-
სასოფლო-სამეურნეო ცხოველებში სხეულის (რექტალური)
ბის მდგომარეობის შენარჩუნებას, აღწარმოებასა და პროდუქ-
სამარცვლე სიმინდის წარმოება 97.4 2.6 96.2 3.8 94.6 5.4 91.3 8.7 ტემპერატურა ცვალებადობს ცხოველის სახეობის, სახეობის
ტიულობას.
ფარგლებში კი ასაკის, ფიზიოლოგიური მდგომარეობის და სხვა
ლობიოს წარმოება 100.0 0.0 100.0 0.0 99.8 0.2 100.0 0.0 ცოცხალი ორგანიზმის ძირითადი ფუნქციაა ნივთიერებათა ფაქტორების გავლენით. ამასთან, აღინიშნება საერთო კანონ-
ცვლა, რაც გამოიხატება ენერგიის მიმოცვლაში. ამ პროცესთან ზომიერება: რაც უფრო დიდტანიანია ცხოველი, როგორც წესი,
არის დაკავშირებული დანარჩენი ფიზიოლოგიური ფუნქციები: მით დაბალია სხეულის ტემპერატურა. სასოფლო-სამეურნეო
კარტოფილის წარმოება 99.3 0.7 99.8 0.2 99.0 1.0 98.9 1.1
ზრდა, განვითარება, გამრავლება, კვება, საკვების მონელება, ცხოველებიდან, შედარებით უფრო დაბალი ტემპერატურა აქვთ
სუნთქვა, სისხლის მიმოქცევა, ცხოველმოქმედების პროდუქტე- ძროხას, კამეჩსა და ცხენს, ფრინველებში კი ეს მაჩვენებელი
ბოსტნეულის წარმოება 97.4 2.6 94.0 6.0 94.4 5.6 86.4 13.6
ბის გამოყოფა, მოძრაობა და მრავალი სხვა. ამასთან, ორგა- უფრო მაღალია, ვიდრე ცხოველებში.
ნიზმის ნორმალური ცხოველმოქმედებისთვის უდიდესი მნიშ-
სხეულის ნორმალური ტემპერატურის შენარჩუნებას ორგანი-
ხილის წარმოება 99.4 0.6 98.8 1.2 98.2 1.8 97.4 2.6 ნელობა ენიჭება მისი შინაგანი სისტემების მდგომარეობას, ანუ
ზმი უზრუნველყოფს: სხეულის ზედაპირიდან სითბოს გაცემით
ჰომეოსტაზის უზრუნველყოფას. სხვადასხვა სახეობის, სქესის,
და სასუნთქი გზებიდან ტენის აორთქლებით; კონვექციით და
ყურძნის წარმოება 94.7 5.3 95.3 4.7 85.8 14.2 83.9 16.1 ასაკის და ფიზიოლოგიური მდგომარეობის ცხოველის ორგა-
გამოსხივებით. ამასთან, სხეულის ტემპერატურის მარეგული-
ნიზმში სასიცოცხლო პროცესები მიმდინარეობს განსხვავებუ-
რებელი მექანიზმები კონტროლდება ცენტრალური ნერვული
ლი ინტენსივობით და, მიუხედავად ამისა, ისინი ინარჩუნებენ
ციტრუსის წარმოება 100.0 0.0 100.0 0.0 99.9 0.1 99.9 0.1 სისტემის მიერ, რაც საშუალებას აძლევს ცოცხალ ორგანიზმს
შინაგანი გარემოს მუდმივობას, ანუ ჰომეოსტაზს. თავის მხრივ,
შეეგუოს სხვადასხვა ტემპერატურის გარემო პირობებს და გადა-
ჰომეოსტაზის, ან მისი დარღვევის გამოვლენის მაჩვენებელია
ჩაის ფოთლის წარმოება 59.8 40.2 57.0 43.0 80.0 20.0 73.3 26.7 იტანოს ექსტრემალური თერმული დატვირთვის მოკლევადიანი
სხვადასხვა ბიოლოგიური კონსტატები, ანუ ფიზიოლოგიური
ზემოქმედება. მაგალითად, შედარებით უმნიშვნელო სიცივის
მდგომარეობის ამსახველი მდგრადი რაოდენობრივი მაჩვენებ-
მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვის ხორცის მოკლევადიანი ზემოქმედებისას, პირველი რეაქციაა კანის სის-
წარმოება
95.8 4.2 98.7 1.3 96.2 3.8 95.5 4.5
ლები. ასეთებს მიეკუთვნება: სხეულის ტემპერატურა, სუნთქვისა
ხლძარღვებში სისხლის მიმოქცევის გაძლიერება და პულსისა
და პულსის სიხშირე, არტერიული წნევა, სისხლის მორფოლო-
და სუნთქვის სიხშირის შემცირება, ხოლო თუ სიცივე საკმაოდ
ღორის ხორცის წარმოება 70.8 29.2 66.0 34.0 61.6 38.4 69.0 31.0 გიური შედგენილობა, მასში ცილებისა და შაქრის, აგრეთვე,
ძლიერია და ხანგრძლივად მოქმედებს, ტემპერატურის მარეგუ-
წყალბადისა და ზოგიერთი მეტალის იონების (ნატრიუმის, კა-
ლირებელი ფიზიკური რესურსები არ არის საკმარისი სხეულის
ცხვრისა და თხის ხორცის წარმოება 99.5 0.5 99.1 0.9 99.9 0.1 100.0 0.0 ლიუმის, კალციუმის, ფოსფორის, ქლორის) და სხვა ნივთიერე-
ოპტიმალური ტემპერატურის შესანარჩუნებლად. ასეთ შემთხვე-
ბების კონცენტრაცია.
ვაში „ჩაირთვება“ ქიმიური თერმორეგულაციის მექანიზმები და
ფრინველის ხორცის წარმოება 50.9 49.1 41.8 58.2 33.8 66.2 30.0 70.0 სხვადასხვა სახეობის ცხოველებში ჰომეოსტაზის დონე და ნივთიერებათა ცვლის გაძლიერება, რასაც თან სდევს თბოპრო-
დიაპაზონი განსხვავებულია, ერთი სახეობის ფარგლებში კი დუქციის გაძლიერებულად გამომუშავება. ასეთ შემთხვევაში ცო-
რძის წარმოება 99.6 0.4 99.7 0.3 98.8 1.2 97.9 2.1 მეტ-ნაკლებად სტაბილური, თუმცა ცხოველის ასაკის და ფიზიო- ცხალი ორგანიზმი ინარჩუნებს სხეულის ნორმალურ ტემპერატუ-
ლოგიური მდგომარეობის კვალობაზე საკმაოდ განსხვავებული. რას, მაგრამ აღინიშნება საკვების არამწარმოებლური ხარჯების
ამ პარამეტრებიდან გადახრა კი იწვევს ცხოველის პროდუქტიუ- გადიდება.
კვერცხის წარმოება 35.9 64.1 34.9 65.1 29.5 70.5 28.5 71.5
ლობის შემცირებას, უარეს შემთხვევაში კი პათოლოგიებს.
ძლიერი სიცივის ხანგრძლივად მოქმედებისას თერმორეგუ-
მატყლის წარმოება 97.3 2.7 89.1 10.9 98.1 1.9 98.3 1.7
გარეშე გამღიზიანებლები, რომელთაც შეუძლიათ დაარღვი- ლაციის პროცესი ირღვევა, მცირდება სხეულის ტემპერატურა,
ონ ორგანიზმის ნორმალური მდგომარეობა: აღინიშნება ორგანიზმის გადაგრილება, ნივთიერებათა ცვლის
თაფლის წარმოება 99.7 0.3 98.8 1.2 93.5 6.5 97.8 2.2
თერმონეიტრალურზე უფრო მაღალი ან დაბალი ტემპე- პროცესი ნელდება, აღინიშნება დამბლითი მოვლენები, რაც
რატურა; მთავრდება სიკვდილით.
ჰაერში მავნე აირების, მტვრის ნაწილაკების, ან მიკრო- გადაგრილება განსაკუთრებულად სახიფათოა მოზარდი ორ-
ორგანიზმების დასაშვებ ნორმაზე მეტი რაოდენობა; განიზმისთვის. საქმე ის არის, რომ მათი თერმომარეგულირებე-
ცხრილი 5 სასოფლო-სამეურნეო პროდუქტების რეალიზაციიდან მიღებული შემოსავლების წილი შინამეურნეობების ფულად შემოსავლებში (%)
კვების რეჟიმის დარღვევა, არასრულფასოვანი კვება, ლი მექანიზმები, ჯერ კიდევ, არ არის სრულფასოვნად ჩამოყა-
2014 2015 2016 2017 ულუფის სტრუქტურის შეცვლა; ლიბებული და გარემოს ტემპერატურის ნებისმიერმა მკვეთრმა
6,5% 7,1% 6,4% 4,7% ფერმაში ყოველდღიური ოპერაციების თანამიმდევრო- ცვლილებამ შეიძლება გამოიწვიოს არასასურველი შედეგები.
ბის, ან გრაფიკის დარღვევით შესრულება და მრავალი ცხოველის გადაგრილებისგან დაცვის პროფილაქტიკური ღო-
სხვა. ნისძიებების ქვეშ იგულისხმება თერმონეიტრალური ტემპერა-
ცხრილი 6 სასოფლო-სამეურნეო პროდუქტების რეალიზაციიდან მიღებული შემოსავლების წილი შინამეურნეობების ფულად შემოსავლებში (%) მნიშვნელოვანია ჰაერის ტემპერატურის მოქმედების მამოდი- ტურის დიაპაზონის სადგომში განთავსება და რაციონალური
ფიცირებელი ფაქტორები: ფარდობითი ტენიანობა; მზის რადია- კვება.
2014 2015 2016 2017 ცია; ატმოსფერული წნევა; ჰაერის მოძრაობა და ნალექი. სუნთქვის სიხშირეს განსაზღვრავს მრავალი ფაქტორი:
49,8 68,5 63,0 48,8
საგულისხმოა, რომ გარემო ფაქტორების უგულვებელყოფა, სახეობის ფარგლებში, მოზარდის სუნთქვის სიხშირე
ხდება არა მარტო პროდუქტიულობის შემცირების, არამედ ცხო- უფრო მაღალია, ვიდრე ზრდასრულის;
მდედრი, განსაკუთრებით მაკეობისას, სუნთქავს უფრო ტიულობის დონის, ფიზიოლოგიური მდგომარეობისა და სხვ. ცხრილი 7 სხვადასხვა სახეობის, სქესისა და ასაკის ცხოველთა კლინიკური მაჩვენებლების დიაპაზონი ნორმაში
ხშირად, ვიდრე მამრი; ფაქტორების გავლენით, მათ შორის, დაავადების შემთხვევაში.
სუნთქვის სიხშირე იშვიათია დასვენების და ძილისას, სისხლის რაოდენობა ზრდასრულ ძროხასა და ცხვარში, საშუ- სახეობა სქესობრივ-ასაკობ-რივი ჯგუფი რექტალური ტემპერატურა C° პულსის სიხში-რე, წთ- ში სუნთქვის სიხ-შირე, წთ- ში
აგრეთვე ზოგიერთი დაავადების დროს; ალოდ, ცოცხალი მასის 8%-ს, ღორში- 7%-ს, ხოლო ქათამში 8,5-
გახშირებულია ფიზიკური აქტივობისას, აღგზნებისას, სი- 9%-ს შეადგენს. ამ რაოდენობიდან სისხლძარღვების სისტემაში კურო-მწარმოებელი +37...+39,0 50...60 15...25
ცივეში ან მაღალი სიცხისას. ცირკულირებს დაახლოებით ნახევარი, ხოლო დანარჩენი არის ფური +37,5...+39,0 50...80 15...30
დეპო-ორგანოებში, მათ შორის: ღვიძლში, ელენთაში, კანში და ძროხა:
სხვ. ხბო 14 დღემდე +38,5...+40,0 100...140 30...50
ცხოველის სუნთქვის სიხშირის დადგენა, ზაფხულობით
გულმკერდის მიდამოს მოძრაობის, ხოლო ზამთარში ნე- სისხლი შედგება თხევადი ნაწილის - პლაზმისა და მასში შე- მოზარდი 3-12 თვის +38,5...+39,5 70...00 25...45
სტოებიდან ამოსუნთქული ჰაერის ნაკადის სიხშირის დათ- წონილი ფორმიანი ელემენტებისგან - ერითროციტების, ლეო-
კამეჩი ზრდასრული +37,0...+38,5 36...60 10...20
ვლით არის შესაძლებელი. იკოციტებისა და თრომბოიციტებისგან. ერითროციტები, თავის
მხრივ, შეიცავენ ცილა ჰემოგლობინს, რომელიც არის წითელი ზრდასრული +38,0...+40,0 60...80 10...20
პულსის სიხშირეზეც გავლენას ახდენს ცხოველის ასაკი, ფი- და განსაზღვრავს სისხლის ფერს. გარდა ამისა, სისხლის შემა- ღორი
ზიოლოგიური მდგომარეობა, კლიმატი და სხვა გარემო ფაქტო- დგენლობაში გვხვდება ცილები, ლიპიდები (მათ შორის, საკუთ- გოჭი +39,0...+40,5 99...120 18...30
რი. მაგალითად, ახალგაზრდა და ხანდაზმულ ცხოველებში ის რივ ცხიმები, ლეციტინი, ქოლესტერინი), გლუკოზა, თავისუფა- ზრდასრული +38,5...+40,0 60...85 12...30
უფრო ხშირია, ვიდრე ზრდასრულებში, ხშირდება აქტიურობი- ლი ამინმჟავები, მინერალური მარილები და სხვ.). ცხვარი
სას, ან კიდევ ექსტრემალურად მაღალი ტემპერატურის მოქმე- სისხლი ასრულებს სუნთქვით, ტროფიკულ, დამცველობით, ბატკანი 3-12 თვის +38,5...+40,5 90...100 17...35
დებისას, და პირიქით, ნელდება ორგანიზმის დასვენებისას, ან მარეგულირებელ და ექსკრეტორიულ ფუნქციებს: ზრდასრული +38,5...+40,0 60...85 12...25
კიდევ დაბალ ტემპერატურის პირობებში მოხვედრისას და სხვ. სუნთქვითი ფუნქცია გამოიხატება ფილტვებიდან ქსოვი- თხა
იმავდროულად, პულსის სიხშირე მნიშვნელოვანი ინდიკატო- ლებსა და ორგანოებში ჟანგბადის მიწოდებასა და იქიდან
ციკანი 3-12 თვის +38,5...+41,0 90...110 17...35
რია ცხოველის სხვადასხვა დაავადებების შემთხვევაში. ნახშირორჟანგის გამოტანის უზრუნველყოფაში. ამას სის- ზრდასრული +37,5...+38,5 24...44 8...16
ხლი ასრულებს ცილა ჰემოგლობინის საშუალებით, რომე-
ლიც შედის ერითროციტების შემადგენლობაში. ცხენი კვიცი 14 დღემდე +37,5...+39,0 80...120 15...20
პულსის განსაზღვრა, სხვადასხვა სახეობის ცხოველის
შემთხვევაში, სხეულის სხვადასხვა ნაწილში ხდება. მაგა- ტროფიკული ფუნქციას სისხლი ასრულებს ორგანოებსა კვიცი 3-12 თვის +37,5...+38,5 47...76 10...17
ლითად, ძროხასა და კამეჩს პულსი ესინჯებათ ქვედა ყბა- და ქსოვილებზე საკვები ნივთიერებების მიწოდებით, ის
მდიდრდება მონელებული საკვების საყუათო ნივთიერე- ქათამი ზრდასრული +40,5…+42,0 120…250 30…50
ზე ან კუდის ფუძესთან; ღორსა და ცხვარს/თხას ბარძაყის
შიგნითა მხარეს (ბარძაყის არტერიის კანის მიმდებარედ ბების ნაწლავებიდან სისხლში გადასვლით.
ინდაური ზრდასრული +40,0…+41,5 90…120 15…20
გავლის წერტილში). დამცველობითი ფუნქციის შესრულებაში ძირითადი
როლი ეკუთვნის სისხლის ლეიკოციტებსა და ანტისხეულე- იხვი ზრდასრული +41,0…+43,0 100…140 50…70
ბს. ისინი იცავენ ორგანიზმს სხვადასხვა ინფექციისაგან.

ცხოველთა და ფრინველთა სისხლის დამცველობითი ფუნქცია ეკისრებათ თრომბოციტებსაც,
ბატი ზრდასრული +40,0…+41,0 70…90 15…25
კლინიკური მაჩვენებლები რომლების იცავს ორგანიზმს სხვადასხვა ტრავმებისას

სისხლის დიდი რაოდენობით დაკარგვისგან. ცხრილი 8 სხვადასხვა სახეობის ცხოველისა და ფრინველის სისხლის შედგენილობა ნორმაში
სისხლის სურათი ერთ-ერთი ძირითადი კლინიკური მაჩ-
სისხლის მარეგულირებელი ფუნქცია მდგომარეობს ცალ-
ვენებელია. მრავალი ფუნქციიდან გამომდინარე, ცოცხალი მაჩვენებელი ძროხა ღორი ცხვარი თხა ქათამი
კეულ ორგანოებსა და ქსოვილებში ბიოლოგიურად აქტი-
ორგანიზმის საერთო მდგომარეობა და მასში მიმდინარე ფი-
ური ნივთიერებების: ჰორმონების და ფერმენტების მი-
ზიოლოგიური პროცესები, საკმაოდ ზუსტად აისახება სისხლის წოდებაში, რაც არეგულირებს ნივთიერებათა ცვლას და ერითროციტების რ-ბა, მლნ/მმ³ 5-7,5 6-7,5 7,5-12,5 12-18,0 3,0-4,0
მორფოლოგიურ და ბიოქიმიურ შედგენილობაში. აწესრიგებს ორგანიზმის რიგ უმიშვნელოვანეს ფუნქციას;
სხვადასხვა სახეობის ცხოველსა და ფრინველში სისხლის ექსკრეტორულ, ანუ ნივთიერებათა ცვლის საბოლოო ლეიკოციტების რ-ბა, ათ/მმ³ 6-10 8-16 6-11 8-17 20-40
სურათი საკმაოდ განსხვავებულია. სახეობრივი განსხვავებები პროდუქტების ორგანიზმიდან გამომყოფის ფუნქციასაც,

ზუსტად ასახავენ ფილოგენეზის პროცესში ჩამოყალიბებულ ასევე, ასრულებს სისხლი, რომელსაც ორგანოებიდან და თრომბოციტები, ათ/მმ³ 260-700 180-300 270-500 300-900 30-80
სახეობრივ თავისებურებებს და, ასევე, იმ გარემოს, რომელშიც ქსოვილებიდან გამომყოფ ორგანოებში (თირკმელში,
უხდებათ მათ არსებობა (ცხრილი 8). ამასთან, სახეობის ფარგ- ღვიძლში, საოფლე ჯირკვლებში, მსხვილი ნაწლავის კედ- ჰემოგლობინის კონცენტრაცია, გ% 9,4-12,5 8,5-11,5 9,0-13,3 7,5-13,5 8,5-16,5
ლებში, ეს მაჩვენებელი საკმაოდ სტაბილურია და გარკვეულ ლებში და სხვ.) ნივთიერებათა ცვლის საბოლოო პროდუქ-
დიაპაზონში იცვლება ცხოველის ჯიშის, სქესის, ასაკის, პროდუქ- ტები გადააქვს. საერთო ცილა, გ/ლ 60-85 65-85 60-75 61-75 43-59
ლეიკოციტური ფორმულა,%:
- ბაზოფილები 0,0-2,0 0,0-1,0 0,3-0,8 0,0-2,0 1,0-3,0
- ეოზინოფილები 5,0-8,0 1,0-4,0 4,0-12,0 1,0-7,5 5,0-10,0
- ჩხირბირთვიანი ნეიტროფილები 2,0-5,0 2,0-4,0 3,0-6,0 0,5-4,0 24,0-30,0
-სეგმენტბირთვიანი ნეიტროფილები 20,0-35,0 40,0-48,0 35,0-45,0 28,0-56,0 -
- ლიმფოციტები 40,0-65,0 40,0-50,0 40,0-50,0 32,0-68,5 42,0-59,0
- მონოციტები 2,0-7,0 2,0-6,0 2,0-5,0 2,5-6,0 2,6-7,0

სისხლის მიკროსკოპული სურათი. (I-ძროხის, II- ღორის, III- ცხვრის და IV- ქათმის)
მეცხოველეობა
მეცხოველეობა მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები
სასოფლო-სამეურნეო სხვადასხვა სახეობის ცხოველთა ჯიშების კლასიფიკაცია/

დაყოფა ხდება გავრცელების, წარმოშობის, სანაშენე მუშაობის
ІІ
ოჯახი ციალი, ასევე სრულვყოთ ჯიშის არასანაშენე ნაწილიც.
საერთო სულადობაში სანაშენე ბირთვის მინიმალურმა რაო-
ცხოველთა სახეობები და დონის, პროდუქტიული მიმართულების და ზოგიერთი სხვა ნი- არის ერთი მაღალპროდუქტიული და კარგი სანაშენე თვისე-
ბების მქონე ფურის რამდენიმე თაობის შთამომავლობა. ის, ხაზ- დენობამ უნდა უზრუნველყოს ჯიშის სტაბილურად განვითარება.
ჯიშები შან-თვისების მიხედვით (მაგალითად: ძროხაში, თავის ქალის
ფორმის, ცხვარში კუდის ზომისა და ფორმის, ღორების თავის თან შედარებით მცირერიცხოვანი ჯგუფია. მათი რაოდენობა დამოკიდებულია ცხოველთა ნაყოფიერებასა
და თაობათა ცვლის ხანგრძლივობაზე.
ფორმისა და ყურების ზომის და სხვ.). ჯიშის ასეთ სტრუქტურას უდიდესი მნიშვნელობა აქვს მისი შე-
პროდუქტიულ სასოფლო-სამეურნეო ცხოველებს ძირითა- მდგომი სრულყოფის თვალსაზრისით; კერძოდ, ჯილაგებს, ჯიშ- რაც უფრო მაღალია ნაყოფიერება და ხანმოკლეა თაობათა
გავრცელების მიხედვით, განასხვავებენ ლოკალური და
დად მიეკუთვნება: ძროხა, კამეჩი, ღორი, ცხვარი და თხა. შიგნითა ტიპებსა და ხაზებს შორის კროსირების გზით იქმნება ცვლის პერიოდი, მით სანაშენე პირუტყვის ნაკლები რაოდე-
გლობალური მნიშვნელობის ჯიშებს; სანაშენე მუშაობის დონის,
ანუ ჯიშის გამოყვანასა ან/და სრულყოფაზე ადამიანის მიერ და- ჰეტეროზისის ეფექტის ან კიდევ ახალი ნიშან-თვისებების გამო- ნობა არის საჭირო ჯიშის სტაბილურად განვითარებისთვის.
ცხოველთა ჯიშებს აქვთ გარკვეული სტრუქტურა, ანუ ჯიშის ხარჯული შრომის გათვალისწინებით კი ჯიშები იყოფა 3 ჯგუფად: ვლენისა და განმტკიცების შესაძლებლობები. მაგალითად, ზოგიერთი მკვლევარის მონაცემით, ძროხაში სა-
ფარგლებში გამოყოფენ ჯილაგს, ჯიშშიგნითა ტიპს, ხაზსა ნებისმიერი ჯიში იყოფა ცხოველთა სანაშენე და სამოსარგებ- ნაშენე ბირთვის მინიმალური სულადობა ჯიშის საერთო რაოდე-
პრიმიტიული ჯიშები, რომელშიც შედის ხალხური სე-
და ოჯახს. ლო ჯგუფად. სანაშენე ჯგუფი წარმოდგენილია მაღალი პრო- ნობის 13% მაინც უნდა იყოს. ამასთან, ხელოვნური განაყოფიე-
ლექციით ჩამოყალიბებული ლოკალური მნიშვნელობის
აბორიგენული, შედარებით დაბალპროდუქტიული და გვი- დუქტიულობის, აღწარმოების უნარისა და მსგავსი ექსტერიერის რების თანამედროვე ტექნოლოგია იძლევა საშუალებას უფრო
ანმწიფადი ჯიშები; მქონე ხალასჯიშიანი სულადობით. მათი მიზანმიმართული გა- ეფექტურად იქნას გამოყენებული ჯიშის სანაშენე ბირთვის პო-
ІІ
ჯიში
კულტურული ჯიშები. აქ შედის გენეტიკისა და სელექცი- მოყენება საშუალებას იძლევა გავაუმჯობესოთ როგორც სანაშე- ტენციალი, რის გამოც სასელექციო მიზნებისთვის დაგვჭირდება
ჯიში არის გარკვეულ სოციალურ-ეკონომიკურ პირობებში ის თანამედროვე მეთოდების გამოყენებით ჩამოყალი- ნე ბირთვის ცხოველთა პროდუქტიულობის გენეტიკური პოტენ- აღნიშნულ ციფრზე ორჯერ ნაკლები სულადობა.
ადამიანის მიზანმიმართული შრომით ჩამოყალიბებული, ერთი ბებული ჯიშები, რომლებიც სპეციალიზირებულები არიან
სახეობის, ერთიანი წარმოშობის ცხოველთა მრავალრიცხოვა- პროდუქტიული მიმართულების მიხედვით, ხასიათდებიან
ნი ჯგუფი, რომლებიც ხასიათდებიან ერთმანეთის მსგავსი და მალმწიფადობით და მაღალი პროდუქტიულობით;
მემკვიდრეობით განმტკიცებული ნიშან-თვისებებით. გარდამავალი ჯიშები, ანუ ის ჯიშები, რომლებშიც სასე-
გარეულ ცხოველთა სახეობებში ჯიშები არ არის. ზოოლოგი- ლექციო პროცესს სისტემატიური და მიზანმიმართული ხა-
აში ცხოველთა სისტემატიკის ძირითადი ტაქსონომიური ერთე- სიათი არ აქვს.
ულებია სახეობა და სახესხვაობა, ჯიშებად კი ყოფენ მხოლოდ
სასოფლო-სამეურნეო ცხოველებს. კულტურული ჯიშები ხასიათდებიან საკმაოდ რთული
ცხოველის/ფრინველის ამა თუ იმ ჯიშზე მისაკუთვნებლად სტრუქტურით. მათში გვხვდება ჯილაგები, სამომშენებ-
აუცილებელია: წარმოშობის დამადასტურებელი დოკუმენტის ლო და ეკოლოგიური ტიპები, ხაზები და ოჯახები. ყველა
არსებობა. ამასთან ერთად, ჯიში უნდა ხასიათდებოდეს ჩამო- აღნიშნული სტრუქტურული ერთეულებისათვის ჯიშის ძი-
ყალიბების ზონის სამეურნეო და ეკოლოგიური პირობებისადმი რითადი (საბაზისო) ნიშან-თვისებები მსგავსია და, იმავდ-
შეგუების უნარით, მსგავსი სამეურნეო-სასარგებლო ნიშან-თვი- როულად, ისინი ხასიათდებიან გარკვეული თვისობრივი
სებებით და მათი მემკვიდრეობის სტაბილურობით (მაღალი განსხვავებებით, რომლებიც ჯდება ჯიშისათვის დამახასი-
განმეორებადობითა და გარკვეულ ფარგლებში ცვალებადო- ათებელ ჩარჩოებში.
ბით). ასევე, ცხოველთა ჯგუფის ჯიშად აღიარების ერთ-ერთი
მთავარი პირობაა სულადობის მინიმალური მაჩვენებელი, რო-
ІІ
ჯილაგი
მელზეც მკვლევარების მოსაზრება საკმაოდ განსხვავებულია.
მაგალითად, მეცნიერების ერთი ჯგუფის აზრით ჯიშში უნდა იყოს ჯიშის ის ნაწილია, რომელიც შეგუებულია მოშენების კონკრე-
მსგავსი ნიშან-თვისებების მქონე, როგორც მინიმუმ, რამდენიმე ტულ ზონალურ პირობებს. ანუ, ის ყალიბდება ჯიშის ეკოლოგი-
ათასი სული ან ფრთა და განსაკუთრებულად ღირებული ინდი- ურად დაყოფის შედეგად. მაგალითად, კავკასიურ წაბლა ჯიშში
ვიდების საკმარისი რაოდენობა; ზოგიერთი მკვლევარი კი აკო- გვხვდება ქართული, სომხური, აზერბაიჯანული და დაღესტნური
ნკრეტებს, რომ: ჯიშში უნდა იყოს არა ნაკლებ 4500 სული პირუ- ჯილაგები.
ტყვი და 150 მწარმოებელი, ხოლო ახლად გამოყვანილ ჯიშში
უნდა იყოს 10-15 ხაზი.
ІІ
ჯიშის ტიპი
დღეისთვის, მსოფლიოში აღრიცხულია სასოფლო-სამეურ- ძირითადად, გვხვდება კულტურული, ე.წ. სამომშენებლო ჯი-
ნეო და შინაური ცხოველებისა და ფრინველების 3900-მდე ჯიში, შებში. განასხვავებენ ზონალურ და ეკოლოგიურ ტიპებს. მათ,
მათ შორის: ძროხის 1028, ღორის - 215-მდე, ცხვრის - 200-მდე, ჯიშისათვის დამახასიათებელ საერთო თვისებებთან ერთად,
თხის - 21, ცხენის - 250, ყველა სახეობის ფრინველის - 232, ბო- აქვთ კონკრეტული რეგიონის პირობებისადმი შეგუების უნარი,
ცვერის - 60-ზე მეტი, ძაღლის - 400 და სხვ. ზოგიერთი დაავადებისადმი მდგრადობა და სხვ. მაგალითად,
ჰოლშტინურ ჯიშში განასხვავებენ აშშ-ს, კანადის, ისრაელის,
ავსტრალიის და სხვ. ჯიშშიგნითა ტიპის ცხოველებს. მათგან,
ადამიანის ჩაურევლად, ანუ მიზანმიმართული სასე- ვთქვათ ისრაელის ჰოლშტინური ჯიშის ცხოველები კარგად ეგუ-
ლექციო პროცესის გარეშე ჯიში გადაგვარდება. ებიან ამ ქვეყნის ცხელ კლიმატურ პირობებს და იმავდროულად,
ავლენენ მეტად მაღალ სარძეო პროდუქტიულობას.
ჯიში არ არის რაიმე სტაბილური, ცხოველთა უცვლელი ჯგუფი.
ნებისმიერ შემთხვევაში, დროთა განმავლობაში ის განიცდის ІІ
ხაზი
ცვლილებებს. ამასთან, მიზანმიმართული სასელექციო მუშაო- არის ერთი განსაკუთრებულად გამორჩეული მწარმოებლის
ბის პროცესში ის მრავლდება და ვითარდება სელექციონერის შთამომავლობა, რომლებიც მიზანმიმართული სელექციისას
მიერ გატარებულ ღონისძიებებში დასახული მიმართულებით; სამეურნეო-სასარგებლო და მორფოლოგიური ნიშან-თვისებე-
კერძოდ უმჯობესდება მისი პროდუქტიულობა, მალმწიფადობა, ბით ინარჩუნებენ ფუძემდებელთან მსგავსებას. ჯიშში ხაზების და
გარემოსადმი შეგუების უნარი და სხვ. ხაზში ცხოველთა რაოდენობა შეიძლება მეტად განსხვავებული
იყოს.
20 მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები მეცხოველეობა 21

ძროხა (Bos taurus)

ძროხა ძუძუმწოვართა კლასის, წყვილჩლიქიანთა რიგის,
ღრურქიანთა ოჯახისა და ხარისნაირთა ქვეოჯახის წარმომა-
დგენელია. ის მცოხნავი ცხოველია; აქვს 32 კბილი და ოთხსაკ-
ნიანი კუჭი (ფაშვი, ბადურა, წიგნარა და მაჭიკი). ზედა ყბაზე
საკბეჩი კბილები არა აქვს. საყლაპავი მილისა და ნაწლავების
სიგრძე 20-25- ჯერ მეტია სხეულის სიგრძეზე. საჭმლის მომნელე-
ბელი სისტემის ასეთი აგებულება აძლევს საშუალებას აითვისოს
უჯრედანით მდიდარი მცენარეული წარმოშობის საკვების საყუა-
თო ნივთიერებები. ქრომოსომების რაოდენობა- 2n=60;
ფურის სიცოცხლის ხანგრძლივობა 18-21, მაქსიმალური 35
წელია, ხოლო სამეურნეო გამოყენება გრძელდება 9-12 წელი.
კურო ცოცხლობს 15-20 წელს;
ძროხის ზრდა და განვითარება გრძელდება სიცოცხლის პირ-
ძროხა (BOS TAURUS)
ველი 4-5 წლის, გვიანმწიფად ჯიშებში კი 6-7 წლის მანძილზე.
სქესობრივი სიმწიფე საფურეებში აღინიშნება 7-10 თვის ასაკში, ლი მიმართულების მიხედვით.
სახარეებში კი 8-10 თვის ასაკში; დეკეულები ფიზიოლოგიურ
თავის ქალის აგებულების (ფორმის), ანუ კრანიოლოგიური
შინაურ ცხოველთა
სიმწიფეს აღწევენ და პირველად აგრილებენ 16-20 თვის ასაკში.
კლასიფიკაციის მიხედვით, ძროხის ჯიშები იყოფა 6 ჯგუფად:
მოზვრების ფიზიოლოგიური სიმწიფე დგება 15-18 თვის ასაკში.
ვიწროშუბლიანი (ამ ჯგუფში შედის: ჰოლანდიური, უკრაინული
ძროხას გამრავლების ე.წ. “მკვდარი სეზონი” არ აქვს, ანუ ის ნაცარა, სტეპის წითელი, გერმანული წითელი ჯიშები); ფართო-
ჯიშები და შეიძლება დამაკდეს და შესაბამისად ხბო მოიგოს წლის ნების-

მიერ თვეს. დეკეულებისა და ფურების სქესობრივ აქტივობას
ახასიათებს გარკვეული ციკლურობა - არამაკე ინდივიდები ხუ-
შუბლიანი (სიმენტალური, შაროლე, ლიმუზინური, კიანური); მო-
კლერქიანი (შვიცური, ჯერსული, კავკასიური წაბლა, ქართული
მთის ძროხა); სწორრქიანი (ყალმუხური, მონღოლური); ურქო
სახეობები რაობენ 17-22 დღეში ერთხელ. მაკეობა საშუალოდ გრძელდება
285 დღე ( 270-295 დღ.) სხვა თანაბარ შემთხვევაში, სახარეების
მუცლადყოფნის პერიოდი 1-3 დღით მეტია, ვიდრე საფურეე-
(აბერდინ-ანგუსური, გალოვეი და ჩრდილოეთ ევროპაში გავ-
რცელებული ზოგიერთი სხვა); და მოკლეთავიანი (ტიროლური,
ჰერეფორდული, ყაზახური თავთეთრა).
ბის; ფური ჩვეულებრივ იგებს ერთ ხბოს. ტყუპიანობის სიხშირე
0,5-2%-ის ფარგლებში მერყეობს. ახალშობილი ხბოს ცოცხალი პროდუქტიული მიმართულების მიხედვით ძროხის ჯიშებს ყო-
მასა დამოკიდებულია ცხოველის ჯიშზე და ცვალებადობს 11-15 ფენ სარძეო, სახორცე და კომბინირებულ (სარძეო-სახორცე, ან
კგ-დან 45-55 კგ-მდე. სახორცე-სარძეო) ჯიშებად; ამ კლასიფიკაციაში ჯიშს ამა თუ იმ
პროდუქტიულ მიმართულებას აკუთვნებენ იმისდა მიხედვით, თუ
პრიმიტიულ ჯიშებში ფურების ცოცხალი მასა 150-230 კგ-ა,
რა სახის პროდუქციას (ფულად გამოხატულებაში) გვაძლევს ის
კუროების კი 300-380 კგ. კულტურული ჯიშის ზრდასრული ფური
უფრო მეტი რაოდენობით.
იწონის 400-700 კგ-ს, კურო კი 850-1200 კგ-ს. მოზარდეული ხასი-
ათდება ზრდის მაღალი უნარით. სუქებისას, დღეღამური ნამატი მაგალითად, სარძეო მიმართულების ჯიშები რძესთან ერთად
საშუალოდ 900-1000 გრ-ის ფარგლებშია, სულადობის 15-20%- გვაძლევენ ხორცსაც, მაგრამ სასაქონლო პროდუქციის საერთო
ში კი 1500–1600 გრ-ს შეიძლება მიაღწიოს. ღირებულებაში წამყვანი ადგილი უკავია რძეს. მეორეს მხრივ,
ლაქტაცია გრძელდება 280-320 დღე. მონაწველი, სხვადასხვა სპეციალიზებული სახორცე ჯიშები, ხორცთან ერთად გვაძლე-
ჯიშებში ცვალებადობს 1000-დან 8000-10000 კგ-მდე. I ლაქტაცი- ვენ რძესაც, მაგრამ ეს უკანასკნელი მთლიანად ხმარდება ხბოს
ის მონაწველი ზრდასრული ასაკის მონაწველის 75-80%-ს შე- გამოზრდას, ანუ სარეალიზაციო ღირებულება არ გააჩნია.
ადგენს. ასაკის კვალობაზე მონაწველი იზრდება - კულტურულ ზოგიერთი სპეციალისტი ამ კლასიფიკაციაში აზუსტებს კომ-
ჯიშებში IV-V, ხოლო პრიმიტიულ ჯიშებში VI-VII ლაქტაციამდე. ბინირებული პროდუქტიული მიმართულების ჯიშების სპეცი-
რძის საშუალო ცხიმიანობა, სხვადასხვა ჯიშში ცვალებადობს ალიზაციას და დამატებით შემოაქვს „მუშა პირუტყვის“ ცნება.
3,2-5,8%-ის, ცილის კი 2,9-3,75%-ის, ლაქტოზას - 4,7-5,1%-ის ფა- მაგალითად, „სარძეო–სახორცე-მუშა“ პროდუქტიული მიმართუ-
რგლებში. ლება. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ თანამედროვე ტექნიკური
ლაქტაციური მონაწველის რეკორდი ეკუთვნის ჰოლშტინუ- შეიარაღების პირობებში ძროხის, როგორც მუშა პირუტყვის
რი ჯიშის ფურს Selz-Pralle Ftershok (აშშ), რომელმაც მოიწველა როლი სასოფლო-სამეურნეო თუ სხვ. სამუშაოების შესრულება-
3,95% ცხიმიანობის 35457 კგ რძე. დღიური მონაწველის მსო- ში მეტად უმნიშვნელოა და ეს ტაქსონომიური ჯგუფი შესაძლებე-
ფლიო რეკორდია 110,9 კგ, სიცოცხლის მანძილზე მოწველილი ლია მხედველობაში არ იქნას მიღებული.
რძის საერთო რაოდენობის - 180690 კგ, ხოლო ლაქტაციური მო-
ნაწველის საშუალო ცხიმიანობის - 10,58%. ძროხის მონათესავე სახეობები
მსოფლიოში დღეისთვის აღრიცხულია ძროხის 1028 ჯიში, ძროხისნაირების ქვეოჯახი წარმოდგენილია ორი გვარით Bos
ხოლო სულადობა შეადგენს 1474,9 მლნ-ს. (ძროხა) და Bubalus (კამეჩი). თავის მხრივ Bos გვარი იყოფა ოთხ
სახეობად: 1. ტურისნაირები; 2. ბიზონი, 3. იაკი და 4. აზიური შუბ-
ІІ
ძროხის ჯიშების დაყოფა
ლა ძროხების (B. bibos) სამი ნაირსახეობა ბანტენგი, გაიალი და
ძროხის ჯიშების დაყოფა, ძირითადად, ხდება თავის ქალის გაური. ზოგიერთი მათგანი გვხვდება როგორც გარეული, ასევე
ფორმის (რაც კავშირშია მათ წარმოშობასთან) და პროდუქტიუ- მოშინაურებული ფორმით.

ІІ
ზებუ, Bos taurus indicus ბოლო 30 წელია არანაკლები ყურადღება ეთმობა ზებუს ჯიშე- ІІბიზონი (Bison bison)
ბის მიზანმიმართულ სელექციას ხალასად მოშენების პირობებ-
ინდური, ანუ კუზიანი ძროხა, ჩვეულებრივ, ევროპულ ძროხა- ბიზონი ძროხისნაირებში ერთ-ერთი ყველაზე დიდტანიანი
ში, რამაც ორჯერ და მეტად გაზარდა მათი სარძეო და სახორცე
სთან ერთად შედის ტურისნაირების ჯგუფში; მკვლევართა დიდი ცხოველია. ის წარმოდგენილია ორი ნაირსახეობით ევროპული
პროდუქტიულობა, აგრეთვე გააუმჯობესა ნაყოფიერება და მა-
ნაწილი მას თვლის ძროხის ნაირსახეობად. ჩამოყალიბებულია ბიზონი ანუ ზუბრი (ქართველები მას დომბას უწოდებდნენ) და
ლმწიფადობა.
ინდოეთში, საიდანაც გავრცელდა აზიისა და აფრიკის კონტინე- ამერიკული ბიზონი. ორივე ეს ფორმა გარეულია.
ნტების სამხრეთ და ჩრდილოეთ განედის 32-400-ის არეალში ზებუსა და ზებუსნაირი ჯიშების მაღალ ღირსებებზე მეტყველე-
მდებარე ცხელი კლიმატის ქვეყნებში. ბს არაერთი ფაქტი: ІІ
ზუბრი (Bos bonasus)
ზებუს თითქმის ყველა ნიშან-თვისება დაკავშირებულია პაპა- დღიური მონაწველის მსოფლიო რეკორდი, 110,7 კგ/რძე, ზუბრი ტყის ცხოველია. ის ისტორიულად ბინადრობდა რუსე-
ნაქება სიცხისადმი, მზის ძლიერი ინსოლაციისადმი და მაღალი დაამყარა კუბის რესპუბლიკის ცხოველთა სელექციისა თის დასავლეთ ნაწილში, ლიტვაში, ბელორუსიასა და ჩრდი-
ფარდობითი ტენიანობისადმი (ან ზედმეტად მშრალი კლიმატი- და გენეტიკის ინსტიტუტის პროგრამა „სიბონეა დე კუბა“-ს ლოეთ კავკასიაში.
სადმი) შეგუების უნართან: კუზი გვალვების პერიოდში საკვებისა განხორცილებისას მიღებულმა ფურმა „უბრე ბლანკამ“,
რომლის გენოტიპში 1/4 სისხლი ზებუსია; ლაქტაციური
ცხოველები გამოირჩევიან ტანადობით (სურ. 2); სიმაღლე მი-
და წყლის ნაკლებობისას ცხოველის ორგანიზმის ენერგიით მო- ნდაოში აღწევს 200 სმ. თავი შედარებით მოკლე მაგრამ ფართო
მარაგებისა და წყურვილის დასაკმაყოფილებელი მნიშვნელო- მონაწველის მსოფლიო რეკორდი - 27464 კგ რძე, 2000
წლამდე ეკუთვნოდა ამ ფურს; აქვთ, კისერი მოკლე, სხეული საშუალო სიგრძის და მასიურია,
ვანი წარმონაქმნია; სიცხისადმი შეგუებას ხელს უწყობს ერთეულ ხოლო კიდურები მაგარი. სხეულის წინა ნაწილი (კისერი და მკე-
ცოცხალ მასაზე კანის მეტი ფართობი და საოფლე ჯირკვლების აშშ-ის ფერმერები, რომლებიც სპეციალიზდებიან ძროხის
რდი) დაფარულია ხშირი და გრძელი ბალნით. ფურ-ზუბრის ცო-
2,5- ჯერ და უფრო მეტი რაოდენობა, აგრეთვე შედარებით იშვი- ხორცის წარმოებაზე, გასასუქებელი მოზარდის შეძენისას
ცხალი მასა 600 – 700 კგ, ხარ-ზუბრის (კურო-მწარმოებლის) კი
ათი და მოკლე ბალნის საფარი, ვიდრე ეს აქვს ჩვეულებრივ ზებუს ჰიბრიდებში საშუალოდ იხდიან 20-25%-ით მეტ თა-
1000 კგ-მდე აღწევს; ამჟამად ევროპაში ამ სახეობის ცხოველთა
ძროხას. ნხას, ვიდრე ევროპული ჯიშის ცხოველებში ან მათ ნაჯვა-
რიცხოვნობა აღწევს 1500-მდე ეგზემპლიარს ითვლის, რომელ-
რებში;
მნიშვნელოვანია სხვადასხვა ეტიოლოგიის დაავადებებისად-
ბიზონი (BISON BISON)
თა უმრავლესობა ბინადრობს ბელორუსიაში, ბელოვეჟის ტევ-
მი ზებუს ძლიერი მდგრადობა, რაც უმეტეს შემთხვევაში, მისი გე- ბრაზილიელ მეცნიერებს, ეკოლოგიური პირობების გამო, რის აღკვეთილში.
ნოტიპით არის გაპირობებული; სამეცნიერო ექსპერიმენტებითა ზღვის დონიდან 2000 მ-მდე ზონაში ბაგურ-საძოვრულად
ამერიკულ ბიზონს (B. Bison) ინდიელების ძროხასაც ეძახიან
ან საძოვრულად შენახვისას დასაშვებად მიაჩნიათ მხო-
და წარმოების პირობებში დადასტურებულია, რომ ზებუ მდგრა- (სურ. 3); ის ბინადრობდა ჩრდილოეთ ამერიკის პრერიებში და
ლოდ ზებუს მოშენება;
დია ისეთი მიკრობული, ვირუსული და ინვაზიური დაავადებე- ნაწილობრივ სამხრეთ ამერიკის ტყიან ადგილებში. ამერიკის
ბისადმი, როგორებიცაა; ტუბერკულოზი, მასტიტი, ბრუცელოზი, ავსტრალიის კვინსლენდისა და ახალი სამრეთ უელსის კონტინენტის აღმოჩენის მომენტისათვის მათი სულადობა 60
ინფექციური კერატოკონიუქტივიტი, თურქული, პიროპლაზმი- შტატში ბევრი ფერმერი უპირატესობას ანიჭებს ავსტრა-
მლნ-ს აღწევდა, 1870 წლისათვის შემცირდა 5,5 მლ-მდე, ხოლო
დოზები, ფასციოლოზი, ტრიქოსტრონგილიდოზები და სხვ. ლიური მერძეული ზებუსა და ზებუ-ფრიზის მოშენებას, ვი-
1895 წლისათვის 800 ათასი სულამდე. ამჟამად აშშ-სა და კანა-
ნაიდან ცხელი კლიმატის პირობებში ისინი მონაწველით
განსაკუთრებული თვისება, რაც კიდევ უფრო მეტად ღირე- დაში ითვლიან 60-70 ათასამდე სულ ბიზონს.
არ ჩამოუვარდებიან საყოველთაოდ აღიარებულ ჰოლშ-
ბულსა და შეუცვლელს ხდის ცხელი კლიმატური პირობებისთვის ტინურ, შვიცურ და ჯერსულ ჯიშებს, ხოლო რძის წარმოე- ზუბრის მსგავსად ბიზონიც ტანადი ცხოველია, სიმაღლე მი-
ამ ცხოველს, ეს არის ბუნებრივი საძოვრების, ძირითადად, გაუ- ბის თვითღირებულება თითქმის 40%- ით უფრო ნაკლებია. ნდაოში აღწევს 200 სმ-ს. მას აქვს საკმაოდ დიდი ზომის თავი
ხეშებულ ბალახნარში შემავალი ცენოზის კარგი ჭამადობა და და ფართო შუბლი. რქები მოკლე ან საშუალო სიგრძის და მიმა-
უჯრედანით მდიდარი საკვების უკეთ მონელების უნარი; დადგე- დღეისთვის ზებუს აშენებენ მსოფლიოს ხუთი კონტინენტის
რთულია უკან; ბიზონის სხეული მასიური და დაკუნთულია, კიდუ-
ნილია, რომ ამ მაჩვენებლებით ზებუ საგრძნობლად აღემატება 120-ზე მეტ ქვეყანაში, ხოლო FAO-ს მონაცემებით, პლანეტაზე
რები მოკლე, თავი, კისერი და მკერდის ნაწილი კი დაფარულია
ჩვეულებრივ ძროხას და მხოლოდ უმნიშვნელოდ ჩამორჩება აღწერილი ძროხის 1028 ჯიშიდან 400-მდე მიეკუთვნება ზებუსა
ხშირი, გრძელი ბალნით, რომელიც ქვედა ყბასთან წარმოქმნის
კამეჩს. და ზებუსნაირებს, რომელთა სულადობა 500 ათასი, ანუ ძროხის სოლისებრი ფორმის “წვერს”. ზრდასრული ფურების ცოცხალი
საერთო რაოდენობის 1/3- ზე მეტია. მასა 550-650 კგ-ა, კუროების 800 -1000 კგ.
ღირსებებთან ერთად, მიზანშეწონილია ითქვას ამ ცხოვე-
ლების ნაკლზე, რაც გამოიხატება უმეტესი ჯიშების გვიანმწიფა- ბიზონი უჯვარდება ჩვეულებრივ ძროხას, მაგრამ I თაობაში
დობასა და დაბალ პროდუქტიულობაში. საქმე ის არის, რომ მამრები სტერილურნი არიან, ხოლო მდედრები ხასიათდებიან
ბუნებრივი არეალის რეგიონებში ზებუს ფურები ლაქტაციის 305 ზუბრი (BOS BONASUS) შეზღუდული ნაყოფიერებით. ამერიკის შეერთებულ შტატებში
დღეში იწველიან 1300-1800 კგ რძეს, ხოლო 4000-4500 კგ მონა- ბიზონის შეჯვარებით ძროხის გალოვეურ ჯიშთან გამოყვანი-
წველი ითვლება რეკორდულად. ლია სახორცე პროდუქტიული მიმართულების ჯიში სახელად
მიუხედავად ამისა, პრაქტიკოსმა მეცხოველეებმა, ჯერ კიდევ “კეტალო”. ამ ჯიშმა ბიზონისაგან მემკვიდრეობით მიიღო დიდი
XIX საუკუნის შუა წლებიდან გაამახვილეს ყურადღება ამ ცხო- გამძლეობა და საძოვრების ათვისების კარგი უნარი, ხოლო გა-
ველზე და, როგორც ძვირფასი სასელექციო მასალა, ის იმპო- ლოვეურიდან მაღალი სახორცე პროდუქტიულობა და მალმწი-
რტირებული იქნა ცენტრალური და სამხრეთ ამერიკის ქვეყნებ- ფადობა.
ში, ავსტრალიასა და ოკეანიის კუნძულებზე, მოგვიანებით კი,
ძირითადად საცდელად, გერმანიაში, ბრიტანეთში, რუსეთში და
ІІ
იაკი, B. phoephagus
ევროპის სხვა ქვეყნებში, მათ შორის საქართველოშიც. იაკი ანუ მონღოლური ძროხა. მისი არეალია მონღოლეთი და
დღეს უკვე შეიძლება ითქვას, რომ მსოფლიოს მრავალ ქვეყა- მოსაზღვრე ტიბეტის მთები. გვხვდება როგორც მოშინაურებუ-
ნაში, ევროპული და აზიური ძროხის ჰიბრიდიზაციით გამოყვანი- ლი, ასევე გარეული ფორმა.
ლია რამდენიმე ათეული ზებუსნაირი ჯიში. ასეთებს მიეკუთვნება გარეული იაკი ბინადრობს ტიბეტის ზეგანზე, ზღვის დონიდან
სარძეო მიმართულების: იამაიკის იმედი, კარანშვიცი (ინდო- 4000 მ-ზე და უფრო მაღლა. ის მეტად ძლიერი ცხოველია, ფერად
ეთი), მერძეული ზებუ და ზებუ-ფრიზი (ავსტრალია), სიბონეა მუქი წაბლა, ან შავია; სხეული დაფარულია გრძელი და ხშირი
(კუბა), ჯიროლანდო (ბრაზილია) და სხვ. სახორცე პროდუქტი- ბალნით. თავი და ყურები შედარებით პატარა ზომის აქვთ; რქები
ული მიმართულების ჯიშებია: სანტა-გერტრუდა, ბრაფორდი, მიმართულია წინ და მაღლა). რქის სიგრძე, არც თუ იშვიათად,
ბრანგუსი, ბიფმასტერი, შარბრეი, კანშიმი, ემერიკან, სიმბრა- აღწევს 80-90 სმ-ს; გრძნობათა ორგანოებიდან ყველაზე ძლიერ
ზინი, ბრამუზინი, ბრალერსი, ბრამანი (აშშ), მანდოლონგური ყნოსვა აქვთ განვითარებული. კუროს ცოცხალი მასა 650-750 კგ,
და დრავმასტერი (ავსტრალია), ინდუ-ბრაზილი, იბაჯე, სანგიმი ფურის 325-360 კგ-ა; სიმაღლე მინდაოში, შესაბამისად, 1,9 და 1,6
(ბრაზილია), ბონსმარა (სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკა) და სხვ. ზებუ, BOS TAURUS INDICUS იაკი, B. PHOEPHAGUS
მ. ცხოველები სახლობენ მცირე ჯოგებად, ასაკოვანი მამრები კი

ცალკე; დიდი ზომის ნახირი შეიძლება შეიკრიბოს მხოლოდ სა- მალაიზიის არქიპელაგის დიდ კუნძულებზე (იავა, ბორმეო, სუმა- ძროხის ჯიშები
ძოვარზე. შინაური იაკი სხეულის ზომითა და ცოცხალი მასით გა- ტრა).
რეულზე რამდენადმე პატარაა. კუროს საშუალო ცოცხალი მასა ცხოველებს აქვთ საშუალო სიდიდის ტანი. მამრებს რქები ІІ
ჰოლშტინური ჯიში
შეადგენს 400-450, ფურის - 250-300 კგ-ს; კუროს სიმაღლე მინდა- წვრილი და პატარა ზომის, ახალი მთვარის ფორმის აქვთ. ცხო-
ოში 140-145 სმ-ა, ხოლო ფურების 110-120 სმ. ექსტერიერით ში- ჰოლშტინური გამოყვანილია აშშ-სა და კანადაში, ჰოლანდიი-
ველები, უმეტესად, მოშავო ყავისფერისანი არიან. ზრდასრული
ნაური იაკი ჩამოგავს გარეულს, იმ განსხვავებით, რომ მას რქა დან შეყვანილი შავ-ჭრელი ძროხის ხალას ჯიშიანი მოშენებით.
მამრების (კუროების) სიმაღლე მინდაოში აღწევს 160, ხოლო
პატარა ზომის აქვს, ცალკეული ეგზემპლიარები კი გენეტიკურად დიდტანიანი ცხოველია, ფურების სიმაღლე მინდაოში 142-145
ფურების 140 სმ-ს. მათი საშუალო ცოცხალი მასა, შესაბამისად,
ურქოა (დოლაა). სმ-ს, ცოცხალი მასა 600-700 კგ-ს, კუროების, კი 155-160 სმ-ს და
ცვალებადობს 600-700 და 450-500 კგ-ის ფარგლებში. ფურების
შინაური იაკი გამოიყენება როგორც სახორცე-სარძეო-მუშა 950-1100 კგ-ს შეადგენს; ახალშობილი ხბოს ცოცხალი მასა 30-35
ლაქტაციური მონაწველი 400 -500 კგ რძეა 4,5-5,0% ცხიმით.
(სასაპალნე) ცხოველი. ფურ-იაკის ლაქტაციური მონაწველი კგ-ია;
ჩვეულებრივ ძროხასა და ბანტენგს შორის შეჯვარებით მიღე- ექსტერიერით ტიპიური სარძეო პროდუქტიული მიმართულე-
400-500 კგ რძეა, რომელიც შეიცავს 5-6% ცხიმს (მაქსიმალური
ბული I თაობის ორივე სქესის ჰიბრიდი ნაყოფიერია. ბის ცხოველია – თავი მსუბუქი, კისერი საშუალო სიგრძის და
8%) და 5%-მდე ცილას. ამ ცხოველს მთის პირობებში, ზურგზე
აკიდული შეუძლია გადაიტანოს 160 კგ-მდე ტვირთი. სამეურენო შედარებით წვრილი, მკერდი საშუალო სიღრმისა და განიერი,
ІІ
გაიალი
მიზნებისათვის გამოიყენება იაკის ბალანიც, რომელიც შეიცავს სხეულის უკანა მესამედი გრძელი და ფართო, ძვლეული წვრი-
48%-მდე თივთიკს. ეს სახეობა, ძირითადად, გავრცელებულია ინდოჩინეთში - ბი- ლი, კანი თხელი და დაფარულია ხშირი მოკლე ბალნით, კისერ-
რმის, ბანგლადეშისა და მიმდებარე ქვეყნების გორაკ-ბორცვიან ზე კანი დანაოჭებულია, კიდურები და ჩლიქები მაგარი, ცური
იაკზე და ჩვეულებრივ ძროხასთან მის ნაჯვარებზე პირველი
რეგიონებში. მოცულობიანი, უპირატესად ჯამისებრი ფორმის, კერტები უმე-
წერილობითი ცნობა ეკუთვნის იტალიელ მოგზაურს მარკო პო-
ცხოველები საკმაოდ დიდტანიანები არიან, კუროების სიმა- ტესად ცილინდრული ფორმის. ფურების მონაწველი 8200 (აშშ)
ლოს. იაკი უჯვარდება შინაურ ძროხას; I თაობის მამრები უნაყო-
ღლე მინდაოში 150-160, ფურების კი 140-150 სმ-ა. დამახასია- –12000 (ისრაელი) კგ რძეა 3,6-3,8% ცხიმით;
ფო, ხოლო მდედრები შეზღუდული ნაყოფიერებით ხასიათდე- ჰოლშტინური ჯიში
ბიან. ჩვეულებრივი ძროხასთან მისი შეჯვარება მიზნად ისახავს თებელია მეტად ფართო და ბრტყელი შუბლი. სხეულის აგებუ- სარძეო პროდუქტიულობის მიხედვით დღეს არსებული ყველა
ცოცხალი მასისა და სარძეო პროდუქტიულობის გაუმჯობესებას. ლებით ჩამოგავს გარეულ ფორმას. კუროების ცოცხალი მასა მსოფლიო რეკორდი, გარდა რძეში ცხიმისა და ცილის საშუა-
ინდროდუციებულია ჩრდილოეთ კავკასიაში, კერძოდ კი ინგუ- 800-900 კგ-ა, ფურების კი 450-500 კგ. არსებული მონაცემებით ამ ლო შემცველობისა, ეკუთვნის ამ ჯიშის პირუტყვს.
შეთში. არის ცნობა ამ ცხოველის ყაზბეგის რაიონში შემოყვანის სახეობის ფურების რძეში ცხიმის შემცველობა 5,5 - 6,5%-ს აღ- გავრცელებულია აგრეთვე დასავლეთ ევროპაში, ავსტრალი-
თაობაზე. წევს, ხოლო ლაქტაციური მონაწველი 400 - 550 კგ-ა. გაიალის ასა და აზიაში; შემოყვანილია საქართველოშიც. ამ ჯიშის კურო-
ჩვეულებრივ ძროხასთან შეჯვარებისას მიიღება ნაყოფიერი ების სპერმა უკვე 40 წელზე მეტია ფართოდ გამოიყენება სხვა
ІІ
შუბლა ძროხები (B. bibos) შთამომავლობა. შავ-ჭრელი ჯიშების გასაუმჯობესებლად.
ამ ჯგუფში გაერთიანებულია ორი სახეობა ბანტენგი, ანუ ზო-
ІІ
გაური ІІ
სტეპის წითელი ჯიში
ნდის ძროხა (B. sondaicus) და გაიალი (B.friontalis). ამავე ჯგუფს
მიეკუთვნება გაური (B. gaurus), რომელიც სახლობს ინდოეთის გაური ბინადრობს ინდოეთის მთაგორიან რაიონებში, დაწყე- ეს ჯიში ჩამოყალიბდა VIII-IX საუკუნეებში უკრაინის სტეპის სა-
მთა-ბორცვიანი რაიონების ჯუნგლებში და მიჩნეულია გაურის ბული სამხრეთი საზღვრებიდან, დამთავრებული ჰიმალაის მთე- მხრეთ რაიონებში შედარებით მწირი კვებისა და მკაცრ კლიმა-
გარეულ ფორმად. ბით. გარეგნულად მძლავრი აგებულების ცხოველია, აქვს დიდი ტურ პირობებში. ჯიში ჩამოყალიბდა ჰოლანდიელ-გერმანელი
თავი, მასიური სხეული და მაგარი კიდურები; ტანად ის უფრო მენონისტების მიერ ჩამოყვანილი ანგელნური ჯიშის, ნაცარა უკ-
ІІ
ბანტენგი დიდია, ვიდრე გაიალი. კუროების სიმაღლე მინდაოში 170-180 რაინულ და ველიკორუსული ძროხასთან შეჯვარებით და მიღე-
ზოგიერთი მეცნიერის აზრით ბანტენგი ინდური ზებუს წინა- სმ-ა, ხოლო ცოცხალი მასა აღწევს 1000 კგ-ს. ფურები, კუროებ- ბული ნაჯვარების „თავისში“ მოშენებით. მას ჯერ კოლონისტურ
პარია. ის გვხვდება როგორც გარეული, ასევე მოშინაურებული თან შედარებით, რამდენადმე უფრო პატარა ტანისანი არიან და ძროხას, მოგვიანებით გერმანულ წითელს, 1941 წლიდან კი სტე-
ფორმით. გავრცელებულია ინდოჩინეთის ნახევარკუნძულზე და ახასიათებთ უფრო ნაზი აგებულების სხეული. პის წითელ ჯიშს უწოდებენ; სანაშენე წიგნი დაარსდა და პირვე-
ლი ტომი გამოიცა 1923 წელს. სტეპის წითელი ჯიში
ჯიშის მთავარი ღირსებაა სხვადასხვა კლიმატური პირობე-

ბისადმი შეგუების კარგი უნარი და ამტანობა, ხოლო ნაკლად
ითვლება სხვა კულტურულ ჯიშებთან შედარებით ნაკლები ცო-
ცხალი მასა და რძის დაბალი ცხიმიანობა.
ჯიშის ძირითადი ფერი არის წითელი, სხვადასხვა ელფერით.
ცალკეულ ინდივიდებს სასინჯთან და ცურზე აქვთ თეთრი ნიშ-
ნები. ექსტერიერით მკვეთრად გამოხატული მერძეული ტიპისაა:
თავი საშუალო ზომის, ოდნავ წაგრძელებული, კისერი წვრილი
და შესამჩნევად დანაოჭებული კანით, სხეული კუთხოვანი ფო-
რმის, მინდაო ვიწრო და მცირედ მაღალი, ზურგის ხაზი სწორი,
წელის ფართო და საკმაოდ გრძელი, გულმკერდი საშუალო სი-
ღრმის და შედარებით ვიწრო, ღაბაბი სუსტად განვითარებული,
უკანალი შედარებით მოკლე და დაქანებული, ცალკეულ შემ-
თხვევებში წაწვეტებული ან/და სახურავისებრი, კიდურები სწორი
და ღონიერი, ჩლიქები მაგარი. ფურებს ცური საშუალო ან დიდი
ზომის და ჯირკვლოვანი, უმეტესად აბაზანისებრი ან მომრგვა-
ლებული აქვთ.
ზრდასრული ფურების ცოცხალი მასა 450-520 კგ-ს, კურო მწა-
რმოებლების 650-800 კგ-ს, ხოლო ახალშობილი ხბოს 25-30 კგ-ს
შეადგენს. ფურების სიმაღლე მინდაოში 128-130 სმ, ხოლო კუ-
გაური (BOS GAURUS)
ბანტენგი, ანუ ზონდის ძროხა (B. SONDAICUS) გაიალი (B.FRIONTALIS).
როების 138-141 სმ-ა.

ჯერსიული ჯიში შვიცური ჯიში სიმენტალური ჯიში კავკასიური წაბლა ჯიში
სარძეო პროდუქტიულობის მიხედვით ჯიშის სტანდარტი I, II თხოვანი, ზურგისა და წელის ხაზი სწორი, ცური, ძირითადად ტინურ ჯიშს, მაგრამ სჯობნიან მათ ცხიმრძიანობითა და პროდუქ- ІІ
კავკასიური წაბლა ჯიში
და II და მეტ ლაქტაციაზე, შესაბამისად 2900, 3300 და 3700 კგ აბაზანისებრი ფორმის, კიდურები და ჩლიქები მაგარი, დგომა ტიული პერიოდის ხანგრძლივობით.
გამოყვანილია სამხრეთ კავკასიის ქვეყნებსა და დაღესტანში
რძეა 3,7% ცხიმითა და 3,3% ცილით. უკრაინისა სამომშენებლო- სწორი; გავრცელებულია დასავლეთ ევროპაში, აშშ, ავსტრალი- შვიცის ჯიშმა დიდი როლი ითამაშა ყოფილი სსრკ-ს მოკავში- ადგილობრივი ძროხის შვიცური და მის მონათესავე ჯიშებთან
ებში ამ ჯიშის ფურების წველადობა 5000 კგ რძეზე მეტია, ხოლო აში და სხვ. ჩვენში სანაშენე სულადობის შემოყვანა ძირითადად რე რესპუბლიკებში ადგილობრივი პირუტყვის ხარისხობრივი შეჯვარების გზით.
საშუალო დონის სასაქონლო ფერმებში 2500-3000 კგ-ს შეადგე- დაიწყო 2010 წლიდან. გასული საუკუნის 70- იან წლებში გამოც- გაუმჯობესების საქმეში, რის შედეგად გამოყვანილი იქნა 10- მდე
ნს. რეკორდული მონაწველი 13012 კგ რძეა 3,86% ცხიმით (რძის დილი იქნა ქართული მთის ძროხასთან შეჯვარებაში. ჯიშის სა- საქართველოში, შვიცური ჯიშის შეჯვარებაში გამოყენების
ახალი ჯიში, მათ შორის კავკასიური წაბლა.
ცხიმის საერთო რაოდენობა 502,8 კგ). ნაშენე წიგნის პირველი ტომი 1872 წელს გამოიცა. პირველი ცდები თარიღდება XIX საუკუნის 60-იანი წლებით,
ІІ
სიმენტალური ჯიში როდესაც გერმანელმა მემამულემ ა. კუჩენბახმა 1964 წელს
სტეპის წითელი ჯიში საქართველოში შემოყავდათ XX საუკუ-
ІІ
შვიცური ჯიში შვეიცარიაში შეიძინა და ჩამოიყვანა 13 დეკეული და 3 კურო.
ნის 50- იანი წლები-დან. ის კარგად შეეგუა ადგილობრივ პირო- ეს ჯიში ჩამოყალიბდა შვეიცარიაში, ბერნის კანტონში, მდი- შემოყვანილი ცხოველები ძნელად ეგუებოდნენ ადგილობრივ
ბებს და სწრაფად გავრცელდა.1990 წლის აღწერის მონაცემე- შვიცური ჩამოყალიბებულია შვეიცარიაში, შვიცის კანტონში. ნარე სიმის ხეობაში. ერთ-ერთი უძველესი ჯიშია მსოფლიოში. ეკოლოგიურ პირობებს და მასობრივად ავადდებოდნენ, რის
ბით, ჩვენში, ეს ჯიში სულადობით ჩამოუვარდებოდა მხოლოდ ერთ-ერთი უძველესი ჯიშია. მასზე პირველი ცნობები თარიღდე- ფ. დიურსტის აზრით ის წარმოიშვა ტორფული ძროხის გარეულ გამო კუჩენბახმა დაიწყო მათი შეჯვარება ადგილობრივ პირუ-
კავკასიურ წაბლას. ბა 960 წლით; კომბინირებული, სარძეო-სახორცე პროდუქტიუ- ტურთან შეჯვარებით, ხოლო სხვა მეცნიერების (ვილკენსი, კა- ტყვთან და ნაჯვარების მოშენება.
ლი მიმართულების ჯიშია. ის ბიოლოგიურად სხვა ყველა ჯიშზე პელი) მონაცემებით მისი წინაპარი იყო ჩვ. წ. არღიცხვის V სა-
ІІ
ჯერსიული ჯიში უფრო ლაბილურია, რითაც ხსნიან მის გავრცელებას როგორც ჯიში„კავკასიური წაბლა” დამტკიცებულია 1960 წელს. მასში სა-
უკუნეში სკანდინავიიდან გადმოსახლებული ბურგუნდების მიერ
ცივი და ტროპიკული კლიმატის ქვეყნებში, ასევე ბარისა და მა- უკეთესოდაა შერწყმული გამოსავალი ჯიშების ნიშან-თვისებები:
ჯიში გამოყვანილია კუნძულ ჯერსიზე (ბრიტ.) ნორმანდიული ჩამოყვანილი ძროხა.
ღალმთიან რაიონებშიც. შვიცურიდან მან მემკვიდრეობით მიიღო დიდი ცოცხალი მასა
ძროხის ხალასად მოშენების გზით; რამდენადაც 1789 წლიდან ჯიშის ძირითადი ფერია თაფლა ჭრელი (თაფლა-თეთრი), და მაღალი მერძეულობა, ხოლო ქართული მთის ძროხიდან
აიკრძალა ამ კუნძულზე ცხოველების იმპორტი, ჯიშის გამოყვა- ცხოველების ფერი ღიადან, მუქ წაბლამდე ცვალებადობს; მაგრამ გვხვდებიან წითელი თეთრთავა სიმენტალებიც. ხასიათ- რძის შედარებით მაღალი ცხიმიანობა და გარემო პირობებისა-
ნის სასელექციო ღონისძიებები მიმდინარეობდა იზოლორებუ- ამასთან, ცხვირის სარკე, თვალის ირგვლივ, ყურის ნიჟარებისა დება კომბინირებული მიმართულების ძროხისათვის დამახასია- დმი შეგუების უნარი. ზრდასრული ფურების სიმაღლე მინდაოში
ლად, 10-12 ათას სულადობაზე. და ბარკლის შიგნითა მიდამო, აგრეთვე ზურგის ხაზი, უფრო ღია თებელი ექსტერიერით: საშუალოზე დიდი თავი, ფართო შუბლი, 122-125 სმ-ა, ცოცხალი მასა 370-430 კგ; კუროების, შესაბამისად,
ფერის ბალნითაა დაფარული, ვიდრე სხეულის დანარჩენი ნა- საშუალო სიგრძის და ღრმა სხეული, შედარებით მოკლე კიდუ- 140-150 სმ და 570-680 კგ. ფურების მონაწველის სტანდარტია
ჯიში ჩალის ფერისაა, ცალკეული ეგზემპლიარები კი მო-
წილები. რები, კარგად განვითარებული კუნთოვანი სისტემა, საშუალოზე 2000-2800 კგ რძეა, 3,7% ცხიმითა და 3,3% ცილით. მონწველის
წაბლო ელფერის; თვალების ირგვლივ და დრუნჩზე ბალანი
უფრო ღია ფერისაა, ვიდრე სხეულზე. კურო-მწარმოებლები, დამახასიათებელია პროპორციული აგებულების სხეული, დიდი ზომის, ჯამისებრი, ან მომრგვალებული ფორმის ცური. რეკორდი, 8789 კგ რძე 3,95% ცხიმით ეკუთვნის ბაშკიჩეთის სა-
თავი პატარა, ტანი რამდენადმე წაგრძელებული ფორმის, გულ- ჯიშში განასხვავებენ ორი ექსტერიერულ-პროდუქტიული ტიპის მომშენებლოს ფურ “კრალიას”.
ფურებთან შედარებით, უფრო მუქი შეფერილობის თითქმის წა-
მკერდი ღრმა და განიერი, ზურგისა და წელის ხაზი სწორი, გავა ცხოველებს-სარძეო-სახორცეს და სახორცე-სარძეოს. აშშ-ში
ბლის ფერისანი არიან. მოზარდეული სწრაფად იზრდება და ხასიათდება დამაკმაყო-
ოდნავ აწეული, კუნთოვანი ქსოვილი ზომიერად განვითარებუ- მას თვლიან სახორცე მიმართულების ჯიშად.
ძირითადი ღირსებებია მალმწიფადობა, მაღალი მოაწველი ფილებელი საკლავი პროდუქტიულობით. 15 თვის ასაკში მისი
ლი, ძვლოვანი სისტემა მაგარი, ცური მოცულობიანი და უპირა- ფურების სიმაღლე მინდაოში 138-145 სმ-ა, ხოლო ცოცხალი ცოცხალი მასა 430-450 კგ-ს აღწევს, ხოლო ნაკლავის გამოსავა-
და რძეღალიანობა: I დაგრილებაზე დეკეულებს უშვებენ 12-14
ტესად ჯამისებრი ან აბაზანისებრი ფორმის, მასა 500-650 კგ. ლაქტაციური მონაწველი 4500-4900 კგ რძე 4,0- ლი 55-59%- ის ფარგლებშია. ექსტერიერით ცხოველები უფრო
თვის ასაკში. სამშობლოში მონაწველი 4500-5000კგ რძეა, 5% და
სამშობლოში ფურების სიმაღლე მინდაოში 125-135 სმ-ა, ცო- 4,1% ცხიმით და 3,3-3,5% ცილით. კურო მწამოებლების მასა შეა- კომპაქტური აგებულებისანი არიან, ვიდრე შვიცური ჯიში. თავი
უფრო მეტი ცხიმით; აშშ-ში და კანადაში ზოგიერთ ფერმებში წვე-
ცხალი მასა 500-600 კგ, კუროების კი, შესაბამისად, 140-150 სმ და დგენს 900-1200 კგ-ს, ახალშობილი ხბოსი კი 38-45 კგ-ა. საშუალო ზომის და მსუბუქი, ზურგისა და წელის ხაზი სწორი,
ლიან 7-9 ათას კგ 5,5-5,8% ცხიმისა და 3,6-3,9% ცილის შემცველ
რძეს. 800-1100 კგ. ახალშობილი ხბოს ცოცხალი მასა 35-40 კგ-ს აღწე- კარგ სარძეო პროდუქტიულობასთან ერთად ცხოველები ხა- გავა ფართო, მუცელი მოცულობიანი, ცური უპირატესად აბაზა-
ვს. ფურების საშუალო მონაწველი 4000-5000 კგ რძეა 3,8-4,5% სიათდებიან ზრდის მაღალი პოტენციით და საკლავი პროდუქ- ნისებრი ან მომრგვალებული, კერტები ცილინდრული ფორმის,
ლაქტაციურ მონაწველში რძის საშუალო ცხიმიანობის ცხიმის შემცველობით. ხასიათდება ზრდის მაღალი პოტენციითა ტიულობით. ცალკეული მოზვრების ცოცხალი მასა 1 წლის ასაკ- კიდურები საშუალო სიმაღლის, ჩლიქები მაგარი.
რეკორდი შეადგენს 8,89%-ს, ხოლო სიცოცხლის მანძილზე მო- და საკლავი პროდუქტიულობით: ინტენსიურად გამოზრდა-სუ- ში 500 კგ-ს აღწევს, ხოლო საკლავი გამოსავალი 55-60%-ა;
ნაწველის რეკორდი 111400 კგ რძეა, 6,0% ცხიმით. გამოცემულია ჯიშის სანაშენე წიგნის 2 ტომი. 1990 წლისთვის
ქებისას მოზვრების სადღეღამისო წონამატი შეადგენს 900-1100 სიმენტალური ჯიშის პირუტყვს აშენებენ გერმანიაში, უნგრეთ- ჩვენში ფუნქციონირებდა ამ ჯიშის 1 სამომშენებლო და 43 სა-
სარძეო ჯიშებს შორის ერთ-ერთი ყველაზე პატარატანიანია. გრ-ს, საკლავი გამოსავალი კი 55-58%-ა. ში, ჩეხეთში, სლოვაკეთში, ავსტრიაში, აშშ-ში და სხვა ქვეყნებში. ნაშენე მეურნეობა და ფერმა, რომელშიც ჰყავდათ 36165 სული
ფურების ცოცხალი მასა 360-400 კგ, ხოლო სიმაღლე მინდაოში ამერიკის შეერთებულ შტატებში, ჯიშის მომშენებლებმა 1906 XX საუკუნის 30-ნი წლების შუა პერიოდიდან ეს ჯიში შემოყავდათ პირუტყვი, სულ საქართველოში კი აღრიცხული იყო 200 ათას
120-122 სმ, კუროების კი, შესაბამისად - 600-700 კგ და 130–135 სმ- წლიდან შეცვალეს სანაშენე მუშაობის მიმართულება, რის შე- საქართველოში; 1960 წლის სანაშენე პირუტყვის აღწერით, სა- სულზე მეტი ამ ჯიშის ძროხა (საერთო სულადობის 65%- მდე).
ა. ახალშობილი ხბოს ცოცხალი მასა 18-25 კგ-ს შეადგენს. დეგად ჩამოყალიბსა ტიპური სარძეო პროდუქტიულობის ექსტე- ზოგადოებრივი მეურნეობების სულადობაში მათი ხვედრითი უპირატესად გავრცელებულია სამცხე-ჯავახეთის და თრიალე-
ექსტერიერი ტიპიური მერძეული ფორმებით ხასიათდება: რიერის მქონე ჯიში, რომელსაც უწოდებენ Brown Swiss (წაბლა წილი 20%- ზე მეტი იყო. როგორც ჩანს, ის ვერ შეეგუა ადგილობ- თის ზეგანზე, აგრეთვე კახეთში, ძირითადად დედოფლისწყა-
თავი საშუალო ზომის და მსუბუქი, კისერი გრძელი, სხეული კუ- შვიცური). ისინი მონაწველით რამდენადმე ჩამორჩებიან ჰოლშ- რივ ეკოლოგიურ პირობებს და უკვალოდ გაქრა. როსა და სიღნაღის რაიონებში.

ІІ
ქართული მთის ძროხა ІІ
მეგრული წითელი ჯიში კამეჩი (Bubalus bubalis) მსოფლიოში აღრიცხულია კამეჩის 70 ზე მეტი ჯიში, ხოლო სა-
ერთო რაოდენობა 2016 წელს შეადგენდა 199,28 მლნ სულს (fao.
უძველესი ჯიშია; მასზე პირველი წერილობითი წყარო ეკუთ- მეგრული წითელი გამოყვანილია XIX საუკუნის 80-იანი წლე-
org/faostat/en/#home).
ვნის ბერძენ ფოლოსოფოს არისტოტელეს (ჩვ. წ. აღ-მდე VI ბის ბოლოს, მთაბარობის მკაცრ პირობებში, ადგილობრივი პა- კამეჩი ძუძუმწოვართა კლასის, წყვილჩლიქიანთა რიგის,
ს), რომელიც წერს: “...საქართველოში, ფაზისში ჰყავთ პატარა ტარატანიანი ძროხის ხალასად მოშენების გზით. ღრურქიანთა ოჯახის წარმომადგენელია. მოშინაურებულია კამეჩის კვება
ტანის ფურები, რომლების იწველიან ბევრ რძეს”. მათ შთამო- მეჯოგეებიდან, ყველაზე უკეთესი სულადობა ჰყავდათ ძმებ ინდოეთში 4-5 ათასი წლის წინ. შინაურ კამეჩში განასხვავებენ
მავლებად უნდა ჩაითვალონ დღეს მთავარი კავკასიონის სამ- კვარაცხელიებს, რის გამო მას, ხშირად, კვარაცხელიას ჯიშსაც სამ ტიპს: 1. გრძელრქიანს ანუ ჭაობის 2. მოკლერქიანს ანუ კამეჩი მაღალი სამეურნეო-სასარგებლო თვისებებით ხასიათ-
ხრეთ კალთებზე და აჭარის მთიანეთში გავრცელებული ძროხა. უწოდებენ. უნიკალური თვისებების გამო XX საუკუნის დასაწყი- მდინარის და 3. ხმელთაშუაზღვისპირულს. ისინი, მორფოლო- დება, განსაკუთრებით ეს ეხება მის მდგრადობას გარე სამყაროს
ჯიშში გამოყოფენ ფშავ-ხევსურულ, ოსურ, რაჭულ, სვანურ, სიდან, მან დიდი პოპულარობა მოიპოვა დასავლეთ საქართვე- გიურად და ქრომოსომების რაოდენობითაც განსხვავდებიან მაღალი ტემპერატურისა და ტენიანობის მიმართ, რაც ხელს
აფხაზურ და აჭარულ ჯილაგებს. ის ერთ-ერთი ყველაზე პატარა ლოში. დღეისათვის გავრცელებულია სამეგრელოში და მის მო- ერთმანეთისგან: გრძელრქიან კამეჩს აქვს 48 ქრომოსომა, მო- უწყობს მათ ფართო გავრცელებას აზიის, აფრიკის, სამხრეთ ამე-
და მსოფლიოში გავრცელებული ჯუჯა ტანის ძროხის 18 ჯიშს შო- საზღვრე რაიონებში, აგრეთვე იმერეთში. კლერქიანსა და ხმელთაშუაზღვისპირულს კი 50. მიუხედავად რიკისა და ევროპის მრავალ ქვეყანაში. მას იყენებენ, როგორც
რის, ცოცხალი მასით და მინდაოში სიმაღლით აღემატება მხო- ექსტერიერითა ჯიში უფრო სარძეო მიმართულებისას უახლო- ამისა, ისინი უჯვარდებიან ერთმანეთს და გვაძლევენ ნაყოფიერ
მუშა საქონელს, სრულფასოვანი საზრდო პროდუქტების (რძისა
ლოდ 3-ს. ვდება. სხეულის პროპორციული აგებულებსაა, კონსტიტუცია შთამომავლობას.
და ხორცის) წყაროს და როგორც ნედლეულის მიმწოდებელს
ცხოველების ფერი არაერთგვაროვანია, სულადობის 66% მცირედით მოუხეშო, მკვრივი და მაგარი, ტანი საშუალო სიგრ- გარეგნულად კამეჩი მძიმე და ტლანქი - ზონზროხა შესახედა- ტყავის მრეწველობისათვის. ის მცოხნავი ცხოველია, ხალისია-
შავი, ან შავ-ჭრელია, 24%- წითელი, ან ჩალისფერი, 2% კი ვეჟა- ძის, კუნთები ზომიერად განვითარებული, კიდურები საშუალო ობისაა. ცხოველებს სხეული კუთხოვანი ფორმის, თავი მსუბუქი, ნად იკვებება და კარგად იყენებენ ნაკლებადგამოსადეგ ბუნებ-
ნი. ფურების სიმაღლე მინდაოში 98-101 სმ, ცოცხალი მასა კი სიმაღლის, ძვლეული წვრილი, ჩლიქები მაგარი. გრძელი და ვიწრო, კისერი გრძელი, ყურის ნიჟარები საკმაოდ რივ სავარგულებსა და მემცენარეობის სხვადასხვა ნარჩენებს:
180-230 კგ-ა, კურო-მწარ-მოებლების, შესაბამისად, 103-105 სმ ცხოველები კარგად იტანენ შორ მანძილზე გადარეკვას, დიდი ზომის, მინდაო შემაღლებული, ზურგი ოდნავ ჩაზნექილი
და 260-320 კგ. ახალშობილი ხბოს მასა -11-15 კგ-ა; აგრეთვე კოლხეთის ჭაობიან და მთის ალპურ საძოვრებზე მთე- ან სწორი, წელი გრძელი და ფართო, გავა დაქანებული„მკერდი ჭაობის ბალახს, ლელქაშას, შამბნარ მცენარეულობას, ჩალას
აგებულების ტიპით ცხოველები ახლოს დგანან სარძეო ტი- ლი წლის მანძილზე უბინაოდ შენახვას. ზამთარში პირუტყვი საშუალო სიღრმისა და სიფართის, მუცელი მოცულობიანი, კი- (ნამჯას) და თითქმის არ თხოულობენ კონცენტრატულ საკვებს,
პთან; ისინი ხასიათდებიან ჰარმონიულად განვითარებული მადიანად შეექცევა კოლხეთის ჭაობში გავრცელებულ ისლს დურები მოკლე და მძლავრი, ჩლიქები ფართო და მაგარი აქვთ. თუმცა კამეჩის სტაბილური და სრულფასოვანი კვება მთელი
ნაკვთებით, თავი საშუალო სიდიდის, ზურგისა და წელის ხაზი (Carex elata bellardi), მაშინ როდესაც სხვა ჯიშის ძროხა მას არ რქების ზომა და ფორმა (გრეხილობა) დამოკიდებულია ტიპზე/ წლის განმავლობაში მნიშვნელოვნად აუმჯობესებს მათი ზრდის
სწორი, მუცელი მოცულობიანი, კიდურები მოკლე და წვრილი, ჭამს. ჯიშზე და ცხოველის სქესზე: მდინარის და ხმელთაშუაზღვის-პი- ინტენსივობას, ადიდებს ლაქტაციის ხანგრძლივობასა და მერ-
ძვლები და ჩლიქები მაგარი, ცური მეტწილად პატარა, ჯირკვ- ფერად წითელია, რქები და ჩლიქები კი თაფლის სანთლის რულ კამეჩს, უპირატესად, მოკლე და დაგრეხილი რქები აქვთ, ძეულ პროდუქტიულობას. გაუმჯობესებული კვების, ბაგურ-ბა-
ლოვანი და ჯამისებრი ფორმის, კერტები საშუალო სიდიდის ფერია. ზრდასრული ფურების სიმაღლე მინდაოში 112-114 სმ, ხოლო ჭაობისას გრძელი და რკალისებრ მოხრილი. ნაკური შენახვის, განწველვის პროგრესული ხერხების, ცურის
და ცილინდრული ფორმის; ბიოლოგიური თავისებურებებიდან ცოცხალი მასა- 280-350 კგ; კუროები იწონიან 400-450, ახალშო- კამეჩის ტყავის მასა, ცოცხალი მასის 8,1-9,2%-ს შეადგენს, მასაჟის გამოყენებისა და ცხოველთა მოგებისათვის შესაბამისი
აღსანიშნავია ის, რომ გამძლე, ამტანი ჯიშია, სხეულის თავისე- ბილი ხბო კი 16-18 კგ-ს. ფურის ლაქტაციური მონაწველი მწირი საკმაოდ სქელია (4,3-6,0 მმ) და პიგმენტირებულია მოშავო-ნაც- შემზადების შედეგად ფურკამეჩის წველადობა დიდ ნახირში
ბური აგებულება და მაგარი ჩლიქები აძლევს საშუალებას ად- კვების პირობებში 1000-1200 კგ-მდე რძეა 4,4-4,5% ცხიმით, უხ- რისფრად. კანის ერთეულ ფართობზე 10- ჯერ ნაკლები საოფლე შეიძლება გაიზარდოს 700-1000-დან 1400-1600 კგ-მდე (რეკორ-
ვილად გადაადგილდეს 30-350-ით დაქანებულ მთის ციცაბო და ვად კვებისას კი 2500 კგ. რეკორდული მონაწველი მიღებული ჯირკვლები აქვს, ვიდრე ძროხას და 25- ჯერ ნაკლები ვიდრე დული წველადობა 2000-3500 კგ და მეტი), ხოლო ცხიმიანობა
ქვიან საძოვრებზე. ზამთარში კი, მწირი კვების გამო ცოცხალი იქნა გასული საუკუნის 80- იან წლებში. სოფ. აკეთის (ლანჩხუთის ზებუს. კამეჩის კანი დაფარულია უხეში და მეტად იშვიათი ბალ- 7,5-დან 8,4-8,5%-მდე.
მასა არც თუ იშვიათად 15-20%-ს იკლებს, რომლის აღდგენას ის რ-ნი) სანაშენე ფერმაში და შეადგინა 4315 კგ რძე, 4,28% ცხიმით. ნის საფარით, რომელშიც თითქმის არ გვხვდება თივთიკი და
ახერხებს საძოვარზე გაყვანიდან 1-1,5 თვეში. სანაშენო მწარმოებელს კვებავენ ასაკის, ცოცხალი მასისა
ხასიათდება დამაკმაყოფილებელი სახორცე პროდუქტიულო- გარდამავალი ბეწვი. ბალანი უპირატესად შავი, თუმცა გვხვდება
ფურები ხბოს, ძირითადად, იგებენ ადრე გაზაფხულზე. მათ ბით: 18 თვის ასაკში იალაღობიდან დაბრუნებული მოზარდის და სანაშენოდ გამოყენების ინტენსივობის გათვალისწინებით
თეთრი, წითელი, შავჭრელი და წითელჭრელი შეფერილობის
გვიან შემოდგომა-ზამთარში არ წველიან, რის გამო ლაქტაციის 60- დღიანი სუქებისას მიღწეულია 289,2 კგ საშუალო ცოცხალი (ცხრილი ???).
ინდივიდები.
პერიოდი შემოკლებული აქვთ (200-230 დღე). მონაწველი მწირი მასა, რომელთა ნაკლავის გამოსავალი იყო 53%. ცხოველებს, ამასთან, განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა ულუფების
კამეჩს 32 კბილი აქვს (ზედა ყბაზე 12, ქვედა ყბაზე კი 20). საყ-
კვებისას 650-1000 კგ, ხოლო გაუმჯობესებულ პირობებში 1100- ასევე, ახასიათებთ კარგი სამუშაო თვისებები, გამძლეობა, გაწე- დაბალანსებას პროტეინით, მინერალური ნივთიერებებითა და
ლაპავი მილის, კუჭისა და ნაწლავების საერთო სიგრძე 32-35-
1500 კგ რძეა, 4,2-4,3% ცხიმითა და 3,3-3,4% ცილით. რეკორდუ- ვისა და სწრაფად მოძრაობის უნარი. ცხიმში ხსნადი ვიტამინებით (განსაკუთრებით A ვიტამინით).
ჯერ აღემატება სხეულის სიგრძეს, ხოლო საერთო ტევადობა
ლი მონაწველი შეადგენს 4111 კგ რძეს, 4,96% ცხიმით. 1960 წლისათვის საზოგადოებრივ მეურნეობებში ამ ჯიშის 180-200 კგ-ია. ტუჩ-კბილების თავისებური აგებულება, აგრეთვე
1990 წლის აღწერის მონაცემებით ქართული მთის ძროხის სა- ცხოველთა სულადობამ 17,5 ათასი შეადგინა, ხოლო 1996-99 საჭმლის მომნელებელი სისტემის ფუნქციური მოქმედების შე-
ერთო სულადობამ შეადგინა 64 ათასი სული, რომელთაგან 20 წლების ექსპედიციური შესწავლით, ფერმერულ მეურნეობებში საძლებლობები აძლევს კამეჩს საშუალებას ადვილად აითვი-
ათასამდე ფურია. პირობითად ხალასჯიშიანების რაოდენობა 10,6 ათასი იყო. სოს უჯრედანით მდიდარი უხეში საკვები და ძროხასთან შედა-
რებით 10-15%- ით უკეთესად გადაამუშაოს ის.
კამეჩი სიცოცხლის ხანგრძლივობა 28–35 წელია. ის ზრდას
ამთავრებს 7-8 წლის ასაკში. ფურკამეჩის სამეურნეო გამოყენე-
ბა გრძელდება 10-12 წელი, თუმცა ზოგიერთი ინდივიდები 18-20
წლამდეც ინარჩუნებენ ნაყოფიერებას და პროდუქტიულობას.
ზრდასრულ ასაკში კუროების ცოცხალი მასა 400-1000, ფურკა-
მეჩების 250-450, ახალშობილი ზაქის კი 20-დან 35 კგ-ია.
ფურკამეჩებში მაკეობის ხანგრძლივობა 310-340 დღეა. ხურა-
ობის ციკლის პერიოდულობა საშუალოდ 21 დღეა; მას გამრა-
ვლების “მკვდარი სეზონი” არა აქვს, მაგრამ აშკარადაა გამოკვე-
თილი მოგების სეზონურობისაკენ მიდრეკილება, რაც საკვებით
უზრუნველყოფას, აგრეთვე ფოტოპერიოდსა და ჰაერის ტემპე-
რატურის ცვალებადობას უკავშირდება. ფურზაქი ფიზიოლოგი-
ურ სიმწიფეს აღწევს 2,5-3 წლის ასაკში, ხოლო I მოგების ასაკია
3,5-4 წელი.
კამეჩი სითბოს და წყლის მოყვარული ცხოველია. კანის და
ბალნის საფარის თავისებური აგებულობის გამო, წყლის გარეშე
ქართული მთის ძროხა მეგრული წითელი ჯიშის ძროხა
ის ძნელად იტანს სიცხეს. კამეჩი (BUBALUS BUBALIS)

შინაური ღორი (Sus scrofa ІІ

მალმწიფადობა ІІ
ინგლისური მსხვილი თეთრი ჯიში
domesticus) ადრეულ ასაკში სქესობრივი და ფიზიოლოგიური სიმწიფის

მიღწევა: სქესობრივ სიმწიფეს ღორი აღწევს 6-7, ფიზიოლოგიუ-
ჩამოყალიბებულ იქნა ინგლისში. ეს ჯიში პირველად გამოყვა-
ნილ იქნა დიდ ბრიტანეთში. 1885 წელს მეღორე მომშენებელ-
რს (ანუ, ამ ასაკში ის მზადაა გასანაყოფიერებლად) 8-10, ხოლო თა კავშირის მიერ გახსნილ იქნა მსხვილი თეთრი ჯიშის ღორის
შინაური ღორი ძუძუმწოვართა კლასის მსხვილი წყვილჩლი- იგებს 13-14 თვის ასაკში; სანაშენე წიგნი. ამჟამად ფართოდ აშენებენ მთელ ევროპაში,
ქიანი ცხოველია. მოიშინაურეს დაახლოებით 7 ათასი წლის აშშ-ში, კანადაში, ჩინეთში, კორეაში, უკრაინაში და ა.შ. მათი გა-
წინ. ქრომოსომების რიცხვი 2n=38. აქვს 44 კბილი (12 საკბეჩი, ІІ
ნაკლავის მაღალი გამოსავალი მოყენება ყველა ქვეყანაში წარმოებს სახორცე-საბეკონე კონდი-
4 ეშვი, 30 საღეჭი) და ერთკამერიანი კუჭი. 10-16 ძუძუ ორ მწკრი- ციამდე. ამ ჯიშისთვის დამახასიათებელია მაგარი კონსტიტუცია.
ვად განლაგებულია მუცლის მთელ პერიმეტრზე; ბალნის საფა- რომელიც სხვადასხვა ჯიშისა და ასაკის ღორებში შეადგენს
75-85%-ს, მაშინ, როდესაც ძროხისთვის ეს მაჩვენებელი 52-65%- ჰარმონიულად განვითარებული თეთრი ფერის სხეულიю
რი იშვიათი, როგორც წესი, შედგება მხოლოდ უხეში ბალნისგან
ის, ცხვრებისთვის კი 44-52%- ის ტოლია; სხეულის სიგრძე კერატებში საშუალოდ 180-190 სმ, ნეზვებში
(ჯაგრისგან). ამის გამო ძნელად იტანს როგორც მაღალ, ასევე
- 160-168 სმ-ია. დამახა-სიათებელია საშუალო სიდიდის თავი,
დაბალ ტემპერატურას. სქესობრივი ციკლის პერიოდულობა 18-
ІІ
საკვების წონამატით მაღალი ანაზღაურება დიდი, ოდნავ წინ დახრილი ყურებით და გრძელი მასიური კი-
22 დღეა.
სერი. განიერი და ღრმა გულმკერდი, ასევე განიერი და გრძელი
მეღორეობის ძირითადი პროდუქტებია ხორცი, ქონი და ტყა- მოზარდი და ზრდასრული ღორი 1 კგ წონამატზე ხარჯავს ნა-
ზურგი, ფართე და სწორი მენჯი. საშუალო სიდიდის სწორმდგო-
ვი. დაკვლის პროდუქტებიდან, ასევე გამოიყენება საკვები და კლებ საკვებს (4-4,5 და 6,5-7 ე.ს.ე.), ვიდრე ძროხა (7-10 ე.ს.ე.);
მი ფეხები. ელასტიური, მაგრამ მკვრივი კანი და შედარებით ხში-
ტექნიკური მიზნებისთვის აღებული სისხლი და ჯაგარი. რი თეთრი ფერის ჯაგარი.
ІІ
ყველაფრის მჭამელობა
კულტურული ჯიშის ზრდასრული კერატი-მწარმოებლის ცო- დამახასიათებელია მაღალი ნაყოფიერება საშუალოდ 10-12
ცხალი მასა 300-350, ნეზვის 200-250, ახალშობილი გოჭის კი 0,8- ღორის კუჭ-ნაწლავის სისტემას შეუძლია მიიღოს და მეტ-ნა- გოჭი, მერძეულობა ლაქტაციის პერიოდში - 50-67 კგ რძე. 2-თვი-
1,3 კგ-ს შეადგენს; ინტენსიურად გამოზრდა-სუქებისას ცოცხალი კლები ეფექტურობით გადაამუშავოს და აითვისოს მცენარეული ანი გოჭების ცოცხალი მასა 20-23-კგ-ია. 100 კგ ცოცხალ მასას
მასის დღეღამური ნამატი 700 გრ და მეტია, რის წყალობითაც და ცხოველური საკვების საყუათო ნივთიერებები. აღწევს 180-190 დღის ასაკში, 1 კგ წონამატზე 3-3,2 კგ კომბინირე-
ლანდრასის ჯიში
6-7 თვის ასაკში აღწევს დასაკლავ (100–110 კგ) ცოცხალ მასას. ბული საკვების დანახარჯით. ლების ჰიბრიდების გამოსაყვანად. არ არის დამახასიათებელი
ІІ
ხორცის მაღალი ენერგეტიკული ღირებულება
სხვა სამეურნეო-ბიოლოგიური თავისებურებებიდან ყურადღე- ამ ჯიშისთვის დამახასიათებელია: კლიმატური პირობებისად- მაღალნოყოფიერება - 6-8 გოჭი. აქვს გრძელი, თაღისებურად
ბას იმსახურებს: ღორის ხორცი შეიცავს 14,5-16,5 ცილას და 21,5-37,3% ცხიმს, მი ადვილი შემგუებლობა; საკვებისადმი კარგი შემგუებლობა; მოხრილი სხეული, მკვრივი სწორმდგომი ფეხებით. მოკლე
1 კგ-ის კალორიულობა კი, საშუალოდ, 11304 კილოჯოულია; მოქნილი გენეტიკური სტრუქტურა; მაღალნაყოფიერება და მა- სწორმდგომი ყურები. შავი შეფერილობის სხეული ბეჭებზე დიდი
ІІ
მრავალნაყოფიერება ცილა არის სრულფასოვანი, ვინაიდან მასში ყველა შეუცვლადი ლმწიფადობა. თეთრი რგოლოსებური შეფერილობით. ინტენსიური კვების პი-
ამინმჟავაა წარმოდგენილი. ღორის ქონი გაუჯერებელი ცხიმმ- რობებში საშუალო დღე-ღამური წონამატი 850-950 გ-ია.
ერთ დაყრაზე ნეზვი გვაძლევს 10-12 გოჭს, ღორის ჩინური „ტე- უარყოფით თვისებებში შეიძლება დასახელდეს: სწრაფი გა-
ჟავების წყაროა, მისი მონელებადობის კოეფიციენტი 98%-ს შე-
იხუ“ ჯიშის ნეზვმა ერთ დაყრაზე მოიგო 42, ხოლო სიცოცხლის დასუქებისკენ მიდრეკილება, ნაკლებად შევსებული ბარკალი, დამახასიათებელია: ადვილი შემგუებლობა საარსებო გა-
ადგენს და ამ მაჩვენებლით აღემატება როგორც ძროხას, ასევე
მანძილზე მისგან მიიღეს 216 გოჭი. თუმცა, მკვლევარები აღნიშ- მზის პირდაპირი სხივებისადმი უარყოფითი დამოკიდებულება რემოსადმი, იძლევა მაღალ ეფექტს სახორცე ჰიბრიდების გა-
ცხვარსა და თხას. გარდა ამისა, ღორის ხორცი დამარილებისას
ნავენ, რომ ნეზვის ბიოლოგიური პოტენციალი გაცილებით დი- და ყინვისადმი ცუდი ამტანობა. მოსაყვანად, ახასიათებს მაღალი საშუალო წონამატი და აქვს
არ კარგავს თავის ღირებულებას - ბეკონი და, ზოგადად, ლორი
დია - კვერცხუჯრედების „მარაგი“ 150 ათასს შეადგენს. კარგად გამოხატული დედობრივი ინსტიქტი.
გამოირჩევა მაღალი საგემოვნო თვისებებით. ІІ
ბერქშირის ჯიშის
ІІ
მაკეობის მოკლე პერიოდი ღორი გავრცელებულია პლანეტის ხუთ კონტინენტზე. 2016 უარყოფითი თვისებებია: ნაზი კონსტიტუცია, სწრაფადაგზნე-
ღორი გამოყვანილია დიდ ბრიტანეთში. არის საბეკონე მიმა- ბადობა და დაბალი ნაყოფიერება.
წელს მსოფლიოში აღრიცხულია 981,8 მლნ სული შინაური
114-116 დღე (საშუალოდ, სამი თვე, სამი კვირა და სამი დღე), რთულების. დამახასიათებელია კარგი აღწარმოებითი უნარი,
ღორი.
რაც საფუძვლად უდევს მის ხშირნაყოფიერებას, ანუ წელიწადში ნაზი კონსტიტუცია, სწრაფადაგზნებადი ხასიათი. ძირითადად ІІ
ლანდრასის ჯიში
შეგვიძლია მივიღოთ ორი მოგება, უკეთუ ორ წელიწადში ხუთი. ღორის ჯიშები გამოიყენებენ სხვა ჯიშებთან შეჯვარებით სახორცე მიმართუ-
ეს ჯიში გამოყვანილია დანიაში. იგი შეიქმნა ადგილობრივი
ჯიშის შეჯვარებით მსხვილ თეთრ ჯიშთან მთელი რიგი დადე-
ღორის ჯიშების კლასიფიკაციას პროდუქტიული მიმართულე-
ბითი თვისებების მიმართ (მალმწიფადობა, საკვების კარგი ანა-
ბის მიხედვით საფუძვლად უდევს ხორცში ცხიმოვანი ქსოვილის
ზღაურება და სახორცე თვისებები) ხანგრძლივი შერჩევა-გადა-
ხვედრითი წილი.
რჩევის საფუძველზე. ლანდრასი არის საბეკონე მიმართულების
ამის გათვალისწინებით მათ ყოფენ სახორცე (საბეკონე), ჯიში. მისთვის დამახასიათებელია
საქონე და უნივერსალური (სახორცე-საქონე) პროდუქტიული
მიმართულების ჯიშებად. აქვე შეიძლება დავამატოთ ე.წ. დეკო- გრძელი სხეული, (კერატის სხეულის სიგრძე 185-195 სმ, ნეზვის
რატიული მიზნებისთვის („პროდუქტიული მიმართულების“) მო- - 175-185 სმ), ფართე მენჯი, სწორი, გრძელი, მკვეთრად ჩამოყ-
შენებული ღორის ჯიშებიც. რილი ყურები, ტყავი თხელი და თეთრი შეფერილობის თხელი
ჯაგარი.
წარმოშობის მიხედვით ღორის ჯიშებს ყოფენ შემდეგ ჯგუფე-
ბად: კერატის ცოცხალი მასა - 280-300 კგ-ია, ნეზვის - 200-220
ევროპული გარეული ღორიდან წარმოშობილები; კგ. მრავალნაყოფიერია, საშუალოდ 11 გოჭი. მერძეულობა
ლაქტაციის პერიოდში - 77,9 კგ რძე. ნამატის შენარჩუნება საკმა-
აზიური გარეული ღორიდან ჩამოყალიბებულები;
ოდ მაღალია და ასხლეტის პერიოდში საშუალოდ აღწევს 10,2
შერეული, ანუ ჯიშები, რომლებიც ერთდროულად ხასი- გოჭს. 2-თვიანი მოზარდის ცოცხალი მასა 19,6 კგ-ია. საშუალო
ათდებიან აზიური და ევროპული გარეული ღორის ნიშა- დღე-ღამური წონამატი - 707 გ. 1 კგ წონამატზე იხარჯება 3,1 კგ
ნ-თვისებებით და
კომბინირებული საკვები. 100 კგ ცოცხალ მასას აღწევენ საშუა-
კულტურული ჯიშები, რომლებიც გამოყვანილი არიან ლოდ 189 დღის ასაკში. ამ ჯიშისთვის დამახასიათებელია, სხვა
სხვადასხვა ეკოგენეზის ჯიშების შეჯვარებით. ჯიშებისგან განსხვავებით, ცხიმის ნაკლებად დაგროვების უნარი,
დღეისათვის საქართველოში არსებული ღორის სულადობის შედარებით ინტენსიური ცილის სინთეზი და კარგად განვითარე-
უმეტესი ნაწილი ყოფილ საბჭოთა კავშირში ჩამოყალიბებული ბული შედარებით დიდი მასის მქონე შინაგანი ორგანოები.
ღორის ჯიშები ან მათი ნაჯვარებია ადგილობრივ კახურ ღო-
ინგლისური მსხვილი თეთრი ჯიში
რთან. ბერქშირის ჯიშის
ІІ
უნგრული მანგალიცა

ხუჭუჭა ჯაგრიანი საქონე მიმართულების ჯიშის ღორია. ახასი-

ცხვარი (Ovis ammon aries) მდეგი ჯიშები: ციგაი, ქართული ნახევრადნაზმატყლიანი
ცხიმკუდიანი, დაღესტნის და სხვა ჯიშები
ათებს დაბალი ცოცხალი წონა, სუქების ცუდი უნარი, დაბალი
მრავალნაყოფიერება. მეხორცულ-სამატყლო, რომელთაც მიეკუთვნებიან შე-
ცხვარი ძუძუმწოვართა კლასს, ღრურქიანთა ოჯახს, ცხვრების მდეგი ჯიშები: ლინკოლნი, რომნი-მარში, დორსეტი, ჰემპ-
ამ ჯიშის ღორებს აქვთ საკვების მოპოვების მაღალი უნარი, გვარს და შინაური ცხვრის ქვესახეობას ეკუთვნის. მოშინაურებუ- შირი, შროპშირი, ტექსელი და სხვ.
ლია წინა აზიასა და ხმელთაშუა ზრვისპირეთში. მისი გარეული
ადვილად მოიხმარენ ფოთლოვანი ტყის მასივებს. კერატი იწო- ცალკე გამოყოფენ ოსტფრიზულ ჯიშის ცხვარს, რომელიც ნა-
წინაპარია მუფლონი. ქრომოსომების რაოდენობა 2n=54.
ნის საშუალოდ 160-200 კგ-ს, ნეზვი - 130-150 კგ-ს. მათი ნაჯვარები ხევრად ნაზ მატყლთან ერთად იძლევა დიდი რაოდენობის რძეს
ცხვრის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ბიოლოგიური თავი- და მიაკუთვნებენ მერძეულ ჯიშს.
მსხვილ თეთრთან და კახურ ღორთან დღესაც გვხვდება საქა- სებურებაა დიდი პლასტიკურობა და ადაპტაციის მაღალი პო-
რთველოში. ტენციალი. ის კარგადაა შეგუებული საძოვრულ პირობებში შე- ІІ
ნახევრადუხეშმატყლიანები
ნახვას. მცენარეთა 800 სახეობიდან, ცხვარი ძოვს 520-ზე მეტს,
ძროხა კი 460-ს. ამ ჯგუფში გაერთიანებული არიან შემდეგი ჯიშები: სარაჯინუ-
ІІ
დიუროკი
ლი, ტაჯიკური, სომხური ნახევრადუხეშმატყლიანები.
ცხვარი ძლიერ მოძრავი და ამტანი ცხოველია, შეუძლია შორს
ყველაზე ფართოდ გავცელებული ჯიშია აშშ-ში. იგი გამოყვა- მანძილზე გადაადგილება და აქვს სტეპის, უდაბნოს, ნახევრად ІІ
უხეშმატყლიანები
ნილია აშშ-ში XIX საუკუნის ბოლოს. თავდაპირველად იყო უდაბნოს, მთისა და მაღალმთიანი მწირი საძოვრების გამოყე-
ნების უნარი, რასაც ხელს უწყობს თავის სოლისებურად წამახ- უხეშმატყლიანებში არჩევენ შემდეგ მიმართულებებს:
საქონე მიმართულების, მაგრამ ხორცზე გაზრდილი მოთხოვ-
ვილებული სახის ნაწილი, მსხვილი და ირიბად დახრილი დაბა- მეხორცულ-საქურქე - რომანოვული ჯიში და ნაწილობრივ
ნილების გამო შერჩევა-გადარჩევის საფუძველზე შეუცვალეს
ლი კბილები და თხელი მოძრავი ტუჩები; მას აქვს ოთხსაკნიანი ჩრდილოეთის მოკლეკუდიანები;
მიმართულება და ამჟამად იგი ითვლება მსოფლიოში ღორის კუჭი, ხოლო ნაწლავების საერთო სიგრძე 25-30-ჯერ აღემატება
უნგრული მანგალიცა
სამაჟდაკე-მერძეული - ყარაკურული და სოკოლსკის ჯი-
ერთ-ერთ წარმატებულ სახორცე-საბეკონე ჯიშად. ამ ჯიშს ფა- სხეულის სიგრძეს. შის ცხვრები;
რთოდ აშენებენ მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში. იგი გარემო ცხვარი მშიშარა ცხოველია, მაგრამ კარგად აქვს განვითარე- მეხორცულ-სამატყლო-მერძეული - ამ ჯგუფში გაერთია-
პირობებისადმი საკმაოდ ამტანი და საძოვრული შენახვისადმი ბული ფარობრივი ინსტინქტი. სიცოცხლის ხანგრძლივობა 10-12 ნებული არიან კავკასიაში მოშენებული აბორიგენული ჯი-
წელია, სამეურნეო გამოყენების კი 5-6 წელი. საკმაოდ მალმწი- შების უმრავლესობა. როგორებიცაა: თუშური, ანდიური,
კარგად შეგუებული ჯიშია.
ფადია: სქესობრივ სიმწიფეს აღწევს 5-6 თვის ასაკში, მაგრამ, ყარაჩაევული, დაღესტნური, მაზეხი და სხვ;
მას ძირითადად იყენებენ, სხვადასხვა ჯიშებთან შეჯვარების როგორც წესი, ანაყოფიერებენ 15–18 თვის ასაკში. დამახასი- მეხორცულ-საქონე - შუა აზიაში მოშენებული ჯიშები, კერ-
შედეგად, მაღალპროდუქტიული საბეკონე ჰიბრიდების გამო- ათებელია გამრავლების სეზონურობა. როგორც წესი, ნაყო- ძოდ ჰისარული, ედილბაევური, ჯაიდარა და სხვ.
ფიერდება გვიან შემოდგომაზე და ბატკანს იგებს გაზაფხულზე.
საყვანად, რადგან გამოირჩევა კარგად განვითარებული მეხო-
ჯიშების უმრავლესობის ნაყოფიერება 120-150%-ს; იმერულ, რო- ІІ
მატყლის სინაზე
რცული თვისებებით. დამახასიათებელია მაგარი კონსტიტუცია, მანოვულ და ფინური ლანდრასის ცხვრებში გამრავლების სეზო-
ნაზი მატყლი შედგება ძირითადად თივთიკის ბოჭკოებისაგან,
სხეულის სიგრძე კერატებში 180-185 სმ, ხოლო ნეზვებში - 175- ნურობა არ აღინიშნება, ნაყოფიერება კი 250-300%-ს შეადგენს.
რომელთა სინაზე მერყეობს 15-დან 25-30 მიკრონამდე. ნახე-
180 სმ-ია. აქვს გრძელი, ჩამოყრილი ყურები, თაღისებურად მო- მაკეობის ხანგრძლივობა 140–155 დღეა.
ვრადნაზი მატყლი შედგება ძირითადად გარდამავალი ბოჭკო-
მრგვალებული სხეული, მაღალი და ძლიერად განვითარებული 2016 წელს აღრიცხულია 1773,4 მლნ სული ცხვარი. ებისაგან, რომელთა სინაზე მერყეობს 30-დან 40 მკრ-მდე. ნახე-
ფეხები; სავსე, კარგად განვითარებული ბარკალი. ოქროსფერი, ვრადუხეში და უხეში მატყლი შედგება: თივთიკის, გარდამავალი
და უხეში ბოჭკოებისაგან. უხეში ბოჭკოების სინაზე მერყეობს 41-
ღია წითლიდან მუქ წითელ ფერამდე შეფერილი სხეული. ცხვრის ჯიშების სამეურნეო დან 60-65-70 მკრ-მდე. გამონაკლისია ჰისარული ჯიშის ცხვრის
არც ისე მაღალნაყოფიერია - 9-10 გოჭი. მალმწიფადია. საშუ- კლასიფიკაცია მატყლი, სადაც უხეში ბოჭკოების სინაზე მერყეობს 150-160 მკრ-ს
ალო დღე-ღამური წონამატი 750-950 გ. 100 კგ ცოცხალ მასას შორის.
აღწევენ 170-180 დღის ასაკში 1 კგ წონამატზე 2,9-3,1 კგ კომბინი- ІІ
ნაზმატყლიანები
დიუროკი
რებული საკვების დანახარჯით. ნაზმატყლიანებში, იმისდამიხედვით, თუ ცხვრის 1 კგ ცოცხალ ცხვრის აღწარმოება

მასაზე რამდენი გრ სუფთა მატყლი მოდის, არჩევენ შემდეგ მი-
დამახასიათებელია: კარგი ამტანობა, საძოვრული შენახვი- მართულებებს:
სადმი ადვილი შეგუება, ხორცის მაღალი ხარისხი, ტან-ხორცის ІІ
ნერბვა
სამატყლო - 1 კგ ცოცხალ მასაზე მოდის 50-დან 60 გრ-მდე
ერთგვაროვნება და მშვიდი ხასიათი. სუფთა მატყლი. ამ ჯგუფში გაერთიანებული არიან შემდე- ნერბვის სეზონის დაწყებამდე ნერბები უნდა იმყოფებოდნენ
გი ჯიშები: ავსტრალიური მერინოსი, ესპანური მერინოსე- სანაშენე კონდინციაში, რაზედაც დამოკიდებულია მათი სქე-
უარყოფითი მახასიათებლებია: ცილოვანი საკვებისადმი მომ- ბი, გროზნოული, აზერბაიჯანის მთის მერინოსი და სხვ. სობრივი აქტივობა, განაყოფიერება და მრავალნაყოფიერება.
თხოვნელობა, ატროფიული რინიტისადმი მიდრეკილება და შე- სამატყლო-მეხორცული - 1 კგ ცოცხალ მასაზე მოდის 40- ნერბების მომზადებას იწყებენ 1,0-1,5 თვით ადრე. სულადობის
დარებით დაბალი პროდუქტიულობა. დან 50 გრ-მდე სუფთა მატყლი. ამ ჯგუფში გაერთიანებული სანაშენე კონდინციაში ყოფნისთვის აუცილებელია თუნდაც,
არიან შემდეგი ჯიშები: ასკანიური, კავკასიური, ქართული დაგეგმილი წველის შეწყვეტა. ასევე, აუცილებელია ცხოვე-
ІІ
კახური ჯიში ნაზმატყლიანი ცხიმკუდიანი, ამერიკული რამბულიე, ყაზა- ლისთვის ვიტამინებით, ცილებითა და მინერალური ნივთიერე-
ხეთის არხარო მერინოსი და სხვ. ბებით მდიდარი მწვანე და წვნიანი საკვების მიცემა, რაც საჭი-
ღორების შეფერილობა ღია ნაცრისფერიდან შავამდე. გა- მეხორცულ-სამატყლო - 1 კგ ცოცხალ მასაზე მოდის 35- როა მათი სქესობრივი აქტივობის, განაყოფიერების დონის და
რეგნულად ძალიან ჩამოგავს საქართველოში გავრცელებულ დან 40 გრ-მდე სუფთა მატყლი. ამ ჯგუფში გაერთიანებუ- მრავალნაყოფიერების გაზრდისათვის.
ლი არიან შემდეგი ჯიშები: მეხორცული შავთავა, შარო-
გარეულ ღორს. ახასიათებს ხშირი და უხეში ჯაგარი. გოჭები რაც შეეხებათ ვერძ-მწარმოებლებს, მათი კვების გაძლიერება
ლე, პრეკოსი და სხვ.
იბადებიან სიგრძივი თეთრი ზოლებით. ზრდასრული კერატები აუცილებელი პირობაა ნერბვის დაწყებამდე და ნერბვის დროს.
ІІ
ნახევრადნაზმატყლიანები სწორედ ამიტომ ნერბვის დაწყებამდე 1,5-2,0 თვით ადრე ისინი
იწონიან 100 კგ-ს, ნეზვები 60 კგ, მრავალნაყოფიერება 8-10 გოჭი.
გადაჰყავთ ამ პერიოდის შესაბამის კვების ნორმებზე. ნერბვის
მის დადებით მხარეს წარმოადგენს ფოთლოვანი ტყის მასივის ნახევრადნაზმატყლიანებში არჩევენ შემდეგ მიმართულებებს: პერიოდში გასათვალისწინებელია ისიც, თუ რამდენ ეაკულატს
კახური ჯიში
და საძოვრის ათვისების ძალიან მაღალი უნარი. სამატყლო-მეხორცული, რომელთაც მიეკუთვნებიან შე- იძლევიან დღეში და საშუალოდ სამი ეაკულატის შემთხვევაში

ვერძებსა და ბოტებს უნდა მიეცეთ დამატებით 0,4-0,5 კგ ქერი, ІІ

თუშური ჯიშის ცხვარი თრად განსხვავდება თავისი გენერაციული ფუნქციით, რომელ- მეთოდით, ზოოტექნიკოს-სელექციონერის ივ. ბაძოშვილის ხე-
ამდენივე შვრია, 1,0 კგ საკვები ჭარხალი და რაც მთავარია, თაგან ყურადღებას იმსახურებს: ლმძღვანელობით.
ამ ჯიშს ზოოლოგიური კლასიფიკაციით გრძელ ცხიმკუდია-
ნერბვის დაწყებამდე 1,5 თვით ადრე და მთელი ნერბვის პერი- პოლიესტრიულობა - ახურების სეზონურობა არ ახასია- სადედე სულადობად გამოიყენეს თუშური ჯიშის პირველი და
ნებს აკუთვნებენ, ხოლო საწარმოო კლასიფიკაციით - უხეშმა-
ოდში სპერმაპროდუქციის გასაუმჯობესებლად აუცილებელია თებს. წლის ნებისმიერ დროს მოდის ახურებაზე; ნაწილობრივ ელიტა კლასის ნერბები, რომელთაც უჯვარებ-
ტყლიანებს, არის მეხორცულ-სამატყლო-მერძეული მიმართუ-
დღეში 2-3 უმი კვერცხის მიცემა. ლების. ადრეულობა - უმეტესი ჯიშებისა ინერბებიან პირველად 1,5 დნენ კავკასიურ და საბჭოური მერინოსის ვერძებს.
წლის ასაკში. იმერული ცხვარი კი ინერბება 6 თვის ასაკში ქართული ნაზმატყლიანი ცხიმკუდიანი ჯიშის გამოყვანის მიზა-
ІІ
დოლი და ლაქტაციის პერიოდი თუშური ჯიშის ცხვარი ამტანია, წელიწადში ორჯერ (მაისის და 11 თვისა უკვე შთამომავლობას იძლევა;
შუა რიცხვებიდან ზაფხულის საძოვრებისაკენ და სექტემბრის ნი იყო მიეღოთ ერთგვაროვანი მატყლის მომცემი ცხვარი ცხი-
ცხვრის დოლი, ანუ დაბატკნიანება სხვადასხვა ქვეყანაში სხვა- ბოლოდან - პირიქით, უკან ზამთრის საძოვრებისაკენ) უხდება მრავალნაყოფიერება - ერთ დადოლებაზე ერთი ნერბი- მკუდთან შერწყმით. ამასთანვე, კარგად უნდა ყოფილიყო შეგუე-
დასხვა დროს ხდება.ძირითადად დოლი ტარდება იანვარ-თე- 200-300 კმ-ის გავლა. როდესაც დაღესტანში გვქონდა ნაქირავე-
საგან 2-3 ბატკანი მიიღება.იშვიათად 4-5-იც. კარგი კვე- ბული შენახვის მომთაბარულ პირობებს.
ბა-მოვლის პირობებში წელიწადში 2 დოლიც შეიძლება
ბერვალში, თებერვლის მეორე ნახევარსა და მარტში და მარტის ბი ზამთრის საძოვრები ის ადგილები ჩვენი საზაფხულო საძო- შეჯვარება წარმართეს F1 და F2 თაობის სასურველი ტიპის
იქნას მიღებული, ან უკიდურეს შემთხვევაში 2 წელიწადში
მეორე ნახევარსა და აპრილში. პირველს უწოდებენ ზამთრის, ვრებიდან 500-600 კმ-ის დაშორებით მდებარეობდა და ცხვარი ცხოველების მიღებამდე, რომელნიც მოაშენეს „თავისში“.
3 დოლი მაინც;
ანუ ადრეულ დოლს, მეორეს ადრე გაზაფხულის და მესამეს წელიწადში 1000-1200 კმ-ს გადიოდა. გარდა ამისა, იგი თავი- ვერძების ცოცხალი მასა 80-85 კგ-ია, ნერბებისა 45-50კგ. მა-
მაღალი ცხოველმყოფელობა - ახალშობილი დაბადების ტყლის ნაპარსი შესაბამისად - 4,5-5,0 და 3,5-4,0 კგ 64-ე და 60-ე
გვიან გაზაფხულის დოლს. ჩვენს პირობებში უმჯობესია ადრეუ- სუფლად იალაღობს ციცაბო ფერდობებზე, რომელთა სიმაღლე
შემდეგ მალევე დგება, მოძრავი და გამძლეა. ნერბი დაუხ-
ლი, ანუ ზამთრის დოლის ჩატარება (იანვარი), რადგან ბატკანი ზღვის დონიდან 2500-3200მ-ზე მდებარეობს. ადვილად მოძრა- ხარისხებით. მატყლის სიგრძე 8-9 სმ-ია, ნაყოფიერება 105-
მარებლად ზრდის 2-3 ბატკანს.
ზამთარში გარეთ არ გაგვყავს, არ ცივდება და, რაც მთავარია, ობს საცალფეხო ბილიკებზე და კარგად იკიდებს ფეხს მაგარი 110%.
მუხლისა და ასევე მაგარი ჩლიქის წყალობით. იმერული ცხვარი პატარაა. ვერძების ცოცხალი მასა 30-35 კგ-
მაისის თვეში ზაფხულის საძოვრებზე გადარეკვისას უკვე დიდია,
ია, საუკეთესოებისა - 40. ნერბებისა კი - 22-25კგ-ია, საუკეთესოე- ІІ
ქართული ნახევრადნაზმატყლიანი
მგზავრობის ძნელ პირობებს ადვილად იტანს და შემოდგომი- თუშური ცხვრის მატყლი თეთრი ფერისაა, ჭაღისებური ბზინ-
ბისა კი - 30 კგ. მატყლის ნაპარსი შესაბამისად - 2,0-2,5 და 1,5-1,7 ცხიმკუდიანი ჯიშის ცხვარი
თაც მაღალი ცოცხალი მასით გამოირჩევა. ე.ი. უფრო მეტი ხო- ვარებით ხასიათდება და კავკასიაში მოშენებულ ჯიშებს შორის
კგ-ია, ნაყოფიერება 200-250%-ის ფარგლებში მერყეობს.
რცის წარმოებაა შესაძლებელი. ერთ-ერთი საუკეთესოა. მატყლში ჭარბობს თივთიკი და გა- ქართული ნაზმტყლიანი ცხიმკუდიანი ჯიშის შემთხვევაში, მსო-
რდამავალი და მცირეა უხეში ბოჭკოები, რაც ახლოს დგას ნა- მართალია იმერული ცხვრის ცოცხალი მასა დაბალია, მა- ფლიოში პირველად მოხდა პრეცენდენტი, როდესაც გამოყვა-
დოლისა და ლაქტაციის მიმდინარეობისას ნერბებს უნდა გა- გრამ მისი მრავალნაყოფიერი თვისებების გამო შესაძლებელია
ხევრადუხეშთან. ამ ძვირფასი თვისებების გამო თუშური ცხვრის ნილ იქნა საქართველოში ორი ჯიში, რომელთაც ერთგვაროვან
ეზარდოთ საკვები ულუფა წვნიანი საკვებით. ამ პერიოდში მათ წელიწადში ერთი ნერბისაგან 51 კგ ხორცის წარმოება.
მატყლისაგან იქსოვება მეტად ძვირფასი ხალიჩები, წინდები, მატყლთან შეხამებული ჰქონდათ ცხიმკუდი.
ეძლევათ საუკეთესო ხარისხის სიმინდის სილოსი 2,5-3,0 კგ-მდე,
ნაციონალური ტანსაცმელი და სხვ. მისი ხორცი ეკოლოგიურად სუფთაა და ხასიათდება მაღალი ქართული ნახევრადნაზმატყლიანი ცხიმკუდიანი ჯიში ჩამოყა-
მარცვლოვნებისა და პარკოსნების თივა - 1,0-1,2კგ, კონცენტრა-
თუშური ცხვრის ვერძების ცოცხალი მასა საშუალოდ 60-65 კგ- კულინარული თვისებებით. ერთ-ერთი საუკეთესოა მსოფლიო- ლიბებულია მარტივი საახალჯიშო ჯვარული მოშენების მეთო-
ტები - 0,3-0,4 კგ და ა.შ. ში, სპეციფიური სუნი არ ახასიათებს.
ია, ნერბებისა კი - 40-45. მატყლის ნაპარსის სიდიდე შესაბამი- დით. თუშური ცხვრის ჯიშის პირველი და ნაწილობრივ ელიტა
ІІ
ბატკნების ასხლეტვა სად 4-5 და 3-3,5 კგ-ია, ლაქტაციური მერძეულობა 50-60 კგ-ია, იმერული ცხვარი ტიპიური ეზო-საკარმიდამო ჯიშია და საო- კლასის ნერბებს უჯვარებდნენ პრეკოსის ჯიშის ვერძებს. სასუ-
საიდანაც ნახევარი ესაჭიროება ბატკნის გამოზრდას, ნახევარი ჯახო მეურნეობებში მცირე (50-60 სული) ჯგუფებად ინახავენ. იგი რველი ტიპის F2 და F3 თაობის ნაჯვარებს აშენებდნენ „თავისში“.
საქართველოში ბატკნების ასხლეტვა ხდება საზაფხულო სა- კი გუდის ყველის წარმოებას. ნაყოფიერება 100-105%-ია. ძალიან მცირე რაოდენობითღაა შემორჩენილი და ამ უნიკა- ვერძების ცოცხალი მასა 80-85 კგ-ია, ნერბებისა - 45-50. მატყლის
ძოვრებზე ასვლისთანავე ან ორი კვირის შემდეგ. ნერბებს, ბატ- ლურ ენდემურ ჯიშს მოფრთხილება და დაცვა ესაჭიროება. ნაპარსი შესაბამისად - 4,5-5,0 და 3,5-4,0 კგ. მატყლის სიგრძე 10-
კნების ასხლეტვის შემდეგ ცოტა ხნით დაასვენებენ და იწყებენ ІІ
იმერული ჯიში 12 სმ, სინაზე - 56-50 ხარისხის, ნაყოფიერება - 107-110%.
მათ წველას. მომავალი ნერბვისათვის მათ მოსამზადებლად სა- ІІ
ქართული ნაზმატყლიანი ცხიმკუდიანი ჯიშის
იმერულ ცხვარს აკადემიკოსი ივანე ჯავახიშვილი ქართული ქართული ნახევრადნაზმატყლიანი ცხიმკუდიანი ჯიშის ცხვარი
ჭიროა „დაყორუღებულ“ საძოვრებზე ძოვება და, რაც მთავარია, ცხვარი
ცივილიზაციისა და კულტურის ცოცხალ ძეგლად მიიჩნევდა. იგი კარგად ეგუება მომთაბარული შენახვის პირობებს და თავისი
წველის შეწყვეტა 1,0-1,5 თვით ადრე ნერბვის დაწყებამდე. შტოა იმ კოლხური ნაზმატყლიანი ცხვრისა, რომელსაც აშენებ- გამოყვანილია დედოფლისწყაროს რაიონში, ყოფილ „ელდა- უნიკალური თვისებების გამო გაჰყავდათ ჩინეთში, მონღოლეთ-
დნენ კოლხები ჩვ.წ.აღ-მდე. სხვა ჯიშის ცხვრებისაგან ის მკვე- რის“ მეურნეობაში რთული საახალჯიშო ჯვარული მოშენების ში და სხვა ქვეყნებში თავიანთი ჯიშების გასაუმჯობესებლად.
ცხვარი

თხა (Capra hircus) თხის ჯიშები:

მსოფლიოში სულ აღრიცხულია 148 ჯიშის თხა. საწარმოო
თხა ძუძუმწოვართა კლასის, წყვილჩლიქიანთა რიგის, ღრურ- კლასიფიკაციით მათ ყოფენ 5 ჯგუფად:
ქიანთა ოჯახის წარმომადგენელია. ერთ-ერთი პირველი, 9 ათა- სამატყლო ჯიშები - რომელშიც შედის ანგორის, მურგუზი,
სი წლის წინ მოაშინაურა ადამიანმა. მოშინაურების ცენტრად საბჭოური სამატყლე თხა;
ითვლება ახლო აღმოსავლეთი. თხას აქვს 60 ქრომოსომა. სათივთიკე ჯიშები - ალტაური, სოიხა, ორენბურგული და
ბიოლოგიური თავისებურებებით წააგავს ცხვარს, მაგრამ აღე- სხვ.
მატება მას კონსტიტუციური სიმაგრით. დამახასიათებელი ნი- სარძევე ჯიშები - ზაანენური, ტოგენბურგული, ალპიური,
შან-თვისებაა ქვედა ყბაზე გრძელი ბალნის საფარი (წვერი) და მეგრული;
სწორი ბალნით დაფარული სხეული. კარგად ეგუება განსხვავე- სახორცე ჯიშები - ბენგალიის შავი, შანსი, სერანა, ბურე-
ბულ ეკოლოგიურ პირობებს, ნაკლებად მომთხოვნია საკვების ბის;
ხარისხისადმი და მდგრადია ზოგიერთი დაავადებისადმი (ტუბე- კომბინირებული ჯიშები - ამ ჯგუფში გაერთიანებულია
რკულოზი, ყვავილი, ქეცი, ჭირი). პლანეტის სხვადასხვა კონტინენტის აბორიგენული უხეშ-
როგორც ყველა მცოხნავს, აქვს ოთხსაკნიანი კუჭი. ნაწლა- ბეწვიანი თხები, რომლებისგანაც აწარმოებენ რძეს, ხო-
ვების სიგრძე 27- ჯერ აღემატება სხეულის სიგრძეს. ის, ძირი- რცს, მატყლს, თივთიკს.
თადად, იკვებება საძოვრის ბალახით, აგრეთვე მადიანად შე- ჩვენთან ძირითადად მოშენებულია მერძეული მიმართულე- ზაანენური თხა ანგორული თხა
ექცევა ხეებისა და ბუჩქოვანი მცენარეების ყლორტებს. საკმაოდ ბის თხა. ვინაიდან თხის რძე, ისევე როგორც ძროხისა, კაზეინის
კარგად ინელებს 65%-მდე უჯრედანის შემცველ საკვებს. გარე- შემცველია, მაგრამ, მისგან განსხვავებით, პრაქტიკულად არ მეგრული თხის ჯიშში განასხვავებენ ორ ტიპს – მთისას და ბა- 4%. ნაყოფიერება საშუალოდ 2 თიკანი ერთ დედა თხაზე.
მოს დაცვის საერთაშორისო კავშირის ვერსიით მიეკუთვნება შეიცავს ალფა-1S-კაზეინს, რომელიც რძეზე ალერგიის გამომ- რისას.
მცენარეული სამყაროს ბიომრავალფეროვნობისთვის ყველაზე წვევი ძირითადი ფაქტორია, ამიტომაც ძროხის რძეზე ალერგი- მთის ტიპის ცხოველები უფრო დიდტანიანები და სარძეო-სა-
სათივთიკე ჯიშები
საშიშ სახეობას. ის მქონე პირებისთვის რეკომენდებულია თხის რძე. კაზეინი ხორცე პროდუქტიული მიმართულების არიან. ვაცის სიმაღლე
ამინმჟავებით გაჯერებული ცილაა, რომელსაც ორგანიზმი ძა- მინდაოში 70 სმ, ცოცხალი მასა კი 60-70 კგ- ია, დედალი თხის ІІ
ორენბურგული და დონისპირული
თხა საკმაოდ მალმწიფადი ცხოველია, სქესობრივად მწიფ-
ლიან ნელა ითვისებს და ასევე ნელა გამოდევნის. (ნეზვის) შესაბამისად 65 სმ და 45-50 კგ; თავის მხრივ, ბარის
დება 5-6, ხოლო ანაყოფიერებენ 12–18 თვის ასაკში. სქესობრივი ეს ჯიშები გამოირჩევა უბადლო სათივთიკე პროდუქტიულო-
ტიპის თხა სარძეო პროდუქტიული მიმართულებისაა და ხასი-
ციკლის პერიოდულობა 17-19 დღეა, მაკეობის ხანგრძლივობა მერძეული ჯიშები ბით. ისინი, საშუალოდ, წელიწადში გვაძლევენ 400-800 გრ-მდე
ათდება ნაზი კონსტიტუციით. ვაცების ცოცხალი მასაა 50-55 კგ,
140-155 დღე. როგორც წესი იგებს 1-2, იშვიათად 3-4 ციკანს (ნა- განსაკუთრებული სინაზის თივთიკს (18-19 მკმ).
ნეზვებისა კი 35-38 კგ.
ყოფიერება 130–140%). თივთიკის ჩამოვარცხნა ხდება წელიწადში ორჯერ. ორივე ჯი-
ІІ
მეგრული თხა სხეული დაფარულია მოკლე 3-4 სმ სიგრძის უხეში ბეწვით, სა-
აქვს მაღალპროდუქტიულ ჯიშებში ლაქტაციური მონაწველი შის წარმომადგენლები ტანით პატარები არიან - დედლები 25-
თხის უძველესი ჯიშია. გამოყვანილია ხალხური სელექციით, ფარი თივთიკს საერთოდ არ შეიცავს. რქები მეგრულ თხას საკ-
500–700 კგ და მეტი რძეა 3,9–4,5% ცხიმით. თხის რძეს, ისევე რო- 30 კგ, მამლები 35-40 კგ.
მრავალი საუკუნის მანძილზე, ხალასჯიშიანი მოშენების გზითა მაოდ გრძელი და ხმლისებრ მოხრილი აქვთ.
გორც ქონს, ახასიათებს სამკურნალო თვისებები. ხორცი, საკმა-
და სარძეო პროდუქტიულობაზე გათვლილი გადარჩევით. საკ- ცხოველების უმეტესობა (64%) თეთრი ფერისაა. გვხვდება ჩა- სამატყლო ჯიშები
ოდ გემრიელია, თავისებური სუნით; სამეურნეო მიზნებისთვის
მაოდ მალმწიფადია. ბიოლოგიური თავისებურებებიდან აღსა- ლისფერი, შავი, ნაცრისფერი და წითური ფერის ინდივიდებიც.
გამოიყენება თხის თივთიკი, აგრეთვე მატყლი (მოხერი) და ტყა-
ნიშნავია მაღალტენიანი კლიმატისადმი შეგუებისა და ძნელა- მდედრები საკმაოდ ნაყოფიერები არიან. ყოველი ხუთი ნეზ- ІІ
ანგორული თხა
ვი.
დმისადგომი, მაღალმთიანი, კლდიანი, აგრეთვე კოლხეთის ვიდან ტყუპს იგებს ორი (ნაყოფიერება 130-140%). ლაქტაციის
თხა, ცხვარზე უფრო მოძრავი ცხოველია. აქვს წინამძღოლო- დაჭაობებული ბარის ეკალ-ბარდიანი და შამბნარიანი საძოვრე- ხანგრძლივობა საშუალოდ 250 დღეა, იწველის 300-400 კგ რძეს, ანგორულ თხას გააჩნია გრძელი ერთგვაროვანი ძლიერ ტა-
ბის მიდრეკილება. სიცოცხლის ხანგრძლივობა 9-10 (მაქსიმა- ბის ათვისების უნარი; 4-4,5% ცხიმით. ლღოვანი მატყლი, რომლის საშუალო სიგრძე 18-25 სმ-ია, ზოგ-
ლური 17), ხოლო სამეურნეო გამოყენების- 7-8 წელი. ნაკლებად მომთხოვნია მოვლა-შენახვისა და კვების პირობე- ჯერ 35 სმ-საც აღწევს.
2016 წელს მსოფლიოში აღრიცხულია 1002,8 მლნ სული თხა ბისადმი, ხასიათდება დაავადებებისადმი მაღალი რეზისტენტო- ІІ
ზაანენური თხა მატყლი ნახევრად ნაზია 44-46 ხარისხით (გავრცელებული სა-
(fao.org/faostat/en/#home). ბით, აგრეთვე, კარგი ჯოგური და დედობრივი ინსტინქტით. ხელი მოჰერი).საშუალო ნაპარსი 3-4 კგ-ია, სუფთა ბოჭკოს გა-
გამოყვანილია შვეიცარიაში. დღეისათვის ცნობილი თხის
მოსავალი 80-85%.
ჯიშებს შორის ყველაზე მაღალპროდუქტიულია. მსოფლიო
რეკორდი მიღწეულია ავსტრიაშია - 3507 კგ რძე. დედლები იწონიან 32-35კგ-ს, მამლები 50-55კგ-ს. ანგორულის
გავრცელებულია მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში, მათ შორის, ხორცი ძალიან გემრიელია. თუმცა, მისი მერძეულობა დაბალია
საქართველოშიც. კარგ შედეგს იძლევა ადგილობრივი ჯიშების - 130კგ.
სარძეო პროდუქტიულობის გაუმჯობესებაში.
ზაანენურის ცოცხალი მასა - ბოტი - 65-90 კგ, ნეზვი - 50-65 კგ;
ნაყოფიერება - 1.5 – 2.0; ლაქტაციის პერიოდი- 290 – 305 დღე;
თხის მოვლა-შენახვა და კვება
მერძეულობა - 1200 - 1700 ლ
ჩვენს პირობებში თხა აპრილიდან- ნოემბრამდე ღია ცის ქვეშ
ІІ
ტოგენბურგული ჯიშის თხა
იმყოფება, ზამთარში კი ფარეხშია,რომელიც ნიავდება. ქვეშსა-
გამოყვანილია შუა შვეიცარიის დასავლეთ რაიონებში მრავა- ფენად გამოიყენებენ ნამჯას.
ლწლიანი სელექციის შედეგად. ტოგენბურგული ჯიშის თხა მცი- საძოვრული შენახვის დროს საძოვრებზე აგებენ გადასატან
რე ზომისაა: დედალი 66 სმ, 45-55 კგ. ბოტი 71 სმ, 60-80 კგ. ფარდულებს, რათა თხა დაცული იქნეს ნალექისა და მზის პირ-
იქიდან გამომდინარე, რომ იგი გამოყვანილია მაღალმთიან დაპირი მოქმედებისგან.
რეგიონში, ხშირად საკმაოდ გრძელი მატყლი აქვს და კარგად სასუქ და საკვებ მოედნებზე ერთ სულზე ფართობის ნორმა
ეგუება ცივ კლიმატს. (გასასვლელების ფართობის გარეშე) ყველა პროდუქტიული
სარძეო პროდუქტიულობა 800-1000 კგ (ზოგიერთი 1200) მიმართულების სულადობისათვის მიღებულია არა ნაკლებ:
ცხვარი (OVIS AMMON ARIES) ტოგენბურგული ჯიშის თხა
ლაქტაციის პერიოდი 280-305 დღე, ცხიმიანობა საშუალოდ 3,5- ვერძი-მწარმოებლისათვის, ბოტებისათვის, ნერბებისა და ნეზვი

თხებისათვის - 1,5-2,0 მ², სარემონტო მოზარდისათვის - 1,5მ²,

ჭედილებისათვის - 1,5მ². თხის ნორმალური კვებისას საკვებუ-
ნაწილს ცვლიან სილოსით 2-3 კგ-მდე დღე-ღამეში. ზაფხულის
პერიოდში უხეშ და წვნიან საკვებს ცვლიან მწვანე საკვებით –
ბოცვერი
რების საერთო სიგრძეს ადგენენ საკვებურებთან სულადობის 5-7 კგ-მდე დღე-ღამეში, კონცენტრირებული საკვები უკეთესია
ერთდროულად მისვლისას დაკავებული ადგილით (ერთ სულ- მთლიანად შეიცვალოს კომბისაკვებით. ბოცვრისთვის დამახასიათებელია სწრაფი ზრდისა და ადრე-
ზე ერთი საკვებური), ხოლო საკვებზე თავისუფლად მისვლისას ული სქესობრივი მომწიფების უნარი, რის საფუძველზეც მსო-
კომბისაკვების სამაგალითო რეცეპტი (%-ად მასის მიმართ) ფლიოში 200-მდე კურდღლის ჯიშია გამოყვანილი. ეს ჯიშები ერ-
გათვალისწინებულია 2 სული ერთ საკვებურზე. საწყურვებლების ასეთია: ქერი – 30, შვრია – 13, ხორბალი – 12, ხორბლის ქატო – თმანეთისაგან მნიშვნელოვანი სამეურნეო თვისებებით: წონით,
საერთო სიგრძე განისაზღვრება 50 სულით ერთ საწყურვებელ 20, მზესუმზირის შროტი – 3, ბამბის შროტი – 8, საკვები საფუარი შეფერილობით და ბეწვის ხარისხით განსხვავდებიან
ადგილზე. – 3, ბალახის ფქვილი – 7, ფტორგაცლილი ფოსფატი – 2, სუფრის ბოცვრის ხორცი სხვა სასოფლო სამეურნეო ცხოველის ხორც-
ზამთრის პერიოდში თხის კვებაში დიდი მნიშვნელობა აქვს მარილი – 1, პრემიქსი – П 85-1-1. თან შედარებით უფრო დიეტური, ანტიალერგიული და ადამია-
თივას, განსაკუთრებით წვრილღეროიანებს. ისინი კარგად ჭა- ნისთვის სასარგებლო პროდუქტია. მაგალითად, თუ საქონლის
1კგ ასეთი კომბისაკვები შეიცავს: 1 ენერგეტიკული საკვები
მენ საგაზაფხულო ქერის, შვრიისა და ფეტვის ნამჯას და შედა- ხორცის შეთვისება ადამიანის ორგანიზმის მიერ შეადგენს 60%-
ერთეული, 10 მჯ სამიმოცვლო ენერგიას და 128 გრ მონელებად
რებით ცუდად – საშემოდგომოს, განსაკუთრებით ჭვავის ნამჯას. ს, ბოცვრის ხორცის შემთხვევაში ეს მაჩვენებელი იზრდება 90%-
პროტეინს.
უხეში საკვების სახით, თივის სადღეღამისო ნორმის ნახევარი მდე. რაც შეეხება კურდღლის ქონს მას გააჩნია უამრავი სამკურ-
შეიძლება მიეცეს ნეკეროვანი საკვები (გამშრალი ხის ტოტები 1 კგ პრემიქსი შეიცავს: A ვიტამინს – 1 მლ სე, D ვიტამინს – 100 ნალო თვისებები,ხოლო ტყავ -ბეწვეულს კი ფართო გამოყენება
ფოთლებით – ალვის, ვერხვის, ნეკერჩხლის, აკაციის, არყის, ათას სე, E ვიტამინს – 1 გრ, გოგირდს – 200, რკინას – 2,5, მა- აქვს მსუბუქ მრეწველობაში.
ტირიფის, თხმელას, ცაცხვის, ცირცელისა და სხვა). ულუფის ნგანუმს – 4, თუთიას – 3 გრ, სპილენძს – 250 მგ, კობალტს – 100,
შემადგენლობაში უხეში საკვების გარდა შეაქვთ წვნიანი საკვე- იოდს – 100 და სელენს – 15 მგ.
ბოცვრის ჯიშები
ბი – სილოსი, ჭარხალი, სტაფილო, გოგრა, საკვები საზამთრო, მაკეობის მეორე პერიოდსა და დადოლების (თიკნის მოგე- კალიფორნიული ჯიშის ბოცვერი
ტურნეფსი, კარტოფილი, აგრეთვე მინერალური დანამატები და ბის) პერიოდში განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა საკვების ბოცვრის ჯიშები იყოფა პროდუქტიულობის მიმართულების
ვიტამინოვანი პრეპარატები. მიხედვით (კომბინირებული სახორცე-სატყავე და საბეწვე) და
ხარისხს. მოგების დამთავრებისთანავე დედას ეძლევა სასმე-
სიდიდის მიხედვით( დიდი,საშუალო, პატარა და ჯუჯა).
ულუფის სტრუქტურაში წვნიანმა საკვებმა შეიძლება დაიკა- ველის (სალაფავის) სახით ხორბლის ქატო, კარგი თივა, მცირე
ვოს 40%-მდე. მაკეობის პერიოდში სრულფასოვნად ითვლება რაოდენობით (1 კგ-მდე დღე-ღამეში) ჭარხალი ან სტაფილო. სახორცე-სატყავე ბოცვრის ჯიში, ტყავთან ერთად, იძლევა
ულუფა, რომელიც შედგება 1,5-2 კგ კარგი თივისაგან და 0,4-0,5 კვების ჩვეულებრივ ტიპზე მაწოვარი თხა გადაჰყავთ 5-7 დღის მაღალი ხარისხის დიეტურ ხორცს. საბეწვე მიმართულების
ბოცვრის ძირითადი პროდუქცია ბეწვია, ხოლო ხორცი განისა-
კგ კონცენტრატისაგან, მაგრამ ლაქტაციის პერიოდში თივის განმავლობაში.
ზღვრება ნარჩენ პროდუქტად. შესაბამისად, სახორცე ჯიშების
მთავარი პროდუქტი ხორცია, ხოლო ბეწვი და ტყავი — ნარჩენი
პროდუქტი.
საქართველოში ძირითადად გავრცელებულია მეხორცული
ჯიშები: კალიფორნიული, თეთრი ახალზელანდიური, წითელი
ახალზელანდიური, ვერცხლისფერი პოლტავური და ბელგიური
ფლანდრი.
ІІკალიფორნიული
კალიფორნიული ჯიშის ბოცვერი საშუალო ზომისაა, თეთრი
ფერის, ყურები, ცხვირი, თათები და კუდი მუქი ყავისფერი აქვს.
ჯიში გამოიყვანეს აშშ-ში, ახალზელანდიურისა და შინშილას
რთული შეჯვარებით.
ზრდასრული ბოცვრის წონა 4.5 კილოგრამს აღწევს, ხორცის ახალზელანდიური თეთრი
გამოსავალი 52%-ი და მეტია. მას აქვს მყარი კონსტიტუცია, თხე-
ლი, მსუბუქი და საკმაოდ მაგარი ძვლოვანი სისტემით. თავი მსუ-
ბუქი, თხელი მოკლე ყურებით; ტანი კომპაქტური, პროპორციუ-
ლად განვითარებული მუსკულატურით; მკერდი ფართე, ზურგი
მოკლე, ფართე… ბაჭიები საშუალოდ 45 გრ წონით იბადებიან.
ახასიათებთ ზრდის მაღალი ტემპი. სასაკლაო წონას 2,8 კგს აღ-
წევს 3 თვის ასაკში.
ბოცვრებისგან მიიღება კარგი ტყავი, რომელსაც აქვს თეთრი
შეფერილობა და ხშირი მბრწყინავი ბეწვი. კალიფორნიული ჯი-
შის ბოცვრები საკმაოდ ნაყოფიერები არიან. საშუალოდ ერთ
დაყრაზე დედა ბოცვერი 8 ბაჭიას ყრის.
ІІ
ახალზელანდიური თეთრი
ახალზელანდიური თეთრი 1910 წელს ამერიკის შეერთებულ
შტატებში გამოიყვანეს. ჩვენს ქვეყანაში ბოცვრის ეს ჯიში გასუ-
ლი საუკუნის 70-იან წლებში იქნა შემოყვანილი და გარემო პი-
რობებსაც კარგად შეეგუა.
ზრდასრული ბოცვრის ცოცხალი მასა, საშუალოდ, 4,5-5 კგ-ს
შეადგენს, ხორცის გამოსავალი 58%-ია. ჯიშისთვის დამახასი-
ათებელია კარგად განვითარებული ძვლოვანი სისტემა. აქვს
საშუალო ზომის თავი, პატარა, თხელი სწორი ყურები. სხეული
მოკლე, კომპაქტური, პროპორციული, კარგად განვითარებული
თხის ფერმა
მუსკულატურით. მკერდი ღრმა, და ფართე. ზურგი მოკლე, სწო- ახალზელანდიური წითელი

ვირი 1000 წლის წინათ საფრანგეთში პუატუს რეგიონში.მათ სიმაღლე

მინდაოში 135-150 სმ-ია, ბალანი აქვს მუქი ყავისფერი შეფერი-
ლობის ბალნის სიგრძე 10 სმ-ია ამით ძალიან წააგავს მატყლს
ამერიკისა და ევროპის მთელ რიგ ქვეყნებში ვირი არ არის პო- ძირითად აშენებენ ,როგორც დეკორატიულ ჯიშს.
პულარული, მაგრამ მათი მოშენება მაინც მიმდინარეობს მრა-
ვალ ჯიშსაშენებში არა როგორც სამეურნეო არამედ, როგორც ІІ
მინიატურული- ხმელთაშუაზღვის ჯიში
გასართობი საშუალება. გამომდინარე აქედან მათი რაოდენობა
მსოფლიოში 40-50 მილიონია. მსოფლიოში 300-მდე ვირის ჯი- გამოყვანილია იტალიაში 100 წლის წინ.სიმაღლე მინდაოში
შია დაფიქსირებული, იმის გამო,რომ ეს ჯიშები ერთმანეთისგან 62- 90 სმ-ია. შეფერილობა თაგვისფერი ან ყავისფერია აშენე-
ძნელად გასარჩევია, შეიძლება ითქვას, რომ თითოეული ჯიში ბენ,როგორც დეკორატიულ ისე საგამოფენო ინტერესებისთვის.
ადგილობრივი რეგიონისთვის დამახასიათებელი პოპულაციე-
ბია. მიუხედავად ამისა შეიძლება გამოვყოთ შემდეგი ძირითადი ІІ
ადგილობრივი ჯიშები
ჯიშები: საქართველოში გავრცელებულია ადგილობრივი კახური და
აფხაზური ვირის პოპულაციები, რომელთა რაოდენიბა გასუ-
ლი საუკუნის 90-იანი წლეების დასაწყისში 15000 სულამდე იყო.
ІІ
მამონტისებური ჯიში ადგილობრივი ვირი პატარა ტანისაა, სიმაღლე მინდაოში 100
ყველაზე დიდი ჯიშია მინდაოში მისი სიმსღლე 140-160 სმ- სმ-ია, აქვს ვიწრო გულის ყაფაზი, მოკლე სხეული დიდი და უხეში
ვერცხლისფერი პოლტავური ბელგიური გიგანტი (ფლანდრი) ია, ბალანი ძირითადად მოყავისფრო, ჟღალი ფერისაა,თუმცა თავი, მაგარი და ვიწრო ჩლიქი, გრძელი ყურები და ადგილობ-
გვხდება ყორნისფერი შეფერილობის. ეს ჯიში გამოყვანილია რივ პირობებს კარგად ეგუება. ადგილობრივ ვირში სამ ძირი-
რი და ფართე. ბაჭიები გამოირჩევიან ინტენსიური ზრდით, გან- გრძე 57 სმ-ია. თად ჯილაგს ვარჩევთ: კახური,მესხეთ-ჯავახური და აფხაზური.
აშშ-ში გასულ საუკუნეში. მათ ძირითადად აშენებენ გასართობი
საკუთრებით ადრეულ ასაკში. დაბადებისას, ბაჭიების ცოცხალი ზრდასრული ბოცვრის ცოცხალი მასა 4,5-6,0 კგ-მდე მერყე- ადგილობრივი ვირისთვის ძირითადი ფერებია: წაბლა, თაგვა,
მასა საშუალოდ შეადგენს 45 გრ-ს. ორი თვის ასაკში ისინი აღწე- მიზნით თუმცა მათ სამეურნეო დანიშნულებითაც იყენებენ.
ობს. ახალშობილი ბაჭიას მასა, საშუალოდ, 75გ-ს შეადგენს, ლურჯი, შავი, ჭრელი და თეთრი.
ვენ 1,8-2,2 კილოგრამს, ხოლო სამი თვისა — 2,3-3 კილოგრამს.
აქვს ზრდის მაღალი ტემპი. სასაკლაო წონას 3 კგ-მდე აღწევს ІІ
კატალონიური ჯიში ჩვენს ქვეყანაში ვირს, ძირითადად, აშენებენ სამეურნეო თვა-
ზრდასრულ ბოცვერს აქვს თეთრი, ქათქათა ხშირი ბეწვი, კა- 3 თვის ასაკში, ხორცის გამოსავალი 58-60%-ია. შობადობა - სა-
რგი ხარისხის ტყავი. ბადებს 7-დან 12 ბაჭიამდე. მისი სამშობლოა ესპანეთი კერძოდ კატალონიის რეგიონი. ეს ლსაზრისით ტვირთმზიდავი დანიშნულებით. თუმცა, ბოლო
შუალოდ 8 ბაჭიაა. კარგად ეგუება ბუნებრივ პირობებს და კვების
ჯიში მამონტისებურ ჯიშს სიმაღლეში ჩამორჩება და აღწევს 140- წლებში მისი მოშენება დაიწყეს რძისა და რძის პროდუქციის
ნაირსახეობებს.
ІІ
ახალზელანდიური წითელი 150 სმ-ია მინდაოში.ბალნის ფერი მუქი ყორნისფერია თეთრი მიღების მიზნითაც.
ახალზელანდიური წითელი - სახორცე-საბეწვე მიმართულე- ІІ
ბელგიური გიგანტი (ფლანდრი) ხალებით სახის არეში,მუცელზე და კიდურებზე. აღნიშნული ვი- ვირის მოშენებისას ადამიანები მიუხედავად იმისა, რომ მის-
ბის ჯიში აშშ-ში, მეოცე საუკუნის დასაწყისშია გამოყვანილი. რის ჯიშის ცხოველები ყველაზე სწრაფებად ითვლებიან ამიტომ გან მიღებულ პროდუქციას (ხორცი, ტყავი,რძე) ფართოდ გა-
ჯიში გამოყვანილია ბელგიაში (ფლანდრიაში). ბელგიური გი- მათ ძირითადად იყენებენ ვირების ჯირითში.
ზრდასრული ბოცვრის ცოცხალი მასა 3,5-5 კგ-მდე მერყეობს. მოიყენებდნენ მათი მოშენების მთავარი მიზანი მძიმე სამუშა-
განტი (ფლანდრი) ყველაზე დიდი სახორცე მიმართულების ჯი-
აღენიშნება მაგარი კონსტიტუცია, ტანი აქვს ცილინდრული ფო- შის ბოცვერია. მას ახასიათებს სწრაფი ზრდა, ზრდასრული ბო- ოს შესრულება იყო, რაც დღეის მონაცემებით აქტუალობას არ
რმის, რომლის სიგრძე 47-50 სმ-ია. (დედლები უფრო გრძელები
ІІ
პუატუს ჯიში კარგავს. განსაკუთრებით იმ ცხელი ქვეყნებისათვის (აფრიკა,
ცვრის ცოცხალი მასა, საშუალოდ, 7-9კგ -მდე მერყეობს. არიან
არიან ვიდრე მამლები). აქვს მოკლე კისერი საშუალო თავით, ცალკეული ინდივიდები, რომელთა ცოცხალი მასა 11-12 კგ-ს და ვირის ეს ჯიში ყველაზე ძველი და იშვიათი ჯიშია, წარმოშობი- ახლო აღმოსავლეთი, ცენტრალური ამერიკა,შუა აზია) სადაც
მოკლე, თხელი სწორმდგომი ყურებით; მკერდი ღრმა და ფა- ლია იმცხოველებისგან, რომლებიც რომალების მიერ იქნა შეყ- იქ არსებულ მთავრობებს არ შეუძლიათ მოაწყონ, მოაწესრიგონ
მეტს აღწევენ.
რთე, წელი–განიერი; ფეხები მსხვილი და მაგარი; თათები–მასი- ვანილი ძველ გალილიაში. საბოლოოდ ეს ჯიში ჩამოყალიბდა გზების ინფრასტრუქტურა.
ური, ბეწვი - ხშირი; შობადობა - 6- 10 ბაჭია. ხორცის გამოსავალი ამ ჯიშისთვის დამახასიათებელია მოგრძო ტანი, სხეულის სი-
60%-მდე.შეფერილობა მერყეობს ცეცხლოვანი - ჟღალიდან მუქ გრძე მერყეობს 70-100 სმ-ის ფარგლებში. აქვს მასიური თავი და
წითლამდე. გრძელი ყურები, ყურების სიგრძე 20 სმ-ს აღწევს.მკერდის გარ-
შემოწერილობა 40 სმ-ია, ბეწვის სიგრძე კი 4 სმ.
ІІ
ვერცხლისფერი პოლტავური ჯიშს ყოფენ რამდენიმე ქვესახეობად. აქედან, ყველაზე გავ-
ეს ჯიში სწორი ფორმის მასიური კორპუსით ხასიათდება, თავი რცელებულია შავი, რუხი, მუქი ნაცრისფერი (იხ.სურათი). შობა-
საშუალო ზომის აქვს - თხელი სწორმდგომი ყურებით. ტანის სი- დობა - საშუალოდ, 5-6 ბაჭია.

მეცხოველეობის ფერმის ზედაპირით, მცირედი დახრილობით - 50-მდე სამხრეთით, რაც

უზრუნველყოფს მოსული ნალექების სწრაფ მოცილებას ტერი-
მშენებლობა ტორიიდან და სწრაფ გაშრობას.
გაბატონებული ქარები მიმართული უნდა იყოს საცხოვრე-
მეცხოველეობის ფერმის სახეები დანიშნულების მიხედვით: ბელი უბნებიდან ფერმებისაკენ. აქედან კი ნაკელსაცავისაკენ.
სანაშენო; მეცხოველეობის ფერმის მშენებლობისას, წინასწარ უნდა დაი-
სასაქონლო; გეგმოს სანიტარული მანძილი საცხოვრებელი უბნებიდან, ასევე
სხვა ფერმებს შორის, ცხოველთა სახეობის გათვალისწინებით.
სარემონტო მოზარდის გამოსაზრდელი.
საცხოვრებელი შენობებიდან მსხვილფეხა რქოსან ცხოველ-
ადგილობრივი პირობების გათვალისწინებით, შენობის ტიპის
თა და ცხენის სადგომებამდე მანძილი უნდა იყოს არანაკლებ
შერჩევისას, გათვალისწინებული უნდა იქნეს შემდეგი ფაქტორე-
200 მეტრისა, მეღორეობის ფერმამდე - 500 მ, ფარეხამდე - 300
ბი:
მ, საფრინველემდე - 250 მ, მებოცვრეობის ფერმამდე - 1500 მ.
ცხოველის სახეობა, ასაკი და მიმართულება;
მეცხოველეობის სხვადასხვა დანიშნულების ნაგებობებს შო-
შენახვის სისტემა; რის მანძილი 40-50 მ უნდა იყოს; სხვადასხვა სახის ცხოველთა
მექანიზაციის დონე; ნაგებობებს შორის კი -150 მ. თუ ცხოველთა და ფრინველთა
სამშენებლო მასალა; კონცენტრაცია დიდია (მსხვილი რქოსანი, ცხენი, ღორი-100 და
კლიმატი და რელიეფი. მეტი სული ) მაშინ, ეს მანძილი 3-4 ჯერ იზრდება.
მეძროხეობაში გამოიყენება ძირითადად, დაბმული და დაუბ- ცხოველთა სადგომი არ უნდა იყოს ტბის, მდინარის, ტბორის,
მელი შენახვა. მეღორეობაში - დოლფარული და უდოლფარო. წყალსაცავის ნაპირთან ახლოს, რაც გამოიწვევს ჭარბი ტენის
დაგროვებას ფერმებში (კედლების სისველეს, ნისლს).
ცხოველთა ადგილის შერჩევა და მშენებლობის

ცხოველთა სადგომში მიკროკლიმატის ოპტიმალური პირო-
ბების დაცვა დამოკიდებულია შენობის ცალკეული ნაწილების
თბოტექნიკურ თავისებურებებზე, რაც უშუალო კავშირშია შერჩე-
შენახვა
სტანდარტები
ული ადგილის რელიეფთან, გაბატონებულ ქარებთან„ ნიადაგის
სტრუქტურასთან, კლიმატთან და სხვა. შენობის ნაწილებიდან
ІІ
ადგილის შერჩევა ძირითადია: ფუძე, საძირკველი, ზეძირკველი, კედელი, ჭერი,
იატაკი, სახურავი, კარები, ფანჯრები და გამოყენებული მასალა.
მეცხოველეობის ფერმის ასაშენებლად ადგილის შერჩევის
დროს გადამწყვეტი ყურადღება უნდა მიექცეს სანიტარული
უსაფრთხოების საკითხებს. აუცილებელია, წარსულში ცხოველ-
ІІ
შენობის ფუძე, საძირკველი და ზეძირკველი
თა სამარხების არსებობის, საშიში ინფექციური დაავადებებით
მკვდარი ცხოველის ჩამარხვის, ღვარცოფის, მეწყრის და წყა- ფერმების მშენებლობის დროს, ფუძედ გამოდგება ბუნებრივი
ლდიდობების საშიშროების შესახებ ზუსტი ინფორმაციის მოპო- ყამირი, რომელიც უნდა იყოს მტკიცე, რათა გაუძლოს შენობის
ვება და გათვალისწინება. ზედა ნაწილების დაწოლას. ფუძის ყამირი უნდა იყოს მშრალი
ფერმა უზრუნველყოფილი უნდა იყოს ადვილად მისასვლელი და ერთგვაროვანი, გრუნტის წყლებიდან 2-2, 5 მეტრით დაშო-
გზებით, საკმარისი წყალმომარაგებით, ელექტროენერგიით. რებული.
გათვალისწინებული უნდა იყოს ადგილის თავისებურება, გაბა- თუ არ არის შესაძლებელი შენობის აშენება მყარ ყამირზე, მი-
ტონებული ქარების მიმართულება, რელიეფი, ნიადაგის სტრუქ- მართავენ ფუძის გამაგრებას.
ტურა, რომელიც უნდა იყოს მსხვილფორიანი, წყალგამტარი. საძირკველი არის შენობის მიწისქვეშა ნაწილი, რომელიც
ასევე უნდა იქნეს გათვალისწინებული გრუნტის წყლების დონე შენობის კედლებს ნიადაგის სინესტისაგან იცავს. საძირკველი
რომელიც არ უნდა იყოს 2 მ-ზე ახლოს. შენდება გამძლე მასალისაგან, რომელმაც უნდა გაუძლოს სი-
შერჩეული ადგილი უნდა იყოს სწორი, ოდნავ შემაღლებული ნესტეს, დაბალი ტემპერატურის დამშლელ ზემოქმედებას, უნდა

უზრუნველყოს შენობის ხანგრძლივი დროით ექსპლუატსაცია. ფის შემთხვევაში, მივიღებთ სავალალო შედეგებს. თუ იატაკის რძის მწარმოებელი ფერმის ლაქტორიუმი (გრაფიკი ).
გრუნტში საძირკველის ჩალაგების სიღრმე უნდა იყოს არანა- მთლიანობა დარღვეულია, მის ქვეშ გროვდება თხიერი გამონა- მოწყობა თავის მხრივ, სამშობიარო პროფილაქტორიუმი დაყოფილია
კლებ 50-70 სმ-ისა. საძირკველი, ასევე შეიძლება იყოს რკინაბა- ყოფი, რომელთა დაშლისას, ჰაერში გამოიყოფა ამიაკი, ხანგრ- ოთხ სექციად: მოგებისწინა (ა), მოგების (ბ), მოგების შემდგომი
ტონის. ძლივი დროით ინარჩუნებენ ცხოველმყოფელობას ინფექციური ძროხის რძის მწარმოებელი თანამედროვე ფერმა არის ნაგე- (გ) და სახბორე (დ); პირველი სამი სექცია განკუთვნილია შესაბა-
ზეძირკველი არის საძირკველის ზედა ნაწილი, რომელიც დაავადებების (ტუბერკულოზი, ბრუცელოზი, ჭირის სალმონე- ბობათა ერთობლიობა, რომელიც დაკომპლექტებულია მაღა- მისი ფიზიოლოგიური მდგომარეობის ფურების, ხოლო მეოთხე-
გრუნტის ნულოვანი ნიშნულის ზევითაა. მასზეა დაშენებული ლოზის, თურქულის და სხვ) აღმძვრელები, გაძნელებულია ხა- ლტექნოლოგიური დანადგარებით, ცხოვრების კარგი პირობე- დაბადებიდან 20 დღის ასაკამდე ხბოებისთვის.
კედლები. მისი მინიმალური სიმაღლე 20-30 სმ-ია. ზეძირკველ- რისხიანი დეზინფექციის ჩატარება. ბით ყველა სქესობრივ-ასაკობრივი და ფიზიოლოგიური ჯგუფის
ცხოველებისთვის, აგრეთვე მომსახურე პერსონალისთვის უზ- ყოველ სექციაში ცხოველებს კვებავენ ცოცხალი მასის, პრო-
სა და კედლების ფენას შორის დებენ გამაცალკავებელ ფენას, იატაკის ზედაპირი არ უნდა იყოს ლიპი, უხეში ზედაპირით, დუქტიულობის დონისა და ფიზიოლოგიური მდგომარეობის
რომელიც ხელს შეუშლის სინესტის ასვლას ზესაძირკველიდან რუნველყოფილია შრომისა და დასვენების კომფორტული პი-
რათა თავიდან ავიცილოთ ტრავმები. მასალად შეიძლება გა- შესატყვისი ულუფებით. ამასთან, საკვების სახე და ულუფის
კედლებში. ასეთ ფენად შეიძლება გამოვიყენოთ: ბოლი, რუბე- რობები.
მოყენებული იქნეს მიწატკეპნილი, თიხატკეპნილი, ხე, აგური, ბე- სტრუქტურა, პრაქტიკულად არ იცვლება მთელი ტექნოლოგიუ-
როიდი, ბიტუმი, პოხიერი ცემენტი და სხვა. გრუნტის წყლების ტონი, ასფალტი და სხვა. ყველაზე უკეთესია ხის იატაკი, მაგრამ დღეისათვის მეწველი სულადობის შენახვა ხდება დაუბმე-
რი ციკლის მანძილზე.
მაღლა დგომისას აკეთებენ საწრეტ არხს. უნდა დავიცვათ მისი მთლიანობა და სიმშრალე. ლ-ბოქსური წესით. სადგომის კარკასი აგებულია ლითონკონ-
სტრუქციებით, ხოლო კედლები, დრეკადი, მსუბუქი მასალისაა დღეისთვის, მსოფლიო სარძეო მეძროხეობის პრაქტიკაში
ІІ
ფერმის კედლები ІІ
ფერმის სახურავი (ბრეზენტისაა). პროექტის ავტორების აზრით, რამდენადაც სით- გამოიყენება აღწერილთან განსხვავებული ტექნოლოგიები,
ბოს „დანაკარგები“, ძირითადად მოდის ჭერზე, სადგომს ხურა- მაგრამ ძირითადი პრინციპი, ფურის კეთილდღეობის უზრუნვე-
კედლები განაპირობებენ შენობაში მიკროკლიმატის დაცვას. სახურავი იცავს შენობას ატმოსფერული ნალექებისაგან, გა- ლყოფა, ყველა მათგანში მაქსიმალურად არის გავალისწინებუ-
. კედლები უნდა იყოს მცირე სითბოგამტარი. ჰაერშეუღწევადი, ვენ საიზოლაციო მასალით დაფარული ლითონის თუნუქით.
დახურებისაგან და უნარჩუნებს სითბოს. სახურავი უნდა იყოს ლი.
ინარჩუნებდეს სიმშრალეს და სიმტკიცეს, ასევე უნდა იყოს ცე- წყალგაუმტარი, მტკიცე, მსუბუქი და ცეცხლგამძლე. მასალად შე- სარძეო ფერმაში გათვალისწინებული უნდა იყოს შემდეგი შე-
ცხლგამძლე. ბოლო წლებში, კედლების ასაშენებლად გამოიყე- ნობა-ნაგებობებისა და დამხმარე სათავსოების მოწყობა: ზოგადად, სარძეო ფერმის დაპროექტება მეტად რთული
იძლება იქნეს გამოყენებული: თუნუქი, შიფერი, კრამიტი, ტოლი
ნება აგური, ბეტონი, ხის მასალა. საქმეა და საჭიროებს მაღალ პროფესიულ დაგეგმარებას, ცხო-
და სხვა. უმჯობესია კრამიტი და თუნუქი. ბოსელი სარეპროდუქტორო ნახირისთვის;
ველთა სადგომის-დასასვენებელი ადგილისა და ფერმის ტექნი-
კედლების შიდა ზედაპირი ყოველთვის უნდა იყოს სწორი, საწველი დარბაზი;
ІІ
განათების სისტემა კური საშუალებების გეგმაზომიერად და ოპტიმალურად განთა-
სუფთა, ნასვრეტების გარეშე. აუცილებელია მათი შელესვა და მაკეობის ბოლო პერიოდში მყოფი მშრალი ფურების სა- ვსებას, რათა უზრუნველყოფილი იყოს საწარმოო პროცესების
კირით შეთეთრება. თუ ცხოველთა სადგომის განათება არის ბუნებრივი ან ბუნებ- დგომი; დინამიკაში შესრულება.
რივი და ხელოვნური, ამ დროს, ბუნებრივი განათება უნდა შე- ე.წ. სამშობიარო - პროფილაქტორიუმი;
ІІ
ფერმის ჭერი და იატაკი
მოდიოდეს წინა ან გვერდითა ფანჯრებიდან. თუმცა, ამ დროს სხვადასხვა ასაკის სანაშენე მოზარდის გამოსაზრდელი;
იგი აცალკავებს შენობას თავისაგან (სახურავისაგან). მასზე შენობის განათებაზე გავლენას ახდენს ღრუბლიანობა, ატმოს- ფერმის ასაგებად ტერიტორიის შერჩევისას, სავალდე-
ბევრადაა დამოკიდებული სადგომში სითბოსა და მიკროკლი- ფეროს გამჭვირვალობა, მზის მდებარეობა, სხივის არეკვლის
სასილოსე ტრანშეა; ბულოა ზოოჰიგიენური ნორმატივების დაცვა. კერძოდ,
მატის სხვა პარამეტრების დაცვა. ის უნდა იყოს ნაკლებ სითბო- დონე. მზის რადიაციის ინტენსივობა შენობის შიგნით ყოველ- სანაკელე ორმო; ნაგებობები დაშორებული უნდა იყოს მაგისტრალური სა-
გამტარი, ნაკლებად ჰაერშეღწევადი, კარგად უძლებდეს დეზინ- თვის ნაკლებია გარეთაზე და შეადგენს მის მხოლოდ 25%. ფერმის ანარჩენების გასაუვნებელი სათავსო და სხვ. ავტომობილო გზიდან არა ნაკლებ 200, ხოლო შიდა გზე-
ფექციას. სითბოს გამტარობის შესამცირებლად, ჭერზე ხშირად ფანჯრის მინა ატარებს სინათლის ინფრაწითელ სხივებს და ბიდან - 50 მ-ით; ერთ-ერთი მოთხოვნაა ის, რომ ფერმა
გასათვალისწინებელია, ასევე სხვადასხვა მდგომარეობაში
აყრიან ტორფს, ნახერხს, ჩალას, და სხვ. ჭერში შეიძლება შევი- აკავებს ულტრაიისაფერს (99%-ით). ბუნებრივი განათებისას, მყოფი ფურების დიფერენცირებულად კვების აუცილებლობის
უნდა მოეწყოს დასახლებული პუნქტისაგან 200 მ-ის დაშო-
ნახოთ საკვები. სასინათლო კოეფიციენტი, რომელიც არის შეფარდება ფანჯრე- ფიზიოლოგიურად დასაბუთებული მიდგომა, რომლის მიხედ- რებით, გაბატონებული ქარების საწინააღმდეგო მხარეს.
ბის მინაჩასმული ზედაპირის ფართობის იატაკის ფართობთან ვით სულადობა იყოფა სამ ძირითად ჯგუფად, რომლებიც გა- ამასთან, ტერიტორია უნდა იყოს მცირედ დაქანებული,
იატაკის ხარისხზეა დამოკიდებული შენობის სანიტარულ-ჰი-
შეფარდება, საძროხეში უნდა იყოს 1:12-1:15, ფარეხში - 1;20, სა- ნთავსებული არიან ცალ-ცალკე საამქროში: პირველ საამქროს ხოლო გრუნტის წყლების სიღრმე ნიადაგის ზედაპირთან
გიენური მდგომარეობა, ცხოველთა სისუფთავე, მიკროკლიმა-
ღორეში - 1:10, საფრინველეში - 1;8-1;9. ეწოდა მაკე მშრალი ფურების და უშობლების, მესამეს განწვე- არ უნდა იყოს 2 მ- ზე ახლოს. ამასთან, სასურველია ფე-
ტი, პროდუქციის ხარისხი (რძის, კვერცხის, მატყლის), პროდუტი-
ლისა და ხელოვნური დათესვლის (მოგებიდან ლაქტაციის პირ- რმის ძირითადი ნაგებობების წინა ფასადი მიმართული
ულობა და სიჯანსაღე. თუ ბუნებრივი განათება არაა, მაშინ გამოიყენება ხელოვნური
ველი 100 დღემდე ფურები) და მეოთხეს რძის მწარმოებელი იყოს სამხრეთით.
სადგომის იატაკი უნდა იყოს მტკიცე, მთლიანი, სწორი ზედა- განათება ელექტრო დენის საშუალებით. ამ დროს განათების
პირით, ელასტიური, ნაკლებ სითბოგამტარი, წყალგაუმტარი, ნორმები ასეთია: საძროხეში - 5 ლუქსი, საფრინველეში - 15-20 (ლაქტაციის მე-100 დღის შემდგომ გაშრობამდე ფურები). ამას
დაემატა ერთი, რიგით მეორე საამქრო, სამშობიარო-პროფი- ფერმის ტერიტორია უნდა შემოიღობოს. საავტომობილო და
დეზინფექციის მიმართ გამძლე. ამ მოთხოვნების უგულებელყო- ლუქსი, საღორეში 10-15 ლუქსი, ფარეხში - 3-5 ლუქსი. მომსახურე პერსონალის ყველა შესასვლელთან ეწყობა სანიტა-
გრაფიკი ?????? რული დამუშავების უბანი (სანგამტარი). როგორც წესი, საავტო-
მობილო შესასვლელში, მთელ სიგანეზე ეწყობა დეზბარიერი,
პერსონალის შესასვლელში კი სანიტარული ხალიჩა და გასახ-
დელი, საშხაპითა და სპეცტანსაცმლის სამრეცხაოთი.
დაუშვებელია მომსახურე პერსონალისა და/ან სტუმრების ფე-
I II III IV რმის ტერიტორიაზე ყოველდღიური ტანსაცმელითა და ფეხსა-
ცმელით შესვლა.
ა ბოსელის ზომებს განსაზღვრავს საწარმოს სიმძლავრე, მასში
ფურების რაოდენობა.
ბ გ
100 სული მეწველი ფურისთვის განკუთვნილ ბოსელში, რო-
გორც წესი, ცხოველები განლაგებული არიან ორ მწკრივად,
თავით ერთმანეთის მიმართულებით, ხოლო 200 და მეტ სულიან
დ ბოსელში - 4 მწკრივად.
დაბმულად შენახვისას, ბაგას, ანუ ცხოველთა დასასვენებელი
ადგილის წინ ეწყობა საკვებური და ავტოსაწყურვებელი. თავის
მხრივ, საკვებურებს შორის დატოვებულია არა ნაკლებ 3 მ სიგა-
ნის გასასვლელი, საინადაც მათ მობილური საკვებდამრიგებ-
ლით ურიგდებათ საკვები.
ნებისმიერი წესით (დაბმულად, თუ დაუბმელად) შენახვისას

ყოველი ფურის დასასვენებელი ადგილის ზომები დამოკიდებუ- და მათგან არა ნაკლებ 50 მ-ის დაშორებით. მოწყობილობით.
ლია ცხოველის ცოცხალ მასაზე (ცხრილი 30). დასასვენებელი ნაკელსაცავის ტევადობის შერჩევისას, ითვალისწინებენ: რძის ხარისხის კონტროლისთვის სარძევესთან ეწყობა მცი-
ადგილი ერთმანეთისგან გამოყოფილია რკინის მილის კონსტ- ნაკელის „თვითგაუვნებლობის” პერიოდს, ნახირის საერთო რე ლაბორატორია, რძის ქიმიური შედგენილობის, აქტიური
რუქციით, ხოლო მის უკან ეწყობა ნაკელის გასატანი გასასვლე- სულადობასა და სხვადასხვა სქესობრივ-ასაკობრივი ჯგუფის მჟავიანობის, სომატური უჯრედების შემცველობის, მექანიკური
ლი ან ღარი, რომლის სიგანე დამოკიდებულია ნაკელგამტანის ცხოველის მიერ დღეში გამოყოფილი ნაკელისა და შარდის რა- მინარევებით დაბინძურების და ბაქტერიულიი მოთესვილობის
ტიპზე და შეიძლება ცვალებადობდეს 40-დან 220 სმ-მდე ფარგ- ოდენობას. ხარისხის დასადგენად. რძის მწარმოებელი ფერმერისთვის ამ
ლებში. მონაცემების ცოდნა სასიცოცხლოდ აუცილებელია მიმღებ საწა-
რამდენადაც ნაკელის თვითგასაუვნებლად საჭროა არა ნა-
დაუბმელად შენახვისას, ცხოველთა განლაგება დაბმულად კლებ 5,5-6 თვე, მისი გატანა შეიძლება მოხდეს წელიწადში არა რმოებთან ურთიერთობის დასარეგულირებლად.
შენახვის ანალოგიურია; განსხვავება ის არის, რომ, როგორც უმეტეს ორჯერ. შესაბამისად, გათვლილი უნდა იყოს ნაკელის გარდა აღნიშნული ძირითადი და დამხმარე ნაგებობებისა,
წესი, საკვებურები და საწყურვებლები გადატანილია დასასვენე- მოსალოდნელი მოცულობა, რაც შეადგენს: ფერმის ტერიტორიაზე განთავსებულია სამშობიარო, პროფი-
ბელი ბაგასგან. ამდენად, თავის მხრივ, ფურს აქვს საშუალება, ყოველ 1 სულ ფურზე 16-18მ³/წელიწადში; ლაქტორიუმი ახალშობილი ხბოებისთვის, ბოსელი რძის ასაკის,
სურვილისამებრ გადაადგილდეს სადგომის მთელ პარამეტრზე
6-24 თვის ასაკის ყოველ 1 სულ მოზარდზე - 6-8 მ³/წელი- აგრეთვე რძის შემდგომი პერიოდიდან - 24 თვის ასაკამდე მოზა-
და მიიღოს საკვები ან დალიოს წყალი.
წადში; რდისთვის, მუშა-მოსამსახურეთა დასასვენებელი ოთახი და სხვ.
6 თვემდე ასაკის ყოველი 1 სულ ხბოზე - 2-3 მ³/წელიწადში. მეწველი სულადობის დაბმულად შენახვისას საძროხესთან
დაუბმელად შენახვისას გამოიყენება ე.წ. ჯგუფური საწყუ- გარემოსდამცავი ღონისძებებიდან გასათვალისწინებელია ეწყობა შემოღობილი ბაკი, რომელსაც უწოდებენ სასეირნო
რვებელი, რომელიც უნდა იყოს სათანადო სიღრმის და მდინარეებისა და წყალსატევების დაბინძურების საშიშროების მოედანს და სადაც ცხოველები გაჰყავთ წველათაშორის პერი-
უზრუნველყოფდეს ფურის მოთხოვნილების შესაბამისი გათვალისწინება. აგრეთვე, ნაკელსაცავი უნდა შემოიღობოს, ოდში. მაგარი საფარის შემთხვევაში 1 ფურზე იატაკის ფართო-
რაოდენობით წყლის მიწოდებას. თუ გავითვალისწინებთ რომ დაცული იყოს ცხოველებისგან. ბი უნდა იყოს 7-8 მ², ხოლო გრუნტის საფარისას ორჯერ მეტი;
იმას, რომ ყოველი 1 ლ რძის სეკრეციისთვის საჭიროა 4-5 ამასთან, თხევადი გამონაყოფების დაგროვების თავიდან ასა-
ლ წყალი, 20–30 ლ წველადობის ფურმა დღეში უნდა და- მეწველი ფურების სადგომში, ან მის მიმდებარედ ეწყობა სა-
წველი დარბაზი და სარძევე; საწველი დანადგარის შერჩევა ვილებლად, იატაკი 2-40-ით დაქანებული უნდა იყოს სანაკელე
ლიოს 80-170 ლ.
ხდება მოსაწველი სულადობის რაოდენობიდან და მეწარმის ღარის, ან ორმოს მიმართულებით.
თვალთახედვიდან გამომდინარე. სასეირნო მოედნის ერთ-ერთ, უფრო შემაღლებულ მხარეს,
სადგომის იატაკი მთლიანად მობეტონებული, ხოლო და-
სასვენებელი ადგილის - ბაგას იატაკი სანაკელე ღარის მი- სარძევე უნდა იყოს უზრუნველყოფილი რძის მიმღები ავზებით ეწყობა საკვებური და საწყურვებლები; აქვე აკეთებენ მსუბუქ
მართულებით 2-30-ით დაქანებული უნდა იყოს, რაც თავიდან (ტანკებით), რძის გამაციებლით და სეპარატორით (მექანიკური ფარდულს, რომელიც ცხოველებს შეეძლებათ თავშესაფრად
გვაცილებს დასასვენებელ ადგილზე შარდის და წუნწუხის და- მინარევების მოსაცილებლად), აგრეთვე, ინვენტარის სარეცხი გამოიყენონ მცხუნვარე მზიან, ან ნალექიან ამინდში.
გროვებას. დასვენებისას, კომფორტული პირობების უზრუნველ-
საყოფად ბეტონის იატაკზე აგებენ რეზინის ხალიჩას (ლეიბს), ცხრილი 30 ბოსელში ფურის დასასვენებელი ადგილის ზომები
რომელზეც ქვეშსაფენად აფენენ ნახერხს, ნამჯას, წვრილ ქვიშას ბაგას ზომები, სმ
(ლამს), ან სხვა მასალა. აღნიშნავენ, რომ ცხოველი უკეთ ისვე- ცოცხალი მასა, კგ
ნებს ლამის ქვეშსაფენზე, ვინაიდან წოლისას ლამის ზედაპირი, სიგრძე სიგანე
სხეულის ფორმის შესაბამისად იცვლის კონფიგურაციას.

რძის შემგროვებელი საამქრო 300-350 120-125 100-105
პროდუქტიულობის პოტენციური შესაძლებლობების გამო-
ვლენასთან და ცხოველთა ჯანმრთელობის მდგომარეობის შე- 400-500 160-170 100-110
სანარჩუნებლად დიდი მნიშვნელობა აქვს ბოსელში მიკროკლი-
მატის ზოოჰიგიენური ნორმების დაცვას (ცხრილი 31). 550 ≤ 180-190 115-120
ამ მიზანს ემსახურება სადგომის შიდა მოცულობის შესაბამი- მარცვალკონცენტრატი, კომბისაკვები 40-50 40-50
სობა მინიმალურ მოთხოვნებთან, რაც მიიღწევა ბოსელის გვე-
რდითი კედლების 4 მ-ის, ხოლო ცენტრალურ გასასვლელთან
არა ნაკლებ 6-6,5 მ სიმაღლით. ჰაერის ინტენსიურ მიმოცვლას ცხრილი 31 ბოსელში ფურის დასასვენებელი ადგილის ზომები
ემსახურება სადგომის სახურავის მთელ სიგრძეზე დატოვებული
მაჩვენებელი ზომის ერთეული M (lim)
სავენტილაციო არხი, ის კი, თავის მხრივ, ნალექების სადგომში
ჩასვლის დასაცავად დაფარულია „მცირე სახურავით“.
ჰაერის ტემპერატურა 0
C +8…+18
მიუხედავად სადგომების ასეთი დიდი მოცულობისა და ნაგე-
ბობის კონსტრუქციული თავისებურებებისა, გაზაფხულ-ზაფხუ- ფარდობითი ტენიანობა % 70-75
ლის პაპანაქება სიცხისას, ვერ ხერხდება ჰაერის ტემპერატურის
ნორმის ფარგლებში შენარჩუნება და აუცილებელი ხდება და- ჰაერის მოძრაობის სისწრაფე მ/წმ 0,3-0,5
მატებითი საშუალებების გამოყენება. ამ მხრივ, საკმაოდ კარგ

მტვრის ნაწილაკების რ-ბა მგ/მ³ 0,5-3,0
ეფექტს იძლევა ვენტილატორების საშუალებით ჰაერის მოძრა-
ობის გააქტიურება, რომლის დამატებით, განსაკუთრებულ შემ- მიკრობული მოთესვლობა ათასი/მ³ 50-70
თხვევებში, მიმართავენ ცხოველების ცივი წყლის შხაპით გაგრი-
ლებას. კონცენტრაცია:
ზოოჰიგიენური და გარემოს დაცვითი თვალსაზრისით, უდი-
დესი მნიშვნელობა აქვს სანაკელე ორმოს სწორად მოწყობას. CO2-ის % 0,3-0,4
საქმე ის არის, რომ ნაკელი და შარდი, აგრეთვე ფერმის სხვა

NH3-ის % 0,0026
ანარჩენები, პოტენციურად, წარმოადგენენ ინფექციური და ინ-
ვაზიური დაავადებების კერას, ამის გამო, სანაკელე ორმოს H2S- ის % 0,015
მობილური ლაბორატორია
აწყობენ ძირითადი და დამხმარე ნაგებობების დაბლა დონეზე

ცხოველთა სადგომის ნტილაციის პირობებში, მისმა კონცენტრაციამ შეიძლება 0,5-1%-

ს და მეტსაც მიაღწიოს. თუ ასეთი კონცენტრაცია ხანგრძლივი
სანიტარულ- ჰიგიენური დროის განმავლობაში მოქმედებს ცხოველზე, ამან შეიძლება
ნორმები გამოიწვიოს ქრონიკული მოწამვლა. ჰიგიენური ნორმით CO2-ის
კონცენტრაცია ცხოველთა სადგომების ჰაერში არ უნდა აღემა-
ტებოდეს 0,25-0,3%; მაღალპროდუქტიული ცხოველებისთვის კი
ჰაერის ატმოსფერული, ქიმიური და არა უმეტეს 0,15-0,2%-ისა.
ბიოლოგიური კონცენტრაცია ცხოველთა სადგომების ჰაერში ნახშირორჟანგის კონცენტრა-
ცია ჭერთან მეტია ვიდრე იატაკთან, მიუხედავად ამისა,ის ჰაერზე
სასოფლო სამეურნეო ცხოველთა ნორმალური ჯანმრთელო- 1,5 -ჯერ მძიმეა; ეს გამოწვეულია გამთბარი ჰაერის კონვექციური
ბის მდგომარეობის შენარჩუნება და მათგან მაქსიმალური რა- დინებით, რომელიც ადის მაღლა და თან წარიტაცებს CO2-საც.
ოდენობის პროდუქციის მიღება მნიშვნელოვნადაა დამოკიდე- ნახშირორჟანგი ცხოველთა სადგომებში ჰაერის ვარგისია-
ბული ცხოველთა სადგომში სანიტარულ-ჰიგიენური ნორმების ნობის მაჩვენებელია. მისი დაგროვება ჰიგიენურ ნორმაზე ზევით
დაცვაზე. ასახავს მიკროკლიმატის მახასიათებლების გაუარესებას და
ცხოველთა სადგომებში, ცხოველებზე მოქმედი მრავალი პარალელურად, ჭარბი რაოდენობით გროვდება ტენი, სითბო,
ფაქტორიდან უმნიშვნელოვანესია ჰაერში ატმოსფერული და ამონიაკი, გოგირდწყალბადი, მტვერი და მიკროორგანიზმები.
ქიმიურ-ბიოლოგიური კომპონენტების დასაშვები ბალანსი - ჰა-
ერის ტემპერატურა და ტენიანობა, ნახშირორჟანგი, აზოტი, ნა- ІІ
ნახრშირჟანგი (CO)
ხშირჟანგი, ამიაკი, გოგირდ-წყალბადი, ჰაერის მტვერი და მიკ- უფერო, უსუნო აირია. ატმოსფეროს ჰაერში ნახშირჟანგი ხდე-
როორგანიზმები. ბა სამრეწველო საწარმოების გამონაბოლქვი აირებიდან, ჭვა-
რტლიდან, კვამლიდან, ავტოტრანსპორტის გამონაბოლქვიდან
ІІ
ჰაერის ტენიანობა
და სხვა. ნახშირჟანგის დასაშვები ზღვრული კონცენტრაცია არ
ტენიანობის ჰიგიენური მნიშვნელობა ძალზე დიდია. ჰაერის უნდა აღემატებოდეს 0,02 მგ/ლ-ს. ჩვეულებრივი საწვავის კვამლ-
მაღალი ტენიანობა იწვევს ცხოველის ბალნის საფარისა და ში CO 3%-ის რაოდენობითაა, ავტოტრანსპორტის გამონაბოლ-
ფრინველის ბუმბულის სისველეს, რაც ორგანიზმიდან სითბოს ქვში -7,7%.
გატარებას უწყობს ხელს და გაციებითი დაავადებების მიზეზი ნახშირჟანგი მომწამვლელი აირია. იგი ფილტვების ალვეო-
პათოგენური და პირობითად პათოგენური ფლორის პროფილაქტიკური სადეზინფექციო პროცედურა
ხდება დაბალი ტემპერატურის პირობებში. ლებიდან ადვილად გადადის სისხლში, სადაც ჰემოგლობინთან ჰაერში საშიშია ადამიანებისთვისაც, რომლებიც იქ დღე-ღამეში გოგირდწყალბადის დასაშვები კონცენტრაცია ცხოველთა სა-
ჰაერის მაღალი ტემპერატურის პირობებში, მაღალი ტენია- წარმოქმნის კარბოქსიჰემოგლობინს, რაც იწვევს ჟანგბადით რამდენიმე საათის განმავლობაში მუშაობენ, რამდენადაც ჰი- დგომებში არ უნდა აღემატებოდეს 0,001%-ს ანუ 0,01 მგ/ლ, ანუ
ნობა (85%-ზე ზევით) აფერხებს სითბოს გაცემას აორთქლებით მომარაგების დარღვევას (მის მიწოდებას უჯრედებზე და ქსოვი- გიენური ნორმა (ამონიაკის დასაშვები კონცენტრაცია) მათთვი- 10 მგ/მ³ ჰაერში.
და იწვევს ორგანიზმის გადახურებას ანუ სითბოს დაკარგვას. ლებზე). მაშასადამე მოწამლვის არსი მდგომარეობს CO-ს მიერ საც იგივეა, რაც ცხოველებისთვის.
ბაგური შენახვის პერიოდში თუ ცხოველებს ვამყოფებთ თბილ, ჰემოგლობინიდან ჟანგბადის გამოძევებაში და მის ადგილზე ІІ
ჰაერის მტვერი
ტენიან სადგომში (ტემპერატურაც და ტენიანობაც დასაშვებზე ჩანაცვლებაში. ІІ
გოგირდწყალბადი ( H2S)
ცხოველებისათვის განსაკუთრებით საშიშია მტვრის ნაწი-
მაღალია), ადგილი აქვს ნივთიერებათა ცვლის მოშლას, უმა- ნახშირჟანგი ორგანიზმში გარდაქმნას არ განიცდის და გამოი- უფერო აქროლადი აირია, რომელსაც ლაყე კვერცხის სუნი ლაკები, რომელთა ზომა 0,2-დან 5 მკმ-მდეა, ვინაიდან ისინი
დობას, მოდუნებას, პროდუქტიულობის დაქვეითებას, ინფექცი- ყოფა უცვლელად. თუ ცხოველს დროზე გავიყვანთ სუფთა ჰაერ- აქვს. იგი ძლიერი ტოქსიკური თვისებებით გამოირჩევა. ატმო- აღწევენ ალვეოლებამდე და მათი უდიდესი ნაწილი იქ რჩება
ური დაავადებების მიმართ აწეულ ამთვისებლობას და სხვა. ზე იგი უზრუნველყოფს ნახშირჟანგის გამოყოფას და ნორმალუ- სფეროს ჰაერში მისი კონცენტრაცია იმდენად უმნიშვნელოა, (ილექება). 10 მკმ-ზე მეტი ზომის ნაწილაკები მთლიანად რჩები-
ამდენად, ძლიერ ტენიანი ჰაერი საზიანოა ცხოველის ჯანმრთე- რი ჰემოგლობინის აღდგენას. რომ ჰიგიენური მნიშვნელობა არ აქვს, თუ არ ჩავთვლით ისეთ ან ზედა სასუნთქ გზებზე და შემდგომში გამოიდევნებიან იქიდან
ლობისთვის, როგორც მაღალი, ასევე დაბალი ტემპერატურის
საწარმოებს, სადაც გოგირდწყალბადი თავისუფალი სახით გა- ცხვირის დაცემინებით, ხველებით, ეპითელიუმის მოძრაობით
პირობებში. ІІ
ამონიაკი (NH3)
მოიყოფა გარემოში. და სხვა. მიუხედავად ამისა, ისინი მაინც აზიანებენ სასუნთქ გზე-
ჰიგიენური ნორმით, ცხოველთა სადგომებში შეფარდებითი ატმოსფეროს ჰაერში ამონიაკი ჩვეულებრივ პირობებში არ ბს, აღიზიანებენ მათ და იწვევენ ანთებით პროცესს, რაც გზას
ცხოველთა სადგომების ჰაერში გოგირდწყალბადის დაგრო-
ტენიანობა სასურველია იყოს 50-70%-ის ფარგლებში, მაგრამ გვხვდება, იგი შეიძლება აღმოჩნდეს ჰაერში იმ საწარმოების უხსნის პათოგენურ და პირობითად პათოგენურ მიკროფლორას
ვების წყაროა ცხოველთა გამონაყოფების ხრწნა, რაც დაკავში-
დასაშვებია 80%-მდე, თუ ტემპერატურაც იქნება ოპტიმალური სიახლოვეს, რომლებშიც მიიღება ამონიაკი ან აზოტოვანი სა- ქსოვილებში შესაჭრელად; ასევე ზიანდება კონიუნქტივიც.
რებულია მათი დიდი ხნის მანძილზე დაყოვნებასთან შენობაში.
12-16°C ( მსხვილი რქოსანი პირუტყვისთვის). სუქები, აგრეთვე ორგანული ნაერთებით დაბინძურებულ ადგი- გოგირდწყალბადი შენობაში შეიძლება გადავიდეს საწუნწუხე მტვრის მოქმედება ცხოველის ორგანიზმზე არის როგო-
ლებში, სადაც მიმდინარეობდა ამონიფიკაციის პროცესი. ამდე- ორმოებიდანაც, როდესაც მათი სარქველები სათანადოდ არ რც პირდაპირი, უშუალო, ასევე არაპირდაპირი. მტვრის მავნე
ІІ
ნახშირორჟანგი(CO2) ნად, ატმოსფეროს ჰაერში ამონიაკის კონცენტრაცია იმდენად არის დაკეტილი. ზემოქმედების ასარიდებლად საჭიროა მეცხოველეობის ფე-
უფერო, უსუნო, მჟავე გემოს აირია. 0°-ზე და 760 მმ წნევის მცირეა, რომ არ აქვს ჰიგიენური მნიშვნელობა. რმების ტერიტორიაზე დაირგოს მწვანე ნარგავები, რომლებიც
გოგირდწყალბადი სისხლში შეიწოვება ფილტვებიდან და სა-
პირობებში CO2-ის ხვედრითი წონა 1,526-ია. მისი ერთი გრამი რადგანაც ამონიაკს ახასიათებს წყალში კარგი ხსნადობა იგი სუნთქი გზების ლორწოვანი გარსებიდან; 0,01%-ზე ზევით კონცე- ძლიერ ამცირებენ მტვრის და მიკროორგანიზმების შემცველო-
იკავებს 509 სმ³ მოცულობას; 1 ლიტრი იწონის 1,965 გ-ს.15°C ტე- ჩასუნთქულ ჰაერთან ერთად ხვდება სასუნთქ გზებში, თვალის ნტრაცია საშიშია. ბას ჰაერში, დაითესოს მრავალწლიანი ბალახები, ცხოველების
მპერატურაზე 1 მოცულობა წყალში იხსნება 1 მოცულობა ნახში- კონიუნქტივაზე ადვილად იხსნება სველი ლორწოვანი გარსე- წმენდა-გასუფთავება ჩატარდეს შენობის გარეთ სპეციალურად
რორჟანგი. გოგირდწყალბადის მცირე კონცენტრაციების ხანგრძლივი
ბის ზედაპირზე და იწვევს მათ გაღიზიანებას, რასაც თან ახლავს გამოყოფილ ადგილზე, შენობის დაგვა-დასუფთავება მოხდეს
დროის მანძილზე ჩასუნთქვამ შეიძლება გამოიწვიოს ქრონიკუ-
ატმოსფეროში ნახშირორჟანგის წყაროა ცოცხალი ორგანი- ხველება, ცრემლდენა, ტკივილი. შემდეგ კი შეიძლება განვითა- სველი წესით; აუცილებელია ვენტილაციისა და კანალიზაციის
ლი მოწამლვა, რაც გამოიხატება კონიუნქტივიტით და სასუნთქი
ზმების სასუნთქი გზებიდან გამოყოფილი CO2, ორგანული ნაე- რდეს ტრაქეიტი, ბრონქიტი და კონიუქტივიტი. ამონიაკი ასევე გამართული მუშაობა.
გზების კატარალური ანთებით, საერთო სისუსტით, უმადობით,
რთების ლპობისა და ხრწნის პროცესები, სათბობის წვა, ნიადა- აღიზიანებს სამწვერა ნერვის დაბოლოებას, რამაც შეიძლება
რასაც თან სდევვს პროდუქტიულობის შემცირება და ჯანმრთე-
გების ქვედა ფენებში დაგროვილი CO2-ის გამოყოფა და სხვა. გამოიწვიოს ტრაქეისა და ბრონქების კუნთოვანი ქსოვილების ІІ
ჰაერის მიკროორგანიზმები
ლობის გაუარესება. გარდა აღნიშნულისა, გოგირდწყალბადი
სპაზმები.
ცხოველთა სადგომების ჰაერში CO2-ის კონცენტრაციამ შე- ისევე, როგორც ამონიაკი ასუსტებს მთელი რიგი ორგანოების იმისთვის, რომ ცხოველთა სადგომების ჰაერი თავისუფალი
იძლება 20-ჯერ და მეტად გადააჭარბოს ატმოსფეროში არსე- ამონიაკის მაქსიმალური კონცენტრაცია ცხოველთა სადგომე- და რაც მთავარია, ფილტვების ქსოვილების მდგრადობას. ად- იყოს პათოგენური და პირობითად პათოგენური ფლორისაგან,
ბულს, ამის მიზეზი კი ცხოველების მიერ გამოყოფილი ნახში- ბის ჰაერში არ უნდა აღემატებოდეს 0,0026%-ს, ანუ 0,02 მგ/ლ -ში ვილად ათვისებადს ხდის ინფექციურ დაავადებებს, განსაკუთ- აუცილებელია ავადმყოფი და მიკრობმატარებელი ცხოველების
რორჟანგია, რომელსაც ემატება ორგანული ნაერთების ხრწნის და 20მგ/მ³. რებით აეროგენური გზით გავრცელებად სნეულებებს, როგორი- დროული გამოვლენა; დეზინფექციის ჩატარება ინსტრუქციით
შედეგად დაგროვილი CO2; გაუმართავი კანალიზაციის და ვე- ამონიაკის მაღალი კონცენტრაციები ცხოველთა სადგომების ცაა ტუბერკულიოზი. გათვალიწინებულ ვადებში; სანიტარული გამტარების მოწყო-

ბა; უცხო პირთა შესვლის აკრძალვა ცხოველთა სადგომებში;

ჰაერის გაუვნებელყოფა ულტრაიისფერი სხივებით და აგრეთ-
ზონის დაბლა, თან ახლავს სითბოს გაძლიერებული გაცემა, მა-
ცხოველთა შენახვის ასეთ პირობებში, მიუხედავად პირუტყვის მოვლა-შენახვაზე
გაწეული დიდი ხარჯისა და საკვების მაღალი თვითღირებულე-
გრამ პარალელურად მოქმედებას იწყებს საკომპენსაციო მექა-
ვე ყველა იმ ღონისძიების გატარება, რომლებიც აგვარიდებენ ნიზმი, რომელიც ამცირებს სითბოს გაცემას და ადიდებს სითბოს სისტემები ბისა, სარძეო პროდუქტიულობისა და ცოცხალი მასის ნამატის
მტვრის ნაწილაკების მოხვედრას სადგომის ჰაერში. წარმოქმნას. დაბალი ტემპერატურის ზემოქმედება იწვევს სხეუ- დონე უზრუნველყოფს ერთეული სასაქონლო პროდუქციის და-
ჰიგიენური ნორმით მიკროორგანიზმების რაოდენობა 1მ³ ჰა- ლის ტემპერატურის დაქვეითებას - ჰიპოთერმიას. ჰიპოთერმიის სასაქონლო პროდუქციის წარმოების ინტენსიფიკაციის დო- ბალ თვითღირებულებას და, ამდენად, წარმოება არამარტო
ერის მოცულობაზე გადაანგარიშებით არ უნდა აღემატებოდეს: ნით განასხვავებენ სასოფლო-სამეურნეო ცხოველების შენახვის მომგებიანი, არამედ კონკურენტუნარიანიცაა.
შედეგად აღმოცენდება სხვადასხვა გაციებითი დაავადებები,
საძროხეში 20-70 ათასს (ცხოველთა სხვადასხვა ჯგუფებისთვის); რომლებიც ძალზე საშიშია მოზარდისთვის, რომელთა თერმო- ინტენსიურ და ექსტენსიურ სისტემას. აღნიშნული ორივე სისტემა, თავისთავად გულისხმობს ცხოვე-
საღორეში 50-100 ათასს; ფარეხში 50-70 ათასს და ა.შ. სარეგულაციო მექანიზმები არასრულყოფილია და სითბოს შენახვის ექსტენსიური სისტემის დამახასიათებელი ნიშნები, ლების სტაციონარულად და მომთაბარეობის პირობებში შენახ-
(რომელიც ჩვენში ეფუძნება საუკუნეების მანძილზე დამკვიდრე- ვას. მომთაბარე მეცხოველეობას საქართველოს რიგ რეგიონებ-
დიდი რაოდენობის დაკარგვის შედეგად იღუპებიან კიდეც.
ІІ
ტემპერატურა, ტენიანობა ბულ ტრადიციებს): ში უძველესი ტრადიციები აქვს. ისტორიკოსების მონაცემებით,
ორგანიზმიდან სითბოს გაცემას აძლიერებს ტენიანი და მოძ- ძველად ქართველური ტომები მომთაბარე მეცხოველეობას
სასოფლო-სამეურნეო ცხოველები მიეკუთვნებიან თბილსის- მეცხოველეობის პროდუქტების (რძე, ხორცი, მატყლი) მი-
რავი ჰაერი, სველი იატაკი და გარეგანი კედლები რომლებზეც მისდევდნენ, კერძოდ, წლის თბილ პერიოდში ისინი ბარიდან
ხლიან ორგანიზმებს, რომელთა ტემპერატურის ცვალებადობა საღებად, აგრეთვე ცოცხალ გამწევ ძალად გამოსაყენებ-
ნამის წერტილზე დაბლა ტემპერატურის დაწევისას კონდენცირ- მთაში, ხოლო შემოდგომაზე, კვლავ ბარში ბრუნდებოდნენ. ასე-
უმნიშვნელოა გარემოს ტემპერატურის ცვალებადობის მიუხედა- ლად აბორიგენული ან ენდემური ჯიშების მოშენება;
დება სითხე, რომელიც ზრდის ზღუდეების მოცულობით მასას და თი სისტემა ძირფესვიანად განსხვავდება მოხეტიალე მეცხოვე-
ვად. მაგალითად, მსხვილ რქოსან პირუტყვში ნორმალური ფი- ნახირის სტრუქტურაში სადედე სულადობის დაბალი ხვე-
შესაბამისად, სითბოს გატარებას. ამდენად, კედლების სიახლო- ლეობის სისტემისგან, ვინაიდან მოსახლეთა ძირითადი ნაწილი
ზიოლოგიური პროცესები მიმდინარეობს 37,5º-დან 39,5º- მდე; რდითი წილი, მათი გვიანმწიფადობა და დაბალი პროდუქ-
ვეს ცხოველები ბევრად მეტი რაოდენობით კარგავენ სითბოს, რჩებოდა ბარში და ეწეოდა მიწათმოქმედებას.
ღორებში 38º-დან 40º- მდე; ფრინველში 40º-დან 42º- მდე. ტიულობა;
იზრდება საკვების ხარჯვა, რომლის ადეკვატურიც აღარაა მიღე- ასეთი მიდგომა მრავალმხრივ მისაღები იყო, რამდენადაც
მაღალი ტემპერატურის დროს ორგანიზმში სითბოს წარმოქ- სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების ერთეულ ფართობ-
ბული პროდუქცია. იგი გაცილებით ნაკლებია, რაც გამოწვეულია ზე წარმოებული პროდუქციის მცირე რაოდენობა; მთის უხვი საძოვრების გამოყენებით მოხერხდა ბარში საკვების
მნასა და სითბოს გაცემას შორის წონასწორობა ირღვევა, ვინა-
საკვების არადანიშნულებისამებრ გამოყენებით, რადგან იხარ- დეფიციტის შევსება (1) ითვისებდნენ მთის ბუნებრივი სავარგუ-
იდან ადგილი აქვს ჭარბი რაოდენობის სითბოს დაგროვებას, მეძროხეობასა და მეღორეობაში ნამატის სეზონურად მი-
ჯება ორგანიზმის ენერგეტიკული დანახარჯების შესავსებად. ლების პრაქტიკულად მუქთა საკვებს (2), პირუტყვი, განერიდებო-
რომელიც იწვევს ორგანიზმის გადახურებას და სითბოს დაკ- ღება და, აქედან გამომდინარე, რძისა და ცოცხალი მასის
და გაზაფხულ-ზაფხულის ექსტრემალურ ეკოლოგიურ პირობებს
ვრას. ცხრილებში 28 და 29 მოცემულია მიკროკლიმატის პარამეტ- ნამატის ძირითადი ნაწილის საძოვრულ პერიოდში წა-
რმოება, ზამთარში კი, ცოცხალი მასის შემცირება; და, რაც არანაკლებ მნიშვნელოვანი იყო, მომთაბარე მეცხოვე-
ჰაერის ტემპერატურის გაცემას, სითბური განურჩევლობის რების ჰიგიენური ნორმები სხვადასხვა ცხოველებისათვის. ლეები ასრულებდნენ საზღვრის დამცველის ფუნქციებსაც.
ცხოველების უბინაოდ ან მარტივი ტიპის სადგომებში შე-
ცხრილი 28 ცხოველთა სადგომის ჰაერის ტემპერატურის, ტენიანობის და ჰაერის მოძრაობის სიჩქარის ნორმები ნახვა; ამასთან, ყველა სამუშაო, დაკავშირებული ცხო- დასავლეთ საქართველოში ძროხის ზამთრის საძოვრებად
ველთა მოვლასთან, კვებასთან, პროდუქციის წარმოე- გამოყენებული იყო კოლხეთის დაბლობი, ხოლო ზაფხულის
ჰაერის ტემპერატურა (0°C)
შეფარდები-
ჰაერის მოძრაობის სისწრაფე მ/წმ-ში
ბასთან და ა.შ. სრულდება ხელით ან/და პრიმიტიული - სამეგრელოს, გურიისა და სვანეთის მთის კალთები. არც თუ
სადგომის დასახელება თი ტენიანო- ზამთარსა და გარდამა- იარაღებით; იშვიათად, მათ ზაფხულობით პირუტყვი გადაჰყავდათ ჩრდი-
ოპტიმ. მაქს. მინ. ბა%-ში ზაფხულში
ვალ პერიოდში
სანაშენე მუშაობის დაბალი დონე, სადედე სულადობის ლოეთ კავკასიის მთებშიც.
საძროხეები, შენობები მოზარდისთვის (დაუბმელი შენახვა) 5-8 8-15 0-3 70(50-85) 0,3-0.4-0,5 0,8-1 თავისუფალი, უკეთეს შემთხვევაში, ხელზე დაგრილება აღმოსავლეთში, ბარის ზონის მეჯოგეები ზაფხულობით სა-
საძროხეები და შენობები სუქებაზე დაყენებული საქონლისთვის(დაბმუ-
8-15 15 3-8 75(50-85) 0,3-0,4-0.5 0,8-1
და მიღებული ნამატის ექსტენსიურად გამოზრდა; რგებლობდნენ ცივგომბორის, თუშეთის მთიანი ნაწილისა და
ლი შენახვა)
საკვების მხოლოდ ბუნებრივი საკვებ-სავარგულებიდან სამცხე-ჯავახეთის ზეგანის საძოვრებით, ხოლო ზაფხულში ში-
სახბორეები ყველა ასაკობრივი ჯგუფებისთვის 12 16 8 70(40-75) 0,3-0,5 1,0-1,2
დამზადება, მათი გაუმჯობესების ღონისძიებები არ ტა- რაქისა და ელდარის, აგრეთვე ქართლის ბარის საძოვრებითა
საღორეები მაკე ქუბებისთვის და კერატებისთვის 15 16 14 75(60-85) 0,2-0,3 1,0 რდება, ან არა აქვს სისტემატური ხასიათი. და სოფლისპირა გასადევრებით.
საღორეები ქუბებისთვის მაკეობის ბოლო პერიოდში 18 20 16 70(60-80) 0,2 1,0 ასეთი მდგომარეობის გამო, ზამთარში ცხოველების ულუფა გასული საუკუნის 30-იანი წლებიდან, კოლმეურნეობებისა და
საღორეები სარემონტო მოზარდისთვის 16 18 15 70(60-80) 0,3 1,0 დაბალყუათიანია და ერთგვაროვანი, ის წვნიან საკვებს საე- საბჭოთა მეურნეობების ჩამოყალიბების შემდეგ, მეცხოველეო-
მაწოვარა გოჭებისთვის 30 32 22 70(60-80) 0,15 0,4 რთოდ არ შეიცავს, ხოლო კონმბინირებული ან მარცვლოვანი ბის ზოგიერთი დარგის (მეძროხეობა, მეღორეობა) მთაბარობის
ასხლეტილი გოჭებისთვის 22 24 20 70(60-80) 0,2 0,6
საკვები წარმოდგენილია მცირე ხვედრითი წილით. ტრადიცია ნაწილობრივ შეიცვალა და დარგი გადაყვანილი იქნა
აღნიშნულიდან გამომდინარე, ფერმერის საქმიანობის წარ- სტაციონარული წარმოების რელსებზე. მიუხედავად ამისა, რიგ
სადგომები სასუქი ღორებისთვის 16 18 12 75(60-85) 0,2 1,0
მატება დამოკიდებულია ამა თუ იმ ზონის კლიმატურ პირობებზე რაიონებში და მეცხვარეობაში, ჯერ კიდევ, შემორჩენილია მთა-
ცხვრის სადგომი ფარეხი 5 6 3 75(50-85) 0,5 0,8
და კონკრეტული წლის ამ თვალთახედვით ავკარგიანობაზე. ბარობა, რაც იაფი, მაღალი ხარისხის და ეკოლოგიურად სუფთა
სადგომები მუშა ცხენისთვის 4 6 2 80 0,3 0,5 მეცხოველეობის პროდუქტების წარმოების შესაძლებლობას
ექსტენსიურისაგან განსხვავებით, სასოფლო-სამეურნეო ცხო-
იძლევა.
ველების შენახვის ინტენსიური სისტემა ითვალისწინებს:
ცხრილი 29 ცხოველის სადგომებში მავნე აირების კონცენტრაციის,მიკრობული დაბინძურების,ხმაურის ჰიგიენური ნორმები
ნახირის/კოლტის/ფარის მაღალპროდუქტიული ჯიშებით
სტაციონარულ მეურნეობებში გამოიყენება ცხოველების ბა-
დაკომპლექტებას და სანაშენე მუშაობის ყველა ელემე- გური, ბაგურ-საძოვრული, ბაგურ-ბანაკური და საძოვრული შე-
მავნე აირები ჰაერში
მიკრობული დაბინძურება მიკ.სხ/
ხმაური ნტის განხორციელებას; ნახვის სისტემები. ამ თვალასაზრისით, მეურნეობის ამა თუ იმ
სადგომის დასახელება
მ3 ჰაერში, ათასებში
დეციბელებში სისტემაზე მიკუთვნებისას ძირითადი ნიშანია ნახირის სააღმწა-
(დბ) ცხოველების კაპიტალურ ბინებში შენახვას, სადაც უზრუნ-
CO2,% NH3, მგ/მ3 H2S, მგ/მ3 რმოებლო ბირთვის, ანუ სადედე სულადობის შენახვის პირო-
ველყოფილია საწარმოო პროცესების მაქსიმალურად მე-
ქანიზაცია და, აგრეთვე, რეგულირებული მიკრო-კლიმა- ბებში განასხვავება. საქართველოში ბუნებრივ კლიმატური და
საძროხეები, შენობები მოზარდისთვის (დაუბმელი შენახვა) 0,15-0,25 15 10 50-70 45-60
ტის პირობები; ეკონომიკური პირობებიდან გამომდინარე მეძროხეობაში, ძი-
საძროხეები და შენობები სუქებაზე დაყენებული საქონლისთვის (დაბმუ-
0,25 20 10 70 65 რითადად, გამოიყენება ბაგური, ბაგურ-საძოვრული, ბაგურ-ბა-
ლი შენახვა) წლის ნებისმიერ პერიოდში ცხოველების ყველა კომპონე-
ნაკური და საძოვრული შენახვის სისტემები.
სახბორეები ყველა ასაკობრივი ჯგუფებისთვის 0,15-0,2 10-15 5-10 50 45-60 ნტით დაბალანსებული ულუფებით კვებას, რომლის შედ-
გენილობა და სტრუქტურა შეესაბამება კონკრეტული ჯგუ-
საღორეები ქუბებისთვის მაკეობის ბოლო პერიოდში 0,2 20 10 60-100 60-70 ІІ
საძოვრული შენახვის სისტემა
ფის ასაკობრივ და ფიზიოლოგიურ მდგომარეობას;
დაგოჭიანებული დედა ღორებისთვის 0,2 15 10 50 60
სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების ინტენსურად გამო- საძოვრული შენახვა შესაძლებელია მხოლოდ იმ რეგიონებში,
მაწოვარა გოჭებისთვის 0,2 15 10 50 60 ყენებას, რაც გულისხმობს ბუნებრივი სავარგულების ძი- სადაც ზამთარი თბილია და ბალახის ვეგეტაცია მთელი წლის
ცხვრის სადგომი ფარეხი 0,25 10 10 70 - რეულ გაუმჯობესებას, ხელოვნურ (ნათეს) სავარგულებზე მანძილზე გრძელდება, ან კიდევ არის საზამთრო საძოვრების
სათიბებისა და საძოვრების მოწყობას და ერთეულ ფა- საკმაო ფართობები. შენახვის ასეთ სისტემას მიმართავენ თბი-
ულაყისთვის და ყველა ასაკის მოზარდისთვის 0,25 20 10 70 -
რთობზე პროდუქციის წარმოების მაღალ დონეს. ლი კლიმატის ქვეყნებში, ძირითადად კი სპეციალიზებული სა-

ხორცე მეძროხეობის ფერმებში. დასავლეთ საქართველოში მიდან ზამთრის პერიოდში მათ დამატებით უნდა მიეცეს კარგი
შენახვის ეს სისტემა გამოყენებული იყო მეგრელი მეჯოგეების ხარისხის თივა, ნამჯა, ჩალა და სრულფასოვანი კომბინირებუ-
მიერ. ლი საკვები (30-35% კვების ნორმიდან გამომდინარე). დამატე-
ცხოველების საძოვარზე, უბინაოდ შენახვის ტექნოლოგია ბით მისაცემი საკვებისათვის აუცილებელია მოწყობილ იქნეს
გამოიყენებოდა გასული საუკუნის 80-იან წლებში, სიღნაღის რა- სპეციალური ფარდულები და საკვებურები. ასევე, საძოვრული
იონის წნორის სახორცე მეძროხეობის საცდელ-სპეციალიზირე- შენახვის მთელი პერიოდის განმავლობაში ცხოველი უზრუნვე-
ბულ კომპლექსში. აქ 10 ათას ჰა ფართობზე მოწყობილი იყო სა- ლყოფილი უნდა იყოს ქვამარილით.
კვებწარმოების ნაკვეთები, მათ შორის საძოვრები; ცხოველები საძოვრის გამოყენებისას ძროხეულს ყოფენ შემდეგ ჯგუფე-
წლის უმეტეს პერიოდში იკვებებოდნენ ნათესი საძოვრის ბალა- ბად:
ხით, ხოლო გვიან-შემოდგომა ზამთარში მათ, ასევე საძოვარზე, ძროხა, უშობელი და ხბო 1 წელზე მეტი ასაკის;
ეძლეოდათ დამატებითი საკვები (თივა, კონცენტრატები, ნამჯა, მაკე ფურები;
ჩალა). დადებითად მოქმედებს ცხოველის ჯანმრთველობაზე
ხბო 6-12 თვის (სახარე და საფურე ცალ-ცალკე);
და პროდუქტიულობაზე შენახვის ეს სისტემა. შესაძლებელია
ხბო 2-6 თვემდე.
გამოვიყენოთ საქართველოს იმ რეგიონებშიც სადაც ზამთარი
შედარებით თბილია და საძოვარზე ბალახის ვეგეტაცია მთელი ძროხეული დღეში ბალახს ძოვს დაახლოებით 8 სთ-ის განმა-
სეზონის მანძილზე მიმდინარეობს. ვლობაში, ყოველი 1,5-2 საათი ძოვების შემდეგ ისვენებს დაა- ფურის ბაგაზე დაბმულად შენახვა
ხლოებით 1 საათი და იწყებს ამოცოხნას.
აღნიშნული სისტემა, ძირითადად, გამოიყენება სახორცე მე-
მოთენთილია, ნაკლებად მოიხმარს საკვებს და შესაბამისად მიმდინარე ლპობადი პროცესები, ნაკელი და საკვების ნარჩე-
საქონლეობაში. ამ სისტემასთან კარგად არის შეგუებული ადგი- ІІ
ბაგური შენახვის სისტემა მცირდება პროდუქტიულობა. ასევე, იზრდება რისკი ფაშვის ნები. სადგომში ნახშირორჟანგის მომატება იწვევს, როგორც
ლობრივი საქონელი, განსაკუთრებით, მეგრული წითელი ჯიშის აციდოზის, რადგან მცირდება მჟავიანობა, იზრდება ჩლიქის და- წველადობის დონის, ასევე რძეში ცხიმის პროცენტის შემცირე-
ძროხა. თუმცა, საძოვრული სისტემის გამოყენება შესაძლებე- ეს სისტემა გულისხმობს მთელი წლის განმავლობაში ძროხე-
ავადებების რისკი. განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს ბას. ნახშირორჟანგთან ერთად სადგომში ამიაკის გაზრდილი
ლია საქართველოს სხვადასხვა რეგიონებშიც, სადაც მოწყო- ულის დახურულ შენობაში ხელოვნურად რეგულირებული მიკ-
სადგომში ვენტილაციის გამართულ მუშაობას, რომელიც ორი შემცველობა იწვევს სასუნთქი გზების დაავადებას და პროდუქ-
ბილი იქნება, როგორც ბუნებრივი, ასევე ხელოვნური (ნათესი) როკლიმატით შენახვას.
სახისაა: ბუნებრივი და ხელოვნური. ტიულობის შემცირებას.
საძოვრები. საძოვრებს ცხოველი წლის უმეტეს პერიოდში (გა- მნიშვნელოვანია სადგომში ტემპერატურული რეჟიმის დაცვა.
ბუნებრივი ვენტილაციის დროს სუფთა ჰაერის ნაკადის შემოს- ბაგური შენახვისას, ორი მეთოდი გამოიყენება: დაბმული და
ზაფხული-შემოდგომა) გამოიყენებს, ხოლო გვიანი შემოდგო- როდესაც სადგომში ტემპერატურა 20°C-ზე მაღალია ძროხეული
ვლა ხორციელდება სადგომის გვერდითი ფანჯრებიდან, ხოლო დაუბმელი. დაბმული შენახვისას ძროხეულის შენახვა ხდება
სადგომიდან ნახშირორჟანგით მდიდარი ჰაერის გასვლა ხო- სპეციალურად აშენებულ კაპიტალურ სადგომში, რომელსაც აუ-
რციელდება, როგორც ფანჯრებიდან, ასევე სახურავის სარკმე- ცილებელად წინ უნდა ჰქონდეთ სეირანი, სადაც კარგი ამინდის
ლებიდან. შემთხვევაში ცხოველს გამოუშვებენ გარეთ. ბაგის სიგანე უნდა
ხელოვნური ვენტილაციის დროს სადგომში ჰაერის ცირკუ- იყოს (1,20-1,25 მ), სიგრძე (1,70-1,85 სმ დასაწოლად და 80სმ თა-
ლაცია ვენტილიატორების დახმარებით მიმდინარეობს, რომ- ვის დასადებად.
ლებიც შეიძლება იყოს დამონტაჟებული, როგორც გვერდით სადგომში მოწყობილია სპეციალური კონსტრუქციის სადგომი
კედლებზე, ასევე ჭერში. სადგომში მაღალი ტემპერატურის შე- - ბაგა საკვებურით,საწყურვებლებით, დასაბმელი მოწყობილო-
სამცირებლად გამოიყენება ეფექტური მეთოდი, სადაც შერწყმუ- ბით, ვაკუმგამტარით, რძის გამტარი სისტემით. ცხოველები ბა-
ლია სავენტილაციო და წვეთოვანი გამაგრილებელი სისტემა, გაზე თავით ერთმანეთისკენ ან „კუდით კუდისაკენ“ სპეციალური
რომელსაც „გამაგრილებელ შხაპს“ უწოდებენ. საკვებურებში და საბმელებით დაბმული არიან 2 ან 4 რიგად.
ბაგაში წარმოქმნილი სისველე შრება მომენტალურად ვეტილა- ფურის დაბმულად შენახვისას ანუ დასასვენებელი ადგილის
ციის მეშვეობით. ფართობი 1 სულზე უნდა იყოს 2-2,5 მ². ასევე, მნიშვნელოვანია
წარმატებით გამოიყენება ინოვაციური სისტემა, რომელიც დე- ბაგის სიგრძის სწორად შერჩევა,რომელიც არამარტო აადვი-
სტრატიფიკატორის თავზე ქმნის ღრუბლისებრ წყლის ნისლს. ლებს სისუფთავის დაცვას, ასევე იცავს ფურს ჩლიქების დაზია-
წყლის ნისლის აორთქლებისას ჰაერის ტემპერატურა სწრაფად ნებისაგან. მაგალითად: 300კგ-მდე ცოცხალი მასის ფურისათვის
ჯგუფურ-გალიური შენახვის სისტემა ბოქსური შენახვის სისტემა ეცემა და იზრდება სავენტილაციო სისტემის მუშაობის ეფექტუ- ბაგის სიგრძე უნდა იყოს 1,25-1,35 მ, 400-450კგ-მდე 1,6-1,7მ,ხო-
რობა. წყლის ნისლის აორთქლება ხდება სწრაფად სადგომში ლო 500კგ და მეტი ცოცხალი მასისთვის კი 1,8- 1,9 მ. ბაგის სიგა-
იატაკთან კონტაქტამდე და ძროხის დასასვენებელი ბოქსები შე- ნე უნდა იყოს 1-1,2 მ. იატაკის დაქანება სანაკელე ღარის მიმა-
ნარჩუნებულია მშრალ და სუფთა მდგომარეობაში. რთულებით უნდა შეადგენდეს 2-40-სმ-ს.
მსხვიფეხა რქოსანი ცხოველის სადგომში ჰაერის შემცველო- დაბმულად შენახვისას, შესაძლებელია დროულად მოვახდი-
ბის დადგენა რთულია, თუმცა ცხოველებზე დაკვირვებით შესაძ- ნოთ ფურის წველა, ნორმირებულად კვება და დავაკვირდეთ
ლებელია დავადგინოთ რა პირობებში იმყოფება ცხოველი. მა- ცხოველის მდგომარეობას, ჯანმრთელობას და სხვა. მაგრამ
გალითად, თუ ცხოველს ხელს გადაუსვამთ ბალანზე, სადგომში ამ სისტემისთვის დამახასიათებელია ხელით შრომის მაღალი
სწორი ვენტილაციის შემთხვევაში, ხელის გული უნდა დარჩეს ხვედრითი წილი, როგორიცაა: საკვების დარიგება, ნაკელის
მშრალი. გატანა, მოციონზე გაყვანა და სხვა. მიუხედავად ამისა, უპირატე-
არასათანადო ჰაერცვლისას, ცხოველს აღენიშნება- ხველა, სობას ანიჭებენ დაბმულად შენახვის მეთოდს და ფართოდ არის
ცხვირიდან ინტენსიური გამონადენი, ღია პირით გახშირებული გავრცელებული.
სუნთქვა, საკვების მოხმარების შემცირება - აღნიშნული სიპტო- დაუბმელად შენახვისას, სადგომში ცხოველისთვის შექმ-
მები ცხოველს აღენიშნება სადგომში მაღალი ტემპერატურის ნილია კარგი კომფორტული პირობები, ისინი თავისუფლად
25°С და ზევით. სუფთა ჰაერი შეიცავს 21% ჟანგბადს, 0,03% ნა- გადაადგილდებიან სადგომში, გადიან სეირანზე. ამ სისტემის
ხშირორჟანგს, ხოლო ამოსუნთქული ჰაერი-დაახლოებით 16% გამოყენებისას ყველა შრომატევადი საწარმოო პროცესი მექა-
ჟანგბადს და 4% ნახშიროჟანგს ადგომში ნახშირორჟანგის ნიზებულია. გამომდინარე აქედან, საგრძნობლად მცირდება
ძროხის დაბმულად შენახვის სისტემა საძოვრული სისტემა
მომატების წყაროს წარმოადგენს აგრეთვე სველ ქვეშსაფენში შრომის დანახარჯები ცხოველის მოვლასა და 1ც რძის წარმო-

ღორის შენახვის სისტემები ნეზვი. კერატს სჭირდება დოლფარაში 6 მ² ფართობი, ხოლო

სეირანზე 8 მ². ნეზვებს საკვები ეძლევათ ნებაზე, მუდმივად.
მეღორეობაში ფართოდ გამოიყენება მოგებული ნეზვების
საერთო განყოფილებაში მოწყობილი უნდა იყოს გოჭებისათ-
ერთ ფართე შენობაში შენახვა, სადაც ყოველ ნეზვს ცალ-ცალკე
ვის საკვები ფართობი, სადაც ნეზვები ვერ შევლენ. აქ გოჭებს
აქვს მოწყობილი ბუნაგი თავისი გოჭებისთვის და ყოველთვის
10-12 დღიდან ეძლევათ დამატებითი საკვები, რადგან როდესაც
ახლოს არის თავის ბუნაგთან. ამ დროს საღორეში დამყარებუ-
ნეზვი ადრე ასხლეტვამდე გრილდება ის მერძეულობას ამცირე-
ლია იერარქია - ყველა ნეზვს თავისი ადგილი აქვს და ემორჩი-
ბს და გოჭები რომ არ ჩამორჩნენ წონაში აუცილებელია ადრეუ-
ლება დომინანტს.
ლი ასაკიდან მათი დამატებითი კვება.
საღორეში რამდენიმე ადგილას დგას ავტოსაკვებური კონ-
თუ ნეზვების მოგება მოხდა დიდი განსხვავებული პერიოდით,
ცენტრირებული საკვებით, სადაც ყოველთვის არის საკვები და
ნეზვი ნებისმიერ დროს ჭამს. ნეზვს თავისუფალი გადაადგილე- ადრე მოგებული გოჭები ახალმოგებული გოჭების შევიწროვე-
ბის საშუალება აქვს. ბას დაიწყებენ ასაკში სხვაობის გამო. ასევე, შეიძლება ადრემო-
გებულმა ნეზვმა ახალმოგებული გოჭები შეჭამოს.
ამ მეთოდის უპირატესობა და დადებითი მხარე იმაში გამო-
იხატება, რომ მაქსიმალურად შეიძლება გამოვიყენოთ ღორის ІІ
საძოვრული და ბანაკური შენახვა
მერძეულობა, გოჭები შეიძლება ავსხლიტოთ არა 40-50 დღის
ასაკში, არამედ 80-90 დღის ასაკში. ამ დროს ნეზვი მაკეა და მეღორეობაში ფართოდ გამოიყენება ღორის გარეთ შენახვა,
თანაც ძუძუს აწოვებს გოჭებს, თუმცა თანდათან ამცირებს მერ- ანუ, ბანაკური და საძოვრული შენახვა. ღორის ყველა ასაკობრი-
ძეულობას და ფაქტიურად გოჭები თვითონ ანებებნ თავს წოვას, ვი ჯგუფისთვის ეს სისტემა, ბუნებრივი პირობებიდან გამომდინა-
რითაც თავიდან ვიცილებთ ასხლეტვის სტრესს. რე, მაქსიმალურად უნდა იყოს გამოყენებული.
ოჯახური სისტემით შენახვისას, ოჯახში 6-7 ნეზვზე მეტი არ საზაფხულო ბანაკი, უკეთესია, მოეწყოს საღორიდან 600-700
უნდა იყოს. ამ მეთოდს მაწოვარი ნეზვების დაგრილების მე- მეტრის დაშორებით, რათა მაქსიმალურად მოვახდინოთ ძირი-
თოდსაც უწოდებენ. თადი საღორიდან წყალგაყვანილობის, ელექტრო მომარაგე-
ბის, საკვები საამქროსა და სხვა დამხმარე ნაგებობების გამოყე-
ІІ
ნეზვების ჯგუფური მოგების მეთოდი ნება.
მეწველი ფურის სადგომი
ამ მეთოდით ნეზვების შენახვისას ნეზვების მოგება ხდება სა- საქართველოს უმეტეს რეგიონებში ადრე გაზაფხულიდან
ერთო საღორეში და თითქმის ერთდროულად (3-4 დღის პერი- გვიან შემოდგომამდე შესაძლებელია ღორის ყველა ასაკობ-
ებაზე. დაუბმელი შენახვისას სადგომი დაყოფილია სექციებად თადად, ფერმისპირა საძოვარზე. ჩვენში, გამომდინარე ქვეყნის
ოდში). კერატი ღამით ყოველთვის უნდა იყოს ცალკე, რათა თვი- რივი ჯგუფის გადაყვანა ძირითადი სადგომიდან მსუბუქი ტიპის
(განყოფილებებად), რომელიც განკუთვნილია ცხოველთა და- უმეტესი რაიონების ბუნებრივ-ეკონომკური პირობებიდან, მე-
თონაც დასვენებული იყოს და დაგრილების შემდეგ დაასვენოს ბანაკებში, რომელიც შენდება შემაღლებულ, ქარისაგან დაცულ
სასვენებლად. წველი ფურების შენახვის ამ სისტემას დიდი ისტორიული ტრა-
სექციის მოპირდაპირე მხარეს მოწყობილია საკვებურები, დიციები აქვს. საქმე ის არის, რომ საკმაოდ დიდია ბუნებრივი
ხოლო მათ შორის დატოვებულია გასასვლელი საიდანაც ხო- საძოვრების ფართობები, ხოლო ბარის რაიონების კლიმატური
რციელდება საკვების დარიგება და ნაკელის გატანა. საკვე- პირობები შესაძლებლობას იძლევა ცხოველები 170-210 დღის
ბურების რაოდენობა უნდა შეესაბამებოდეს განყოფილებებში მანძილზე ვკვებოთ იაფი საძოვრული საკვებით.
სექციების რაოდენობას.თვითოეული სექციაში განთავსებულია
ერთნაირი პროდუქტიულობისა და ფიზიოლოგიური მდგომარე- აღნიშნული სისტემით ფურების შენახვისას, ძირითადი საწა-
ობის მქონე ცხოველები ამ დროს აუცილებელია გათვალისწი- რმოო პროცესები (წველა, დამატებითი კვება და სხვ.), წლის
ნებულ იქნეს: ჯიში, ცოცხალი მასა, მოგების ასაკი, დღიური მო- მთელი პერიოდის მანძილზე ხორციელდება ძირითად სადგო-
ნაწველი და სხვა. აღნიშნული მაჩვენებლებით ხდება საწველი მში (ბოსელში), ხოლო დღისით ცხოველები იმყოფებიან ფერ-
დანადგარის შერჩევა და მათი სრულფასოვანი კვება. მისპირა საძოვარზე. ცალკეულ შემთხვევაში, საძოვრული შენა-
ორივე ამ ხერხს აქვს თავისი დადებითი და უარყოფითი მხა- ხვისას, ფერმერები მიმართავენ ცხოველების ღამით ძოვებას.
რეები: დაბმულად შენახვის უარყოფითი მხარეა ის, რომ თავი- ამას დიდი მნიშვნელობა აქვს ზაფხულის ცხელ დღეებში, რო-
სი სიცოცხლის უმეტეს პერიოდში ცხოველი უმოძრაოდაა, რაც დესაც პაპანაქება სიცხისა და მზის გადიდებული ინსილაციის უა-
ეწინაარმდეგება ცოცხალი ორგანიზმის ბიოლოგიურ მოთხოვ- რყოფითი მოქმედების გამო ცხოველები წყვეტენ ძოვას და ვერ
ნილებას-აქტიური მოძრაობის აუცილებლობას, აგრეთვე მაღა-
ასწრებენ საჭირო რაოდენობით საძოვრული ბალახის ჭამას.
ლია ხელით შრომის ხვედრითი წილი; მიუხედავად ამისა, შენა-
ხვის ეს წესი, ჯერ კიდევ, საკმაოდ ფართოდ გამოიყენება. საქმე ІІ
ბაგურ-ბანაკური შენახვის სისტემა
ის არის, რომ ის იძლევა ცხოველისადმი ინდივიდუალურად
მიდგომის შესაძლებლობას, რითაც პროდუქტიულობის გენე- ბაგურ-ბანაკური შენახვის სისტემის არსი მდგომარეობს იმაში,
ტიკური პოტენციალის მაქსიმალურად გამოსავლენად იქმნება რომ საძოვრული პერიოდის დასაწყისიდანვე ცხოველები გა-
წინაპირობები და, აგრეთვე უფრო ეფექტურია, რამეთუ 8-10%- დაჰყავთ სპეციალურად მოწყობილ ბანაკებში, სადაც სრულდე-
ით დაბალია ერთეული პროდუქციის წარმოებაზე დახარჯული ბა ყველა აუცილებელი საწარმოო ოპერაცია. ეს აუცილებელი
საკვების რაოდენობა. დაუბმელად შენახვისას მაქსიმალურად
ხდება მაშინ, როდესაც საძოვრები ფერმიდან შორს მდებარე-
არის მექანიზებული ყველა საწარმოო პროცესი, ე.ი. მინიმუმა-
ობს.
მდეა შემცირებული ხელით შრომის ხვედრითი წილი, მაგრამ
მაღალია საკვების დანახარჯები. ბაგურ-ბანაკური სისტემა გვაძლევს საშუალებას ეფექტურად
გამოვიყენოთ საძოვრები, მთელი დღე-ღამის მანძილზე უბინა-
ІІ
ბაგურ-საძოვრული შენახვის სისტემა ოდ ყოფნა კი დადებითად მოქმედებს ცხოველის ორგანიზმზე
ბაგურ-საძოვრული შენახვისას ცხოველები წლის ცივ პერი- და გაიოლებულია ძირითად სადგომში სარემონტო, სადეზინ-
ოდში იკვებებიან ბაგაზე, ხოლო გაზაფხულ-ზაფხულში, ძირი- ფექციო და სხვა სამუშაოების განხორციელება.

ადგილას. ტერიტორიას ღობავენ და ყოფენ ბაზებად. ყოველ ტყის ნაყოფი გამოირჩევა მაღალი კვებითი ღირებულებით, ბოცვრის შენახვის სისტემები და ცხრილი 32
ბოცვრის გალიებში შენახვისას მიკროკლიმატის
პარამეტრები
ბაზაში უნდა მოვაწყოთ ცალმხრივად დახურული ფარდული, ეკოლოგიური სისუფთავით და საუკეთესო ხარისხის ხორცის სადგომის შიდა მოწყობილობა შენახვის პირობები მიკროკლიმატის პარამეტრები
სადაც ღორები თავს შეაფარებენ ქარის, წვიმისა და შუადღის მოცემით.
ტემპერატურა, °C +10....+20
მცხუნვარე მზის დროს. აქვე ვაწყობთ საკვებურებსა და საწყუ- ბოცვრის შენახვის სისტემის შერჩევა დამოკიდებულია ფერ-
მომთაბარე მეღორეობისთვის ადგილი წინასწარ უნდა შეირ- განათების ინტენსივობა, ლუქსი 30-40
რებლებს. მის მიმართულებაზე, ჯიშზე, საკვებ ბაზაზე გარემო პირობებზე.
ჩეს, სადაც აშენდება მსუბუქი ტიპის რამდენიმე განყოფილებად ნათელი დღის ხანგრძლივობა,სთ 16-18
ღორის ყოველ ასაკობრივ ჯგუფს ულუფის 25-30% შესაძლებე- ბოცვრის შენახვის სისტემებია : გალიური, ვოლიერული და თა-
დაყოფილი საღორე მოზრდილებისთვის, ზრდასრულებისთვი- ტენიანობა,% 60-75
ლია შევუცვალოთ მწვანე საკვებით, რომელიც კერატს შეიძლე- ვისუფალი.
ის, მაწოვარა ნეზვებისათვის და ძუძუთა გოჭებისათვის. აგრეთ- ჰაერის მოძრაობის სისწრაფე, მ/წმ 0,3
ბა მივცეთ 6-8 კგ, სალათ და მაკეობის პირველ ნახევარში მყოფ
ნეზვებს 10-12 კგ. მწვანე საკვებით უზრუნველსაყოფად საჭიროა
ვე, უნდა იყოს ოთახი მომსახურე პერსონალისთვის, საკვე- ІІ
გალიური შენახვა ჰაერში მავნე აირების შემცველობა,%
ბისთვის და ინვენტარისთვის. საძოვარზე ღორი უნდა გაუშვათ -ამიაკი < 0,026

საზაფხულო ბანაკთან ახლოს მოეწყოს მწვანე კონვეიერი ან ხე- ფართოდ გამოიყენება მყარი კონსტრუქციის მავთულბადიანი -ნახშირორჟანგი < 0,5
ლოვნური საძოვარი, რომელიც დაყოფილი იქნება ცალკეულ დილით, რადგან საკვების მიცემის შემდეგ ის საძოვარს ცუდად
გალია. გალიის თითოეულ განყოფილებაში შეიძლება მოთავ-
ნაკვეთებად ელექტრო მავთულით. იყენებს. ამ სისტემით შენახვისას იზოგება საკვები და მოზარდი
სდეს ერთი დედა ბოცვერი საბაჭიე ყუთით.
იზრდება ჯანმრთელი.
საძოვარზე ღორი შეიძლება ვამყოფოთ ერთნახევარი ან ორი გალიაში მოზარდის ჩასმის სიმჭიდროვე დასაშვებია 4-5 დან
საათი. სასურველია დილით და საღამოთი. უნდა ვერიდოთ შუა- ღორი ტყეში შეიძლება ვამყოფოთ გვიან შემოდგომამდე და 8-10 სულამდე, რაც დამოკიდებულია ასაკზე, ბოცვრის მასაზე,
დღით ღორის გარეთ ყოლას. ხშირად გვიან დაზამთრებამდე, თოვლის მოსვლამდე. ჯიშსა და კვებაზე.
საძოვარზე, სრულფასოვნად დანაყრებისთვის ერთ სულ ტყის ნაყოფების გამოყენებასთან ერთად, ღორი დინგით აწა- გალიური შენახვისას გამოიყენება დახურული შენობა, სადაც
ღორს დღეში 10მ² ფართობი სჭირდება, მოზარდს კი 1.5-2მ². რმოებს ნიადაგის “დამუშავებას” და ამ დროს ნაყოფის ნაწილს დაცულია მიკროკლიმატი. ბოცვერი საკმაოდ მგრძნობიარეა
ფარავს მიწაში, რითაც ხელს უწყობს ტყის ხელახალ განახლება. მიკროკლიმატის ცვალებადობის მიმართ. ამიტომ, შენობაში
ІІ
ღორის მომთაბარე შენახვა
კოლტში კერატი მუდმივად უნდა იყოს და ნებისმიერ დროს გალიური შენახვისას, მეტად მნიშვნელოვანია მიკროკლიმატის
უკანასკნელ პერიოდში საქართველოში წარმოებული ღო- მოხდეს ნეზვის დაგრილება. პარამეტრების (განათების ინტენსივობა, ტემპერატურა, ტენია-
რის ხორცის 20% მომთაბარე მეღორეობაზე მოდის. საქართვე- ნობა, ჰაერში მავნე აირების კონცენტრაცია) დაცვა. ბოცვრის
ლოს ტერიტორიის 1/3 მთაგორიანია და მისი მნიშვნელოვანი მომთაბარე პირობებს ღორის ყველა ჯიში ვერ იტანს. მას
შენახვისას რეკომენდებული მიკროკლიმატის პარამეტრები მო-
ნაწილი ფოთლოვანი ტყითაა დაფარული, უპირატესად გავრცე- კარგად ეგუება ჩვენი ხალხური სელექციით გაუმჯობესებული კა-
ცემულია ცხრილის სახით (ცხრილი 32).
ლებულია ნაყოფის მომცემი მცენარეები: მუხა, წიფელი, წაბლი, ხური ღორი, მაგრამ კახური ღორი დაბალ პროდუქტიულია და
ზღმარტლი, კუნელი და სხვა, რომელთა საერთო ფართობი 1.2 კარგ შედეგს იძლევა მისი ასევე მომთაბარე პირობებს კარგად ІІ
თავისუფალი შენახვა ბოცვრის გალიური და თავისუფალი შენახვის სისტემა
ათას ჰექტარზე მეტია და ნაყოფის წლიური მოსავლიანობა 0.5 შეგუებულ მანგალიტურ ღორთან შეჯვარება. ნაჯვარი მაღალ
მლნ. ტონაზე მეტია. პროდუქტიულია. ბოცვრის შენახვის თავისუფალი სისტემა ნაკლებ დანახარჯე-
ბს მოითხოვს. გარდა ამისა, ბოცვერი გალიურ შენახვასთან შე-
დარებით, უფრო კომფორტულად გრძნობს თავს. თავისუფლად
გადაადგილდება შემოღობილ ტერიტორიაზე, სადაც განთავსე-
ბულია საკვებურები და საწყურვებლები.
ამინდის ცვალებადობის დროს ბოცვრები თავს აფარებენ
მათ მიერ გათხრილ სოროებს, სპეციალურად დაყრილ ჩალას
ან ფარდულს. მებოცვრეობაში შენახვის ეს სისტემა ითვლება
ბოცვრის მოშენების სამოყვარულო და საოჯახო ტიპად.
ІІ
ვოლიერული შენახვა
პრაქტიკაში ფართოდ გამოიყენება მოძრავი ან გადასატანი
ვოლიერები, რაც ხელს უწყობს ნათესი ბალახის მონაცვლეო-
ბით ძოვებას.
ბოცვრის ვოლიერული შენახვის სისტემა
ვოლიერში ბოცვრის დასმის სიმჭიდროვე არის 4-5 დან 8-10
სულამდე 1მ²-ზე, რაც დამოკიდებულია მოზარდის ასაკზე, ბოცვ-
რის მასაზე, ჯიშსა და კვების ტიპზე.
ІІ
ბოცვრის სადგომის შიდა მოწყობა
მებოცვრეობის ფერმა ბოცვრის მოვლა-შენახვისთვის საჭი-
როებს სათანადო ინვენტარსა და ტექნიკას. საბოცვრეში, გარდა
გალიებისა, აუცილებელია იყოს საკვებურები და სარწყურებლე-
ბი. უმჯობესია გამოყენებული იყოს წვეთოვანი სარწყურებლები.
მნიშვნელოვანია, რომ საკვებურები და სარწყურებლები
სისტემატურად ირეცხებოდეს გამდინარე წყლით და მუშავდე-
ბოდეს სადენზიფიკაციო ხსნარით.
სადგომის მოწყობილობაში შედის: განათების, სავენტილა-
ციო და გათბობის სისტემები, ბოცვერის და ბაჭიების გადასაყვა-
ნი ყუთი და სხვადასხვა ტექნიკური ინვენტარი. სადგომის შიდა მოწყობა

სასოფლო-სამეურნეო როგორც წესი, საწარმოო პრაქტიკაში ნამატის დაბალი გამო-

სავალი დაკავშირებულია ე.წ. სუბიექტურ ფაქტორებთან, მათ
ცხოველთა აღწარმოება შორის ცხოველების მწირ ან არასრულფასოვან კვებასთან, მოვ-
ლა-შენახვის ზოოჰიგიენური მოთხოვნების, აგრეთვე აღწარმო-
აღწარმოება (გამრავლება) სასოფლო-სამეურნეო მეცხოვე- ების პროცესის და/ან ხელოვნური განაყოფიერების პირობების
ლეობის ძირითადი შემადგენელი ელემენტია, რამეთუ ის განსა- დაუცველობასთან, მეურნეობაში სადედე სულადობაზე ყოვე-
ზღვრავს დარგის რენტაბელობას. ლდღიური კონტროლის არქონასთან და მრავალი სხვ. გარდა
ამისა, ნაყოფიერების დაბალ დონეს მნიშვნელოვანწილად გა-
ცხოველთა აღწარმოების პრობლება უფრო აქტუალური გახ- ნსაზღვრავენ ობიექტური ფაქტორები, მათ შორის ცხოველების,
და დარგის ინტენსიფიკაციის, ანუ სამრეწველო საწყისებზე გა- როგორც წესი მდედრი ორგანიზმების ე.წ. ბიოლოგიური უნაყო-
დაყვანის პირობებში, რამეთუ შეზღუდულ ფართობზე ცხოველ- ფობა და დაავადებები.
თა მსხვილ ჯგუფურად შენახვა, აგრეთვე პროდუქტიულობის
პოტენციური შესაძლებლობის მკვეთრი ზრდა, როგორც წესი, სუბიექტური ფაქტორების ნიველირება შესაძლებელია მე-
თრგუნავს აღწარმოების უნარს. ურნეობაში მომუშავე სპეციალისტების პროფესიული ცოდნის
დონისა და პირადი პასუხისმგებლობის გრძნობის ამაღლებით,
გაფართოებული აღწარმოების აუცილებლობა, დაკავშირებუ- აგრეთვე, ცხოველთა გამრავლების სფეროში მეცნიერებისა და
ლია პროდუქტციის წარმოების გადიდების, ანუ საქმიანობიდან ტექნოლოგიების უახლესი მიღწევების დანერგვით.
მეტი სარგებელის მიღების მიზანთან და ამ პროცესის ეფექტია-
აღწარმოების პროცესის ინტენსიფიცირების ერთ-ერთი მექა-
ნობა მით უფრო მაღალია, როდესაც ცხოველთა რაოდენობის
ნიზმია მდედრის პირველი დაგრილების ასაკის შემცირება, რაც
მატებას თან სდევს საშუალოდ ერთი სულიდან პროდუქციის გა-
მათ გამოზრდაზე გაწეული ხარჯების 15%-ით და მეტად შემცირე-
მოსავლიანობის ზრდა.
ბასთან ერთად იძლევა ნახირის ბრუნვის (განახლების) ტემპის
ცხოველთა ნახირის/კოლტის/ფარის აღწარმოება თავის თავში მოიცავს

ორგანიზაციულ, ეკონომიკურ და ზოოტექნიკურ ღონისძიებათა
კომპლექსს, რომელიც დროში ტარდება უწყვეტად და გარკვე-
დაჩქარების საშუალებას. ადრეულ ასაკში განაყოფიერება კი
შესაძლებელია მალმწიფადი ჯიშების მოშენებისას, აგრეთვე
სანაშენე მოზარდის ინტენსიურად გამოზრდას, რაც იძლევა ფი-
ული ციკლურობით. კერძოდ, ის გულისხმობს მშობელი ფორმე- ზიოლოგიური სიმწიფის პარამეტრების უფრო ადრეულ ასაკში
აღწარმოება
ბის მიზანდასახულ შერჩევით მაღალი გენეტიკური პოტენციის მიღწევის საშუალებას.
მქონე ნამატის მიღებას, მათ სწორად გამოზრდას, მოსალოდნე-
ტრადიციულად, მეძროხეობაში დეკეულის პირველი დაგრი-
ლი პროდუქტიულობის პოტენციური შესაძლებლობის მიხედვით
ლების ოპტიმალურ ასაკად მიჩნეულია 16-18 თვე, ანუ როდესაც
შეფასებას და მათ საფუძველზე წუნდებას, სანაშენე სულადობის
ის აღწევს იმავე ჯიშის ზრდასრული ფურის ცოცხალი მასის 65-
დროულად და მიზნობრივად განაყოფიერებას, და ბოლოს ამ 70%-ს. ამასთან, ინტენსიურ ფერმებში, სადაც აშენებენ მალმ-
სულადობით სხვადასხვა მიზეზით ნახირიდან გაყვანილი პრო- წიფად ჯიშებს დეკეულებს პირველად აგრილებენ 12–14 თვის
დუქტიული პირუტყვის ჩანაცვლებას. ასაკში.
სწორი აღწარმოება, უშუალოდ დაკავშირებულია სადედე ანალოგიური მდგომარეობაა მეცხოველეობის სხვა დარგებ-
სულადობის სახეობრივ თავისებურებებთან, მათ ნაყოფიერება- შიც: მეღორეობაში სანეზვეს დამაკების ოპტიმალურ ასაკად ით-
სთან და უპირველესად ყოვლისა, გულისხმობს მაქსიმალურად ვლებოდა 6-10 თვე, ხოლო ცოცხალ მასად 120-130 კგ, დღეს კი
შესაძლებელი რაოდენობით ნამატის მიღებას, შენარჩუნებასა დაშვებულია მათი დამაკება იმავე ასაკში, 100–110 კგ ცოცხალი
და მიზნობრივად გამოყენებას. აქედან გამომდინარე, აღწარმო- მასის მღწევისას. სამრეწველო მეცხვარეობაში შესაძლებელია
ება, წარმატებულად ითვლება, როდესაც ყოველი ფურიდან, დედალი თოხლის განერბვა ზრდასრული ნერბის საშუალო ცო-
ან ფურკამეჩიდან წლის მანძილზე ერთ ხბოს, ან ზაქს, ყოვე- ცხალი მასის 70-75%-ის მიღწევის შემდეგ, რაც აღინიშნება 10
ლი ნეზვიდან ორ მოგებას და თითოეულ დაყრაზე 10-12 გოჭს, თვის ასაკიდან; ჩვეულებრივ კი, დედალ თოხლს აგრილებენ
ყოველი ნერბიდან და დედალი თხიდან 1-2 თიკანს და ციკანს მხოლოდ 1,5 წლის ასაკში, რაც დაკავშირებულია ამ სახეობის
ვღებულობთ. ასეთ შემთხვევაში, მეცხოველეობის მეურნეობა ცხოველთა გამრავლების სეზონურობასთან.
უზრუნველყოფს ყოველი ერთი სული სადედე სულადობიდან
ცხოველთა გამრავლების არსებული სისტემებით მართვაში
მიიღოს პროდუქციის - რძის, ხორცის, მატყლის მაქსიმალური
წარმატების მიღწევა დაკავშირებულია სადედე სულადობაში
რაოდენობა, გაადიდოს წარმოების ეკონომიკური ეფექტურობა.
ბერწიანობისა და უნაყოფობის სიხშირის შემცირებასთან და
ცნობილია, რომ ცხოველთა ბიოლოგიური თავისებურებები ნამატის ოპტიმალურ პერიოდში მიღებასთან, აგრეთვე, შთამო-
გვაძლევენ საშუალებას წლის დასაწყისისთვის არსებული ყო- მავლობის ხარისხზე შემოწმებული, გამაუმჯობესებელი მწარმო-
ველი 100 სული სადედე პირუტყვიდან: ფურიდან და ფურკამე- ებლების გამოყენებასთან. ეს კი, თავის მხრივ, დაკავშირებულია
ჩიდან მივიღოთ 95-100 ხბო ან ზაქი; ნეზვიდან 2000-2200 გოჭი, ხელოვნური განაყოფიერების მეთოდის ფართოდ დანერგვა-
ხოლო ნერბიდან ან დედალი თხიდან 120-130 თიკანი ან ციკანი. სთან, რაც შესაძლებელი გახდა კურო, კერატი და ვერძი-მწა-
იმავდროულად, ამ, ერთი შეხედვით, ჩვეულებრივი პროცე- რმოებლების სპერმის დიდი ხნის მანძილზე შენახვის მეთოდის
სის პრაქტიკაში განხორციელება, სხვადასხვა გარემოებების დამუშავებით. ასეთი მდგომარეობა, მეძროხეობაში, მეღორეო-
გამო ვერ ხერხდება. ამის გამო ფერხდება რძის, ხორცის, მა- ბასა და მეცხვარეობაში ჰქმნის სელექციის თანამედროვე მეთო-
ტყლის და სხვა ცხოველური პროდუქტების წარმოება, რაც, არა დების, მათ შორის, მსხვილმასშტაბიანი სელექციის დანერგვის
მარტო ზარალს აყენებს ფერმერებს, არამედ სამომხმარებლო ჭეშმარიტად განუსაზღვრელ შესაძლებლობებს.
ბაზარზე ჰქმნის დეფიციტს. ფერმერების დანაკარგები საკმაოდ ფართო გამოყენება მოიპოვა თხევად აზოტში მწარმოებლე-
სოლიდურია: ასე, მაგალითად, საშუალოდ 4000 კგ საშუალო ბის სპერმის გაყინვამ და მინუს 196°С ტემპერატურის პირობებში
წველადობის ნახირში ერთი უნაყოფო ფურის ყოლა ნიშნავს ყო- შენახვამ. ამ მეთოდს, გაცივებული სახით შენახვასთან შედარე-
ველდღიურად 11 კგ რძის ან წელიწადში 400 კგ ცოცხალი მასის ბით, აქვს მთელი რიგი უპირატესობა, რამეთუ იქმნება მწარმოებ-
დანაკლისს. ლიდან მთელი წლის მანძილზე სპერმის მიღებისა და გაყინვის,

მისი მარაგის შექმნის, შორ მანძილებზე ტრანსპორტირებისა და ახლად აღებულ, განზვებულ სპერმას აცივებენ +2...+4°С ტე-
ქვეყნის შიგნით რეგიონებს შორის, აგრეთვე მსოფლიო მასშტა- მპერატურამდე, აყოვნებენ 3-4 საათის განმავლობაში (ეკვიბლი-
ბით სხვადასხვა გენოტიპების გაცვლის შესაძლებლობა და სატ- რაცია) და ამოწმებენ მოძრაობაზე (აქტიურობაზე) და კონცენ-
რანსპორტო ხარჯების 6-7- ჯერ შემცირება. ტრაციაზე.
ამასთან, ღრმად გაყინვისას, მნიშვნელოვანია მკაცრად დაცუ- განსაზავებლად და შემდგომ გასაყინად ვარგისად ითვლება
ლი აქნეს აღებული სპერმის პირველადი დამუშავების - განზავე- ის სპერმა, რომლის ყოველ მილილიტრში სპერმიების რაოდე-
ბის, გაცივებისა და გაყინვის, აგრეთვე გაყინული სახით შენახ- ნობა არ არის: კურო-მწარმოებლის - 0,7, ვერძი-მწარმოებლის
ვის დადგენილი ნორმები და პირობები. ჩვეულებრივ, სპერმას - 1-1,5, ხოლო კერატი-მწარმოებლის - 0,1-0,15 მილიარდზე ნა-
იღებენ სპეციალური დანადგარების, აპარატურისა და ხელსა- კლები.
წყოების დახმარებით და დაფასოების წინ ანზავებენ სპეციალურ მომდევნო ეტაპია განზავებული სპერმის დაფასოება და გა-
გამხსნელებში. ყინვა. კურო-მწარმოებლების სპერმას აფასოებენ გრანულების
გამხსნელის შედგენილობას უდიდესი მნიშვნელობა აქვს გა- (აბების) სახით, ან პოლიპროპილენის პაიეტებში (მილაკებში).
ნზავებისას და გაყინვისას ცოცხლად დარჩენილი სპერმიების გრანულების სახით სპერმის გასაყინად გამოიყენება ფტოროპ-
რაოდენობის, გალღობის შემდეგ მათი აქტიურობის, განაყოფი- ლასტის ფირფიტა, რომელსაც ზედაპირზე აქვს 0,2–0,5 მლ ტევა-
დობის რამდენიმე ათეული ფოსო. ფოსოში შპრიცით ჩაასხამენ
ერების უნარიანობისა და სხვ. ფაქტორების გათვალისწინებით.
გაცივებული სპერმას, ყველა ფოსოს შევსების შემდეგ ფირფი-
გამხსნელი სხვადასხვა სახეობის ცხოველის სპერმისთვის ტას 2 წუთით აჩერებენ აზოტის „ორთქლში“, შემდეგ კი 1-2წუ-
განსხვავებული შედგენილობისაა. უმეტეს შემთხვევაში, მათი თით ჩაუშვებენ თხევად აზოტში. შენახვის მიზნით ფირფიტას
შედგენილობა, ხელოვნური განაყოფიერების ფირმის და/ან გადმოაბრუნებენ, გადმობერტყავენ გაყინულ გრანულებს, ეს
საწარმოს საიდუმლოებას წარმოადგენს. მისი ერთ-ერთი ვარი- უკანასკნელი გადააქვთ ქსოვილის პაკეტში ან ალიუმინის ტუბში,
ანტია ე.წ. ლაქტოზოვან-ყვითრიანი განმაზავებელი, რომლის რომლის ზედაპირზე მინიშნებულია საწარმო დამამზადებლის
შედგენილობაში შედის: 11,5 მლ ლაქტოზა, 20 მლ ქათმის კვე- დასახელება, სპერმის აღების თარიღი და წარმომავლობა (მწა-
რცხის ყვითრი, 5 მლ გლიცერინი, 350 ათ. ერთეული სპერმოსანი რმოებლის N, ჯიში და სხვ.). შევსებულ პაკეტს ჩაუშვებენ თხევად
(ბენზილპენიცილინის კალიუმის ან ნატრიუმის მარილი, სტრეპ- აზოტში და ასეთი სახით ინახავენ გამოყენებამდე. ხელოვნურად
ტომიცინის სულფატი და სტრეპტოციდის ნარევი) და 100 მლ გა- დათესვლის წინ, გაყინულ გრანულს ჩაუშვებენ 1 მლ ნატრიუმის
მოხდილი წყალი. ნიტრატის სტერილურ ხსნარში. თხევადი აზოტიდან ამოღებულ ხელოვნური განაყოფიერების სქემა
სპერმის კათეტერს ვდებთ სპეცჭურჭელში, რომელიც უზრუნვე- გაყინული სპერმის საქართველოდან ყაზახეთის ცელინოგრა-
ლყოფს მასში მოთავსებული წყლის მუდმივ ტემპერატურას 35- დის ოლქში გადატანისა და ედილბაევური ჯიშთან შეჯვარებაში
37˚C-ზე, სადაც სპერმა ლღვება 45 წამის განმავლობაში. ეფექტურად გამოყენების პრაქტიკა, რაც განხორციელდა გასუ-
პაიეტებში სპერმის დასაფასოებლად და გასაყინად დამუშავე- ლი საუკუნის ბოლო წლებში.
ბულია სპეციალური მეთოდიკები და შექმნილია დასაფასოებე-
ლი აპარატების რამდენიმე ვერსია. დღეისათვის, მსოფლიოს პრაქტიკულად ყველა ქვეყნის
სარძეო მეძროხეობაში ხელოვნური განაყოფიერება გახ- ხელოვნური განაყოფიერების საწარმოებში ინახება შთა-
და ნახირის აღწარმოებისა და ხარისხობრივი გაუმჯობესების მომავლობის ხარისხზე შემოწმებული მწარმოებლების,
ერთ-ერთი ძირითადი მეთოდი. კურო-მწარმოებლის სპერმის აგრეთვე მცირერიცხოვანი, გაქრობის პირას მყოფი და გა-
პრაქტიკულად განუსაზღვრელი ვადით შენახვის მეთოდის და- დაშენებული ჯიშების ასეული მილიონობით დოზა ღრმად
მუშავება დაედო საფუძვლად გენეტიკური (სპერმის) ბანკის ჩა- გაყინული სპერმა, რაც მეცხოველეობის ყველა დარგის
მოყალიბებას, ახალგაზრდა კურაკების მონაშენის ხარისხზე გა- ხარისხობრივი გაუმჯობესების უდიდეს პერსპექტივებს სა-
მოცდას და გამაუმჯობესებელი კურო-მწარმოებლების სპერმის ხავს.
მიზანდასახულად და ფართო მასშტაბებით გამოყენებას, ანუ
ჯიშების გენეტიკური პოტენციალის მასობრივად გაუმჯობესებას. სასოფლო-სამეურნეო ცხოველთა აღწარმოების მნიშვნელო-
ანალოგიური შეიძლება ითქვას მეღორეობაზე, სადაც, სპე- ვან მიღწევად უნდა ჩაითვალოს ემბრიონის ტრანსპლანტაციის
რმის ხანგრძლივად შენახვის მეთოდის შემუშავებამ მნიშვნე- (გადანერგვის) მეთოდის დამუშავება, რაც შესაძლებელს ხდის
ლოვანი შესაძლებლობები დასახა ჯიშების ხარისხობრვად უფრო ეფექტურად გამოვიყენოთ გენეტიკური სელექცია და ავა-
გაუმჯობესების, აგრეთვე ჯიშთაშორისი და ხაზთაშორისი ჰიბ- მაღლოთ აღწარმოების ინტენსიფიკაციის დონე. საქმე ის არის,
რიდიზაციის მეთოდის დანერგვის საქმეში. მეღორეობაში ხე- რომ ისეთ მცირენაყოფიერ სახეობებში, როგორიცაა ძროხა,
ლოვნური განაყოფიერების გადასაწყვეტი ამოცანებია: ხელოვ- კამეჩი და ზოგიერთი სხვ. შეზღუდულია განსაკუთრებულად
ნური განაყოფიერების ეფექტურობის გაუმჯობესება, გაყინვისას მაღალპროდუქტიული, ე.წ. რეკორდისტი სადედე პირუტყვის
და გალღობისას სპერმატოზოიდების დანაკარგის (დახოცვის) შთამომავლობის სწრაფად მომრავლების შესაძლებლობები;
მინიმუმამდე შემცირება, ერთი განაყოფიერებისთვის საჭირო ემბრიონის მიღების, საკმაოდ ხანგრძლივად შენახვისა და გა-
სპერმის მოცულობის მინიმალური და, იმავდროულად, მაღა- დანერგვის მეთოდი ხსნის ამ პრობლემას, რამდენადაც, მაგა-
ლეფექტური დოზის განსაღვრა, აგრეთვე სპერმის გაყინვაზე გა- ლითად, წელიწადში შესაძლებელია ერთი რეკორდისტი ფუ-
წეული ხარჯების შემცირება. რიდან მივიღოთ 30–50 ხბო, ანუ შედარებით მოკლე პერიოდში
მეცხვარეობაში, ასევ, დამუშავებულია ვერძი - მწარმოებლის მოვამრავლოთ მისი შთამომავლობა.
სპერმის ხანგრძლივად შენახვის და შორ მანძილებზე ტრან- ამასთან, ემბრიონის გადანერგვის მეთოდის ჩვეულებრივ
სპორტირების მეთოდი. ამის ერთ-ერთი მაგალითია უნიკალუ- საწარმოო პრაქტიკაში რეალიზაცია ეფექტურია მხოლოდ შე-
გერმანული წარმოების სპერმის პაიეტებში დასაფასოებელი დანადგარი “MINITUBE”
რი გენერაციული ფუნქციების მქონე იმერული ცხვრის ღრმად საბამისი ზოოტექნიკურ-სავეტერინარო ღონისძიებიბის პირო-

ბების დაცვის შემთხვევაში. პროცესის მთავარი შემადგერნელი უზრუნველყოფა. გრაფიკი ცხოველთა აღწარმოების ციკლი
ელემენტებია: ჯანმრთელი, მაგარი კონსტიტუციის დონორი და ამდენად, განაყოფიერების მისაღწევად აუცილებელია დე-
რეციპიენტი სულადობის არსებობა, აღწარმოების სფეროში დისა და მამის მომწიფებული სასქესო უჯრედების (გამეტების) მოგება დამაკება მოგება
მაღალკვალიფიციური კადრების ყოლა, შესაბამისი აპარატუ- „შეხვედრა“. სასოფლო-სამეურნეო ცხოველებში განაყოფიერე-
რა-დანადგარებისა და მოწყობილობა-ხარჯვადი მასალებით ბის აქტისას ან ხელოვნურად განაყოფიერებისას, საშვილოს- „სერვისის“ პერიოდი 80 დღე მაკეობის პერიოდი 285 დღე
მომარაგება და სხვა; ამაზე დამატებით, ემბრიონის გადანერგ- ნოში მოხვედრილი სპერმატოზოიდი, გადაადგილდება რა
ვის ეფექტიანობაზე გადამწყვეტ გავლენას როგორც სადედე საშვილოსნის რქებისკენ, შეხვდება საკვერცხედან გადმოსულ
სულადობის, ასევე მიღებული შთამომავლობისთვის მოვლა-შე- კვერცხუჯრედს, მიემაგრება ზედაპირზე. მომდევნო ეტაპზე, აღი- ლაქტაციის პერიოდი 305 დღე მშრალი პერიოდი 60 დღე
ნახვის კომფორტული პირობებისა და ნორმირებული კვებით ნიშნება სპერმატიოზოიდისა და კვერცხუჯრედის ბირთვების,
უზრუნველყოფა. პრონუკლეუსების შერწყმა, უფრო ზუსტად, მამრობითი ბირთვის გაშრობა
კვერცხუჯრედის მდედრის ბირთვში შეღწევა და ზიგოტის დიპ- მოგებათა შორის პერიოდი 365 დღე
ბუნებრივი და ხელოვნური
ლოიდური ბირთვის წარმოქმნა.
განაყოფიერება
განაყოფიერებული კვერცხუჯრედი შინაურ ცხოველებში იწყე-
ცოცხალი ორგანიზმების გამრავლება დაკავშირებულია მათ ბს დაყოფას და ვითარდება დედის ორგანიზმში (საშვილოს- ცხრილი 33 მწარმოებლის წლიური დატვირთვის ნორმები
მორფოლოგიურ და ფიზიოლოგიურ სქესობრივ დიფერენცია- ნოში), ხოლო ფრინველებში დედის ორგანიზმის გარეთ. ამ
მწარმოებელი თავისუფლად დაგრილებისას ხელზე დაგ-რილებისას ხელოვნურად დათესვლისას
სთან და სასქესო პროცესთან. უკანასკნელებში განაყოფიერებული კვერცხუჯრედი გარედან
ბიოლოგიაში განაყოფიერებას უწოდებენ კარიოგამიის შედე- დაიფარება ნაჭუჭით, რის შემდეგ მდედრი მას დებს საბუდარში. კურო 30-40 60-80 20000-მდე
გად კვერცხუჯრედის განვითარებისკენ იძულებას. ჩვეულებრივ განაყოფიერების ბიოლოგიური მნიშვნელობა მდგომარეობს კერატი - 20-30 550-600
კი განაყოფიერება არის მამრობითი და მდედრობითი უჯრედე- იმაში, რომ გამეტების შერწყმისას ქრომოსომთა გაორმაგება ვერძი, ვაცი 30-40 80-100 18000-მდე
ბის შერწყმის პროცესი, რის შედეგად წარმოიქმნება ზიგოტა, ანუ უზრუნველყოფს ორივე მშობელი ფორმის მემკვიდრული ინფო-
განაყოფიერებული კვერცხუჯრედი. რმაციის, მეტ-ნაკლები განმეორებადობით, ერთ ორგანიზმში პერიოდულობასთან. მაგალითად, ფურებში ხურაობა მეორდე- როხეობაში “სერვის პერიოდის”, ანუ მოგებიდან ნაყოფიერ დაგ-
განაყოფიერებისას აღინიშნება სახეობის არსებობისთვის აუ- წარმოჩენას. ბა ყოველი 20-21 დღის, ნეზვებში 21-42 დღის, ხოლო დედალ რილებამდე პერიოდის ოპტიმალურ ხანგრძლივობად ითვლება
ცილებელი შემდეგი გენეტიკური ცვლილებები: სასოფლო-სამეურნეო მეცხოველეობის ეფექტურად გა- თხაში 18-21 დღის პერიოდულობით. ცხვრის უმეტესი ჯიშის 80 დღე. ასეთ შემთხვევაში, ფურის ყოველწლიურად გვაძლევს
გენოტიპში ქრომოსომები დიპლოიდური რაოდენობის ძღოლისთვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს ნახირის ნერბები ხურაობენ სეზონურად. ეს პროცესი ჩვეულებრივ იწყება ხბოს, ხოლო ლაქტაციის ხანგრძლივობა ოპტიმალურია და შეა-
აღდგენა, ხოლო დიპლოიდურ ნაკრებში დედისა და მამის გამრავლების პროცესის სწორად ორგანიზაციას, რომელიც, შემოდგომაზე, რა დროსაც, ვიდრე განაყოფიერდებიან, ნერბე- დგენს 305 დღეს. სხვადასხვა ჯიშში ფურის მაკეობა გრძელდება
ჰომოლოგიური ქრომოსომების დაწყვილება, რომლებიც სხვა ზოოტექნუიკური და სანაშენე ღონისძიებებთან ერთად, გუ- ბი ახურებაზე მოდიან ყოველ 16-17 დღეში ერთხელ. ამ მხრივ 275-285±10 დღე, ხოლო მოგებამდე 60 დღით ადრე ის შრება, ან
განცალკევდნენ მშობელი ფორმების სასქესო უჯრედების ლისხმობს განაყოფიერების ეფექტური ხერხის გამოყენებას და გამონაკლისია იმერული, რომანოვული, ფინური ლანდასის და მას აშრობენ (გრაფიკი ).
წარმოქმნისას, მეიოზის პროცესში; წლის მანძილზე მოგების რეგულირებას. ზოგიერთი სხვა ჯიშის ცხვარი, რომელთა ხურაობაში სეზონურო-
ბა არ აღინიშნება.
ერთ ორგანიზმში დედისეული და მამისეული მემკვიდრე- განაყოფიერება დაკავშირებულია მდედრის ხურაობასთან, სასოფლო-სამეურნეო ცხოველების განაყოფიერების სამი
ობის გაერთიანება; რომელიც სხვადასხვა სახეობის ცხოველში განსხვავებულია და ერთი ახურებიდან მეორე ახურებამდე პერიოდს სქესობრივი წესია ცნობილი: თავისუფალი დაგრილება, ხელზე დაგრი-
ყოველ მომდევნო თაობაში მატერიალური უწყვეტობის დაკავშირებულია საკვერცხეებში კვერცხუჯრედის მომწიფების ციკლი ეწოდება. ხურაობა დაკავშირებულია მდედრის ნერვუ- ლება და ხელოვნური დათესვლა.
ლი მოქმედების გაძლიერებასთან და გარეგნულად ვლინდება
შემდეგი ნიშნებით: საერთო მოუსვენრობა, სასირცხო ბაგეების თავისუფალი დაგრილებისას, მწარმოებელს სადედე პირუ-
შეშუპება და მისგან გამჭვირვალე ლორწოს დენა, სხვა ცხოველ- ტყვთან ერთად ინახავენ და იმისდა მიხედვით, თუ როდის ახუ-
ზე და/ან სხვა ცხოველის მასზე შეხტომა, ხშირად შარდვა, რძის რდება მდედრი, ხდება მისი განაყოფიერება.
სეკრეციის შემცირება და სხვა. ფურებში ხურაობა საშუალოდ
ხელზე დაგრილებისას, მწარმოებლებს ინახავენ ცალკე სა-
გრძელდება 18-20 საათი, ნეზვებში- 36-48, ნერბებში- 24-36 სთ.
დგომში, ახურებული მდედრი კი მიჰყავთ მასთან გასანაყო-
ხურაობისას საკვერცხედან კვერცხსავალში გადადის მომწი- ფიერებლად. ამ მეთოდს, თავისუფალთან შედარებით, აქვს
ფებული კვერცხუჯრედი. იმ შემთხვევაში, თუ მას იქ შეხვდება მთელი რიგი უპირატესობები: შესაძლებელია სრულფასოვანი
მამრობითი სასქესო უჯრედი-სპერმატოზოიდი, მოხდება განა- აღრიცხვის ჩატარება; შესაწყვილებელი ფორმების შერჩევა ე.ი.
ყოფიერება. სრულფასოვანი სასელექციო მუშაობის ჩატარება და მონაშენის
კვერცხუჯრედი განაყოფიერების უნარს ინარჩუნებს 4-10 საა- მიღების პერიოდის სურვილისამებრ რეგულირება. ამასთან,
თის მანძილზე, რის გამო, აუცილებელია ცხოველი დაგრილდეს ხელზე დაგრილება გამორიცხავს მწარმოებლის მიერ ერთ ახუ-
დროულად. ამასთან, მდედრის სასქესო ორგანოების ფუნქციუ- რებაზე კონკრეტული ფურის რამდენიმეჯერ განაყოფიერებას,
რი თავისებურებებიდან გამომდინარე, ხელზე დაგრილებისას თუმცა აქაც მაღალია სქესობრივი გზით გადამდები დაავადებე-
და ხელოვნურად განაყოფიერებისას რეკომენდებულია: ბის გავრცელების საშიშროება.
ფური პირველად დავაგრილოთ ხურაობის გამოვლენი- საწარმოო პრაქტიკაში მიმართავენ ხელზე დაგრილების
დან 12 საათის, განმეორებით კი პირველი დაგრილებიდან რამდენიმე ნაირსახეობას, კლასურს, ჯგუფურს, ილხურს და სხვ.
12 საათის გასვლის შემდეგ; კლასური დაგრილებისას განსაზღვრული საბონიტირო კლასის
ნეზვი პირველად დავაგრილოთ ახურების დაწყებიდან 18- სადედე სულადობის გასანერბავად გამოყოფენ იმავე ან უფრო
24 სთ-ის, განმეორებით კი პირველი დაგრილებიდან 16-18 მაღალი კლასის მწარმოებელს.
სთ-ის შემდეგ; ჯგუფური (ჰარემული) ნერბვა წყვილების ინდივიდუალური
ნერბი პირველად დავაგრილოთ ხურაობის გამოვლენი- შერჩევის საშუალებას იძლევა, ვინაიდან ამ შემთხვევაში კონ-
დან 20-24 საათის და განმეორებით 24 საათის შემდეგ; კრეტულ მწარმოებელზე გამოყოფენ ცნობილი თავისებურების
გასათვალისწინებელია, რომ მოგების შემდეგ ფურის დაგრი- მქონე 30-40 სულ მდედრს. ამასთან, მათ კლასურობას არ ითვა-
ლება პირველი ახურებისთანავე არ არის სასურველი, ვინაიდან ლისწინებენ.
ადრე დამაკება იწვევს ლაქტაციის ხანგრძლივობისა და, შესა- ხელოვნური დათესვლისას, ახურებულ მდედრს ასევე გამო-
ხელოვნური განაყოფიერება
ბამისად, მონაწველის შემცირებას. აქედან გამომდინარე, მეძ- იყვანენ ნახირიდან და მიჰყავთ ხელოვნური განაყოფიერების

ცენტრში (პუნქტში), სადაც სპეციალური ხელსაწყო-იარაღების

გამოყენებით სპერმა შეჰყავთ საშვილოსნოს ყელში. ხელოვნუ-
ხელოვნური დათესვლა არის სასოფლო-სამეურნეო ცხოვე-
ლების მოშენების და ხარისხობრივი გაუმჯობესების საკმაოდ
მაკე ცხოველის მოვლა- როდესაც მონაწველი მცირდება ნელა, ფურს უზღუდავენ წყლის
მიცემასაც და ის გადაჰყავთ მხოლოდ უხეში საკვების შემცველ
რი განაყოფიერების თანამედროვე ტექნოლოგიით შესაძლებე- ძველი, აპრობირებული და მეტად ეფექტური ბიოტექნოლოგი- შენახვის თავისებურებები ულუფაზე. ეს ეხება მხოლოდ მაღალპროდუქტიულ მერძეულ ჯი-
ლია მდედრის განაყოფიერება უშუალოდ სადგომში, ან კიდევ ური მეთოდი. შებს და არა მეხორცულს, რადგან მეხორცული ამ დროს ისედაც
საველე პირობებში - საძოვარზე შენახვისას. ცნობილია ხელოვნური განაყოფიერების სამი მეთოდი, რო- გამშრალია.
მეცხოველეობაში ბუნებრივი დაგრილება ითვლება მოძვე- ІІ
მაკე ფურის გაშრობა
მელსაც მიმართავენ სხვადასხვა სახეობის ცხოველების სასქე- გაშრობის პროცედურების შესრულებისას დაუშვებელია ფუ-
ლებულ და ნაკლებად მისაღებ მეთოდად და მეურნეობები თა- სო ორგანოების აგებულების თავისებურებიდან, გამომდინარე. მაკე ფურის მოვლა-შენახვის კომფორტული პირობებით უზ- რის ცურის მასაჟი.
ნდათანობით გადადიან გაცილებით პროგრესულ - ხელოვნური რუნველყოფა და სწორი, ნორმირებული კვება, მნიშვნელოვან- ზაფხულობით, საძოვარზე შენახვისას, გასაშრობ ფურს არ
განაყოფიერების მეთოდზე, რომელსაც აქვს მრავალი უპირატე- ІІ
ფურის ხელოვნური განაყოფიერება წილად განსაზღვრავს მის მაღალ პროდუქტიულობას და კარგ აძლევენ დამატებით საკვებს მწვანე მასის და კონცენტრატების
ბსობა. ჯანმრთელობას, აგრეთვე მომავალი ხბოს სიცოცხლისუნარია-
ხელოვნურად ანაყოფიერებენ რექტოცერვიკალური მეთო- სახით, აგრეთვე 4-5 სთ-მდე უზღუდავენ ძოვების ხანგრძლივო-
თავისუფლად დაგრილებისას მწარმოებელზე ამაგრებენ დით. ახურებული მდედრის გამოვლენის შემდეგ მთესლა- ნობას. ბას და, ასევე, ულუფაში ამცირებენ კონცენტრირებული საკვების
ნაკლებ მდედრს, ხელზე დაგრილებისას რამდენადმე მეტს, ვ-ოპერატორი მოსამზადებელ სამუშაოებს იწყებს სპერმის მაკეობის პირველ პერიოდში ნაყოფის მასა არ არის დიდი რაოდენობას; გამოუვალი მდგომარეობისას, გაშრობის დასაჩ-
ხოლო ხელოვნური დათესვლისას გაცილებით მეტს და დაკა- “გაცოცხლებით”. ამისათვის, სპერმიან პაიეტს ის 20-30 წამით (60 დღის ასაკის მასა სულ რაღაც 8-15 გ-ს შეადგენს), მაგრამ, ქარებლად მას კვებავენ მხოლოდ კარგი ხარისხის თივით.
ვშირებულია სპერმის მარაგის არსებობასთან. ცხრილი 33-ის რამდენადაც ემბრიონული განვითარების ამ ეტაპზე ხდება ძირი-
ჩაუშვებს +35 - +37°C-მდე გამთბარი წყლის აბაზანაში, შემდეგ
მონაცემთა ანალიზი გვიჩვენებს, რომ ხელოვნურად განაყოფიე- თადი ორგანოებისა და სისტემების ჩამოყალიბება, მნიშვნელო-
კი მას გარედან ამშრალებს და ათავსებს რევოლვერის მასრის
რებისას ერთი კერატიდან შესაძლებელია მივიღოთ 18-30- ჯერ, ვანია დამაკების პირველი დღიდანვე ფური უზრუნველყოფილი მაღალპროდუქტიული ფურის გაშრობის დასაჩქარებლად
გაფართოებულ ნაწილში. სპერმის საშვილოსნოში შესაყვანად
ხოლო ერთი კურო და ვერძი მწარმოებლიდან 180-300- ჯერ მეტი იქნეს კარგი მოვლა-შენახვისა და ნორმირებული კვების პირო- უმჯობესია ის გადავიყვანოთ სხვა ბოსელში და შევუცვა-
მთესლავ-ოპერატორი მდედრის სწორ ნაწლავში შედის ერთი
ნამატი, ვიდრე თავისუფლად და ხელზე დაგრილებისას. გარდა ბებით. ლოთ კვების გრაფიკი, ანუ ჩავაყენოთ ჩვეულებრივისგან
ხელით და აფიქსირებს საშოს ყელს. მეორე ხელით ის იღებს
ამისა, ხელოვნურად დათესვლისას გვეძლევა შესაძლებლობა: განსხვავებულ პირობებში. როგორც აღინიშნა ასეთი ფუ-
წინასწარ მომზადებულ დასათესლ პისტოლეტს, მის ბოლოს სა- მაკეობის ბოლო პერიოდში, მოგებამდე 2 თვით ადრე, ნაყო-
გამოვიყენოთ საუკეთესო პროდუქტიულობის, მონაშენის რის გაშრობა უნდა დავიწყოთ მოსალოდნელ მოგებამდე
სირცხო ბაგეების და საშოს გავლით შეაცურებს საშვილოსნოს ბის ცოცხალი მასის დღეღამური ნამატი 300-400 გრ-ს აღწევს. 7
ხარისხზე შეფასებული, ჩვენთვის სასურველი ნიშანთვი- 75 დღით ადრე.
გახსნილ ყელში და დგუშზე თითის დაჭერით ჩაღვრის სპერმას თვის ასაკში მისი მასა 12-17 კგ, ხოლო დაბადებისას 28–30 კგ
სების მქონე მწარმოებელი;
საშვილოსნოში. და მეტია. ამის გამო, მაკეობის ბოლო პერიოდში მყოფი ფური
თავიდან ავიცილოთ დაავადებების გავრცელება; ფური გამშრალად ითვლება მას შემდეგ, როდესაც მისი ცური
მეტალის მილი, უნდა გავათბოთ სანამ მასში მოვათავსებთ უნდა ვკვებოთ ისე, რომ უზრუნველყოფილი იყოს ნაყოფის ნო-
მოცულობაში მოიკლებს საგრძნობლად. როგორც წესი, ამას
არ გავწიოთ სანაშენე მოზვერის მიღება-გამოზრდაზე, მის
პაიეტს ვინაიდან გამღვალი სპერმა თუ კვლავ გაცივდა მასში რმალურად განვითარება, ხოლო მისმა ორგანიზმმა მომავალი
გამოცდასა და შენახვაზე საკვების, შრომის, ვეტერინარუ- ადგილი აქვს გაშრობის პროცედურის დაწყებიდან 5-8 დღის შე-
სპერმატოზოიდები კვდება, ასევე სპერმის შემცველ პაიეტს უნდა ლაქტაციისთვის სათანადო რაოდენობით დააგროვოს საყუათო
ლი მომსახურებისა და სხვ. მატერიალური ხარჯები. მდეგ.
ავარიდოთ სინათლის სხივები. ნივთიერებების რეზერვი.
ახურებული მდედრის გამოვლენა წინ უძღვის ხელოვნურად ამის გათვალისწინებით, მოგებამდე 2 თვით ადრე ფურს აშ-
განაყოფიერებას. ფური, მოგების შემდეგ პირველ ახურებში მო- ІІნეზვის ხელოვნური განაყოფიერება რობენ, ანუ წყვეტენ მის წველას. ერთნაყოლი და მაღალპრო-
დის მე- 20-21-ე დღეს, ნეზვი, გოჭების ასხლეტიდან 7-12 დღის შე- ІІ
ფურის მოგებისწინა მოვლა
დუქტიული ფურები კი უმჯობესია გავაშროთ მოგებამდე 65-75
მდეგ, ხოლო ნერბის ხურაობა მოსალოდნელია მოგების წლის ხელოვნურად დასათესლი ხელსაწყო შედგება 150-200 მლ
დღით ადრე. გაშრობის შემდეგ, პირველ დღეებში, ფური უნდა ვკვებოთ
შემოდგომაზე. ტევადობის ფლაკონისაგან, ან ცელოფნის პაკეტისაგან, მასთან
არც თუ იშვიათად, ფერმერს უხდება ისეთი ფურის გაშრობა, ხარისხიანი, მაგრამ დაბალყუათიანი ულუფით, რომელიც, ძი-
მიერთებული მილისა და კათეტერისაგან. დასათესლ ნეზვს
დღეისათვის ცნობილია მდედრის ახურების და სქესობრივი რომელიც იწველის 10-15 ლ რძეს დღეში. გაშრობა განსაკუთ- რითადად, უნდა შეიცავდეს უხეშ საკვებს; როგორც წესი, თივას
აღგზნების სხვადასხვა ნიშნის გამოვლენის ვიზუალური, რეფ- აფიქსირებენ დაზგაზე, გარე სასქესო ორგანოებს ასუფთავებენ
რებულად აუცილებელია, როდესაც ფური გამხდარია, ან კიდევ ფური ჭამს ხალისიანად და მისი რაოდენობა არ უნდა შევზღუ-
ლექსოლოგიური, ვაგინალური, რექტალური და ელექტრომეტ- და სასირცხო ბაგეების გავლით კათეტერი 25-30 სმ სიღრმემდე
მისი მონაწველი გასულ ლაქტაციაზე იყო მოსალოდნელზე ნა- დოთ.
რული ხერხი. თითოეული მათგანი საკმაოდ მაღალი ალბათო- შეჰყავთ საშოში, რის შემდეგ სპერმით შევსებულ ფლაკონს, ან
პაკეტს სწევენ მაღლა და სპერმა თვითდინებით ჩაედინება მას- კლები. მოგვიანებით ფური უნდა გადავიყვანოთ წინასწარ დადგენი-
ბით მიგვანიშნებს სადედე სულადობაში ხურაობის არსებობაზე,
ში. მშრალობის პერიოდის მინიმალური ხანგრძლივობა შეიძლე- ლი გრაფიკით და განსაზღვრული ულუფებით კვებაზე. სრულ
მაგრამ აქვთ გარკვეული ნაკლოვანი მხარეებიც.
ბა იყოს 40 დღე. ამასთან, არ უნდა შეგვეშინდეს გაშრობის გამო ულუფაზე გადასვლის კარგი მაჩვენებელია ცურის მდგომარე-
ხურაობის ნიშნების მქონე მდედრი გაჰყავთ დასათესლ მანეჟ- სპერმის შეყვანა გრძელდებას 3-4 წთ, რა დროს მთესლავი-ო-
რძის „დაკარგვის“. ეს დანაკარგი სრულად დაიფარება მომდევ- ობა. თუ ის არ გამაგრდა და არ შეიმჩნევა ანთებითი პროცესის
ში ან ადგილზევე, ანაყოფიერებენ. დათესვლას ექვემდებარება პერატორი თავისუფალ ხელს აჭერს ნეზვს ზურგზე, რაც ააქტი-
ნო ლაქტაციისთვის სწორად მომზადების შემთხვევაში. საქმე დაწყება (არ შეწითლდება), ან კიდევ არ აღინიშნება კერტები-
მხოლოდ კლინიკურად ჯანმრთელი და ფიზიოლოგიურ სიმწი- ურებს საშვილოსნოს შეკუმშვის პროცესს. ფლაკონის დაცლის
ის არის, რომ დროულად გამშრალი და მომდევნო ლაქტაცი- დან რძის უნებლიე გამოჟონვა, უნდა გადავიდეთ ნორმით გათ-
ფეს მიღწეულის მდედრობითი სქესის მოზარდი. შემდეგ კათეტერს 1-2 წთ-ით ტოვებენ საშოში, შემდეგ კი მსუბუქი
ისთვის სწორად მომზადებული ფური იწველება გაცილებით მეტ ვალისწინებული ყუათიანობის უკლუფებით კვებაზე.
ბრუნვითი მოძრაობით გადმოიღებენ მას.
რძეს. ეს კი აუცილებელია იმიტომ, რომ ამ ეტაპზე ნაყოფის მასა საკ-
ІІ
ნერბისა და დედალი თხის ხელოვნური უფრო ადრე გაშრობა არ არის სასურველი, ვინაიდან პრაქტი- მაოდ დიდია და მის ნორმალურად განვითარებისთვის საჭიროა
განაყოფიერება კამ დაამტკიცა, რომ პირველი და მეორე ლაქტაციის იმ ფუ- საკმაოდ დიდი რაოდენობით საყუათო ნივთიერებები. გარდა
რებმა, რომლებიც ამა თუ იმ მიზეზით გააშრეს დროზე ადრე, ამისა, ფურმა უნდა შეივსოს ლაქტაციის პერიოდში განცდილი
დასათესლი ინვენტარის კომპლექტში შედის შპრიც-კათეტერი
გამოავლინეს მომდევნო ლაქაციებზე ადრე გაშრობისკენ მი- ცილების, ცხიმების, ვიტამინების და მინერალური ნივთიერე-
ან ნახევრადავტომატი შპრიცი და საშოს სარკე, გამანათებლით.
დრეკილება. ბების დანაკარგები, გაზარდოს მათი მარაგი ორგანიზმში, რომ
დათესვლისას, გარე სასქესო ორგანოების დასუფთავების შე-
იმ შემთხვევაში, როდესაც გაშრობის წინ ფური დღეში იწვე- მოემზადოს მომდევნო ლაქტაციისთვის.
მდეგ საშოში შეჰყავთ სუფრის მარილის 1%-იანი წყალხსნარით
დასველებული საშოს სარკე და ამოწმებს საშოს მდგომარეო- ლის 3-4 ლ რძეს, მას აშრობენ წინასწარი მომზადების გარეშე. მუცლადყოფნის პერიოდის ზრდის კვალობაზე მატულობს ნა-
ბას. საშვილოსნოს ყელის მონახვის შემდეგ აკვირდებიან საშვი- უფრო მაღალი წველადობისას ფურს აშრობენ შემდეგი პროცე- ყოფის ცოცხალი მასა და მით უფრო მეტი საყუათო ნივთიერებე-
ლოსნოს ყელის გახსნის ხარისხს და შპრიც-კათეტერის წვერი დურების შესრულებით: მას დღეში 1 კგ/მდე უმცირებენ კონცენტ- ბია საჭირო მისი ნორმალური ზრდა-განვითარებისთვის.
1-2 სმ სიღრმეზე შეაქვთ მის არხში, შემდეგ კი დგუშზე დიდი თი- რირებული საკვების მიცემას, წვნიან საკვებს - სილოსს და ძირხ- ულუფის ყუათიანობას საზღვრავენ მომდევნო ლაქტაციაზე
თის ფრთხილად დაჭერით შეუშვებენ სპერმას. ვენებს მთლიანად ამოიღებენ ულუფიდან და, იმავდროულად, მოსალოდნელი მონაწველიდან გამომდინარე, ფურის ცო-
ამცირებენ წველის სიხშირესაც, კერძოდ: თუ სამჯერ წველიდ- ცხალი მასის გათვალისწინებით (ცხრილი 34).
ხელოვნური დათესვლის პროცედურები მაღალ ეფექტს
ნენ, ჯერ გადადიან დღეში ორჯერ წველაზე, შემდეგ ერთჯე-
იძლევა, როდესაც ის სრულდება მშვიდ ვითარებაში, სანიტარუ- ცხრილში მოტანილი მაჩვენებლები არასრულია, რამეთუ,
რადზე, დაბოლოს საერთოდ წყვეტენ წველას. იმ შემთხვევაში,
ლ-ჰიგიენური ნორმებისა და რეგლამენტით გათვალისწინებუ- როგორც ცნობილია, ფურის ულუფა ბალანსდება 24 მაჩვენებ-
ხელოვნური განაყოფიერების მექანიკური ხელსაწყო
ლი პროცედურების ზუსტად დაცვით. ლით. სრული ინფორმაცია მაკე მშრალი ფურის კვებაზე შეგი-

ცხრილი 34 მაკე-მშრალი ფურის კვების ნორმები ამასთან, დაუშვებელია ცხოველების მოციონზე გაშვება ცივ განიზმი ვერ ასრულებს დამცველობით ფუნქციებს, ვინაი-
და ნალექიან, მითუფრო ძლიერ ქარიან ამინდში. ასევე, სავა- დან მოკლებულია გარემოდან მოხვედრილი პათოგენური
მოსალოდნელი ლაქტაციური მონაწველი, კგ
რაუდო მოგებამდე 2-3 დღით ადრე მოციონზე გაშვება არ არის მიკროორგანიზმებისადმი წინააღმდეგობის გასაწევად
3000 4000 5000 6000 7000 აუცილებელ საწყისებს.
საჭირო.
ფურის ცოცხალი მასა, კგ 400 500 400 500 500 600 500 600 600 700
მაკეობის ბოლო პერიოდში მყოფ ფურს ყოველდღე ასუფთა- ახალშობილის მიღებისა და მისთვის შესაბამისი გარემოს უზ-
მშრალი ნივთიერება, კგ 9,4 10,5 9,6 11,0 11,6 12,5 12,5 13,5 14,2 14,8 ვებენ ჯაგრისით, საჭიროებისას სამურველით, ხოლო სხეულის რუნველყოფის საკითხი განხილულია ძროხის მაგალითზე.
მიმოცვლითი ენერგია, მჯ 80 89 92 105 116 125 132 142 153 159 დაბინძურებულ ადგილებს ჩამობანენ თბილი წყლით და ამშრა- ხბოს მოგების წინ ფური მოუსვენარია, ხშირად შარდავს, და-
ლებენ სუფთა ჩვარით. უბმელად შენახვისას კი ცდილობს მოშორდეს ნახირს. მოგვია-
ე.ს.ე. 8,0 8,9 9,2 10,5 11,6 12,5 13,2 14,2 15,3 15,9
კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის მოქმედების ოპტიმალური რეჟიმის ნებით მას ეტყობა ჭინთვების ნიშნები, ხშირად წვება და დგება,
ნედლი პროტეინი, გ 1115 1310 1310 1450 1675 1810 1845 2085 2285 2385
უზრუნველსაყოფად მოგების შემდეგ, პირველი რამდენიმე დღე ბღავის და იყურება საკუთარი გავის მიმართულებით;
მონელებადი პროტეინი,გ 725 820 850 970 1090 1175 1265 1360 1485 1550 მეტად მნიშვნელოვანია ზომიერად კვება; საქმე ის არის, რომ ფუ- სასირცხო ბაგეებიდან პირველი გამოჩნდება თავწყლის ბუ-
ნედლი ცხიმი, გ 200 230 245 280 335 365 415 445 515 535 რის ორგანიზმი მოწყობილია ისე, რომ მოგების პირველ დღეებ- შტი, რომელიც მალე სკდება და შემდეგ გამოჩნდება წინა კი-
ში, თუნდაც მწირად კვებისას, ხსენისა და/ან რძის ორგანული და დურები და მასზე დადებული დრუნჩი. ჭინთვების გაძლიერების
შაქარი, გ 580 655 680 775 930 1000 1140 1220 1485 1550
არაორგანული ნივთიერებების, აგრეთვე ვიტამინების ბალანსის კვალობაზე კი ხბო თანდათანობით, საკმაოდ სწრაფად გამოი-
ნედლი უჯრედანა, გ 2350 2750 2305 2640 2670 2900 2660 2840 2980 3040 უზრუნველსაყოფად ის გაიღებს საკუთარი ორგანიზმის რესურ- დევნება საშვილოსნოდან. ნორმაში მშობიარობა გრძელდება
სუფრის მარილი, გ 40 50 45 55 60 70 65 75 80 90 სებს, რომლის შევსება მოხდა მშრალობის პერიოდში. 30-40 წუთი.
კაროტინი, მგ 295 345 385 440 495 535 635 675 810 845 ფურს წყლის დალევა უნდა შეეძლოს ნებაზე, უარეს შეთხვე- გართულებული მშობიარობისას, როდესაც ნაყოფი მოდის
ვაში არა ნაკლებ დღეში სამჯერ. წყლის ტემპერატურა არ უნდა უკანა ფეხებით, ან კიდევ თავი, ან წინა ერთი, ან ორივე ფეხი
ვიტამინი D, ს.ე. 6,7 7,7 7,7 8,8 10,9 11,8 12,9 13,5 16,2 16,9
იყოს სადგომის ტემპერატურაზე დაბალი, მაგრამ თუ სადგომის არსწორ მდგომარეობაშია, ვეტერინარი გაასწორებს მას და ეხ-
ვიტამინი E, ს.ე. 265 310 310 350 395 430 460 490 540 565 და, შესაბამისად წყლის ტემპერატურა +8…+10°C- ზე ნაკლებია, მარება ფურს მშობიარობაში.
წყალი აუცილებლად უნდა შევათბოთ. ძლიერ ცივი წყლით და- დაბადებისთანავე, ახალშობილს სუფთა ტილოთი, ან ერთჯე-
ძლიათ მოიძიოთ სახელმძღვანელოებში1. ნესტიან იატაკზე, ქვეშსაფენის გარეშე შენახვისას მოსალოდნე- წყურვებისას მოსალოდნელია ფურის გაბერწება. ასევე, მაკე რადი ხელსახოცით ცხვირიდან და პირიდან უნდა მოვწმინდოთ
ლია ცხოველის გაცივება, ან კიდევ ცურის ანთებითი პროცესის ფურს არ უნდა დავალევინოთ ცხელი წყალი. ლორწო, და დაველოდოთ ფურის ადგომას, რომელიც, როგო-
სავარაუდო მოგებამდე 10–15 დღით ადრე. მაკეობის ბოლო
პერიოდში მყოფი ფური უნდა ვკვებოთ მარცვლოვანი ბალახე- განვითარება სავარაუდო მოგებამდე 7-10 დღით ადრე ფური უნდა გამო- რც წესი, აღინიშნება მოგებიდან 10-20 წთ-ის გასვლის შემდეგ.
ბის კარგი ხარისხის თივით, ხოლო კონცენტრირებული საკვები, ნორმირებული კვებისა და მოვლა-შენახვის კომფორტული ვიყვანოთ საერთო ჯგუფიდან და მოვათავსოთ სადგომის წი- ფური ადგომისთანავე მიდის ხბოსთან და იწყებს მის ლოკვას.
რომელიც მანამდე ეძლეოდა საკმაო რაოდენობით, საერთოდ პირობებით უზრუნველყოფისას, მშრალობის პერიოდში ფურის ნასწარ მომზადებულ მოგებისწინა სექციაში, ან გადავიყვანოთ სხეულის ზედაპირის ასეთი ინტენსიური მასაჟი დადებითად
უნდა ამოღებული იქნას ულუფიდან, ან მინიმუმამდე შემცირდეს ცოცხალი მასა 8-15%- ით (კულტურულ ჯიშებში 50-75 კგ- ით) იზ- სამშობიაროში. სადგომის მოგებისწინა სექცია, ან კიდევ სამშო- მოქმედებს ახალშობილის კანზე, კუნთებზე და დიაფრაგმაზე,
მისი რაოდენობა. რდება. ამასთან, არ შეიძლება ზომაზე მეტად მისი გადასუქება, ბიარო წინასწარ უნდა დასუფთავდეს მექანიკურად, ჩაუტარდეს აგრეთვე აძლიერებს ფილტვების ვენტილაციასა და ააქტიურე-
რამაც შეიძლება გააუარესოს მისი ჯანმრთელობა. მოგებისთვის დეზინფექცია, ხოლო კედლები სასურველია შეთეთრდეს ჩამ- ბს, სისხლის მიმოქცევის სისტემას, ანუ მოქმედებს ორგანიზმის
კვების სპეციალისტების რეკომენდაციით, უშუალოდ მოგების
სასურველია ის იყოს საშუალო ნაკვებობის. ქრალი კირით. საერთო ტონუსზე.
წინა დღეებში ფურის ულუფიდან ამოღებული უნდა იქნეს წვნიანი
საკვები, რაც დაკავშირებულია ორგანიზმში ჭარბი სითხის არსე- მშრალობის პერიოდში ფურის დადგენილ ნორმაზე დაბალი, იმავდროულად, სადეზინფექციო საშუალებებით უნდა დავამუ- უნდა გვახსოვდეს, რომ ორგანიზმში ჰაერცვლის 8%-მდე
ბობასთან და რომელმაც შეიძლება გამოიწვიოს მშობიარობის ან მაღალი დონის ულუფებით კვებისას ახალშობილი ხბო იბა- შაოთ მოსაგები ფურის სხეულის უკანა მესამედი ნაწილი, ხოლო ხდება კანიდან, ამიტომ, დედის მიერ ნაშიერის ენერგიულად
გართულება, ან ცურის შეშუპება. განსაკუთრებული ყურადღება ჩლიქები დავამუშაოთ კრეოლინის, ან ლიზოლის 2%- იანი ხსნა- და ხანგრძლივად ლოკვა სწრაფადვე აისახება ახალშობილის
დება სუსტი და ჯიშისათვის დამახასიათებელზე დაბალი ან მა-
ექცევა საკვების ხარისხს: მაკე-მშრალ ფურს არ უნდა მივცეთ რით, ან სხვა სადეზინფექციო საშუალებით. ორგანიზმის მდგომარეობაზე. გარდა ამისა, დედის ნერწყვის
ღალი ცოცხალი მასით. დადგენილია, რომ მშრალობის პერი-
ძლიერ მჟავე, ზომაზე მეტად ცივი, ან კიდევ დაობებული საკვები. ოდში კულტურული ჯიშის ფურის მწირად კვებისას ახალშობილი უშალოდ მოგების წინ ფურის სხეულის უკანა მესამედი მეო- ანტიბაქტერიული ფერმენტის, ლიზოციმის მოხვედრისას, ხბოს
ეს შეიძლება ფურის გაბერწების მიზეზიც გახდეს. ხბოს მასა დაბადებისას შეადგენს 18-20 კგ-ს, ნორმირებულად რედ უნდა ჩამოვრეცხოთ კალიუმის პერმანგანატის 0,1%- იანი კანი და ბალნის საბურველი იძენს ანტიბაქტერიული მოქმედე-
აღნიშნულ საყუათო ნივთიერებებთან ერთად მნიშვნელოვა- კვებისას - 26-30, ხოლო ნორმაზე მაღალი დონით კვებისას 32-36 ხსნარით, გავიტანოთ ძველი და დავფინოთ ახალი ქვეშსაფენი. ბის უნარს.
ნია მინერალური ნივთიერებებით ულუფის დაბალანსება: მაგა- კგ-ს და მეტს. ანალოგიური აღინიშნება ყველა საყუათო ნივთიე- ჯანმრთელ ფური ხბოს, როგორც წესი, იგებს გართულების გა- იმ შემთხვევაში, როდესაც ფური არ ლოკავს ახალშობილს,
ლითად, მაკე ფურის ულუფა უნდა შეიცავდეს 9-10 გ კალციუმს რებებით დაუბალანსებელი ულუფებით კვებისას. რეშე, მაგრამ მაკეობის ბოლო დღეებში მასზე უნდა დაწესდეს მისი სხეულის ზედაპირი უნდა შევაშროთ ტილოთი და უხეში
და 7-8 გ ფოსფორს. ამის გათვალისწინებით, მაკე-მშრალ ფურს ზოგიერთი ვეტერინარი, აციდოზის თავიდან ასაცილებლად, მეთვალყურეობა, რომ საჭიროების შემთხვევაში აღმოვუჩინოთ ქსოვილით, ან ნამჯით ჩავუტაროთ მასაჟი ბალნის ზრდის მიმა-
უნდა ჰქონდეს მინერალური საკვები დანამატზე წვდომა. ასეთ გვთავაზობს უშუალოდ მოგების წინ ფურის ულუფაში დამატებით მას დახმარება მშობიარობისას. რთულებით. ეს აუცილებელია იმისათვის, რომ სხეულის ზედაპი-
შემთხვევაში მინერალურ საკვებად გამოიყენება ცარცი, მონო- მიეცეს შაქარი. აციდოზის კლინიკაში აღწერილია ფაშვში რძის რიდან მოიწმინდოს დაბადების შემდგომ დარჩენილი სანაყოფე
კალცი ან დიკალცი ფოსფატი. ІІ
ახალშობილის მიღება და პირველადი სითხე.
შაქრის ჭრბი რაოდენობით დაგროვება, ძირითადი სიმპტომი კი
დამუშავება
ამ ეტაპზე, ულუფაში შემავალი საკვებთა სტრუქტურა ყუათი- არის - კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის ფუნქციონირების შეწყვეტა, რის როდესაც ახალშობილს დროულად არ გავამშრალებთ, ტე-
ანობით უნდა გამოიყურებოდეს შემდეგნაირად: სილოსი, ან შედეგს განიცდის მთელი ორგანიზმი, რამეთუ ის ვერ იღებს საკ- ჯანმრთელი და პროდუქტიულობის მაღალი პოტენციის ორ- ნის აორთქლებით კანის ზედაპირიდან ადგილი ექნება სითბოს
მარცლოვან ნაირბალახოვანი თივა 60%, კონცენტრირებული მარისი რაოდენობის მინერალებსა და ვიტამინებს! განიზმის ჩამოყალიბებისათვის ზრუნვა უნდა დავიწყოთ მო- ინტენსიურად გაცემას, რაც გამოიწვევს მისი ორგანიზმის გაგრი-
საკვები 24% და სხვა უხეში საკვები 16%; გარდა აღნიშნულისა, ცხოველებში მკვეთრად ეცემა იმუნი- ზარდის დაბადების პირველივე წუთებიდან, რაც გამოიხატება ლებას. ეს განსაკუთრებით საყურადღებოა იმ შემთხვევისთვის,
მისთვის მოვლა-შენახვისა და ნორმირებული კვების პრაქტიკის როდესაც სადგომში ჰაერის ტემპერატურა დაბალია, ფარდო-
ტეტი; ზამთარში, ბაგურად შენახვისას, ფურს უნდა მიეცეს საშუ-
დანერგვაში, ანუ კომფორტული პირობებით უზრუნველყოფაში. ბითი ტენიანობა კი ნორმაზე მაღალი. ასეთ პირობებში გაუმშ-
ფურს კვებავენ დღეში სამჯერ, დღის საკვების დარიგების ალება 2-4 სთ-ით მაინც ისარგებლოს მოციონით. სუფთა ჰაერი,
მიუხედავად იმისა, რომ ახალშობილი ორგანიზმი ანატომი- რალებელი ხბოს კანის ზედაპირის ტემპერატურა მცირდება
განრიგის ზუსტად დაცვის პირობებში. აქტიური მოძრაობა ამაგრებს ცხოველის ორგანიზმს, ხელს
ურად და მორფოლოგიურად სრულფასოვნად ჩამოყალიბებუ- +32...+33°C- მდე და მოსალოდნელია ის მოკვდეს ორგანიზმის
უწყობს კუჭ-ნაწლავის სისტემის ნორმალურად ფუნქციონირებას,
ლია, ის ფიზიოლოგიურად ჯერ კიდევ მოუმწიფებელია და საჭი- გაგრილების მიზეზით.
მაკეობის ბოლო პერიოდში მყოფი ფური უნდა შევინახოთ და უზრუნველყოფს მოგების გაადვილებას. ფურის სასეირნოდ
ოპტიმალური მიკროკლიმატის, კარგად განათებულ, ვენტილი- გაშვება განსაკუთრებულად ეფექტურია მზიან ამინდში, რამდე- როებს განსაკუთრებულ ზრუნვას; საქმე ის არის, რომ: იმ შემთხვევაში, როდესაც სიცოცხლის პირველი კვირის მა-
რებულ მშრალ სადგომში და ის დაცული უნდა იყოს ორპირი ნადაც ულტრაიისფერი სხივების მოქმედებით ორგანიზმში წა- სხეულის ტემპერატურის მარეგულირებელი ორგანოე- ნძილზე ხბოს მინდაოს მიდამოში ბალანი ერთმანეთზე მიწებე-
ქარისგან. მშრალობის მთელი პერიოდის მანძილზე ის უზრუნ- რმოიქმნება D ვიტამინი, რომლის არსებობა მნიშვნელოვანია ბი და სისტემები, ჯერ კიდევ ფუნქციონალურად არ არიან ბული და გამაგრებული („გახევებული“) აქვს, ითვლება, რომ დე-
ველყოფილი უნდა იყოს სუფთა და მშრალი ქვეშსაფენით. ცივ, როგორც ფურის ასევე ხბოს ორგანიზმისთვის. მზად დამოუკიდებლად არსებობისათვის და მათ შემდგომ დის მიერ ხბო არ იქნა კარგად გალოკილი, ან კიდევ შეშრობის
გააქტიურებას გარკვეული დრო სჭირდება; პროცედურები არასწორად იქნა ჩატარებული.
1 ა.ჭკუასელი, ა.ჩუბინიძე, ა. ჩაგელიშვილი, მ. ხუციშვილი – ცხოველთა კვება, I და II ნაწილი, თბილისი, 2011; დედის პირველი ხსენის მიღებამდე ახალშობილის ორ- ხბოს გალოკვა, ასევე, დადებითად მოქმედებს დედის ორ-

განიზმზე. ლოკვისას ახალშობილის კანისა და ბალნის საბუ- +12...+20°C -ის ფარგლებში. შორება დედისგან და მისი გადაყვანა ინდივიდუალურ გალიაში ბით, ვეტერინარული ზონდის დახმარებით. კვლევებით დადგე-
რველიდან ფურის ორგანიზმში ხვდება 1,5-2 ლიტრი სანაყოფე ზოგიერთ მეურნეობაში ხბოს დედასთან აჩერებენ 1-3 დღე-ღა- და ხსენის საწოვარათი მიცემა. თუმცა ბოლო გამოკვლევებით ნილია, რომ პირველი კვებისას ახალშობილმა აუცილებლად
სითხე, რაც დადებითად მოქმედებს მის ორგანიზმზე - აჩქარებს მის განმავლობაში, ზოგიერთში კი მას ასხლეტავენ პირველი ეს მოსაზრება უარყოფილია. უნდა მიიღოს არა ნაკლებ 80 გ იმუნოგლობულინების შემცველი
საშვილოსნიოს ლორწოვანი გარსიდან მოგების შემდგომ გამო- ხსენის დალევინებამდე და გადაჰყავთ ინდივიდუალურ გალია- იმ შემთხვევაში, როდესაც ხბო სუსტია, აუცილებელია ის მივი- ხსენი. 2–3 მმ დიამეტრის ნასვრეტიანი საწოვარათი დალევინე-
ნაყოფების არიდებას და აძლიერებს საშვილოსნოს შეკუმშვის ყვანოთ დედასთან და დავეხმაროთ პირველი ხსენის მიღებაში. ბისას ადგილი აქვს წოვების იმიტაციას, მაგრამ ხსენის დალევის
ში, ან ინდივიდუალურ ქოხში და აქ აჩერებენ 10 დღის, ზოგიერთ
ინტენსივობას, რითაც ხელს უწყობს მისი მომყოლისაგან განთა- სისწრაფე, დედის წოვასთან შედარებით, 5-10 ჯერ იზრდება. თუ
შემთხვევაში კი 2 თვის ასაკამდე. ხსენი არის პირველი რძე, რომლის გამომუშავება დედის ორ-
ვისუფლებისა და სასქესო გზების აღდგენის პროცესს. საწოვარას ნასვრეტის დიამეტრი უფრო დიდია, მაშინ მოზარდე-
ხბო, ანატომიურად და მორფოლოგიურად ფორმირებულია. განიზმში იწყება მოგებამდე ბოლო 1 თვე-20 დღით ადრე. მასში
გალოკვის შემდეგ, პირველი ხსენის დალევინებამდე, აუ- ული ხსენს სვამს დაუბრკოლებლად, ე.ი. თითქმის არ ხდება მისი
მას განვითარებული აქვს მხედველობის, სმენის და გრძნობის შემავალი იმუნოგლობულინები იცავენ ახალშობილს იმ საწყი-
ცილებელია მოზარდის ჭიპლარის დამუშავება, კერძოდ, მუც- ნერწყვთან შერევა და მაჭიკში ჩადის უფრო სწრაფად, ვიდრე
ორგანოები, დაბადებისთანავე კი უაქტიურდება წოვის რეფლექ- სებისგან, რომელთა მიმართ იმუნიტეტი გამოუმუშავდა დედას სათლიდან დალევინებისას (ახალშობილისთვის სათლიდან
ლიდან 2,5–3,0 სმ-ს დაშორებით ჭიპლარს უნდა შემოვუჭიროთ გადატანილი დაავადების ან აქტიური იმუნიზაციის შემდეგ.
წინასწარ გადეზინფეცირებული კანაფი, ან უბრალო ძაფი, მა- სის აღმძვრელი ნერვული ცენტრები. ამის გამო, თუ მას დავტო- რძის მიცემა მიზანშეწონილი არ არის). ამ დროს მოსალოდნე-
კრატლით, ან ბასრი დანით მოვჭრათ “ზედმეტი” ნაწილი, დარჩე- ვებთ ფურთან, ის წამოდგომისთანავე იწყებს დედის ცურის ძებ- ჩვეულებრივ რძესთან შედარებით ხსენი შეიცავს 2-ჯერ მეტ ლია საყლაპავ მილის ხსენით ავსება, რომლის ღარი ვერ ახე-
ნილი კი დავამუშაოთ იოდის სპირტში 2-3%- ანი ნაყენით, ან სხვა ნას და შეეცდება კერტის პირში ჩადებას. მშრალ ნივთიერებას და ენერგიას, 100-ჯერ მეტ А ვიტამინს, რხებს მომეტებული სითხის შეკავებას და მისი ნაწილი ჩაედინე-
სადეზინფექციო საშუალებით. თავისუფლად წოვებაზე „მიშვებული“ ხბო ყოველ 2-3 საათში 6-ჯერ მეტ ცილას და 3-ჯერ მეტ მინერალურ ნივთიერებებს. ამათ ბა ფაშვში. შედეგად, წარმოიქმნება კაზეინის მკვრივი ნადედი,
გარდა მის შემადგენლობაში შედის ფერმენტები, რომლებიც რომელიც იწყებს ლპობას და იწვევს მძიმე ინფექციურ დაავადე-
ზოოჰიგიენური ნორმებით, რეკომენდებულია ახალშობილი ერთხელ მიდის დედასთან და წოვს მას. იყო მოსაზრება, რომ
ხელს უწყობენ ნაწლავების არეს შეცვლას, რაც აუცილებელია ბას - ტოქსიკურ დისპეფსიას.
ხბოსთვის პირველი 3-4 საათის მანძილზე +20…+25°C ტემპე- ასეთი მიდგომა არ არის სწორი, ვინაიდან ფური ეჩვევა ხბოს და
საკვების მოსანელებლად. ხსენი, ასევე, ასუფთავებს საჭმლის ხსენი ახალშობილის ორგანიზმის იმუნური ცილოვანი ნა-
რატურისა და არა უმეტეს 75-78% ფარდობითი ტენიანობის პი- მისი საერთოდ ასხლეტის შემდეგ, ხშირად, ძნელად იწველე-
მომნელებელ სისტემას და აფერხებს ნაწლავის ჩხირის გამრა- ერთებითა და ვიტამინებით გამდიდრებასთან ერთად ხელს
რობების უზრუნველყოფა, შემდგომ კი, ვიდრე 2-3 თვის ასაკის ბოდა (იტყოდნენ "რძეს იპარავსო"). ამის გათვალისწინებით,
ვლებას, აგრეთვე მისი წვრილი ნაწლავისა და კუჭისკენ გადაა- უწყობს ახალშობილის კუჭ-ნაწლავის სისტემის განთავისუფლე-
მიღწევამდე სახბორეში უმჯობესია ჰაერის ტემპერატურა იყოს რეკომენდებული იყო დაბადებისთანავე, გალოკვამდე ხბოს მო-
დგილებას. ბას პირველადი განავალისაგან და ააქტიურებს ნივთიერებათა
ამდენად, ხსენი ერთადერთი საშუალებაა, რითაც შესაძლე- ცვლას.
ბელია ახალშობილის ორგანიზმის მიერ სხვადასხვა საწყი- პირველი 3-4 დღის მანძილზე უმჯობესია ხბოს ხსენი ვასვათ
სებისადმი გამძლეობის გაძლიერება. ამას ხელს უქწყობს ის, მცირე დოზებით, ერთ ჯერობაზე 0,75-1,0 კგ- ის რაოდენობით და
რომ ახალშობილის საჭმლის მომნელებელი სისტემა დაბადე- დღეღამეში 3-5-ჯერ სიხშირით. ჭარბი რაოდენობით, ან კიდევ
ბის პირველ საათში ხასიათდება მაღალი შეღწევადობით და ცივი ხსენის დალევინება არ არის მიზანშეწონილი, ვინაიდან სა-
ანტისხეულები სწრაფადვე ხვდებიან პირდაპირ სისხლში. ამ ჭმლის მომნელებელი სისტემა ვერ ასწრებს მის გადაამუშავებას
თვისებას ნაწლავები ყოველ მომდევნო საათში, თანდათანო- და მოსალოდნელია განვითარდეს კუჭის აშლილობა.
ბით კარგავს და, ამის გამო დიდი მნიშვნელობა აქვს ახალშობი-
ხელზე გამოზრდისას ხბო პირველ დღეებში სვამს 4-7 ლ ხსენს
ლისთვის ხსენის სწრაფად დალევინებას.
და ეს მაშინ, როდესაც 5000-6000 ლ მონაწველის მქონე მერძეუ-
დადგენილია, რომ ხბომ დედის პირველი ხსენი უნდა მიიღოს ლი ჯიშის ფურები დღეში იწველიან 15-20 ლ-ს. ამ რაოდენობის
დაბადებიდან არა უგვიანეს 1 საათისა. იმ შემთხვევაში, როდე- რძეს მოზარდი, ბუნებრივია, ვერ დალევს. ამიტომ ჭარბი რძე
საც მეურნეობაში მიმართავენ ხბოს ხელზე გამოზრდას, საჭროა შეიძლება დავალევინოთ სხვა (ობოლ) ხბოს, დავაკონსერვოთ
ფური მოიწველოს, ხსენი თბილადვე ჩაისხას სპეციალურ მათა- გაყინვით, ან კიდევ ბაქტერიული დედოების შეტანით. მისი შენა-
რაში, ან სათლში, მოარგონ მას საწოვარი და მიეცეს ახალშო- ხვისას მნიშვნელოვანია ყურადღება მიექცეს სისუფთავეს, შენა-
ბილს. ხვის ტემპერატურას და რეგულარულად შემოწმდეს ბაქტერიულ
დედის პირველი ხსენის მაქსიმალურად სწრაფად დალევი- დასენიანებაზე.
ნება მნიშვნელოვანია იმიტომ, რომ ის დიდი რაოდენობით შე- სანიტარულ-ჰიგიენური თვალსაზრისით ერთ-ერთი უმნიშ-
იცავს იმუნოგლობულინებს, ნივთიერებებს, რომლებიც პრაქტი- ვნელოვანესი მოთხოვნაა პროფილაქტორიუმში იყოს სანიმუ-
კულად უცვლელად გადადიან ჯერ ლიმფაში, ხოლო შემდეგ შო სისუფთავე. ქვეშსაფენი და იატაკი უცილობლად უნდა იყოს
სისხლში და უზრუნველყოფენ დამცველობითი ფუნქციების გა- მშრალი, სადგომის და გალიის კედლები კი გარეცხილი და შე-
ნვითარებას, ვიდრე თავად ხბოს ორგანიზმი დაიწყებდეს მათ თეთრებული კირის რძით; სადგომი კარგად უნდა ნიავდებოდეს,
გამომუშავებას. მაგრამ დაუშვებელია ორპირი ქარი, რამდენადაც ახალშობილი
საქმე ის არის, რომ მაკე ფურის სისხლში წარმოიქმნება ის ხბო რესპირაციული დაავადებებით ადვილად ავადდება2.
ანტისხეულები, რომლებიც იცავენ მას ფერმაში გავრცელებუ- ჯანმრთელობის მდგომარეობის დაცვისა და ახალშობილის
ლი დაავადებებისგან. მაგრამ, სამწუხაროდ, დედის მუცელში ნორმალურად ზრდა-განვითარებისათვის მნიშვნელოვანია
ნაყოფის მკვებავი პლაცენტა ჰქმნის ბარიერს და ეს ანტისხე- სახბორე კარგად იყოს განათებული. სინათლის სხივები სპობს
ულები ვერ აღწევენ ემბრიონამდე. ეს არის იმის მიზეზი, რომ კანზე არსებულ მიკროფლორას, სისხლში ზრდის ერითროცი-
ახალშობილი მიდრეკილია ინფექციებისადმი და ის საჭიროებს ტების რიცხვსა და ჰემოგლობინის კონცენტრაციას, აძლიერებს
მათგან დამცავი საშუალების ამოქმედებას. ასეთ შემთხვევაში, ლეიკოციტების ფაგოციტურ აქტივობასა და ორგანიზმის სხვა
ხბოს ორგანიზმის ერთადერთ დამცველად გვევლინება დედის ფიზიოლოგიურ ფუნქციებს.
ანტისხეულები- იმუნოგლობულინები, რომელსაც შეიცავს ხსენი. დაბადებამდე ხბო დედის ორგანიზმით დაცულია მიკროორ-
პირველ დღეებში ხბოზე საწოვარით ხსენის დალევინება აუ- განიზმებისგან, ტემპერატურის ცვალებადობისგან და სხვა უა-
ცილებელია იმიტომ, რომ მისი მცირე ულუფები ნერწყვთან შე- რყოფითი ფაქტორებისგან. მაკე ფურის სწორად კვებისას ნაყო-
რევისთვის, საჭმლის მომნელებელი სისტემის მუშაობისთვის ფი, უკვე მუცელშივე ღებულობს საჭირო რაოდენობით ცილებს,
და საკვების მონელებისთვის ქმნის სასურველ გარემოს. იმ შემ- ნახშირწყლებს, მინერალური ნივთიერებებს А, D და Е ვიტამინე-
თხვევაში, როდესაც ხბო სუსტია და ვერ ახერხებს საწოვარიდან ბს და სხვ., რაც დაბადებამდე 30 დღის განმავლობაში უზრუნვე-
ხსენის დალევას, მომვლელმა ის უნდა დაალევინოს იძულე- ლყოფს საკმაოდ მაღალ (500 გრამამდე) წონამატს.
2 ახალშობილი მოზარდის სადგომი

მეცხოველეობის კონკრეტული ასაკის, ფიზიოლოგიური მდგომარეობისა და

პროფესიის ადამიანებისთვის განსაზღვრულია ცხოველური ცი-
პროდუქტების ფიზიკურ- ლების, ცხიმებისა და ნახშირწყლების მოხმარების მინიმალური
ქიმიური თვისებები და დონე, რომელშიც ცხოველური წარმოშობის ცილების ხვედრი-
თი წილი არ უნდა იყოს 55-60%- ზე ნაკლები.
კვებითი ღირებულება ამასთან, სხვადასხვა ქვეყნებში მოხმარებას უფრო ხშირად
განსაზღვრავს ტრადიციები და მიდრეკილებები, ვიდრე ფი-
მეცხოველეობის პროდუქტებიდან ადამიანი სასურსათოდ ზიოლოგიური მოთხოვნილება. მაგალითად, ევროპის უმეტეს
მოიხმარს რძეს, ხორცს, კვერცხს და მათი გადამუშავებით მი- ქეყნებში და აშშ-ში წლიურად მოიხმარენ 40-100 კგ/კაცზე/წელი-
ღებულ პროდუქტებს; ისინი ყუათიანობითა და ბიოლოგიური წადში ხორცს, თურქეთში 20 კგ- მდე, იაპონიაში 2 კგ-ს, ხოლო
ღირებულებით გაცილებით მაღლა დგანან, ვიდრე მცენარეული ინდოეთში 1 კგ-მდე.
პროდუქტები, ვინაიდან შეიცავენ ყველა იმ ნივთიერებას და ისე- ტანხორცის რბილობის, ანუ ბუნებრივი ურთიერთშეფარდებით
თი ფორმით, როგორიც აუცილებელია ადამიანის ორგანიზმით- კუნთოვანი, ცხიმოვანი და შემაერთებელი ქსოვილების ქიმიური
ვის. შედგენილობა საკმაოდ რთულია. ხორცის ენერგეტიკული ღი-
რებულება, მონელებადობა, გემოვნებითი და ტექნოლოგიური
ხორცი თვისებები დამოკიდებულია შემავალი ქსოვილების მდგომა-
რეობაზე, აგრეთვე საყუათო ნივთიერებების შემცველობაზე.
კამათი ხორცის ავკარგიანობაზე მიმდინარეობს მრავალი სა- იმავდროულად, ხორცის ქიმიური შედგენილობასა და ფიზიკუ-
უკუნეა. ერთნი თვლიან, რომ ვინიდან ქიმიური შედგენილობით რ-ქიმიურ თვისებებს განსაზღვრავს ცხოველისა და ფრინველის
სასოფლო-სამეურნეო ცხოველებისა და ფრინველების ხორცი ჯიში, სქესი, ასაკი, ნაკვებობა და სხვ. შედარებითვის მოგვაქვს
ახლოს დგას ადამიანის ორგანიზმის ქიმიურ შედგენილობა-
მეცხოველეობის სთან, ის უნდა მივიღოთ რაც შეიძლება მეტი რაოდენობით. ვე-
გეტარიანელები, სათლიპირიქით, მიაჩნიათ, რომ ხორცზე, რო-
ძირითადი სასოფლო-სამეურნეო ცხოველებისა და ფრინველე-
ბის ხორცის ქიმიური შედგენილობის საშუალო მაჩვენებლები,
მათ ასაკთან და ნაკვებობასთან დაკავშირებით (ცხრილი 35).
გორც საკვებ პროდუქტზე, საერთოდ უარი უნდა ითქვას. ეს დავა
პროდუქტები დღესაც გრძელდება და მოსაზრებები, უფრო ხშირად, ეფუძნება
არა მეცნიერული კვლევის შედეგებს, არამედ რელიგიურ მოსა-
ცხრილის მონაცემები გვიჩვენებს, რომ ხორცის ქიმიური შედ-
გენილობიდან, უფრო დინამიკურად იცვლება წყალი და ცხიმი:
ამასთან, ცხიმის შემცველობის ზრდის პარალელურად, განუ-
ზრებებს, ეროვნულ ფასეულობებს, ტრადიციებს და სხვ. რჩევლად სახეობისა, ხორცში მცირდება წყლის და, შედარებით
მიუხედავად არაერთგვაროვანი შეხედულებებისა, აღიარე- ნაკლებად, ცილის შემცველობა. იმავდროულად, უფრო დაბა-
ბულია, რომ ხორცი უხსოვარი დროიდან არის ადამიანის ორ- ლი ნაკვებობის ცხოველების ხორცი მეტი რაოდენობით შეიცავს
განიზმის საყუათო ნივთიერებებით უზრუნველყოფის ერთ-ერთი წყალსა და ცილას, და ნაკლებ ცხიმს, ვიდრე მაღალი ნაკვებო-
მნიშვნელოვანი შემადგენელი. შესაბამისად, გაეროს ჯანმრთე- ბის ანალოგები.
ლობის დაცვის, სურსათისა და სოფლის მეურნეობის ორგანი- სახეობის ფარგლებში, ხორცში ცილის შემცველობა იცვლება
ზაციების მიერ დადგენილია (FAO, WHO) ხორცისა და ხორცის უმნიშვნელოდ. იმავდროულად, სხვასახვა სახეობის ცხოველე-
პროდუქტების წლიური მოხმარების მინიმალური რაოდენობა, ბის ხორცში სრულფასოვანი ცილების ხვედრითი წილი საკმა-
რაც საშუალოდ 1 კაცზე შეადგენს 64 კგ-ს. ოდ განსხვავებულია და შეადგენს: ძროხის ხორცში 18-20%-ს,

და შეიცავს შედარებით უმნიშვნელოდ განვითარებული უჯრედს- ელასტიური - კისრის მყესში.

შორის ნივთიერებას. ამისგან განსხვავებით, შინაგანი ორგანოე- შემაერთებელი ქსოვილის ხვედრითი წილი ტანხორცში საშუ-
ბი შედგება გლუვი კუნთის ბოჭკოებისგან. გამონაკლისია გული, ალოდ 9-13%-ს შეადგენს. გასუქებულთან შედარებით, მას უფრო
რომლის კედლები აგებულია განივზოლიანი ბოჭკოებით. მეტი რაოდენობით შეიცავს გამხდარი ცხოველის ტანხორცი.
განივზოლიანი კუნთოვანი ქსოვილის კუნთის ბოჭკოები 10-12 ცხიმოვანი ქსოვილი წარმოდგენილია წილაკებით, რომელიც
სმ და 20-200 მკმ სიგრძის უჯრედებია და გარედან დაფარულია შედგება ცხიმის უჯრედებისგან. ეს ქსოვილი გვხვდება ფაშარ
თხელი შემაერთებელქსოვილოვანი აფსკით - სარკოპლაზმით. შემაერთებელ ქსოვილში, კანქვეშ და შინაგან ორგანოებთან
ბოჭკოები ერთმანეთს უკავშირდებიან სარკოლემით და წა- (მაგ. კუჭის, ნაწლავებისაა და თირკმლის ირგვლივ), აგრეთვე
რმოქმნიან პირველად კონებს. პირველადი კონები, ასევე შე- კუნთებში.
მაერთებელქსოვილოვანი გარსით - პერიმიზიუმით დაკავშირე- კუნთებს, კუნთის ბოჭკოებს კონებსა და კუნთის ბოჭკოებს შო-
ბული არიან ერთმანეთთან და ქმნიან მეორად და ა.შ. კონებს,
რის ცხიმის დაგროვებისას კუნთი გადანაჭერზე იღებს მარმა-
რომლებიც საბოლოოდ წარმოქმნიან კუნთს.
რილოსებრ შესახედაობას (სურ. 5). ასეთი ხორცი ახასიათებთ
თავის მხრივ, კუნთი გარედან დაფარულია მკვრივი შემაე- ძროხის ბრიტანული წარმოშობის სახორცე ჯიშებს და იაპონუ-
რთებელქსოვილოვანი გარსით - ეპიმიზიუმით, ანუ ფასციით. რი ვაგიუ ჯიშს, აგრეთვე ღორის საბეკონე ჯიშებს. ასეთი ხორცი
ფასციები კუნთის ბოლოებზე ერთიანდებიან და ქმნიან მყესებს, უფრო მიმზიდველი იერ-სახისაა, გამოირჩევა სინაზით, წვნიანო-
რითაც კუნთი მაგრდება ჩონჩხის ძვლებზე. ბითა და კალორიულობით.
კუნთები ხასიათდებიან მაღალი ბიოლოგიური და კვებითი ღორის კანქვეშა ცხიმოვან ქსოველს უწოდებენ შპიკს. ცხვრის
ღირებულებით, რამეთუ მასში გვხვდება ცხოველური წარმოშო- კუდის მიდამოში დაგროვილს - ცხიმკუდს, ან დუმას, შინაგან ორ-
განივზოლიანი და გლუვი კუნთის ბოჭკოს მოდელი (A- განივზოლიანი; B-გლუვი; C- განივზოლიანი, გულის)
ბის თითქმის ყველა სრულფასოვანი ცილა. ამასთან, ის კუნთები, განოებზე დაგროვილ ცხიმოვან ქსოვილს - მუცლის ქონს (ბადე-
რომლებიც ცხოველის სიცოცხლეში განიცდიან დიდ დატვირთ- ქონი, თირკმლისირგვლივა, ნაწლავების, სასინჯის და სხვ.).
ვას (მაგ. კისრის და მუცლის), უფრო მკვრივია, უხეშია და დიდი
ცხვრის - 17-20%-ს, ღორის - 12-16%, ბატის - 16, იხვის - 18, ქა- რძისფერ ვარდისფერიდან-ღია ვარდისფერამდე; ასაკოვანი და მაღალი ნაკვებობის ცხოველის ხორცი, სხვა
რაოდენობით შეიცავს შემაერთებელ ქსოვილს, ვიდრე სხეულის
თმის - 20-%-ს. განსხვავებულია ადამიანის ორგანიზმში ხორცის თანაბარ შემთხვევაში, მეტი რაოდენობით შეიცავს ცხიმს, ვიდრე
კამეჩის ხორცი უფრო მუქი ფერისაა, ვიდრე შესაბამისი დანარჩენი ნაწილების (მაგ. წელის, ზურგის და სხვ.).
ცილების მონელებადობის ხარისხი, რომელიც შეადგენს: ხბოსა ასაკის ძროხის ხორცი, ქონი კი ქათქათა თეთრი, მქრქალი ახალგაზრდა და დაბალი ნაკვებობის.
ასაკოვანი და დაბალი ნაკვებობის ცხოველის ხორცი, ასევე
და ღორის უქონო ხორცის - 90%-ს, ძროხის - 75, ცხვრის - 70 და ფერისაა; მკვრივი და უხეშია, ვიდრე ახალგაზრდა და კარგი ნასუქობის ІІ
ძვლოვანი ქსოვილი
ბოცვრის ხორცის - 75%-ს. ღორის ხორცი (ტანხორცის მასა 38 კგ და მეტი) ღია ვა- ცხოველის.
ხორცი შეიცავს 1,2-49,3% ცხიმს. ადამიანის ორგანიზმის მიერ რდისფერიდან წითლამდე ფერისაა; კანქვეშა ქონს ძვალი შემაერთებელი ქსოვილის ნაირსახეობაა, მაგრამ გა-
განივზოლიანი კუნთოვანი ქსოვილი შეიცავს: 73-77% წყალს,
ცხიმის ათვისების უნარი დამოკიდებულია ამ უკანასკნელის (შპიკს) შეიძლება დაჰკრავდეს მოვარდისფრო ელფერი, ნსხვავდება მისგან იმით, რომ შედგება კალციუმის მარილებისა
18-21% ცილას და 1-3% ლიპიდებს, აგრეთვე 0,8-1,0% მინერა-
ლღობის ტემპერატურაზე. ყველაზე უფრო მაღალი ლღობის ტე- შიდა ქონი კი თეთრია; და კოლაგენური ბოჭკოების მკვრივი ძირითადი ნივთიერების-
ლურ, 1,7-2,0% აზოტოვან და 0,9-1,2% უაზოტო ექსტრაქტულ ნი-
მერატურით ხასიათდება ცხვრისა და კამეჩის ცხიმი, რომელიც გოჭის ხორცი (ტანხორცის მასა 3- დან 6 კგ- მდე) ღია ვა- გან. აგებულების მიხედვით ტანხორცში ორი სახის ძვლებია
ვთიერებებს.
მონელების კოეფიციენტია 90%, ძროხის ცხიმოვანი ქსოვილების რდისფერი, თითქმის თეთრი ფერისაა; წარმოდგენილი: კიდურების, ანუ ლულოვანი და სხეულის, ანუ
- 94, ხოლო ღორის და ფრინველების 97% და მეტი. ხორცის შემაერთებელი ქსოვილი და ძირითადი შემადგენე- ბრტყელი.
ზრდასრული ცხვრის ხორცი ღია წითელი მოყავისფრო
ლი ნაწილი შედგება უჯრედებისა და უჯრედსშორისი ნივთიერე-
სხვადახვა სახეობის ცხოველების და ფრინველების ხორცი ელფერისაა, კანქვეშა ქონი კი თეთრი ფერისაა; ძვლის გარეთა შრე მკვრივი ძვლოვანი ქსოვილია, ხოლო
ბებისგან, რომელშიც განთავსებულია ძირითადი ნივთიერებები
შეიცავს 0,6-1,2% ნაცარს (მინერალურ ნიოვთიერებებს). მაკრო- ზრდასრული თხის ხორცი რამდენადმე უფრო მუქი შეფე- შიგნითა შრე ღრუბლისებრ-ფოროვანია (სურ. 6). ლულოვანი
- კოლაგენური და ელასტიური ბოჭკოები.
ელემენტებიდა ხორცის შემადგენლობაში შედის კალციუმი, ნა- რილობისაა, ვიდრე იმავე ასაკისა და სქესის ცხვრის; ძვლის შიგნითა ღრუ და ბრტყელი ძვლის ფორები შევსებულია
ტრიუმი, კალიუმი, ქლორი, მაგნიუმი. განასხვავებენ ოთხი სახის შემაერთებელ ქსოვილს: შედარე- ძვლის ტვინით, რომელიც მოზარდში წითელი, ხოლო ასაკო-
ბატკნისა და ციკანის ხორცი რამდენადმე უფრო ღიაშეფე-
ბით უხეშ - მკვრივს და ბადებრივს, აგრეთვე შედარებით რბილ ვნებში ყვითელი ფერისაა.
ქიმიურ შედგენილობასთან ერთად, ცხოველის სახეობა, სა- რილობისაა, ვიდრე ზრდასრული ცხვრისა და თხის.
- ფაშარსა და ელასტიურს.
ხეობის ფარგლებში ჯიში, სქესი, ასაკი და ნაკვებობა გავლენას ბოცვრის ხორცი თითქმის თეთრი ფერისაა; ზრდასრული
სხვადასხვა სახეობის ცხოველების და ფრინველების ტანხორ-
ახდენს ხორცის ფიზიკურ-ქიმიურ თვისებებზე, რაც საბოლოოდ ბოცვრის ხორცს შეიძლება დაჰკრავდეს ვარდის ელფერი.
ბადებრივი შემაერთებელი ქსოვილი გვხვდება ლიმფურ კვა- ცში ძვლების ხვედრითი წილი 5-32%-ს შეადგენს: ღორებში 5-9%,
აისახება მის სენსორულ თვისებებსა და სასაქონლო სახეზე. ნძებსა და ძვლის ტვინში, ფაშარი - კანქვეშ და კუნთებს შორის, ცხვარში - 8-17%, კარგი ნაკვებობის ძროხაში 7%, გამხდარში კი
ხორცის გემოსა და არომატს განსაზღვრავს ექსტრაქტული მკვრივი - კუნთების მყესებში, იოგებსა და ფასციებში, ხოლო 32%.
ფიზიკურ-ქიმიური თვისებებიდან მნიშვნელოვანია ტენის შე- ნივთიერებები. სხვადასხვა სახეობის ცხოველებისა და ფრინვე-
ბოჭვის უნარი, ფერი, არეს აქტიური რეაქცია, სინაზე და სხვ. მა- ლების ხორცის სპეციფიური გემო და არომატი აიხსნება ცხიმში ცხრილი 35 სხვადასხვა სახეობის, ასაკისა და ნაკვებობის ცხოვეელების ხორცის ქიმიური შედგენილობა და კალორიულობა
გალითად, ხორცის თვისება შებოჭოს მის შემადგენლობაში შე- ხსნადი ნივთიერებების შემცველობით. ამ მაჩვენებელზე, ასევე,
მავალი ტენი, ხოლო წყლის დამატებისას შეიწოვოს (შეაკავოს) გავლენას ახდენს ულუფაში ზოგიერთი სახის საკვების ჩართვა. სახეობა ნაკვებობის კატეგორია
ქიმიური შედგენილობა, გ/100 გ-ში
კალორიულობა, კჯოული/კგ-ში
ის, განაპირობებს მისგან დამზადებული ნაწარმის გამოსავლია- წყალი ცილა ცხიმი ნაცარი
ნობას, სინაზესა და წვნიანობას. ІІ
ტანხორცის აგებულება I 67,7 18,9 12,4 1,0 7750
ძროხა
ხორცის ფერს განსაზღვრავს კუნთოვან ქსოვილში მიოგლო- ხორცი ეწოდება ტანხორცს, ან მის ნაწილს, რომელიც მიღე- II 70,6 20,0 8,3 1,1 6670
ბინის შემცველობა; მასზე გავლენას ახდენს: ცხოველის სახეო- ბულია ცხოველის, ან ფრინველის დაკვლით და წარმოდგენი- ხბო I 78,0 19,7 1,2 1,1 3835
ბა, ასაკი, ნაკვებობა, დაკვლის წინ შენახვის პირობები, ნაკლა- ლია ორგანულად დაკავშირებული კუნთოვანი, ცხიმოვანი, შე- საბეკონე 54,8 16,4 27,8 1,0 13300
ვის სისხლისგან დაცლის ხარისხი, ხორცის შენახვის პირობები მაერთებელი და ძვლოვანი ქსოვილით. სპეციალისტებისა და ღორი სახორცე 51,5 14,3 33,2 1,0 14980
და სხვ. სხვადასხვა სახეობის და ასაკის ცხოველებში კუნთოვანი პრაქტიკოსი მუშაკების ნაწილი ხორცს, ასევე აკუთვნებენ ცხოვე- საქონე 38,7 11,4 49,3 0,6 20550
ქსოვილის ფერი ცვალებადობს რძისფერ-ვარდისფერიდან, მუქ ლებისა და ფრინველების დაკვლის თანამდევ პროდუქტებს, ანუ ცხვარი
I 66,6 18,3 14,3 0,8 8535
(რუხ) წითელ ფერამდე; მათ შორის: საკვებ სუბპროდუქტებს. II 68,4 19,8 10,9 0.9 7340
ბატკანი I 76,4 18,2 4,6 0.8 4960
ზრდასრული ძროხის ხორცი კაშკაშა წითელი ფერისაა, კუნთოვან ქსოვილს ხორცის საერთო მასაში წამყვანი ადგილი
I 63,5 17,4 18,2 0.9 9850
ცხიმი თეთრი, მოყვითალო (კრემისფერი) ელფერით; უკავია. სხვადასხვა სახეობის ცხოველის ტანხორცში მისი ხვედ- თხა
II 71,7 19,8 7,3 1,2 5735
ძროხის 2 წლამდე ასაკის მოზარდეულის ხორცი ვარდის- რითი წილი 54-64%-ია. ტანხორცის, ანუ ჩონჩხის კუნთოვანი ქსო-
ფერ-წითელია,ხოლო 890 დღემდე ასაკის ხბოს ხორცი ვილი აგებულია განივზოლიანი ბოჭკოებით/უჯრედებით (სურ. 1) ბოცვერი I 68,7 21,4 8,8 1,1 6995

რძე
რძე არის ბიოლოგიური სითხე, რომელიც გამომუშავდება
ძუძუმწოვართა კლასში შემავალი მდედრი ცხოველის სარძევე
ჯირკვალში. მისი სეკრეციის დაწყების მამოძრავებელი ძალაა
ნაყოფის დაბადება.
რძე და მისი პროდუქტები ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვა-
ნი საკვებია ნებისმიერი ასაკის, ფიზიოლოგიური მდგომარეო-
ბის, სოციალური სტატუსისა თუ პროფესიის ადამიანისთვის. მას
განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს ბავშვთა და ასაკოვანთა
კვებაში, ვინაიდან რძე დაბალანსებული სახით შეიცავს ყველა
საკვებ და ბიოლოგიურად აქტიურ ნივთიერებებს.
რძეს და მის პროდუქტებს, ასევე, გარკვეული ადგილი უკავია
ზოგიერთი სახის ავადმყოფთა კვებაში. კერძოდ, „რძის დიეტას“
უნიშნავენ გულსისხლძარღვთა სისტემის, ღვიძლის, კუჭქვეშა ჯი-
რკვლის, ნაღვლის სადინარების დაავადებებისა და ცისტიტის,
აგრეთვე მექანიკურად დამზოგავი საკვებით კვების აუცილებ-
ლაქტოზის მოლეკულა და მისი დაშლა გლუკოზად და გალაქტოზად
ლობისას.
რძის ცხიმის აგებულება
ზოგიერთი ადამიანის ორგანიზმი ვერ იტანს ნატურალურ ის განსაკუთრებით ღირებულია ბავშვებისა და ფეხმძიმე ქალბა- ლობის წყალობით 1 ლ რძე აკმაყოფილებს ზრდასრული ადა-
რძეს, რაც დაკავშირებულია ნივთიერებათა ცვლის მოშლსთან ტონების კვებაში. მიანის დღიურ მოთხოვნილებას: ცილებზე - 53%-ით, ცხიმზე,
და რომელსაც უწოდებენ გალაქტოზემიას. კალციუმსა და ფოსფორზე - 100%-ით, А, С და B1 ვიტამინებზე-
რძის მაღალი ბიოლოგიური ღირებულება მდგომარეობს მის
ІІ
ვიტამინები 35%- ით და ენერგიაზე - 26%- ით.
რთულ ქიმიურ შედგენილობაში. ის შეიცავს 200-მდე ნივთიე- რძე შეიცავს როგორც ცხიმში ხსნად (А, D, Е, K), ასევე B ჯგუფის რძის ქიმიურ შედგენილობას განსაღვრავს ცხოველის სახე-
რებას, მათ შორის 20 ამინმჟავას, 60-მდე ცხიმ-მჟავას, შაქრებს, (B1, B2, B3, B6, B12), PP და H, ვიტამინს, ხოლო C ვიტამინი მასში ობა (ცხრილი 36), სახეობის ფარგლებში კი ჯიში (ცხრილი 37),
მაკრო და მიკროელემენტებს, ვიტამინებს, ფერმენტებს, ჰორმო- მეტად უმნიშვნელო რაოდენობიაა. ლაქტაციის თვე, ცხოველის ინდივიდუალური თავისებურება,
ნებს, ფოსფატიდებს და სხვ., რომლებსაც, ასევე, დიდი მიშვნე- რძე საკმაოდ მდიდარია ჰორმონებითა (თიროქსინი, პრო- მონაწველის ულუფა, შედარებით ნაკლებად საკვები და კვების
ლობა აქვს ადამიანის ორგანიზმის ნორმალურად ფუნქციონი- ლაქტინი, ადრენალინი, ოქსიტოცინი, ინსულინი) და ფერმენტე- პირობები.
რებისთვის. ბით (ფოსფატაზა, პეროქსიდაზა, ლიპაზა, ამილაზა, კატალაზა, რძის ფიზიკურ-ქიმიური და სენსორულ თვისებებიდან რომელ-
რედუქტაზა, რომლებიც მასში ხვდება სისხლიდან. თაგან, კვებითი და ტექნოლოგიური თვალსაზრისით მნიშვნე-
ІІ
რძის ცილები
ლოვანია: მჟავიანობა, სიმკვრივე, სუნი, გემო, სიბლანტე, თბო-
რძის ცილები, ძირითადად, წარმოდგენილია კაზეინის, ალ- ІІ
აირები გამტარობა და ზოგიერთი სხვა (ცხრილი 38).
ბუმინისა და გლობულინის სახით და შეიცავენ ყველა შეუცვ- ყოველ 1 ლ რძე შეიცავს 60-80 მლ აირს; მათი საერთო რა-
ლად ამინმჟავას. დადგენილია, რომ 1 ლ რძე აკმაყოფილებს ІІ
მჟავიანობა
ოდენობიდან CO2-ზე მოდის 50-70%, აზოტზე- 20-30%, ჟანგბადზე
შეუცვლად ამინმჟავებზე ადამიანის დღიურ მოთხოვნილების - 5-10%; ახლადმოწველილ რძე, ასევე, უმნიშვნელო რაოდენო- რძის სიახლის ერთ-ერთი მაჩვენებელია; განასხვავებენ რძის
ნახევარს. ამასთან, ისეთი შეუცვლადი ამინმჟავები, როგორი- რძის ცილები ბით შეიცავს ამიაკს; ისინი რძეში არიან გახსნილ მდგომარეობა- აქტიურ და გასატიტრ მჟავიანობას; ძროხის ახალი რძის აქტიური
ცაა მეთიონინი, ტრიპტოფანი, ლეიცინი, იზოლეიცინი, ვალინი ში. შენახვისას, მიკროორგანიზმების ცხოველმოქმედების გამო მჟავიანობა (pH) საშუალოდ 6,68-ის ხოლო გასატიტრი მჟავიანო-
და ფენილალანინი რძეში ორჯერ უფრო მეტი რაოდენობითაა რტყმული ბურთულების სახით, რომელიც შევსებულია ცხიმის რძეში ამიაკის რაოდენობა იზრდება, ხოლო ჟანგბადის მცირ- ბა 16-19 0T– ს (lim.15,99–20,99) ტოლია.
წარმოდგენილი, ვიდრე ხორცის, თევზის და მცენარეული პრო- თხევადი წვეთით, ბურთულების საშუალო დიამეტრი დამოკიდე- დება.
ბულია ცხოველის სახეობაზე და ჯიშზწე. ძროხის რძეში ბურთუ- ძროხის საღი რძის სიმკვრივე ცვალებადობს 1,027 – 1,032 გ/
დუქტების ცილებში. ძროხის რძეში კაზეინის ხვედრითი წილი
ლების დიამეტრი შეადგენს 2,5- 5 მკმ-ს და ცვალებადობს 1-20 ორგანული და მინერალური ნივთიერებების ასეთი შედგენი- სმ³– ის ფარგლებში; რძის სიმკვრივეს საზღვრავენ (არეომეტ-
81,9% –ა (2,7გ/100გ), ალბუმინის 12,1% (0,4გ/100გ), გლობულინის
კი 6% (0,2გ/100გ); მკმ- ის ფარგლებში. დადგენილია, რომ 1 მლ ძროხის რძე შეი-
რძის ცილების მაღალი ბიოლოგიური ღირსება მდგომარეობს ცავს 2- დან 6 მლრდ- მდე ასეთ ბურთულას. ცხრილი 38 ძირითადი სასოფლო-სამეურნეო ცხოველების რძის ზოგიერთი ფიზიკურ-ქიმიური თვისებები
იმაშიც, რომ ადვილად მოინელება ორგანიზმის მიერ, ხოლო ძროხა ცხვარი თხა
ІІ
ლაქტოზა
ათვისებადობა აღწევს 96-98%- ს. M lim M lim M lim
ლაქტოზა (C12H22O11,), დისაქარიდების ჯგუფის ნახშირწყალია სიმკვრივე, გ/სმ° 1,030 1,027-1,032 1,034 1,033-1,038 1,031 1,025-1,036
ІІ
რძის ცხიმები და მისი მოლეკულა შედგება გლუკოზასა და გალაქტოზასაგან.
მაღალი ბიოლოგიური ღირებულება გაპირობებულია გაუჯე- მას რძის შაქარსაც უწოდებენ. ყუათიანობით ჩვეულებრივი შაქ- სიმკვრივე, A° 30 27-32 34 33-38 31 25-36
რებელი და გაჯერებული ცხიმმჟავების ოპტიმალური ურთიერ- რის ტოლფასი, მაგრამ მასზე ნაკლებად ტკბილია. ის, შედის რა
თშეფარდებით, აგრეთვე ფოსფოლიპიდების შემცველობით. უჯრედებისა და ვიტამინების შემადგენლობაში, გულის, ღვიძლი- გასატიტრი მჟავიანობა, T° 17 16-18 25 20-37 15 10-24
რძის ისეთი ცხიმმჟავები, როგორებიცაა ლინოლის, ლინოლე- სა და თირკმლებისთვის არის ენერგიის მნიშვნელოვანი წყარო.
ნისა და არაქიდონის, მონაწილეობენ შიდაუჯრედულ ნივთიერე- ადამიანის კუჭ-ნაწლავის სისტემის მიერ მოინელება მიღებული დუღილის ტემპერატურა, °C +100,2...+100,3
ბათა ცვლაში, შედიან ნერვული უჯრედების შემადგენლობაში, რძის შაქრის 98%.
არეგულირებენ სისხლში ქოლესტერინის შემცველობას, აუმ-
ჯობესებენ სისხლძარღვების ელასტიურობას და ხელს უწყობენ ІІ
მინერალური ნივთიერებები გაყინვის ტემპერატურა, °C -0,525…-0,565°C-
პროსტოგლანდინების სინთეზს. რძის ცხიმში, ასევე, გვხვდება რძეში 50-ზე მეტი ქიმიური ელემენტი გვხვდება. განსაკუთრე- სიბლანტე, პა / წ 0,0018
ცხიმში ხსნადი ვიტამინები А, D, Е, К, რომლებსაც მცირე რაოდე- ბით დიდი რაოდენობითაა Ca, P, K და Mg. მნიშვნელოვანია,
ნობით შეიცავენ სხვა სახის ცხიმები. რომ ადამიანის ორგანიზმის მიერ რძის კალციუმს ითვისებს გარდატეხის კოეფიციენტი 1,3440...1,3485
რძეში ცხიმი წარმოდგენილია ცილოვანი გარსით გარშემო- უფრო ეფექტურად, ვიდრე მცენერეული საკვებიდან. ამის გამო,

ცხრილი 36 სხვადასხვა სახეობის ცხოველების რძის საშუალო ქიმიური შედგენილობა
მათ შორის, გ/100 მლ-ში

მშრალი ნივთიერება, გ/100 კალორი-ულობა,
სახეობა წყალი, გ/100გ-ში მინერალური ნივთი-
გ-ში ცხიმი ცილა ლაქტოზა კჯ/ლ
ერებები
ძროხა 87,5 12,5 3,8 3,3 4,7 0,7 2890
კამეჩი 82,6 17,4 8,0 4,5 4,9 0,8 4630
თხა 88,9 11,1 3,5 3,1 4,5 0,8 2530
ცხვარი 83,5 16,5 6,0 5,4 5,1 0,9 3960
ცხრილი 37 სხვადასხვა ჯიშის ცხოველების რძის ქიმიური შედგენილობა
მშრალი ნივთიერება, გ/100 მათ შორის, გ/100 გ-ში

ჯიში წყალი, გ/100 გ-ში
გ-ში ცილა ცხიმი ლაქტოზა მინერალური მარილები
ძროხა
ჰოლშტინური 87,9 12,1 3,1 3,6 4,7 0,7
ჯერსიული 84.6 15,4 4,0 6,0 4,7 0,7
კავკასიური წაბლა 87,5 12,4 3,3 3,9 4,7 0,7
თხა ვირის ყველი - პულე
ზაანენური 87,0 13,0 3,6 4,0 4,6 0,8

რით) ლაქტოდენსიმეტრით და ხშირად გამოხატავენ არეომე- რთულების ჯერსიული ჯიშის რძე შეიცავს 66,7%- ით მეტ ცხიმს
მეგრული 87,3 12,7 3,3 4,1 4,5 0,8 რტის სკალის ბოლო ორი ციფრით (მაგ. 27°A); და 29,0%- ით მეტ ცილას, ვიდრე, ასევე სარძეო პროდუქტიული
ცხვარი ახლადმოწველილ რძეში 2 სთ– ის მანძილზე მიკროორგანი- მიმართულების ჰოლშტინურის რძე, ხოლო კავკასიურ წაბლა
ზმების რაოდენობა არ იზრდება. ამ მოვლენას უწოდებენ რძის ჯიშს უკავია შუალედური მდგომარეობა.
პრეკოსი 82,1 17,9 5,1 7,1 4,8 0,9
ბაქტერიოციდულ თვისებას, რასაც განაპირობებს რძეში ფე- ანალოგიური მდგომარეობაა სხვა სახეობებშიც: მაგალითად,
ასკანიური 81,6 18,4 6,0 6,3 5,1 1,0
რმენტების ლიზოციმის და პიროქსიდაზას შემცველობა; დროს, ზაანენური ჯიშის თხის რძე უფრო მეტ ცილას შეიცავს, ვიდრე
რომლის მანძილზე რძე ავლენს ბაქტერიოციდულ თვისებას, მეგრული, ხოლო ცხიმის შემცველობით რამდენადმე ჩამოუვა-
უწოდებენ ბაქტერიოციდულ ფაზას. რდება ამ უკანასკნელს. თავის მხრივ, პრეკოსის ჯიშის ცხვრის
გამომდინარე მაღალი კვებითი და ბიოლოგიური ღირებულე- რძე უფრო ცხიმიანია, მაგრამ მასში ნაკლები რაოდენობით ცი-
ბიდან, გაეროს სოფლის მეურნეობისა და სურსათის (FAO) და ლაა, ვიდრე ასკანიური ჯიშის რძეში.
ჯანმრთელობის დაცვის (WHO) ორგანიზაციების მიერ დადგე-
ნილია საშუალოდ ერთი ადამიანისთვის რძის და რძის პრო-
ІІ
თხის რძე
დუქტების მოხმარების მინიმალური წლიური ნორმა, რომელიც ვინაიდან თხის რძე, ისევე როგორც ძროხისა, კაზეინის შემ-
შეადგენს 350 კგ– ს ნატურალურ რძეზე გადაანგარიშებით. და- ცველია, მაგრამ, მისგან განსხვავებით, პრაქტიკულად არ შეი-
დგენილია მოხმარებული რძის პროდუქტების ოპტიმალური ცავს ალფა-1S-კაზეინს, რომელიც რძეზე ალერგიის გამომწვევი
სტრუქტურაც: ნატურალური რძე-116 ლ, კარაქი - 6,1 კგ, არაჟანი ძირითადი ფაქტორია, ამიტომაც ძროხის რძეზე ალერგიის მქო-
- 6,5 კგ; ხაჭო - 8,8 კგ; ყველი - 6,1 კგ; ნაყინი - 6,1 კგ; შესქელებუ- ნე პირებისთვის რეკომენდებულია თხის რძე. კაზეინი ამინმჟავე-
ლი რძე - 3 კგ და მოხდილი რძე - 12,3 კგ. ბით გაჯერებული ცილაა, რომელსაც ორგანიზმი ძალიან ნელა
ამასთან, დიეტოლოგები წავიდნენ უფრო შორს და განსა- ითვისებს და ასევე ნელა გამოდევნის.
ზღვრეს, რომ ორგანიზმის ნორმალურად ფუნქციონირებისთვის
ბავშვებისა და მოზარდების ულუფაში რძისა და რძის პროდუქ- ІІ
ვირის რძე
ტების ხვედრითი წილი უნდა შეადგენდეს 50%- ს, ხოლო ზრდა- კლასიფიცირდება როგორც აუცილებელი საკვები და კვების
სრულებში - 25%-ს. დანამატი - რომელიც შეიძლება გამოყენებული იქნეს ფართო
ადამიანი, საკვებად უფრო ხშირად იყენებს ძროხის რძეს და სპექტრის სხვადასხვა სიტუაციებში და ყველა ასაკის ადამია-
მის პროდუქტებს. ფაო-ს მონაცემებით, მსოფლიოში წარმოებუ- ნისთვის. გამოავლენილია ვირის რძის საოცარი საკვები თვი-
ლი სასურსათო რძის 99%- ზე მეტი ძროხისაა. სებები. იგი შეიცავს საკმაოდ დიდი რაოდენობით ვიტამინებს: A,
მონაცემების ანალიზი გვიჩვენებს, რომ სასოფლო-სამეურნეო B1, B2, C , E. ასევე მნიშვნელოვანი რაოდენობით იმუნოგლო-
ცხოველებში ყველაზე მაღალცხიმიანი რძით ხასიათდება კამე- ბულინს, მაგნიუმის, კალციუმის, კალიუმის, ფოსფორის, თუთიას,
ჩი, ხოლო ცილის შემცვლობა ყველაზე მაღალია ცხვრის რძეში. ნატრიუმს და ამინომჟავეებს.
თავის მხრივ, ცხენის, აქლემის და განსაკუთრებით ვირის რძე ვირის რძისგან დამზადებული ყველი მსოფლიოში ყველა-
გამოირჩევა ლაქტოზას მაღალი შემცველობით; ამასთან, ყვე- ზე ძვირადღირებულად იქნა აღიარებული. ერთი კილოგრამი
ლა სხვა სახეობის რძესთან ვირის რძეში ცილისა და ცხიმის შე- ყველის ღირებულება 1000 ევროა. ამ პროდუქტის მაღალი ფასი
მცველობა დაბალია. იმით აიხსნება, რომ იგი ნამდვილი დელიკატესისგან მზადდება,
სახეობის ფარგლებში, მის სხვადასხვა ჯიშში, ასევე, საკმაოდ რომლის ერთი ლიტრი 40 ევრო ღირს.
დიდი განსხვავებები აღინიშნება რძის ქიმიური შედგენილობის იმისათვის, რომ დამზადდეს 1 კილოგრამი ყველი. საჭიროა
მიხედვით; მაგალითად, ძროხის სარძეო პროდუქწტიული მიმა- 25 ლიტრი ვირის სუფთა რძე.

მატყლისა და ტყავბეწვის გრძელია და აქვს კარგად განვითარებული გულა შრე. მისი

დიამეტრი ცვალებადობს საკმაოდ ფართო დიაპაზონში (30-35-
არამერინოსულ მატყლს. მერინოსული მატყლი თეთრი ფე-
რის, რბილი, ელასტიური, სიმსხოსა და სიგრძეში კარგადაა
მშრალი ბოჭკოებისგან. მათი ურთიერთ შეფარდება სხვადასხვა
ჯიშებში და ჯიშის ფარგლებშიც შეიძლება იყოს განსხვავებული
სახეები დან - 100-120 მმ-მდე). უხეში ბოჭკო შედის უხეშმატყლიანი და გამოთანაბრებული და საკმაო რაოდენობით შეიცავს ცხიმო- და განსაზღვრავს მატყლის ხარისხს უხეშ მატყლიან ჯიშებს მი-
ნახევრად უხეშმატყლიანი ცხვრების ბალნის საფარში. რაც შეე- ფლს. არამერინოსული მატყლი, მერინოსულისგან განსხვავდე- ეკუთვნება ყარჩაევული, რომანოვული, თუშური, ყარაყულის და
ხება ტექნიკურ მახასიათებლებს, ამ ბოჭკოს გაცილებით მდარე ბა ცხიმოფლის ნაკლები რაოდენობით, სიმსხოთი და სიგრძით სხვ.
მატყლი თვისებები აქვს, ვიდრე თივთიკს. ამასთან, რაც უფრო წვრილია ნაკლები გამოთანაბრებით, ნაკლები კლაკნილობით. ის ფერი- ნახევრადუხეშმატყლიან და უხეშმატყლიან ცხვრებს პარსავენ
უხეში მატყლი, მით უფრო მაღალია მისი ტექნიკური თვისებები. თაც განსხვავებული შეიძლება იყოს (თეთრი, ღია ნაცრისფერი წელიწადში ორჯერ, გაზაფხულზე და შემოდგომაზე.
იმ ცხოველების ბალნის საბურველი, რომელიც გამოიყენება
და სხვ.). ნაზი მატყლს გვაძლევენ ავსტრალიური მერინოული, გაზაფხულზე ნაპარსს, განურჩევლად მისი წარმომავლობისა
ქსოვილების, მოთელილი და სხვა სახის შალეული ნაწარმის ІІ
გარდამავალი ბოჭკო ასკანიური, გროზნოული მერინოსული და სხვ. ჯიშები. და სინაზისა, აკუთვნებენ „გაზაფხულის მატყლს“. ის წარმოდგე-
დასამზადებლად, იწოდება მატყლად. საყოფაცხოვრებო და
გარდამავალ ბოჭკოს სიგრძით, კლაკნილობითა და დიამე- ნახევრად ნაზი მატყლი შედგება უფრო დიდი დიამეტრის ბოჭ- ნილია ერთიანი მთლიანი მასის სახით, რომელსაც უწოდებენ
სამეურნეო მიზნებისთვის ძირითადად გამოიყენება ცხვრის მა-
ტრით, თივთიკსა და უხეშ ბოჭკოებს შორის შუალედური მდგო- კოებისგან (25,0-31,0 მკმ) და უფრო გრძელია (70-120 მმ), ვიდრე კანძს. შემოდგომაზე გაპარსული მატყლი მიეკუთვნება „შემო-
ტყლი. მისგან, სხვადასხვა ქსოვილების გარდა, ამზადებენ მაუ- ნაზი მატყლი. ნახევრადუხეშ მატყლს იღებენ ციგაის, ჩრდილო- დგომის მატყლს“; ის წარმოდგენილია ცალ-ცალკე კულულების
დს, ფარდაგებს, თექას, ქუდებს, წინდებს, ნაბდის ჩექმებს და სხვ. მარეობა უკავია. მისთვის, როგორც წესი, დამახასიათებელია
წყვეტილი გულა შრე. ტექნიკური თვისებებით ის უფრო მაღლა კავკასიური, ლატვური შავთავა და სხვ. ჯიშებიდან ან ნაჯვარები- სახით.
მატყლი, ასევე, გამოიყენება მშენებლობაში, ავიაციაში და სხვ. დან. შტაპელი არის მატყლის კონა, რომლისაგან შედგება ნაზმა-
როგორც საიზოლაციო მასალა. მატყლის ქსოვილი მეტად ლა- დგას, ვიდრე უხეში ბოჭკო, მაგრამ ჩამოუვარდება თივთიკს ან
უახლოვდება მას, გამომდინარე დიამეტრიდან. ნახევრად უხეშ მატყლში განასხვავებენ ერთგვაროვან და ტყლოვანი და ნახევრად ნაზმატყლოვანი ჯიშის ცხვრების კანძი.
მაზი, მსუბუქი და ელასტიკურია. ის, აგრეთვე, კარგად ინარჩუნე- არაერთგვაროვან მატყლს. შტაპელის სისქე თითქმის მთელ სიგრძეზე ერთნაირია, ხოლო
ბს სითბოს, გამოირჩევა ჰიგიენურობით და ცვეთაგამძლეა. ერთგვაროვანი ნახევრად უხეში მატყლი შედგება მხოლოდ მათი დაბოლოება ბლაგვი ან წაწვეტებულია.
მატყლი შედგება ცალკეული ბოჭკოებისგან, რომელშიც, ძი-
ІІ
მკვდარი ბოჭკო
თივთიკისგან, რომელთა სისქეა 31,1-40,0. ამ სახის მატყლს იღე- კულული ეწოდება უხეში და ნახევრადუხეშმატყლოვანი
რითადად, განასხვავებენ თივთიკს, უხეშ, გარდამავალ, მფა- გვხვდება უხეშმატყლიანი ცხვრების ბალნის საფარში, განსა-
ბენ ლინკოლნის და ზოგიერთი სხვა ჯიშებიდან. ცხვრების მატყლის კონას, რომელთა გარე ბოლოები მკვე-
რავ და პესიგი ბოჭკოებს. მატყლის ნაირსახეობებია, აგრეთვე კუთრებით კი სახორცე-საქონე მიმართულების ჯიშებში. ის 240
ნაზმატყლიან და ნახევრად ნაზმატყლიან, აგრეთვე, ერთგვა- თრად წვრილდება და იღებს კულულის ფორმას.
მკვდარი და მშრალი ბოჭკოები. მკმ და მეტი დიამეტრის მეტად უხეში ბოჭკოა. ძირითადად შედ-
როვან ნახევრადუხეშმატყლიან ცხვრებს პარსავენ წელიწადში დახარისხებისას, კანძს მინარევების მოსაცილებლად დაბე-
მატყლის ეს ფრაქციები, თავის მხრივ, განსხვავდებიან იერ-სა- გება გულა შრისგან, რაც განაპირობებს ამ ბოჭკოს ნაკლებ სი-
ერთჯერ - გაზაფხულზე. რტყავენ და გაშლილად დებენ სპეციალურ მაგიდაზე, ნაპარსი
ხით, მორფოლოგიური აგებულებით და ფიზიკურ-ტექნიკური მაგრეს, ცუდ ბზინვარებასა და წელვადობას, აგრეთვე, შეღებვის
არაერთგვაროვანი ნახევრად უხეში მატყლი შედგება თი- მხარით ქვემოთ. შეფასების დაწყებამდე კანძს აცილებენ და-
თვისებებით. ისინი შეუიარაღებელი თვალითაც ადვილად გა- ნაკლებად უნარიანობას. ასეთი ბოჭკოების შემცველი მატყლი
ვთიკის, გარდამავალი და წვრილი უხეში ბოჭკოებისგან. ასეთ ბალი ხარისხის მუცლის, აგრეთვე განავლით ან ტალახით და-
სარჩევია ერთმანეთისაგან. ასეთი მატყლი აქვთ უხეშმატყლიან დაბალი ხარისხისაა.
მატყლს პარსავენ ტაჯიკური, სარაჯინული, სომხური ნახევრადუ- სვრილ უბნებს და ნაკუწ მატყლს. ასე მომზადებულ მატყლიდან
და ნახევრად უხეშმატყლიან ჯიშებსს, აგრეთვე ზოგიერთ ნაჯვარ ხეშმატყლიანი ცხვრებიდან. არაერთგვაროვანი ნახევრად უხეში იღებენ ნიმუშს და აფასებენ მის ტექნიკურ თვისებებს: სიმსხოს,
ცხვრებს. ІІ
მშრალი ბოჭკო
მატყლი აქვს იმერულ ცხვარსაც. ის მეტად ძვირფასი ნედლეუ- სიგრძეს, კლაკნილობას, სიმაგრეს, ჭიმვადობას, დრეკადობას,
მშრალი ბოჭკო უხეში ბოჭკოს ნაირსახეობაა. გვხვდება უხეშ- ლია ხალიჩების, ტექნიკური მაუდის, აგრეთვე ტრიკოტაჟის ქსო- ელასტიურობას, ფერს, ბზინვარებას, ტენიანობას და ცხიმო-
ІІ
თივთიკი მატყლიანი ჯიშის ცხვრების მატყლში. ის გამოირჩევა სიმშრა- ვილების დასამზადებლად. ფლის შემცველობას.
თივთიკი, ანუ მატყლის ყველაზე მეტად ნაზი ბოჭკო, ხასიათ- ლით, სიუხეშით, ნაკლებად სიმტკიცითა და ცუდი ბზინვაზრებით უხეში მატყლი შედგება ყველა სახის, მათ შორის მკვდარი და სტანდარტით, განურჩევლად კანძის სახისა, კლასირება ხდე-
დება ძლიერი კლაკნილობით და მეტად წვრილია. მას, როგო- (განსაკუთრებით ბოჭკოს ბოლოებზე).
რც წესი, არა აქვს გულა. თივთიკის დიამეტრი შეიძლება ცვა-
ლებადობდეს 14-დან 25 მკმ-ის ფარგლებში. ასეთი მატყლით ІІ
მფარავი ბალანი ცხრილი 39 მსხვილფეხა საქონლის ხორცის ბალანსი
ხასიათდება ცხვრის ნაზმატყლიანი ჯიშები, ხოლო უხეშმატყლი- მფარავი ბალანი აგებულებითა და სიმსხოთი ახლოს დგას
ანი ცხვრის ჯიშების მატყლში გვხვდება როგორც თივთიკი, ასევე უხეშ ბოჭკოსთან. სხვა ბოჭკოებისგან გამოირჩევა მცირე სიგრ- სიმსხო, მკმ სიმსხო, მკმ
გარდამავალი და უხეში ბოჭკოები. ძით (3-5 სმ), სიუხეშით და კარგი ბზინვარებით. არ ახასიათებს ხარისხი (სიმსხოს კლასი) ხარისხი (სიმსხოს კლასი)
თივთიკი, მატყლის სხვა ფრაქციებთან შედარებით, უფრო მო- კლაკნილობა. ძირითადად, ამოდის კიდურებზე, თავზე, ზოგჯერ - დან - მდე - დან - მდე
კლეცაა, რის გამო უხეშმატყლიან ჯიშებში წარმოიქმნის ბალნის კი მუცელსა და კუდზე. არცთუ იშვიათად, მფარავი ბეწვი სხვა ფე-
საფარის ქვედა შრეს (იარუსს). ამ მხრივ, გამონაკლისს წარმო- რისაა, ვიდრე ძირითადი საბურველი (მატყლი).
ადგენს რომანოვული ჯიშის ცხვარი, რომლის საფარში უხეში 80 14,5 18,0 48 31,1 34,0
ბოჭკოები უფრო მოკლეა, ვიდრე თივთიკი. ІІ

პესიგი
პესიგი ნაზმატყლიანი და ნახევრადნაზმატყლიანი ბატკნის
ІІ
უხეში ბოჭკო გრძელი, მსხვილი და ნაკლებად დაკლაკნილი ბალანია. პირ- 70 18,1 20,5 46 34,1 37,0
უხეში ბოჭკო თივთიკზე და გარდამავალ ბოჭკოებთან შედა- ველი პარსვის შემდეგ, ზრდასრული ცხვრის საფარში ეს ბოჭკო
რებით ნაკლებად დაკლაკნილია, დიდი დიამეტრისაა, უფრო არ გვხვდება.
ბოჭკოების შედგენილობის მიხედვით განასხვავებენ ერთგვა-
როვან და არაერთგვაროვან, ანუ შერეულ მატყლს. 64 20,6 23,0 44 37,1 40,0
ერთგვაროვანი მატყლი შედგება მხოლოდ თივთიკის ან გა-

რდამავალი ბოჭკოებისგან. მას მიეკუთვნება ნაზი და ნახევრად
ნაზმატყლიანი და ნახევრადუხეშმატყლიანი ჯიშების, აგრეთვე 60 23,1 25,0 40 40,1 43,0
ზოგიერთი ნაჯვარი ცხვრის მატყლი.
არაერთგვაროვანი, ანუ შერეული მატყლი შედგება თივთიკის,
გარდამავალი და უხეში ბოჭკოებისაგან. მასში, ასევე გვხვდება
მშრალი და მკვდარი ბოჭკოებიც. 58 25,1 27,0 36 43,1 55,0
ІІ
ნაზი მატყლი
ნაზი მატყლი შედგება მხოლოდ თივთიკისგან, რომლის დი- 56 27,1 29,0 32 55,1 67,0
ამეტრი არ აღემატება 25 მკმ-ს. შტაპელში მისი სიგრძე 70-90 მმ-ს
შეადგენს. მეტად ღირებული ნედლეულია შალეული და ნარევ-
ბოჭკოიანი ქსოვილების მისაღებად. ყოველი 1 კგ ნაზი მატყლის-
50 29,1 31,0 - - -
გან ქსოვენ 3- ჯერ მეტ ქსოვილს, ვიდრე უხეშისგან.
მატყლის აგებულება
თავის მხრივ, ნაზ მატყლში განასხვავებენ მერინოსულ და

ბა: 1. მატყლის დაბინძურების და დეფექტიანობის ხარისხის მი-

ხედვით; 2. ფერის მიხედვით და 3. კანძში უფრო მეტი რაოდე-
ბოცვრის ხორცი და ცხრილი 40
ბოცვრის ხორცის წაროება მსოფლიოს ზოგიერთ
ქვეყანაში
ნობით შემავალი მატყლის სინაზის მიხედვით. გამონაკლისს ტყავბეწვი ქვეყანა წარმოება, ათ. ტონა ქვეყანა
წარმოება, ათ.
წარმოადგენს ნაზმატყლიანი ცხვრების კანძი, რომელსაც ჯერ ტონა
კლასებად ყოფენ სიგრძის მიხედვით, ხოლო შემდეგ ქვეკლასე- გაეროს სურსათისა და სოფლის მეურნეობის ორგანიზაციის
ბად მატყლის სინაზის მიხედვით.
(FAO) პროგნოზით მებოცვრეობის განვითარების მნიშვნელოვა- ჩინეთი 597.0 გერმანია 32,0
სიმსხო, ანუ ბოჭკოს განივი განაკვეთის განაზომი, მატყლის
ნი პროგრესია მოსალოდნელი, რაც გაპირობებულია ბოცვრის
ხარისხის შეფასებისა და კლასიფიკაციის ერთ-ერთი ძირითადი
ხორცზე სულ უფრო მზარდი მოთხოვნილებით. მსუბუქი მრეწვე-
მაჩვენებელია. მას, ძირითადად, განსაზღვრავს ცხვრის ჯიში და იტალია 230,0 ბელგია 20,0
ლობისთვის არანაკლებ მნიშვნელოვანი ნედლეულია ბოცვრის
ცვალებადობს ცხოველის სქესის, ასაკის, ინდივიდუალური თა-
ტყავბეწვი.
ვისებურების, აგრეთვე მისი კვებისა და მოვლა-შენახვის პირო-
ესპანეთი 71,0 უკრაინა 12,0
ბებიდან გამომდინარე. მოზარდს უფრო წვრილი მატყლი აქვს, ბოცვერის ხორცი დიეტური პროდუქტია. სხვა სასოფლო სა-
ვიდრე ზრდასრულ ცხვარს, ნერბს უფრო წვრილი, ვიდრე ვერძს. მეურნეო ცხოველებთან და ფრინველებთან შედარებით მისი
სიმსხოს გათვალისწინებით, ერთგვაროვან მატყლს ყოფებ 13 ხორცი ყველაზე მეტი რაოდენობით შეიცავს ცილებს, ხოლო ეგვიპტე 70,0 რუსეთი 10,0
კლასად, რომელსაც უწოდებენ ხარისხს და აღნიშნავენ ციფრე- დიეტური თვისებებით უახლოვდება ქათმის ხორცს. ამასთან
ბით (ცხრილი 39). ერთად, ბოცვრის ხორცი მდიდარია სრულფასოვანი ცხიმებით,
მატყლის ბოჭკოს სიმსხოს წარმოების პირობებში საზღვრავენ ვიტამინების კომპლექსით, მაკრო და მიკროელემენტებით. საფრანგეთი 55,0 უნგრეთი 9,5
ორგანოლეპტიკურად. ამისათვის კანძის სხვადასხვა ადგილი- ბოცვერის ხორცი მოვარდისფრო-რძისფერია, ცხიმი კი მოთე-
დან იღებენ 3-5 შტაპელს, გაასწორებენ და ათვალიერებენ მის თროა და მყარი კონსისტენციისაა; ცხიმის „გაყინვის“ ტემპერატუ- აშშ 35,0 საბერძნეთი 8,0
სხვადასხვა ზონას. თვალზომით შეფასების შედეგის უფრო მეტი რა +41...+42°C-ს შეადგენს; მდიდარია გაუჯერებელი ცხიმოვანი
სიზუსტის მისაღწევად, შესადარებლად გამოიყენება ეტალონე-
მჟავებით, რაც განაპირობებს მის მაღალ ბიოლოგიურ ღირებუ- წყარო: https://books.google.ge/books?id=gd53BgAAQBAJ
ბი, ხოლო ბოჭკოს სიმსხოს ზუსტად დადგენა ხდება ლაბორა-
ლებას.
ტორიული შესწავლით- ლანომეტრის, ან მიკროსკოპის დახმა- ლადის სახით, მრიცხველში წერენ კულულის საერთო სიგრძეს, წარმოებაზე იხარჯება მხოლოდ 3-3,5 კგ საკვები ერთეული.
რებით და გამოხატავენ მილიმეტრის მეათასედი ერთეულით, ბოცვრის 100 გრ ხორცი შეიცავს 25 მგ ქოლესტერინს, მაშინ
ხოლო მნიშვნელში თივთიკის იარუსის სიგრძეს. ბოცვერი, სხვა სახეობის სასოფლო-სამეურნეო ცხოველებს
მიკრომეტრით (მკმ). როდესაც ძროხის ხორცი - 37-48, ფრინველის - 35-108, ღორის
ჭეშმარიტი სიგრძე არის, დაჭმვის გარეშე, გასწორებული მა- სჯობს მალმწიფადობითა და ზრდის ენერგიით. დადგენილია,
- 74-126 მგ-ს.
ტყლის ბოჭკოს ფაქტიური სიგრძე. მას ზომავენ სპეციალურ ხელ- დაბადების ცოცხალი მასის 10-ჯერ გასაზრდელად ბოცვერს
ІІ
მატყლის სიგრძე საწყოზე 1 მმ სიზუსტით. ბოლო წლებში ბოცვრის ხორცის საშუალო წლიური წარმოე-
სჭირდება მხოლოდ 4 კვირა, ხოლო 120 დღის ასაკისთვის მისი
მატყლის სიგრძე განსაზღვრავს მის საწარმოო დანიშნულე- ყველაზე მოკლე მატყლი აქვთ ნაზმატყლიან ჯიშებს. ვერძს და ბა 1200–1400 ტონის ფარგლებში მერყეობს, ყველაზე დიდი მწა-
ცოცხალი მასა იზრდება 40-ჯერ.
ბას, აგრეთვე ნაზმატყლიანი და ნახევრადნაზმატყლიანი ცხვრე- შიშაქს უფრო გრძელი მატყლი აქვთ, ვიდრე ნერბს. 1 წლამდე რმოებლები კი არიან ჩინეთი და იტალია (ცხრილი 40).
ბის და მათგან მიღებული კანძის კლასურობას. განასხვავებენ მოზარდს მატყლი ეზრდება უფრო სწრაფად, ვიდრე ზრდას- წარმოებული ხორცისა და ტყავბეწვის რაოდენობა და ხა-
დღეისათვის, მრავალ ქვეყანაში (საფრანგეთი, ესპანეთი,
მატყლის ბუნებრივ და ჭეშმარიტ სიგრძეს. ბუნებრივი სიგრძე რულს, მწირი კვებისას, ასევე ნელდება მატყლის ზრდის სისწრა- რისხი დედა ბოცვრიდან წლის მანძილზე მიღებული ნამატის
იტალია, უნგრეთი და სხვ.) მებოცვრეობა გადავიდა სამრეწვე-
არის შტაპელის ან კულულის სიმაღლე. მას ზომავენ სახაზავით, ფე, ხოლო ბოჭკო წვრილდება. სხეულის სხვადასხვა ადგილზე რაოდენობასთან ერთად, დამოკიდებულია ბაჭიების ასხლეტის
ლო საფუძვლებზე და გახდა მეცხოველეობის დამოუკიდებელი,
0,5 მმ სიზუსტით: ამასთან, კულულის შეფასებისას იღებენ ორ გა- მატყლის სიგრძე განსხვავებულია. ბეჭის მიდამოში, გვერდებზე ასაკზე, მათ სიცოცხლისუნარიანობაზე (სახორცედ რეალიზე-
ეკონომიკურად მაღალეფექტიანი დარგი. მებოცვრეობის პრო-
ნაზომს- უხეში მატყლის, ანუ საერთო სიგრძეს (1) და თივთიკის და ბარკლებზე ის უფრო გრძელია, ვიდრე ზურგზე და მუცელზე. ბულ სულადობაზე) და სხვა მაჩვენებლებზე. წარმოების ეკონო-
დუქციის საერთო წარმოებაში, საკვებზე მოდის 75-80%.
იარუსის სიგრძეს (2), ხოლო გაზომვის შედეგს გამოხატავენ წი- მწირად ნაკვები ცხვრის მატყლი მოკლე და წვრილია. მიკურ ეფექტიანობას, ასევე განსაზღვრავს ერთეულ წონამატზე
მებოცვრეობის პროდუქტებიდან, თავისი მნიშვნელობით მე- დახარჯული საკვების რაოდენობა, მისი ღირებულება, საწა-
ორე ადგილი უკავია ტყავბეწვს, რომელიც გამოიყენება მსუბუქ რმოო პროცესის მექანიზაციის დონე და სხვა ფაქტორები.
მრეწველობაში ტანსაცმელის, ქუდებისა და სხვა ფართო მოხმა- ბოცვრებს ინახავენ იზოლირებულად, გალიებში ან შედებში,
რების საქონლის დასამზადებლად. ან კიდევ თავისუფლად, ვოლიერებში. ორივე შემთხვევაში ცხო-
მნიშვნელოვანია ის, რომ ბოცვერი მოიხმარს საკვების ფა- ველები შეიძლება განთავსდნენ ფარდულის ქვეშ, ან კაპიტა-
რთო ასორტიმენტს, მათ შორის მწვანესა და წვნიანს. ბოცვრის ლურ შენობაში.
მოშენების ინტენსიური მეთოდების გამოყენებისას კი ბოცვრე- დღეისათვის ბოცვრის ხორცის წარმოების ორი მეთოდი გამო-
ბის ულუფა შეიცავს ისეთ საკვებს, რომელსაც ადამიანი არ მო- იყენება, ჩვეულებრივი (ტრადიციული), ბაჭიების დედიდან 40-45
იხმარს.
გასული საუკუნის 80- იან წლებში საქართველოში მებოცვრეო-
ბის დარგი საკმაოდ განვითარებული იყო. პროდუქციის წარმო-
ების მხრივ წამყვანი ადგილი კი ეკავა კუმისის მებოცვრეობის
კომპლექსს. დღეისთვის, ბოცვრის ხორცსა და ტყავბეწვს აწა-
რმოებენ ერთეული მოყვარულები, საშუალო წლიური წარმოება
კი, სავარაუდოდ, შეადგენს 0,1 ათას ტონას1.
ბოცვრის ხორცისა და ტყავბეწვის წარმოება, ძირითადად,
ეფუძნება ამ სახეობის მრავალ და ხშირ ნაყოფიერებას. დადგე-
ნილია, რომ წლის მანძილზე 1 დედა ბოცვრიდან შესაძლებელია
მივიღოთ 5-6 მოგება, ხოლო ყოველ დაყრაზე ის გვაძლევს 7–8
ბაჭიას. ეს ნიშნავს, რომ წლის მანძილზე ერთი დედა ბოცვრი-
დან შეიძლება ვაწარმოოთ 70-80 კგ ხორცი და 28-30 ტყავბეწვი.
ამასთან, დადგენილია, რომ მოვლა-შენახვისა და ნორმირებუ-
ლი კვების პირობების უზრუნველყოფისას ბოცვრის 1 კგ ხორცის
1 საქართველოს სტატისტიკის სახელმწიფო დეპარტამენტის სტატისტიკურ კრებულებში

კურდღლის ტყავ-ბეწვი
მებოცვრეობის პროდუქტებზე ინფორმაცია ცალკე არ არის მოცემული;

დღის ასაკში ასხლეტით და ბოცვერი-ბროილერის გამოზრდით. კვება იწვევს კუჭ-ნაწლავის დაავადებებს და მოზარდის გაცივე- სახორცე ჯიშები, აგრეთვე სწორად შერჩეული ნაჯვარი ბოცვრის მაღალი ხარისხის ტყავბეწვის მისაღებად მეტად მნიშვნე-
ბაჭიების დედებიდან ასხლეტის პერიოდის სწორად განსა- ბას. მოზარდი უკვე 90 დღის ასაკისთვის აღწევს 2,2-2,5 კგ ცოცხალ ლოვანია ბოცვრის დაკვლის სეზონის სწორად შერჩევა. საქმე
დედა ბოცვრის ლაქტაცია შეიძლება გაგრძელდეს 12 მასას. ის არის, რომ ცხელ ამინდში თივთიკის ცვენის გამო, ზაფხულში
ზღვრა და ასხლეტის შემდეგ მათი სწორად კვებაზე დამოკი-
დებულია ბოცვერის ხორცისა და ტყავბეწვის ხარისხი და მათი კვირამდე. მაგრამ, სამეურნეო ინტერესებიდან და ბიოლოგიუ- სასოფლო-სამეურნეო ცხოველებისა და ფრინველებისგან გა- დაკლული ბაჭიების ტყავბეწვის ხარისხი საკმაოდ მდარეა. ამის
წარმოების ეფექტურობა. საქმე ის არის, რომ ასხლეტის შემდეგ რი აუცილებლობიდან გამომდინარე ბაჭიები უნდა აისხლიტოს ნსხვავებით, ბოცვერი ძნელად იტანს სივიწროვეს და მომთხო-
გათვალისწინებით ცდილობენ წარმოება დაგეგმონ ისე, რომ
უფრო ადრე პერიოდში. ვნია ჰიგიენური პირობებისადმი. განსაკუთრებით მომთხოვნი
შენახვის პირობების უგულვებელყოფა და არანორმირებული ცოცხალი მასის სათანადო კონდიციას ბაჭიებმა მიაღწიონ შემო-
საქმე ის არის, რომ ბაჭიები მცენარეული საკვების საკმაოდ არიან ჰაერის სისუფთავისადმი, ხოლო გალიები, შედები თუ
სხვა სადგომები რეგულარულად უნდა დასუფთავდეს. დახურულ დგომა-ზამთრის გრილი ამინდების პერიოდში. თუმცა, გასაგები
გრაფიკი ორჯიშიანი სამრეწველო შეჯვარების სქემა ინტენსიურად ჭამას იწყებენ 17-20 დღის ასაკიდან. ამის გამო
უკვე 24 დღის ასაკიდან მათი მოთხოვნილება დედის რძეზე სივრცეში შენახვისას დაუშვებელია ამიაკისა და ნახშირმჟავა აი- მიზეზების გამო, ეს ყოველთვის არ არის შესაძლებელი.
მცირდება თითქმის 2- ჯერ, ხოლო 35- ე დღისთვის თუ მათ არ რის, აგრეთვე ჰაერში მტვრის ნორმაზე მაღალი კონცენტრაცია. ბოცვრის ხორცის წარმოების გადიდების ერთ-ერთი რეზე-
ავსხლეტავთ, 5–8%- მდე. ამდენად, ფიზიოლოგიურად, ბაჭი- საკვებურები უნდა გასუფთავდეს ყოველდღიურად, გალიები, რვია ერთჯერადი დედების გამოყენება. საქმე ის არის, რომ
ების ასხლეტა შესაძლებელია 24–25 დღის ასაკში, რამეთუ ამ ორ კვირაში ერთხელ მაინც; საწყურვებელში წყალი უნდა აკ-
აღწარმოების პროცესში ერთჯერადი დედების ჩართვისას მკვე-
ასაკისთვის მათ აქვთ უნარი ნორმალურად განვითარდნენ მხო- მაყოფილებდეს „სასმელი წყლის’ ტექნიკურ პირობებს, ხოლო
ლოდ მცენარეულ საკვებზე. მაგრამ ამას არ აკეთებენ იმიტომ, ყოველი კვების წინ საკვებურები უნდა გასუფთავდეს ანარჩენე- თრად იზრდება სასაქონლო (გასასუქებელი) ბაჭიების სულადო-
რომ გაძნელებულია მათი შემდგომი გამოზრდა. ბისგან. ბა და პროდუქციის გამოსავალი ძირითადი ბირთვის ყოველ 1
სუქებაზე დასაყენებლად, დედებიდან ასხლეტილ ბაჭიებს აჯ- ნებისმიერი მეთოდით ბოცვრის ხორცისა და ტყავბეწვის წა- სულ ცხოველზე. გარდა ამისა, შესაძლებელია ერთჯერადი დე-
გუფებენ სქესისა და ცოცხალი მასის გათვალისწინებით და მათ რმოებისას, უმჯობესია გვყავდეს სპეციალიზებული სახორცე დების ნაყოფიერებაზე შემოწმების საფუძვეზე გადარჩეული სუ-
♂ ახალზელანდიური თეთრი ♁ საბჭოური შინშილა 5-7 სულის რაოდენობით ათავსებენ გალიაში. სუქებისას დაუშვე- პროდუქტიული მიმართულების, ახალზელანდიური თეთრი და ლადობის სასელექციო პროცესში ჩართვა.
ბელია გალიიდან გალიაში ბაჭიების გადასმა. იმ შემთხვევაში, კალიფორნიული ჯიშები, ან სახორცე-საქურქე საბჭოური შინში-
წარმოების ასეთი ორგანიზაციისას გასათვალისწინებელია,
როდესაც აუცილებელი ხდება მცირერიცხოვანი ჯგუფების ერთ ლა და რუხი გოლიათის მოშენება.
გალიაში გაერთიანება, უმჯობესია ყველა ცხოველს დრუნჩზე რომ ერთჯერადი დედა ბოცვრები არ გამოირჩევიან მერძეუ-
გარდა ამ ჯიშებისა, საქართველოს პირობებში გამოცდილია
წაესვას ნებისმიერი სუნიანი ნივთიერება და მსოლოდ ამის შე- და ხორცის წარმოების მაღალი მაჩვენებლები მიიღება ორი, ლობით, რის გამო, ნამატის ნორმალურად განვითარების უზ-
მდეგ მოთავსდნენ ისინი წინასწარ გადეზინფიცირებულ ახალ სამი და ოთხჯიშიანი ნაჯვარების გამოზრდა-სუქებით (გრაფიკი რუნველსაყოფად, მათთან ტოვებენ ბაჭიების შეზუდულ რაოდე-
გალიაში. და გრაფიკი). ნობას (5-6 სულს).
გამოზრდა-სუქებისას, ჯანმრთელობის მდგომარეობის კონტ-
როლის მიზნით აუცილებელია ცხოველების ყოველდღიურად, გრაფიკი ოთხჯიშიანი სამრეწველო შეჯვარება
ცალკეულ შემთხვევაში კი დღეში ორჯერ დათვალიერება, რა
♂ | ♁ F1 სახორცედ
დროსაც ყურადღება ექცევა მათ საერთო მდგომარეობას. კერ-
ძოდ, ჯანმრთელ, პროდუქტიულ ბოცვერს გამოხედვა ენერგიუ-
ლი, ბალნის საბურველი კი სწორი და ბზინვარე აქვს. ძლიერი,
კარგად განვითარებული ბაჭიები ენერგიულად ჭამენ საკვებს,
გრაფიკი სამჯიშიანი სამრეწველო შეჯვარების სქემა
რის გამო საკვებურში ანარჩენი პრაქტიკულად არ არის და სხვ.
ბოცვრის ხორცის ბროილერული მეთოდით წარმოებისას აუ-
ცილებელია მალმწიფადი მეხორცული ჯიშების, ან ჰეტერიოზი-
სის ეფექტის მქონე ნაჯვარი სულადობის ყოლა.
მეთოდის თავისებურება ის არის, რომ ბოცვრის ხორცის წა-
♂ კალიფორნიული ♁ რუხი გოლიათი ♂ საბჭოური შინშილა ♁ ახალზელანდიური თეთრი
რმოების ბროილერული მეთოდი არ მოითხოვს ბაჭიების დე-
დებიდან ასხლეტას და, როგორც წესი, მათ სახორცედ კლავენ
♂ კალიფორნიული ♁ საბჭოური შინშილა 2-2½ თვის ასაკში. ტექნიკური პირობებით, ბროილერული წესით
გამოზრდილი ბაჭიის ცოცხალი მასა უნდა იყოს 1,8-2,4 კგ;
მეთოდის ძირითად ნაკლად ითვლება ის, რომ ბაჭიის და-
კვლით მიღებული ტყავ-ბეწვი მეტად დაბალი ხარისხისაა და
მაღალია პროდუქციის წარმოებაზე გაწეული საკვების დანა-
ხარჯები, რაც დაკავშირებულია მაწოვარი დედების ინტენსიურ
კვებასთან. ♁ F1 ♁ F1
(♂ კალიფორნიული X ♁ რუხი გოლიათი (♂ საბჭოური შინშილა X ♁ ახალზელანდიური თეთრი)
არაბაკლებ მნიშვნელოვანია ის, რომ ბროილერული ტექნო-
ლოგიით ხორცისა და ტყავბეწვის წარმოებისას დედა ბოცვერი
♂ კალიფორნიული ♁ F1 ♂ F1 სახორცედ
ადრეულ ასაკში გამოდის მწყობრიდან; საქმე ის არის, რომ რძის
გაძლიერებული სეკრეციის გამო საგრძნობლად იკლებს მაწო-
ვარი დედების ცოცხალი მასა და იქმნება დაავადებების წარმო-
შობის საშიშროება.
დედა ბოცვრის მაღალი ინტენსივობით ექსპლოატაცია სა-
ჭიროებს შესაფერისი მოვლა-შენახვისა და კვების პირობებს. ♁ (♂ კალიფორნიული X ♁ რუხი გოლიათი) X ♂ (♂ საბჭოური შინშილა X ♁ ახალზელანდიური თეთრი)
ამის გათვალისწინებით სახორცე-სატყავბეწვე მებოცვრეობაში
ფართოდ არის დანერგილი არა ნაკლებ 16% მონელებად პრო-
♂ | ♁ სახორცედ ტეინის, 12-13% უჯრედანასა და საკმარისი რაოდენობით ვიტა-
მინებსა და მიკროელემენტების შემცველი გრანულირებული
საკვებნარევებით ცხოველების კვება. ასეთი კვების პირობებში

მეცხოველეობის პრაქტიკული გამოცდილების გამოყენება. ეს ნიშნავს, რომ ტექ-

ნოლოგია მოიცავს წარმოების ხერხებს, მათ რეჟიმს, მოქმედე-
პროდუქტების წარმოება და ბების თანამიმდევრობას და წესებს.
პირველადი დამუშავება თანამედროვე ეტაპზე მეცხოველეობის პროდუქტების წა-
რმოების ტექნოლოგია არის სამომხმარებლო ბაზარზე მოთხო-
ვნადი ნედლეულისა და პროდუქტების დამუშავებაზე ცოდნის
მეცხოველეობას და ცხოველურ პროდუქტებს უდიდესი ადგი- დამოუკიდებელი მიმართულება. ის განსაზღვრავს შრომის რა
ლი უკავიათ ცივილიზაციების ჩამოყალიბების ისტორიასა და საშუალებები და პირობები არის მიზანშეწონილი პროდუქციის
დღევანდელობაში. ადამიანი, განურჩევლად პროფესიისა, ცხო- წარმოების ან/და პირველადი დამუშავებისათვის.
ვრების წესისა, რწმენისა, წოდებისა თუ იერარქიული მდგომა-
რეობისა, მჭიდროდაა დაკავშირებული მეცხოველეობასთან. ამ ამოცანების განსახორციელებლად ტექნოლოგია განსა-
ზღვრავს სხვადასხვა ოპერაციებისა და საწარმოო პროცესის,
ცხოველური წარმოშობის პროდუქტებზე საუბრისას, უპირვე- აგრეთვე მათი ცალკეული ელემენტების ტექნიკურად და ეკო-
ლეს ყოვლისა გულისხმობენ საკვებ პროდუქტებს: ხორცს, რძეს, ნომიკურად მისაღებ თანამიმდევრობას. ტექნოლოგიის ამოცა-
კვერცხს, თაფლს და მათ ნაწარმს. მაგრამ, ამათთან ერთად ნებში, ასევე, შედის მეცხოველეობის პროდუქციის წარმოებისა
მეცხოველეობა გვაძლევს მრეწველობისთვის ისეთ მნიშვნე- და პირველადი დამუშავების ისეთი ზოგადი სქემების შემუშავე-
ლოვან ნედლეულს, როგორიცაა: მატყლი, ტყავი, ტყავბეწვი, ბა, აგრეთვე დანადგარებისა და აპარატურა-მოწყობილობების
ბუმბული და მრავალი სხვა, რომლებიც გამოიყენება სამოსის, იმდაგვარად შერჩევა, რომ მიღწეული იქნეს შრომის მაღალი
საყოფაცხოვრებო ნივთების, აქსესუარებისა და სხვ. დასამზა- მწარმოებლურობა და უფრო მომგებიანი იყოს საწარმოსთვის.
დებლად, აგრეთვე ტექნიკური დანიშნულებისთვის.
აღნიშნული გვაძლევს საფუძველს ხაზი გავუსვათ იმ გარე-
მეცხოველეობის
მსოფლიოს განვითარებული ქვეყნების აგრარულ სექტორ- მოებას, რომ მეცხოველეობის პროდუქტების წარმოებისა და
ში მეცხოველეობას წამყვანი ადგილი უკავია. ანალოგიური პირველადი დამუშავების ტექნოლოგია უნდა შემუშავდეს კო-
ტენდენცია აღინიშნება ჩვენშიც: საქართველოს ეკონომიკური ნკრეტული სამეურნეო პირობების, ცხოველის სახეობისა და
პროდუქტების განვითარების სამინისტროს სტატისტიკის დეპარტამენტის მონა-

ცემებით, XXI საუკუნის განვლილ პერიოდში სოფლის მეურნეო-
ბის საერთო პროდუქციის თვითღირებულებაში ნახევარზე მეტი
პროდუქტიული მიმართულების გათვალისწინებით. კერძოდ,
მცენარის, როგორც საკვების და ცხოველის როგორც ამ საკვე-
ბის საყუათო ნივთიერებების კონკრეტული სახის პროდუქციაში
წარმოება (56%, 2016 წ.) მოდის მეცხოველეობის ძირითად პროდუქტებს,

რძეზე, ხორცსა და კვერცხზე.
მეცხოველეობის პროდუქტების წარმოება ბიზნესის კეთების
(რძე, ხორცი, მატყლი, კვერცხი და სხვ.) გარდაქმნის პროცესი
დაკავშირებულია ამ უკანასკნელის ბიოლოგიურ თავისებურე-
ბასთან და გენეტიკური პოტენციის რეალიზაციის შესაძლებლო-
საუკეთესო საშუალებაა, რამეთუ ორიენტირებულია საწარმოთა ბებთან.
ეფექტურობის, რენტაბელობისა და პრაქტიკული სარგებლიანო- ტექნოლოგიურ პროცესებში გათვალისწინებული უნდა იყოს
ბის პრინციპებზე, რომელთა გადაწყვეტა, სხვა გარემოებებთან წარმოების ინტენსიფიცირების შესაძლებლობები, რათა უზ-
ერთად შეუძლებელია კონკრეტული სახეობისა და პროდუქტი- რუნველყოფილი იქნას იაფი, მაგრამ ხარისხიანი პროდუქციის
ული მიმართულების ცხოველების მოვლა-შენახვის, კვებისა და წარმოება. ამის უზრუნველყოფა კი შესაძლებელია ცალკეული
პირობებით უზრუნველყოფის, ანუ ტექნოლოგიური საკითხების რგოლების ოპტიმალური სქემის შემუშავებით, რა დროსაც წა-
მოგვარების გარეშე. რმოების მეთოდებისა და საწარმოო პროცესების ერთმანეთ-
ტექნოლოგია (τέχνη) ბერძნული სიტყვაა და ითარგმნება რო- თან დაკავშირება მოხდება ობიექტიური აუცილებლობის გათვა-
გორც ხელოვნება, ოსტატობა, ცოდნა, უნარები. თანამედროვე ლისწინებით. თავისთავად, აღნიშნული პრობლემის გადაწყვეტა
გაგებით ის აღიქმება, როგორც პრაქტიკული ამოცანების მი- მოითხოვს შემდეგი საკითხების გადაწყვეტას:
საღწევად წარმოების მეთოდებზე მეცნიერული ცოდნისა და სანაშენე-სასელექციო მუშაობის ღონისძიებების იმდა-
რძის ჩამოსასხმელი ხაზი რძის სეპარატორი

გვარად მოწყობა, რომ უზრუნველყოფილი იქნას თანამე- ფილტრავენ ორჯერ: პირველად მწველავი მას ფილტრავს უშუ- კვებად უვარგისი ხდება.
დროვე მოთხოვნების შესატყვისი ორგანიზმების მიღება; ალოდ სადგომში, ფურის წველის დამთავრების შემდეგ, სათ- ამასთან, რაც უფრო დაბალია რძის შენახვის ტემპერატურა,
ნახირის სტრუქტურისა და სადედე სულადობის აღწარმო- ლიდან შემკრებ მათარაში რძის გადასხმისას, ხოლო მეორედ, მით უფრო დიდხანს არის შესაძლებელი მიკროორგანიზმების
ების ისეთი სისტემის შემუშავება, რომლებიც მოგვცემენ უშუალოდ სარძევეში, რძის შემკრებ ავზში და/ან გამაცივებელში გამრავლების შეფერხება, ე.ი. ხარისხის შენარჩუნება.
ცხოველების ინტენსიურად გამოყენების საშუალებას; მათარიდან გადასხმისას.
გამაცივებელი ელემენტის ფორმის მიხედვით რძის გამაცი-
საკვებწარმოების, საკვების კვებისწინა შემზადებისა და გასაფილტრად გამოიყენება მეტალის ბადიან საწურში ჩაფე- ვებლებს ყოფენ სამ ჯგუფად: ფირფიტებიანი, მილებიანი და
ცხოველთა დიფერენცირებულად კვების თანამედროვე ნილი ბამბის, ლავსანის, ან სხვა მასალის ფილტრი, ან კიდევ 3-4 ტანკი-გამაცივებლები. ფერმის პირობებში რძის გასაცივებლად
მიდგომების დანერგვა; ფენად დაკეცილი დოლბანდი. ყოველი 30-40 ლიტრი რძის გაწუ- უპირატესად გამოიყენება ტანკი-გამაცივებლები, აქედან, კი
საწარმოს მიმართულების გათვალისწინებით, სანაშენე რვის შემდეგ ფილტრი უნდა შეიცვალოს ახლით, ხოლო მარლა, მილგამტარი სისტემით ის გადაიტუმბება რძის გადასატან სატ-
მოზარდისა და სასუქი სულადობის მოვლა-შენახვისა და ლავსანი და სხვ. კარგად გაირეცხოს. რანსპორტო საშუალებაში. რძის წარმოება
კვების ეფექტური მეთოდების შემოღება; რძის გამტარ სისტემაში, ან კიდევ საწველ დანადგარზე წვე- მნიშვნელოვანია, რომ ფერმაში საწარმოო პროცესები გა-
ზოოჰიგიენური ნორმების დაცვა, ვეტერინარულ-სანიტა- ლისას რძე იფილტრება უშუალოდ სისტემაში ჩადგმული ფი-
რული და პროფილაქტიკური ღონისძიებების შემუშავება ნხორციელდეს გარკვეული თანამიმდევრობით, რითმულად,
ლტრით. ცალკეულ შემთხვევაში, საჭიროებისას, ხდება რძის
და დროულად შესრულება; ისე, რომ შეესაბამებოდეს ცხოველთა ბიოლოგიურ თავისებურე-
სეპარირება, ან პასტერიზება. ფერმის პირობებში რძის სეპარი-
ბებს, არ შეექმნათ მათ დისკომფორტი და ხელი შეუწყოს პირო-
ფერმის სადგომებისა და დამხმარე შენობა-ნაგებობების რებას მიმართავენ, უპირატესად მექანიკური მინარევებისგან
ბითი და უპირობო რეფლექსების ჩამოყალიბებას. არა ნაკლებ
სქესობრივ-ასაკობრივი და საწარმოო ჯგუფის ცხოველე- გაწმენდის მიზნით, ცალკეულ შემთხვევაში კი, დამატებით, აუ-
ბით მიზნობრივად დატვირთვის უზრუნველყოფა; მნიშვნელოვანია ის, რომ ყველა ეს საქმიანობა გამართლებული
ცილებელი ხდება რძის პასტერიზება, რა დროსაც ადგილი აქვს
იყოს ეკონომიკურადაც.
მანქანა-ტრაქტორების პარკის, ფერმის დანადგარებისა მიკროფლორისგან მის გაუვნებლობას. ამასთან დაკავშირებით
და აპარატურა მოწყობილობების იმდაგვარად შერჩევა, რძის მწარმოებლებს სთავაზობენ ტექნოლოგიურ სიახლეს, ერთ-ერთი მთავარი საკითხია ფერმის დღის განაწესის სწო-
რომ შესაძლებელი იყოს წარმოებისა და პირველადი და- რძის მემბრანულ გასაფილტრ დანადგარს (სურ. 2), რომელიც რად განსაზღვრა. დღის განაწესი არის ფერმის საწამოო პროცე-
მუშავების ტექნოლოგიური ციკლის ცალკეული რგოლის უზრუნველყოფს მიკროორგანიზმებისგან რძის აბსოლიტურ სი- სების ყოველდღიურად შესრულებისათვის დადგენილი დროის,
ოპერაციების შესასრულებლად მათი მაქსიმალური ჩა- სუფთავეს. საათებისა და წუთების მაჩვენებელი.
რთულობა. მეწველი ფურების ფერმაში დღის განაწესის შედგენისას ითვა-
გაფილტრულ, ან კიდევ პასტერიზებულ რძეს აცივებენ. გაცი-
მეცხოველეობის პროდუქტების წარმოების ორი ძირითად ვების მიზანია რძის ხარისხის შენარჩუნება, რაც შესაძლებელია ლისწინებენ მათი წველის სიხშირეს, რომლის მიხედვით განსა-
მეთოდს განასხვავებენ, ინტენსიურსა და ექსტენსიურს. ისინი, რძის მიმღები, აღრიცხვისა და ფილტრაციის დანადგარი მხოლოდ განსაზღვრული დროის განმავლობაში. საქმე ის არის, ზღვრავენ კვების, ბაგას დასუფთავების, მოციონის, დასვენების
უპირველეს ყოვლისა, ერთმანეთისგან განსხვავდებიან ძირი- რომ ახლადმოწველილ რძეში მრავლადაა სხვადასხვა მიკრო- და სხვა პროცესების იმგვარ შეხამებას, რომელიც მაქსიმალუ-
თადი მატერიალური და ფინანსური საშუალებების გამოყენების ნობა უნდა განისაზღვროს ფაქტიური მონაწველის და რძეში ცხი- ორგანიზმები, რომლებიც აქ ხვდებიან უშუალოდ ცურიდან ან რად ხელს შეუწყობს ფურის სარძეო პროდუქტიულობის გადი-
მეთოდებითა და ხერხებით. მის შემცველობით, აგრეთვე ფურის ცოცხალი მასითა და მისი მისი ზრდაპირიდან, გარემოდან და რძესთან შეხებაში მყოფი დებასა და ჯანმრთელობის შენარჩუნებას.
ასაკით. საგნებიდან. ჩვეულებრივ, შემოდგომა-ზამთრის, ერთის მხრივ, და გაზა-
თბილ რძეში მიკროორგანიზმები ძალიან სწრაფად მრავ- ფხულ-ზაფხულის, მეორეს მხრივ, პერიოდების დღის განაწესი
ძროხის რძისა და ხორცის წარმოება ამოცანა მდგომარეობს ცხოველის მოვლა-შენახვის სისტემის
ლდებიან, გამოიყენებენ (შლიან) ორგანულ ნივთიერებებს რაც რამდენადმე განსხვავებულია და ის დაკავშირებულია დღე-ღა-
სწორად შერჩევაში. ნებისმიერ შემთხვევაში, გასათვალისწი-
ძროხის რძისა და ხორცის წარმოების პროცესი შედგება მრა- ნებელია ის, რომ სადგომი მოეწყოს ისე, რომ ცხოველისთვის იწვევს რძის ხარისხის დაქვეითებას. მის ხანგრძლივობასთან, აგრეთვე ბაგური და საძოვრული შე-
ვალი ურთიერთდაკავშირებული ოპერაციებისაგან, რომელთა უზრუნველყოს კომფორტული პირობები, რაც მისი პროდუქტი- დადგენილია, რომ რძეში მიკროორგანიზმების ზრდა პრაქტი- ნახვის პერიოდების თავისებურებებთან. მათგან განსხვავებით,
გეგმაზომიერად და სწორად განხრციელებაზეა დამოკიდებული ულობის პოტენციური შესაძლებლობების გამოვლენის ერთ-ე- კულად წყდება დაბალ, მაგრამ დადებით (0...+4°C) ტემპერატუ- სარძეო მეძროხეობის ინდუსტრიული საწარმოები მთელი წლის
მისი ეკონომიკური ეფექტიანობა. რთი წინაპირობაა. რაზე შენახვისას, მაგრამ +10°C უფრო მაღალ ტემპერატურაზე მანძილზე მუშაობენ ერთი გრაფიკით.
ცნობილია, რომ სასოფლო-სამეურნეო ცხოველთა მარგ მწა- ისინი მყისიერად იწყებენ გამრავლებას (გრაფიკი ). ეს არის იმის დღის განაწესის ერთ-ერთი მთავარი პირობაა ის, რომ ფურე-
რმოებლურობაზე მრავალი ფაქტორი მოქმედებს, მათ შორისა, ІІ
ძროხის რძის წარმოება და პირველადი მიზეზი, რომ, თუ რძის გაცივება ვერ მოხერხდა სწრაფად და სა- ბის წველათაშორისი პერიოდი იყოს თანაბარი. ჩვეულებრივ,
ცხოველის ჯიში, ასაკი, ცხოველის ინდივიდუალური თავისებუ- დამუშავება სურველ ტემპერატურამდე, ის კარგავს თავის თვისებებს და სა- ორჯერად წველისას წველათაშორის ხანგრძლივობა უნდა იყოს
რებები, კვების და მოვლა-შენახვის პირობები.
რძის წარმოების ტექნოლოგიის შერჩევისას ითვალისწინებენ
წარმოების პირობებში ხშირად ნაკლები ყურადღება ეთმო- ცხოველთა სახეობას, კვების ტიპს, სადგომების მდგომარეო- გრაფიკი
ტემპერატურის გავლენა რძეში ბაქტერიების
გრაფიკი
სხვადასხვა სახეობის ცხოველების ხორცის წარმოება
რაოდენობაზე მსოფლიოში (% საერთო წარმოებულიდან)
ბა წარმოების სწორად ორგანიზაციას, არადა ამას, ხშირად, ბას, ნახირის პროდუქტიულობის დონეს, საკვები სავარგულების
გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს. სარძეო ფერმაში შრომის სტრუქტურას, მდგომარეობასა და გაუმჯობესების პერსპექტივას
ორგანიზაციის საკითხი უნდა ითვალისწინებდეს: ცხოველე-
და სხვ. ფაქტორებს. ძირითადად კი ტექნოლოგიას განსაზღვრა- 300C
ბისთვის კომფორტული პირობების შექმნას, რაც მოიცავს შე- 200C
ვს ცხოველების შენახვის სისტემა. რამდენადაც ჩვენში წარმო- 900
მდეგი საკითხების გადაწყვეტას: საკვების წარმოებას, შენახვასა
ებული რძის 99% მოდის ძროხის რძეზე, საკითხს განვიხილავთ
და კვებისწინა მომზადებას, ნორმირებულ კვებას, სადგომებში 500 ღორი
მეძროხეობის მაგალითზე: 150C
ზოოჰიგიენური ნორმების დაცვას, ანარჩენების გატანას და უტი- 250C
100 36
ლიზაციას, ცხოველთა პროდუქტიულობისა და ჯანმრთელობის წარმოების პირობებში გვხვდება ძროხის დაბმულად, დაუბმე- 38
ძროხა
მდგომარეობის მონიტორინგს, გეგმიურ და/ან გადაუდებელ ვე- ლად და კომბინირებულად შენახვის სისტემების მრავალგვარი 10
ტერინარული დამუშავებას; ამას დამატებით, რძის მწარმოებელ მოდიფიკაციები. მათ შორის, განსხვავებებს განსაზღვრავს: კვე- 3 ცხვარი, თხა
ფერმებში საჭიროა რძის მიღებისა და პირველადი დამუშავების, ბისა და წველის სისტემა (1), სხვადასხვა ტიპის დამხმარე დანა-
2
მისი ხარისხის (ცილისა და ცხიმის შემცველობის) განსაზღვრისა დგარების გამოყენების შესაძლებლობები (2) და ნაკელის გატა- ფრინველი
და ფერმიდან დროულად გაგზავნის საკითხების მოგვარება. ნისა და ცხოველის მომსახურების პირობები (3) და სხვ. 1
40C 4
22
ცხოველის პროდუქტიულობაზე გადამწყვეტ გავლენას ახდე- მერძეული მეძროხეობის ფერმაში რძის პირველადი დამუშა- 0.3
ნს კვების პირობები. ამდენად, პროდუქტიულობის პოტენციის ვების პროცედურები მოიცავს მხოლოდ პირველად დამუშავე-
0 4 8 12 16 20 24 28
გამოვლენაში უდიდესი მნიშვნელობა აქვს საკვების ასორტიმე- ბას, რა დროსაც რძეს ფილტრავენ და აცივებენ.
ნტის სწორად შერჩევას, ულუფის ყველა საყუათო ნივთიერებით გაფილტვრის მიზანია მექანიკური მინარევებისგან რძის გაწ-
დაბალანსებასა და მის სტრუქტურას. ამასთან, ულუფის ყუათია- მენდა. ხელით, ან საწველ სათლში მანქანური წველისას რძეს

12 საათი, ხოლო სამჯერადი წველისას 8 საათი. ორჯერ წველი- კვების აუცილებლობის ფიზიოლოგიურად დასაბუთებული მი-
სას, წველა იგეგმება დილის 7 და საღამოს 19 საათისათვის, სა- დგომა, რომლის მიხედვით სულადობა იყოფა სამ ძირითად
მჯერად წველისას კი დილის წველის დაწყებას გეგმავენ 5, დღის ჯგუფად, რომლებიც განთავსებული არიან ცალ-ცალკე საამ-
წველას 13, ხოლო საღამოს წველას 21 საათისათვის. ქროში: მაკე მშრალი ფურების და უშობლების, განწველისა და
დღის განაწესის შედგენისას ითვალისწინებენ წველამდე ბა- ხელოვნური დათესვლის (მოგებიდან ლაქტაციის პირველი 100
გას დასუფთავების, კომბინირებული საკვების დარიგების, ანა- დღემდე ფურები), რძის მწარმოებელი (ლაქტაციის მე-100 დღის
რჩენების გატანის, საწველი აპარატის ან ინვენტარის მომზადე- შემდგომ გაშრობამდე ფურები) და სამშობიარო-პროფილაქტო-
ბის განრიგს, წველის შემდეგ კი რძის პირველადი დამუშავების, რიუმი.
ცხოველებზე მოცულობიანი საკვების დარიგების (ბაგურ-საძო- ყოველ სექციაში ცხოველებს კვებავენ ცოცხალი მასის, პრო-
ვრული შენახვისას გაზაფხულ-ზაფხულის თვეებში საძოვარზე დუქტიულობის დონისა და ფიზიოლოგიური მდგომარეობის
გაყვანის), სადგომების და საკვებურების დასუფთავების ოპერა- შესატყვისი ულუფებით. ამასთან, საკვების სახე და ულუფის
ციების მკაცრად განსაზღვრულ დროში შესრულებას. აუცილე- სტრუქტურა, პრაქტიკულად არ იცვლება მთელი ტექნოლოგიუ-
ბელია განრიგის ყოველდღიურად, გაწერილი თანამიმდევრო- რი ციკლის მანძილზე.
ბითა და დროში ზუსტად შესრულება, წინააღმდეგ შემთხვევაში დღეისთვის, მსოფლიო სარძეო მეძროხეობის პრაქტიკაში
ნებისმიერი დარღვევა იწვევს ფურის სარძეო პროდუქტიულო- გამოიყენება აღწერილთან განსხვავებული ტექნოლოგიები,
ბის შემცირებას. მაგრამ ძირითადი პრინციპი, ფურის კეთილდღეობის უზრუნვე-
უფრო მეტიც, ბაგაზე წველისას მწველავმა ყურადღება უნდა ლყოფა, ყველა მათგანში მაქსიმალურად არის გავალისწინებუ-
მიაქციოს მასზე გაპიროვნებული ფურების წველის რიგითობის ლი.
დაცვას; საქმე ის არის, რომ ფურები ეჩვევიან ფერმაში მათი
წველის თანამიმდევრობას, ადგილს, მოწველის წინ კომბინი- ІІ
ხორცის წარმოება და პირველადი
რებული საკვების ჭამას, ცურის ჩამობანასა და შემშრალებას, დამუშავება
რაც რძის გაცემის რეფლექსის გამოვლენის პირობითი სიგნა- ხორცი ადამიანის ულუფის მნიშვნელოვანი შემადგენელია,
ლია. იმ შემთხვევაში, როდესაც ყოველდღიურად ეს გარკვეული რაც განაპირობებს მისი წარმოების ყოველწლიურად ზრდას.
რითმით მეორდება, წველის წინ საჭირო არ არის ცურის მოსა- 2015 წლისთვის მსოფლიოში წარმოებულია 313 მლნ ტონაზე
მზადებელი მასაჟი, საკმარისია ხელის მსუბუქად მოსმა ყველა მეტი ხორცი (დაკლული მასით), რაც 32,4%-ით აღემატება 2000
მეოთხედზე, რის შემდეგ ფური მზადაა რძის გასაცემად. წელს წარმოებულს. ამასთან, ხორცის საერთო ბალანსში, პირ-
თანამედროვე სამრეწველო საწარმოებში, სადაც ფურებს ველ ადგილზეა ღორის ხორცი (38%), რომელმაც ბოლო წლებ-
ინახავენ დაუბმელად და წველიან სხვადასხვა ტიპის საწველ ში გაუსწრო ფრინველის ხორცის წარმოებას (გრაფიკი ).
დარბაზებში, რძის მიღების პროცესი დაფუძნებულია ე.წ. „ნება- საქართველოში 2016 წელს წარმოებულია 66,1 ტ ხორცი (და- სახორცედ ცხოველის და/ან ფრინველის გადამუშავება არის მონტო მოზარდის, ძირითადად დეკეულების სუქება 18-20 თვის
ყოფლობით წველაზე“; ამ შემთხვევაში, ფურები, განსაზღვრულ კლული მასით); მათ შორის ძროხის ხორცზე მოდის 32,5%, ღო- განსხვავებული პროცედურების ერთობლიობა, რომელიც მი- ასაკამდე 430-450 კგ ცოცხალი მასის მიღწევით და მესამე, უნა-
დროს, თავად მიდიან საწველ დარბაზში და იერარქიული რა- რის - 24,4, ცხვრისა და თხის 7,0% და ფრინველის 35,6%. მართულია მათი უმტკივნეულოდ დაკვლის, აგრეთვე მაღალი ყოფობის მიზეზით წუნდებული 18 თვეზე უხნესი დეკეულების, ან
ნგის გათვალისწინებით იცავენ რიგითობას. ხარისხისა და უვნებელი საკვები თუ ტექნიკური პროდუქტების კიდევ ზრდასრული წუნდებული ფურების სუქება 90 – 120 დღის
სხვადასხვა ცხოველისა და ფრინველების სახორცედ გამო-
რძის წარმოების სამრეწველო ტექნოლოგიას საფუძვლად ზრდა-სუქება დიამეტრალურად განსხვავებული ტექნოლოგიე- დამზადებისკენ. ეს პროცესები ხორციელდება სპეციალურად მანძილზე.
უდევს უნიფიკაცია, ანუ ნახირის ყველა სქესობრივ-ასაკობრი- ბით ხორციელდება და ეფუძნება სახეობათა ბიოლოგიური თა- მოწყობილ საწარმოებში, სადაც გადამუშავების პროცესი მი- დახურული ტექნოლოგიური ციკლის მეურნეობაში გამოზ-
ვი ჯგუფის ცხოველის მოვლა-შენახვისა და კვების იდენტური ვისებურებების მაქსიმალურად გამოყენებას; ამის მისაღწევად მდინარეობს საკლავის ბიოლოგიური თავისებურებების გათვა- რდა-სუქების ოპერაციები დაყოფილია სამ პერიოდად, გამოზ-
ხერხების გამოყენება. მხოლოდ ასეთ პირობებში არის შესაძ- შემუშავებულია რეგლამენტი (ნორმები და წესები), რომელიც ლისწინებით. რდა (I), გასასუქებლად მომზადება (II) და დამამთავრებელი სუ-
ლებელი მაღალეფექტური მანქანა-დანადგარების გამოყენება, არეგულირებს ცხოველების მოვლა-შენახვისა და კვების პი- პირველადი გადამუშავება მოიცავს: საკლავის (ცხოველის/ ქება (III). ოპერაციების სინქრონულად განსახორციელებლად,
რაც ადიდებს შრომის მწარმოებლურობას. რობებს. ასეთი მიდგომა, საკმაოდ მაღალი პროდუქტიულო- ფრინველის) სასაკლაომდე ტრანსპორტირებას, დასაკლავად ცალ-ცალკე ყველა პერიოდის ცხოველებისათვის მოწყობილია
სამრეწველო ტექნოლოგიის ძირითადი ღირსება ის არის, ბის მიღწევის, თვითღირებულების შემცირებისა და წარმოების მომზადებას, დაკვლას, ნაკლავის გატყავება-გამოშიგვნას, და- შესაბამისი სადგომები, რომლებშიც მოზარდი იმყოფება გა-
რომ საამქროდან-საამქროში ცხოველის გადაყვანისას, სადგო- ეფექტურობის გადიდების საშუალებას იძლევა. ბოლოს კი ხორცისა და სუბპროდუქტების ხარისხის შეფასებას. ლიაში, 20-25 სული თითოეულში; ამასთან, მთელი პერიოდის
მებში ანალოგიური პირობებისა და მოვლა-შენახვის მეთოდე- განსხვავებულია წარმოების ტექნოლოგიური ციკლის ხანგრ- მოსახლეობის მაღალი ხარისხისა და უვნებელი ხორცით მანძილზე დაუშვებელია ერთი გალიიდან მეორეში მოზარდის
ბის იდენტურობის გამო, სტრესული მოვლენები მინიმუმამდეა ძლივობა, აგრეთვე ცხოველის/ფრინველის სახორცედ რეალი- უზრუნველყოფას არეგულირებს „საქართველოს კანონი, სურ- გადაყვანა.
შემცირებული. ზაციის ასაკი და ცოცხალი მასა. მაგალითად, ძროხის მოზარდის სათის/ცხოველთა საკვების უვნებლობის, ვეტერინარიისა და I პერიოდი იწყება 15-20 დღის ასაკის ხბოების სასუქ მეურნეო-
თანამედროვე ტექნოლოგიებიდან განვიხილავთ ნაკადუ- სახორცედ რეალიზაცია ხდება 16-18 თვის ასაკში, 400–500 კგ მცენარეთა დაცვის კოდექსი“, რომლის თანახმად 2018 წლის 1 ბაში შემოყვანით, გრძელდება 180 დღე და, თავის მხრივ, მოი-
რ-საამქრულ ტექნოლოგიას, რომელიც სხვადასხვა ფიზიოლო- ცოცხალი მასის მიღწევის შემდეგ, ღორის - 6-8თვისა და 80-110 იანვრიდან პირუტყვის დაკვლა/პირველადი დამუშავება ნებადა- ცავს სამ ფაზას:
გიური მდგომარეობის ფურებისათვის ითვალისწინებს ცალკე კგ-ის, ცხვრის - 8-10 თვისა და 35-50 კგ-ის შესაბამისად, ხოლო რთულია მხოლოდ სერტიფიცირებულ სასაკლაოებზე; იმავდ- პროფილაქტორიული ფაზა, რომელიც გრძელდება ხბოს
სადგომის (საამქროს) მოწყობას და ამ მდგომარეობის შეცვლი- ფრინველის მოზარდს (წიწილი ბროილერი) სახორცედ კლავენ როულად, დასაკლავი ცხოველების ტრანსპორტირების რეჟიმი შემოყვანიდან 15-20 დღე და რა დროსაც მოზარდს კვე-
სას მათი საამქროდან-საამქროში გადაყვანას. ასეთი მიდგომა 35-45 დღის ასაკში, 1,5-2 კგ ცოცხალი მასით. რეგულირდება საქართველოს მთავრობის 2013 წლის 31 დეკე- ბავენ მოუხდელი რძით, ან რძის შემცვლელით 5-5,5 კგ/
იძლევა შესაძლებლობას ფურების ცალკეულ და შედარებით ისევე, როგორც მეცხოველეობის სხვა პროდუქტების წარმოე- მბრის N422 დადგენილების „ტექნიკური რეგლამენტი -„ცხოველ- დღეში ოდენობით (სულ 80-100 კგ/სულზე); ეს ფაზა იწყე-
დიდ ჯგუფებს შევუქმნათ მოვლა-შენახვისა და კვების დიფერენ- ბისას, ხორცის წარმოებაშიც ძირითადად ორი მეთოდია გამო- თა გადარეკვა-გადაყვანის (მათ შორის საზაფხულო და ზამთრის ბა ასაკისა და განვითარების (ცოცხალი მასის) მიხედვით
ცირებული პირობები ლაქტაციის, მშრალობის, სერვის და მაკე- ყენებული: ექსტენსიური და ინტენსიური. ექსტენსიური წარმოება საძოვრებზე) ვეტერინარულ-სანიტარიული წესების“ დამტკიცე- ჯგუფების დაკომპლექტებით და იმავდროულად ასრულე-
ობის პერიოდების გათვალისწინებით, აგრეთვე მივუახლოვდეთ ემყარება იაფი საკვების, შრომისა და წარმოების სხვა საშუალე- ბის შესახებ“ შესაბამისად. დარგის სპეციფიკიდან გამომდინარე ბს კარანტინის ფუნქციას, მეურნეობაში დაავადების შემო-
კონკრეტული ცხოველისადმი ინდივიდუალური მიდგომის პრი- ბების მინიმალური დანახარჯებით წარმოებას, როგორც წესი, გვხვდება სხვადასხვა ასაკისა და სქესის ძროხის სუქების სამი ტანის თავიდან ასაცილებლად;
ნციპს. შედარებით დაბალპროდუქტიული ჯიშების გამოყენებით. ინტენ- განსხვავებული ვარიანტი: რძის შემცვლელით კვების ფაზა, რომელიც გრძელდება
ტექნოლოგიური სქემა არის საწარმოო სისტემის საფუძველი სიური წარმოებისას, წარმოებაზე გაწეული ხარჯები საკმაოდ მა- პირველი, დახურული ტექნოლოგიური ციკლის მეურნეობა- 55-60 დღე, რა დროსაც ხბოებს კვებავენ რძის შემცვლე-
და განსაზღვრავს მისი თითოეული შემადგენლის დანიშნულე- ღალია, მაგრამ მათი გადაფარვა და მაღალი ეკონომიკურობა ში ან კომპლექსებში სახარეების 15-20 დღის ასაკიდან 15-16 ლით და თანდათანობით გადაჰყავთ მცენარეულ საკვებ-
ბას. ტექნოლოგიური სქემის საფუძვლად აღებული იქნა სხვა- მიიღწევა ცხოველების ზრდის გენეტიკური პოტენციის მაქსიმა- (18) თვემდე გამოზრდა-სუქება, ცოცხალი მასის 450-480 კგ-მდე ზე;
დასხვა მდგომარეობაში მყოფი ფურების დიფერენცირებულად ლურად გამოყენებით. მიღწევით. მეორე, 10-12 თვის ასაკში გამოწუნებული ზესარე- რძით კვების შემდგომი ფაზა, რომელიც გრძელდება 80-

120 დღე და, რა დროსაც ძირითადი საკვებია თივა, სილო- მთელი წლის მანძილზე უბინაოდ შენახვის საშუალებას იძლე- ცხვრისა და თხის ხორცის წარმოება ფერმერი ფარაში ტოვებს მხოლოდ ნერბებს და ვერძ მწარმო-
სი, სენაჟი და ხბოს კომბინირებული საკვები. ვა ძროხის სახორცე ჯიშების ბიოლოგიური თავისებურებება - გა- ებლებს, აგრეთვე მომავალი წლისთვის ე.წ. „ჩასაყენებელ მოზა-
II პერიოდი იწყება 5-5,5 თვის ასაკიდან და გრძელდება 145- რემოსადმი ადაპტაციის ფართო დიაპაზონი და საძოვრის უხეში 2016 წელს საქართველოში წარმოებულია ცხვრისა და თხის რდს“, ძირითადად დედალ და შედარებით მცირე რაოდენობით
210 დღე. ხბოს ცოცხალი მასა პერიოდის დასაწყისისათვის 120- 9.9 ათასი ტონა რძე და 4,6 ტონა ხორცი. ქვეყანაში საერთო წა- მამალ ბატკანს. „ზედმეტი“ სულადობის რეალიზაციის შემდეგ
ბალახის ეფექტურად გამოყენების უნარი,
180 კგ-ის, ხოლო პერიოდის ბოლოსათვის 280 – 320 კგ-ის ფარგ- რმოებული რძისა და ხორცის 1,8 და 7,0% ამ პროდუქტების ხვე- ფარაში რჩება ცხვრების მინიმალური რაოდენობა და ამის შე-
მოზარდის ცოცხალი მასა ასხლეტისას შედარებით პატარა- დრით წილს შეადგენს დეგად, გამოსაზამთრებელი სულადობაში ნერბების ხვედრით-
ლებში შეიძლება მერყეობდეს.
ტანიან ჯიშებში შეადგენს 180 - 200 კგ-ს, ხოლო დიდტანიანებში ბუნებრივ-სამეურნეო პირობებიდან გამომდინარე დამკვი- მა წილმა შეიძლება 70%-ს და მეტს მიაღწიოს. ასეთი მიდგომა
III პერიოდი იწყება 10-12 თვის ასაკიდან და გრძელდება 140-
230-250 კგ-ს. მათ აჯგუფებენ სქესის, ასაკისა და ცოცხალი მასის დრებულია ცხვრის ხორცის წარმოების ორი ძირითადი ხერხი: 1. მეტად მნიშვნელოვანია, ზამთრის საძოვრების რაციონალურად
150 (210) დღე. პერიოდის ბოლოსათვის მოზარდი აღწევს 450 –
მიხედვით და 10-12 თვის ასაკამდე ცალ-ცალკე ინახავენ საძო- ზაფხულის მთის საძოვრებზე ასხლეტილი ბატკნების გამოზრდა, გამოყენების და დამზადებული საკვები რესურსების ეკონომიკუ-
480 კგ ცოცხალ მასას.
ვარზე. საჭიროების შემთხვევაში, საძოვრის მოსავლიანობიდან მთიდან ბარში დაბრუნებისთანავე მათი სახორცედ რეალიზაცი- რად ხარჯვის თვალსაზრისით.
ІІ
ხორცის წარმოება სახორცე მეძროხეობაში გამომდინარე, ზრდის პოტენციის შესანარჩუნებლად, ცხოველე- ით და 2. იალაღობიდან დაბრუნებული არასანაშენე მოზარდე- იალაღობიდან დაბრუნებული თუშური ჯიშის ბატკნის ცო-
ბს დამატებით აძლევენ თივას და მცირე რაოდენობით კომბი- ულისა და გამოწუნებული ზრდასრული სულადობის სტაციონა- ცხალი მასა 28-30, საუკეთესოების კი 35 კგ-ს აღწევს; ზოგიერთი
სარძეოსგან განსხვავებით, სახორცე მეძროხეობაში გამოი- რულ პირობებში 30-60 დღის მანძილზე ინტენსიურად სუქება.
ნირებულ საკვებს. პერიოდის ბოლოსთვის, ცხოველები აღწევენ ფერმერი, დასაკლავად რეალიზაციამდე მათ ასუქებს სასუქ
ყენება წარმოების ორგანიზაციის მხოლოდ მისთვის დამახასი-
ათებელი კრიტერიუმები და ფორმები: საქმე ის არის, რომ: ჯერ 250-270-დან - 300-320 კგ-მდე, რის შემდეგ ისინი გადაჰყავთ სა- ბატკანს ნერბებიდან სხლეტენ ბარიდან-მთაში ასვლიდან 1-2 მოედნებზე. ამით შესაძლებელი ხდება გადარეკვისას ცოცხალი
ერთი, წარმოების ტექნოლოგიური სქემიდან მთლიანად ამო- სუქ მოედანზე. კვირის შემდეგ და გადაჰყავთ მოშორებით, უფრო მაღლა მდე- წონის დანაკარგების აღდგენა (1) და დამატებით ცოცხალი მა-
ღებულია წველის და რძის პირველადი დამუშავების პროცესი, ბარე საძოვარზე. ასხლეტის მომენტიდანვე ბატკნის გამოზრდა სის მომატება (2), აგრეთვე ნაკვებობის გაუმჯობესება (3) და,
სუქებიდან მაღალი ეფექტის მისაღწევად კვების პირობებ- ამდენად, ეკონომიკურად გამართლებულია.
რამეთუ სახორცე ჯიშის ფურებს არ წველიან, რძე კი მთლიანად უნდა მოხდეს იმ ანგარიშით, რომ:
მა უნდა უზრუნველყოს მაქსიმალურად შესაძლებელი დონის
ხმარდება ხბოს გამოზრდას (“ფური-ხბო”, ანუ cow-calf მეთოდი); მინიმუმამდე შევამციროთ დედისგან ასხლეტით გამოწვე- სასუქი მოედნის კონსტრუქციული თავისებურებიდან გამო-
დღეღამური წონამატის მიღება. ამისათვის, დღიურ ულუფაში
მეორე, ფურებს, როგორც წესი, მთელი წლის მანძილზე ინა- ული სტრესული მოვლენები; მდინარე ერთ ჯგუფში (ბაკში) დასაშვებია მოვათავსოთ ერთნა-
70-75%- მდე ზრდიან კომბინირებული საკვების ხვედრით წილს; ირი ცოცხალი მასისა და სქესის 250 სულამდე ცხვარი. ამასთან,
ხავენ საძოვარზე, მესამე, ნამატის მიღება ძირითადად ხდება ეფექტურად გამოვიყენოთ ბატკნის ზრდის მაღალი პო-
სეზონურად (ტურობრივად), წლის ყველაზე თბილ პერიოდში როგორც წესი, სასუქ მოედანზე დღეღამური ნამატი არ არის 900 ტენციური შესაძლებლობები; სხვაობა ცოცხალ წონის მიხედვით არ უნდა აღემატებოდეს ბატ-
(ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ქვეყნებში, მაგ. აშშ-ს სამხრეთ გრამზე ნაკლები, სუქების ხანგრძლივობა კი დამოკიდებულია კნებისთვის 3, ხოლო ზრდასრული ცხვრისთვის 5 კგ-ს.
გარემოსადმი ზიანის მიუყენებლად უზრუნველვყოთ ბუ-
შტატები) მარტ-მაისში; და, მეოთხე, 7–8 თვის ასაკში ასხლეტილ ცხოველის ჯიშზე. მალმწიფადი სახორცე ჯიშის მოზარდის სუქე- ნებრივი სავარგულების საკვები რესურსების მართვა. მარტივი ტიპის სასუქ მოედანზე ერთ სულ ზრდასრულ ცხვარზე
არასანაშენე დანიშნულების მოზარდს ასუქებენ ღია მოედნებზე. ბა გრძელდება 16-18 თვის ასაკამდე, რა დროსაც ცოცხალი მასა უნდა მოდიოდეს იატაკის 5-8 მ² ფართობი, ხოლო მიმდინარე
ცნობილია, რომ 3–6 თვის ბატკნის დღიური მოთხოვნილება
სარეპროდუქციო ნახირისათვის ღამით დასასვენებლად აღწევს 430-470 კგ-ს, დიდტანიანი სახორცე ჯიშებში კი შეიძლება საკვების საყუათო ნივთიერებებზე შეადგენს: 9-11 მჯოულ ენე- წლის (8-9 თვის) ბატკნებზე 2 მ²; კვების ფრონტის ზრდასრული
ეწყობა ბაკები და, მხოლოდ გამონაკლის შემთხვევაში, მსუბუქი გაგრძელდეს 20-24 თვის ასაკამდე, 550-580 კგ ცოცხალ მასის რგიას, 0,95-1,15 კგ მშრალ ნივთიერებასა და 130-135 გ პროტეი- ცხვრებისთვის უნდა იყოს 0,35მ, ხოლო მოზარდისთვის 25-30 სმ.
ფარდულები, სადაც უამინდობისას ისინი აფარებენ თავს. მიღწევამდე. ნს; ამდენად, ნორმალურად ზრდა-განვითარებისთვის მან ყოვე- საკვებზე მუდმივად წვდომის შესაძლებლობისას, კვების ფრო-
ლდღიურად უნდა მიიღოს 3,5-4,5 კგ ბალახი (1 კგ სუბალპური და ნტის სიგანე საშუალოდ 1 სულზე შეიძლება შემცირდეს 0,10-0,12
ალპური ზონის ბუნებრივი საძოვრის ბალახი საშუალოდ შეიცავს მ-მდე. უამინდობის შემთხვევაში ცხოველთა დასაცავად, სასუ-
3,5-3,6 მჯოულ ენერგიას, 317-320 გ მშრალ ნივთიერებასა და 43- რველია საკვებურთან მოეწყოს 2,0-2,5 მ სიგანის მსუბუქი ფა-
45 გ პროტეინს). საძოვრის მოსავლიანობის მონაცემების გათ- რდული.
ვალისწინებით1 ადვილად დასადგენია თუ რა ფართობი იქნება დადგენილია, რომ ნორმირებული კვებისა და სათანადო მოვ-
საჭირო ბატკნის გამოსაკვებად. ლა შენახვის პირობების უზრუნველყოფისას, ნაიალაღევი თუშუ-
საიალაღო გამოზრდა-სუქებისას, უფრო მიზანშეწონილია გა- რი ჯიშის 1 წლამდე ასაკის მოზარდეულის დამატებით, ბარში სუ-
მოვიყენოთ ნაკვეთმორი-გეობითი ძოვება; ამასთან, ნაკვეთების ქებისას, დღეღამური წონამატი 200-250 გრ-ს, ხოლო სუქებიდან
რაოდენობა და ფართობი დამოკიდებულია გასასუქებლად გა- მოხსნის ცოცხალი მასა 35-40 კგ-ს აღწევს.
მოყოფილი ბატკნების რაოდენობაზე, საძოვრის მოსავლიანო-
ბასა და ერთ ნაკვეთში ძოვების ხანგრძლივობაზე. ცხვრის რძის წარმოება
ნაკვეთმორიგეობითი ძოვების სწორად ორგანიზებისას, ფა- მსოფლიოს ზოგიერთ ქვეყანაში, მეცხვარეობის სასაქონლო
რთობი უნდა დავყოთ არა ნაკლებ 4-5 ნაკვეთად, ხოლო ყოვე- პროდუქციის 40-70% წილი მოდის რძეზე და მის პროდუქტებზე.
ლი ნაკვეთის გაძოვება უნდა მოხდეს 5-7 დღეში, იმ ვარაუდით,
ცხვრის რძე მარგებელია პრაქტიკულად ყველასთვის. ის
რომ „თავისუფალ“ ნაკვეთზე ბალახნარმა მოასწროს წამოზრდა
ადვილად მოინელება და ამაღლებს ორგანიზმის ზოგად იმუ-
და მომაგრება.
ნიტეტს; ამის გათვალისწინებით დიეტოლოგები მის მიღებას
საძოვრის ფართობის ნაკვეთებად დაყოფა და შემოღობვა შე- განსაკუთრებით ურჩევენ ბავშვებს, ფეხმძიმე ქალებსა და ფიზი-
იძლება ნებისმიერი ხელთ არსებული საშუალებით, ან ამისთვის კური შრომით დაკავებულ ადამიანებს; დადებითი მხარეებიდან,
გამოვიყენოთ ბუნებრივი ზღუდეები (მაგ. ხევი, მიწაყრილი, მდი- ასევე ხაზს უსვამენ, ცხვრის რძის საყუათო ნივთიერებების ად-
ნარე და სხვ.), ან ელექტრო მწყემსი, რომლის ბოლო მოდიფი- ვილად მონელებადობას, რის გამო ის შეტანილია დიეტური და
კაციები მუშაობენ მზის ბატარეებზე და მარტივია ექსპლოატაცი- დაბალანსებული კვების მომხმარებელთა ნუსხაში.
აში. ზოგადად, საველე და განსაკუთრებით მთის პირობებში ამ
ცხვრის რძეს აწარმოებენ მხოლოდ იქ, სადაც ჰყავთ არა-
დანადგარის გამოყენების უპირატესობა არის ისიც, რომ იცავს
ერთგვაროვანი, უხეში - ან ნახევრადუხეშმატყლიანი ჯიშები.
ფარას მტაცებელი ცხოველებისგან.
ამასთან, სამაჟდაკე მეცხვარეობაში ნერბების წველას იწყებენ
ზრდასრული წუნდებული ცხვრის სუქებას ჩვენში ორგანიზებუ- დადოლებიდან 1-3 დღის შემდეგ, ანუ, სასაქონლო რძის მიღე-
ლი სახე არა აქვს და მათი სახორცედ რეალიზება ხდება წინა- ბა გრძელდება პრაქტიკულად მთელი ლაქტაციის მანძილზე. ეს
სწარი სუქების გარეშე. დაკავშირებულია იმასთან, რომ სამაჟდაკე მეცხვარეობაში მა-
8-9 თვის ასაკის ბატკნის სახორცედ რეალიზაცია, როგორც ღალი ხარისხის სამაჟდაკე ტყავის მისაღებად ბატკანს კლავენ
წესი, ხდება იალაღობიდან დაბრუნების შემდეგ, რა დროსაც 3 დღემდე ასაკში.
1 გასული საუკუნის 80- იანი წლების გამოკვლევებით სუბალპური და ალპური საძოვრების საშუალო მოსავლიანობა იყო 60-65 ც/ჰა მწვანე მასა

ზოგიერთ ქვეყანაში ცხვრის წველას იწყებენ დადოლებიდან ბით უნდა მიეცეს 0,2-0,3 კგ/დღეში კონცენტრირებული საკვები, ერთობლიობას, მათ შორის, დაბალანსებული ულუფებით ცხო- წველსა და რძეში ცხიმის შემცველობას.
1,5 თვის შემდეგ, ბატკნის წოვებასთან ერთად. ასეთი სისტემით ან 1,5-3 კგ გათიბული ბალახი. ველთა კვებას, წველის წესების ზუსტად დაცვას (მ.შ. წველის წინ დედალ თხაში მაქსიმალური დღიური მონაწველი აღინიშნება
ცხვრის რძის წარმოებისას, ბატკანს საღამოს წოვების შემდეგ და დამთავრების შემდეგ მასაჟს) და მოვლა-შენახვის ოპტიმა-
თხის რძის წარმოება ლაქტაციის მე-4 მე-5 თვეს. დილის რძე, როგორც წესი, უფრო ნა-
ასხლეტენ დედისაგან და გადაჰყავთ ცალკე შენობაში (საბატ- ლურ პირობებს.
კლებ ცხიმს შეიცავს, ვიდრე საღამოს ნაწველი; ამასთან, ლაქტა-
კნეში). დილით ნერბებს მოწველავენ, შემდეგ გაურევენ ბატკანს ზამთარში, განწველაზე დაყენებული დედალი თხის ულუფა
და მათ საღამომდე ინახავენ ერთად, ბინაში, ან საძოვარზე. სა- ცნობილია, რომ დედალ თხებში, ცხვრისგან განსხვავებით, ციის პირველ თვეებთან შედარებით, ბოლო თვეებში რძე უფრო
მოგების სეზონურობა შედარებით ნაკლებად არის გამოხატუ- უნდა შეიცავდეს კონცენტრირებულ საკვებს, ძირხვენებს და სი- ცხიმიანია.
ღამოს ბატკნებს ისევ ასხლეტენ და ა.შ. ლოსს, ზაფხულობით კი, ისინი უნდა ვაძოვოთ კარგი ხარისხის
ლი, თხის რძის წარმოებაში სეზონური ხასიათი, როგორც წესი, ცხვრისა და თხის წველა შეიძლება ხელით და მანქანური
წველის ასეთი ორგანიზებისას ბატკანს ნერბიდან სხლეტავენ არ აღინიშნება. საძოვარზე, სასმელი წყლის თავისუფლად წვდომის პირობებში
3,5-4 თვის ასაკის მიღწევისას. ამასთან, წველა-წოვების წესით და დამატებით ვკვებოთ 0,3-0,5 კგ/დღეში მარცვალნარევით ან წესით. ამასთან, ნებისმიერ შემთხვევაში, აუცილებელია დაცუ-
რძის წარმოებისას, აუცილებელია, როგორც ცხვარს, ასევე სარძეო ჯიშის თხის ლაქტაცია გრძელდება 9-11 თვე, ხოლო კომბინირებული საკვებით. მეწველი თხის ულუფების შედგენი- ლი იქნას ზოგადი და წველის სანიტარულ-ჰიგიენური ნორმები,
ბატკანს დამატებით მივცეთ კონცენტრატები და მოცულობიანი სხვების მხოლოდ 6 თვემდე, რის შემდეგ მონაწველი მკვეთრად სას ითვალისწინებენ მის ცოცხალ მასას, აგრეთვე დღიურ მონა- აგრეთვე რძის პირველადი დამუშავების ტექნიკური პირობები.
(მწვანე ან უხეში) საკვები. მცირდება.
სხვა შემთხვევაში, ნერბების წველას, როგორც წესი, იწყებენ სათივთიკე და სამატყლე პროდუქტიული მიმართულების
ლაქტაციის 2,5-3,5 თვიდან, ანუ ბატკნის ასხლეტის შემდეგ. ამის თხას წველიან ციკნის ასხლეტის შემდეგ, ლაქტაციის მე-3 მე-4
მაგალითად შეიძლება განვიხილოთ საქართველოს მომთაბა- თვიდან. სარძეო მიმართულების თხის წველა შეიძლება დავი-
რე მეცხვარეობა, სადაც თუშური ჯიშის ცხვრის წველას იწყებენ წყოთ ციკნის მოგების დღიდანვე და გავაგრძელოთ გაშრობა-
ბარიდან მთაში ასვლიდან 1-1,5 კვირის შემდეგ და აგრძელებენ მდე. იმ შემთხვევაში, როდესაც განზრახული გვაქვს სასაქონლო
1,5-2,0 თვე. რძის წარმოება, სასურველია მოგებისა და გალოკვის შემდეგ
ციკანი მოვაშოროთ დედას და ის ვკვებოთ მოწველილი რძით.
ცხვრის რძის წარმოების აღწერილი ტექნოლოგიის ნორმების
დაცვისას ნერბები დაგრილების სეზონის დასაწყისისთვის იმყო- როგორც წესი, საქართველოში თხის რძეს აწარმოებენ ის ფე-
ფებიან სანაშენო კონდიციაში, ხოლო ბატკანის ცოცხალი მასის რმერები, რომლებიც ცხოველებს ინახავენ სტაციონარულად,
ნამატი შეესაბამება, ან ახლოს არის მის პოტენციურ შესაძლებ- ბაგურ-საძოვრულ პირობებში.
ლობასთან. ლაქტაციის პირველ დღეებში დედალი თხის ცურში აღინიშ-
დაგრილების სეზონის დაწყებამდე 1-1,5 თვით ადრე წყვეტენ ნება რძის საკმაოდ ინტენსიური სეკრეცია, ამიტომ უმჯობესია ის
ცხვრის წველას და ის გადაჰყავთ საუკეთესო საძოვარზე, ჩვენში მოვწველოთ დღეში 4 - 5-ჯერ შემდეგ კი, როგორც წესი, წველი-
ფარაზე მიმაგრებული საძოვრის გაუძოვებელ უბანზე, რომელ- ან დღეში ორჯერ, ხოლო უხვრძიანი ინდივიდები შეიძლება მო-
საც უწოდებენ „ყორუღს“; ცალკეულ შემთხვევაში როდესაც გა- იწველოს სამჯერ - დილით, შუადღესა და საღამოს. ლაქტაციის
რემო ამას უწყობს ხელს (მაგ. მთვარიანი, ნათელი ღამეების, მეორე ნახევარში, როდესაც აღინიშნება მონაწველის საგრძნო-
ან საძოვრის ხელოვნურად განათებისას) კარგ შედეგს იძლევა ბლად შემცირება, ფერმერები გადადიან ერთჯერად წველაზე.
ნერბების ღამის ძოვება. თხის სარძეო პროდუქტიულობის გაზრდა შესალებელია
საძოვრის დაბალმოსავლიანობისას მეწველ ცხვარს დამატე- განწველით. ტერმინი „განწველა“ გულისხმობს ღონისძიებათა
რძის სეპარატორი

წველის წესები და კგ/სმ²). ასეთი ვაკუუმი უზრუნველყოფს სფინქტერიდან რძის

გამოწოვასა და აპარატის კოლექტორის მეშვეობით საწველ
მოწველილი ფურის ცურის კერტებს მწველავი ოპერეტორი
ამშრალებს ხელსახოცით და მის ბოლოს (სპინქტერს) წაუსვამს
ტექნოლოგიები სათლში, ან რძის გამტარ სისტემაში გადატანას. მალამოს ან დაამუშავებს სადეზინფექციო ხსნარით (სურ. 8).
მანქანური წველა შესაძლებელია როგორც მობილური, ასევე წველის დამთავრების შემდეგ საწველი აპარატის რძესთან
მეწველი ცხოველის სარძეო პროდუქტიულობის სრულად სტაციონარული საწველი აპარატებით. თანამედროვე საწველი შეხებად ზედაპირებს, რძის გამტარ მილებს და კოლექტორს
გამოვლენა, მისგან მაღალი ხარისხის და უსაფრთხო რძის მი- აპარატები და დანადგარები, მართალია კონსტრუქციული გა- რეცხავენ ჯერ ცივ წყალში, შემდეგ ტუტე და მჟავე სარეცხი სა-
ღება, აგრეთვე ჯანმრთელობის შენარჩუნება პროდუქტიული დაწყვეტილებებით განსხვავდებიან ერთმანეთისგან, მაგრამ შუალებებით, +50...+60°C ტემპერატურის წყალში, ბოლოს კი გა-
სიცოცხლისუნარიანობის გახანგრძლივება დამოკიდებულია ცხოველთა მოსაწველად ქმნიან ოპტიმალურ პირობებს, მინი- მოავლებენ ცივ წყალს. გარეცხილ აპარატს ალაგებენ თაროზე
სწორად წველაზე და ცურთან შეხებადი ინვენტარის სანიტარუ- მუმამდე დაჰყავთ ცურის დაზიანების შესაძლებლობები და, იმა- და ზემოდან აფარებენ მარლას, მომდევნო წველის წინ კი მას
ლ-ჰიგიენურ მდგომარეობზე. ვდროულად, უზრუნველყოფენ ხარისხიანი რძის მაღალ გამოსა- კვლავ გამოავლებენ ცივ წყალს.
წველის ორი ხერხია ცნობილი: ხელით და მანქანური. საწა- ვლიანობას. დიდი რაოდენობით ფურების ყოლისას ცხოველები უმჯობე-
რმოო პრაქტიკამ დაადასტურა, რომ მდედრის ყველა კერტის ისევე, როგორც ხელით წველისას, მანქანურ წველის დაწყება- სია მოიწველოს საწველ დარბაზებში „ტანდემის“, „ირიბულას“,
ერთდროულად გამოწველისას, ანუ მანქანური წველისას მიი- მდე ცურს ამზადებენ ზემოთ აღწერილი მოთხოვნების დაცვით. „კარუსელის“, „პარალელის“ და სხვა ტიპის სტაციონალურ და-
ღება 5%- ით მეტი რძე, ვიდრე ხელით წველისას და, იმავდრო- რის შემდეგ ჩართავენ ვაკუუმ ტუმბოს და საწველ ჭიქებს მოა- ნადგარებზე. როგორც წესი, აქ ყველა საწარმოო პროცესი მე-
ულად, უმჯობესდება რძეში მშრალი ნივთიერების შემცველობა ცურის მასაჟისას ნერვული სისტემის გააქტიურებისა და რძის სეკრეციის სტიმულირების მოდელი
რგებენ კერტებზე. ყველა მეოთხედის გამოწველის ერთდროუ- ქანიზირებულია და, იმავდროულად, არის რძის რაოდენობასა
და მისი სანიტარულ-ჰიგიენური მდგომარეობა. ლად დამთავრების მიზნით, საწველ ჭიქებს ჯერ უკეთებენ უკანა, და ხარისხის დადგენის, აგრეთვე, მასტიტისა და ზოგიერთი სხვა
განურჩევლად წველის ხერხისა, ნებისმიერი სახეობის ცხოვე- შემდეგ კი წინა მეოთხედებზე. ამასთან, პროცედურის გაიოლე- დაავადების გამოავლენის ტექნიკური საშუალებები.
ლი საჭიროებს წინასწარ მომზადებას, რა დროსაც უნდა შესრუ- ბის მიზნით, ჭიქას ჯერ მოარგებენ უკანა შორეულ, შემდეგ უკანა შექმნილია ავტომატური საწველი დანადგარი - რობოტები,
ლდეს შემდეგი პროცედურები: ახლო, შემდეგ წინა შორეულ, დაბოლოს წინა ახლო კერტს. რომლებიც წველასთან დაკავშირებულ ყველა ოპერაციას: ცუ-
ფურის წველისას, მწველავმა კუდი დააფიქსიროს - მია- ფურის წველა გრძელდება 5-7 წუთი; რძის გაცემის დამთავრე- რის ჩამობანვას, პირველი ულუფის ცალკე ჩამოწველას, საწვე-
ბას ცხოველის უკანა კიდურზე, რაც აუცილებელია რძეში ბას ადგენენ საწველი ჭიქების ქვედა ნაწილში საჭვრეტ მილზე ლი ჭიქების კერტებზე მორგებას, წველას, წველის დამთავრების
მექანიკური მინარევების მოხვედრის რისკის მინიმუმამდე ან გამჭვირვალე რძის გამტარ შლანგებზე დაკვირვებით. რის შემდეგ ჭიქების ჩამოხსნას და მათ რეცხვას, აგრეთვე ცურის
დასაყვანად. ამის შემდეგ ის იბანს ხელებს და იწყებს ცუ- შემდეგ საწველ ჭიქებს ჩამოხსნიან კერტებიდან და გამორთავენ შემშრალებასა და დეზინფიცირებას ასრულებენ ადამიანის ჩა-
რის მოსაწველად მომზადებას; ვაკუუმ ტუმბოს. ურევლად.
ყველა სახეობის ცხოველის ცური წველის წინ უნდა ჩამო-
იბანოს თბილი წყლით დასველებული ტილოთი და მშრა-
ლი ტილოთი ან ერთჯერადი ხელსახოცით შემშრალდეს.
ეს პროცედურები, ჰიგიენური რძის მიღებასთან ერთად
ასრულებენ ცურის მასაჟის როლს, რაც წველის წინ უზ- მუჭით წველისას თითებით მოძრაობების შერულების თანამიმდევრობა.
რუნველყოფს რძის სეკრეციაზე და გაცემაზე პასუხისმგე-

ბელი ნერვული ცენტრების გააქტიურებას და მონაწველის
ლოს ნეკათითს (ე), რის შედეგად კერტის ცისტერნაში მდგარი
ზრდას; რძე გამოიდევნება. რძის ჭავლის გამოსვლის დამთავრებისთა-
ნავე მწველავი ყველა თითს ერთდროულად გაშლის (ვ) და აღ-
შემშრალების შემდეგ რძის პირველი ულუფა უნდა ჩამოი-
წერილ პროცედურას იმეორებს მანამ, სანამდე კერტიდან რძეს
წველოს ცალკე კათხაში. საქმე ის არის, რომ ის დიდი რა-
არ შეწყვეტს გამოდენას (სურათი).
ოდენობით შეიცავს მიკროორგანიზმებს, და საერთო ნა-
წველში მოხვედრისას აუარესებს რძის ხარისხს. სასურველია ცხოველი მოიწველოს ორივე ხელით ერთდ-
ბაგაზე წველისას დაუშვებელია რძის იატაკზე ჩამოწველა, როულად, მათი მორიგეობით ან ერთდროულად მოჭერა-გა-
ვინაიდან ეს ხელს უწყობს მიკროორგანიზმების, მათ შო- შლის პრინციპით. ეს არა მარტო ამცირებს წველისთვის საჭირო
რის მასტიტის აღმძვრელების გამრავლებას. დროს, არამედ აიოლებს წველას. ამასთან, კერტების გამოწვე-
ლის რიგითობას (პირველად რომელ კერტი მოიწველოს) მნიშ-
ფურის წველა ვნელობა არა აქვს: შეიძლება ერთდროულად ჩამოიწველოს
ორი უახლოესი, ან უშორესი, ორივე წინა, ან უკანა, აგრეთვე „პარალელის“ ტიპის წველის მეთოდი „ირიბულა“ ტიპის წველის მეთოდი
ფურს წველიან ორჯერ, ან სამჯერ დღეში, ერთსა და იმავე „ჯვარედინად“, ერთი ახლო და ერთი შორს მდებარე და ა.შ.
დროს. სამჯერ წველისას, სხვა თანაბარი პირობებში, მონაწვე- იმავდროულად, მნიშვნელოვანია დავიცვათ გამოწველის
ლის რაოდენობა იზრდება 12–15%–ით. სიხშირე, ანუ დროის ერთეულში კერტზე მუჭის შემოჭერა-გა-
შლის ჯერადობა, რომელიც წთ-ში 80-100 მოძრაობას უნდა შე-
ადგენდეს. ასეთი ინტენსივობით წველისას კერტებიდან რძე
ІІ
ხელით წველა თითქმის უწყვეტ ჭავლად გადმოდის, ხოლო უფრო ნელა წვე-
პრაქტიკაში, მწველავი ოპერატორი, ხელით წველის ორი ლისას მონაწველი მცირდება.
ხერხს მიმართავს - თითებითა და მუჭით. თითებით წველისას
ІІ
საწველი აპარატით წველა
მწველავი დიდ და საჩვენებელ თითებს უჭერს კერტის ფუძეს და
დაბლა ჩამოცურებით გამოდევნის მის ცისტერნაში მდგარ რძეს. საწველი აპარატით წველა დღეისთვის საყოველთაოდ არის
ასეთი ხერხით წველისას დიდია მექანიკური ზემოქმედებით კე- გავრცელებული. ხელით წველასთან შედარებით, ის 10-15- ჯერ
რტის შიგნითა ლორწოვანი გარსის დაზიანებისა და/ან მასტიტის ადიდებს შრომის მწარმოებლურობას, უმჯობესდება რძის ხა-
განვითარების რისკი. რისხი, ხოლო ცხოველი ადვილად ეჩვევა მას.
მუჭით წველისას მწველავი ჯერ კერტს მოაქცევს ხელის გულ- კერტიდან რძის გამოწველის პრინციპი ეფუძნება საწველი
სა და დიდ თითს შორის (ა), კერტის ფუძეს კარგად შემოუჭერს ჭიქის რეზინის შიდა მოცულობასა და კერტის ბოლოს შორის
დიდ და საჩვენებელ თითებს (ბ), თანმიმდევრობით მოხრის და წარმოქმნილი ვაკუუმის მოქმედებას, რომელიც უნდა იყოს ვე-
საწველ დანადგარ “კარუსელზე” წველის სქემა
კერტს მოუჭერს ჯერ შუა თითს (გ), შემდეგ არათითს (დ), დაბო- რცხლისწყლის სვეტის 360-400 მმ (33-55 კპასკალი, ანუ 0,48–0,54 წველის შემდეგ კერტების სადეზინფექციო ხსნარით დამუშავება

მითუფრო წველისწინა პროცედურების არასწორად ჩატარება,

არა მარტო ამცირებს დღიურ მონაწველს და მასში მშრალი ნი-
ვთიერების შემცველობას, არამედ ხდება ნაადრევად გაშრობის
და/ან მასტიტის განვითარების მიზეზი. შედეგად კი ვღებულობთ
ლაქტაციის მანძილზე წარმოებული რძის რაოდენობის შემცი-
რებას, უარეს შემთხვევაში კი მეწველი ცხოველის მწყობრიდან
გამოსვლას და იძულებით წუნდებას.
სირთულესთან ერთად ცხოველის წველა მძიმე შრომასთან
არის დაკავშირებული. საქმე ის არის, რომ ხელით წველისას,
ხელის მტევნის ერთხელ მოკუკმშვით ფურის კერტიდან გამო-
იდევნება მხოლოდ 7-10 მლ- მდე რძე, რაც ნიშნავს იმას, რომ
ყოველი 1 ლ რძის მისაღებად მწველავმა მუჭი სამკაოდ დაძა-
ბულად, არა ნაკლებ 90-100-ჯერ მაინც, უნდა მოკუმშოს და გაშა-
ლოს. ამდენად, ადვილად გასაგებია თუ რა მძიმე დატვირთვა
მოდის მწველავის ხელის მტევნებზე, საშუალოდ 10-15 კგ რძის
თხის მოლდავური წესით წველა თხის გვერდიდან წველა მომცემი 10 სული ფურის ყოველდღიურად წველისას.
ეს იყო იმის მიზეზი, რომ მეცხოველეობის იმ საწარმოებში,
თანამედროვე რძის მწარმოებელი ფერმების საწველ დარბა- ІІ
საწველი აპარატით წველა სადაც ფურებს წველიდნენ ხელით, ერთ მწველავის დღიური
ზებში, მითუფრო, რობოტ-დანადგარზე რძის მიღება მთლიანად დატვირთვა არ აღემატებოდა 10-12 ფურს. მიუხედავად ამისა,
თხისა და ცხვრის საწველი აპარატები და დანადგარები კო- მწველავებში პრაქტიკულად მასობრივად გავრცელებული იყო ერთდროულად ორი ფურის მოსაწველი გადასატანი საწველი აპარატი
დაფუძნებულია ფურის ე.წ. ნებაყოფლობით წველის პრინციპზე,
ნსტრუქციულად ფურის საწველად გამოყენებულის იდენტურია. ე.წ. პროფესიული დაავადება - „ხელის მტევნების ტეხვის სინ-
როდესაც ის თავისივე „სურვილით“ მიდის მოსაწველად. და აპარატები, მართალია, ერთმანეთისგან განსხვავდებიან კო-
განსხვავება მდგომარეობს საწველი ჭიქის ზომასა და რაოდე- დრომი"; მედიკოსები აღნიშნავენ, რომ ამის მიზეზი იყო საკმა-
ნობაში, აგრეთვე, კერტის რეზინის ზომებსა და ვაკუუმის სიდი- ნსტრუქციული გადაწყვეტილებით, მაგრამ ყველა მათგანის მუ-
თხისა და ცხვრის წველა ოდ ხანგრძლივად ხელების დინამიკური და სტატიკური დაძა-
დეში. შაობის პრინციპი აგებულია ვაკუუმის მოქმედებაზე.
ბულობის გავლენით კუნთების, ან პერიფერიული ნერვებისა და
ცხვრისა და თხის კერტების არასტანდარტული ფორმისა და სისხლძარღვების პათოლოგიის განვითარება, ან კიდევ ორივე საწველი აპარატი ეწოდება მოწყობილობას, რომლის დახ-
ІІ
ხელით წველა მარებით ხდება ფურის, ან სხვა სახეობის მეწველი მდედრის
ზომის გამო, საწველი ჭიქების მასრა და კერტის რეზინა (მისა- ერთად.
თხის წველას, როგორც წესი, იწყებენ მოგებიდან 2,5-3 თვის წოვარი) სილიკონისგანაა დამზადებული და გამჭვირვალეა, წველა. ის შედგება საწველი 1 ან ორი წყვილი საწველი ჭიქების,
წველის პროცესის “მექანიზირების“ მცდელობის ისტორია იკა-
შემდეგ, ანუ ციკნის ასხლეტის შემდეგ. თხას წველიან დღეში ორ- ხოლო საწველი ჭიქის შიდა კამერაში ვაკუუმი ცვალებადია. ეს კოლექტორის, პულსატორის, და საწველი სათლისგან. აპარა-
რგება შორეულ წარსულში. არსებობს მონაცემები, რომ ძველ
უკანასკნელი, თავის მხრივ, მსუბუქი ბიძგებით მოქმედებს მისა- ტის ეს კვანძები ერთმანეთთად დაკავშირებული არიან რეზინის
ჯერ, დილასა და საღამოს, ერთსა და იმავე დროს. თხის ხელით ეგვიპტელებს რძის მიღების გაიოლების მიზნით ფურის სპინქტე-
წოვარზე, მასაჟს უკეთებს ცურს და ასტიმულირებს რძის გაცემას. მილებით, ომლებიც, თავის მხრივ, ასევე რეზინის მილებით უკა-
წველის სამი ხერხი გამოიყენება - გვერდიდან, მოლდავური და რში შეჰყავდათ მილი.
გამჭვირვალე მასრისა და კერტის რეზინის უპირატესობა ისიც ვშირდება ვაკუუმგატარ სისტემას.
კომბინირებული. დღევანდელი საწველი აპარატის პირველი პროტოტიპი, ე.წ.
არის, რომ გაადვილებულია რძის გაცემის დამთავრების კონტ- საწველი დანადგარი, თავის მხრივ, შედგება საწველი აპა-
მოლდავური ხერხი ნაკლებად შრომატევადი და სწრაფია, „საწველი მილები“ გამოიგონა ბრიტანელმა ბლარტონმა 1836
როლი. რატისგან და მისი მუშაობის უზრუნველყოფისა და რძის პირვე-
ვინაიდან წველა ხდება სპეციალურად მოწყობილ დაზგაში, წელს, 15 წლის შემდეგ კი „რძის გამოწოვის“ პრინციპზე მომუშა-
ლადი დამუშავებისთვის საჭირო კვანძებისგან; როგორც წესი,
ამასთან, ეს ხერხი ნაკლებად მისაღებია, ვინაიდან წველა ხდე- ვე საწველი აპარატი გამოიყენეს პირველად.
საწველი აპარატები და ყველა ტიპის საწველი დანადგარი შედგება ელექტრო-ამძრა-
ბა უკნიდან და რძის სანიტარულ-ჰიგიენური მდგომარეობა მე- დანადგარები ვაკუუმის ძალით კერტიდან რძის გამოწოვის პრინციპზე მო- ვის, ვაკუმ ტუმბოსა და საკონტროლო-გამზომი აპარატურისგან,
ტად დაბალია. მუშავე აპარატის საწველი ჭიქების ანალოგი შექმნა ჯ. კინგამმა ვაკუუმური და რძის გამტარი მილების სისტემისგან, აგრეთვე
ჩვენში ცხვარს წველიან მთაში ასვლიდან 2-3 კვირის, ნერბები- წველა რთული ფიზიოლოგიური პროცესია. ისევე როგორც (1859 წ.), ხოლო შვედმა ინჟინერმა და გამომგონებელმა გუსტაფ რძის გასაფილტრი კვანძისა და მიმღები ცისტერნისგან. ამაზე
დან ბატკნის ასხლეტის შემდეგ, ანუ ლაქტაციის მე-3 - მე- 4 თვი- ნაშიერის მიერ დედის წოვისას, წველის დროსაც კერტების ნერ- დე ლავალმა 1894 წელს დააპატენტა საწველი აპარატი, რომ- დამატებით, საწველ დარბაზებში გამოყენებული დანადგარე-
დან და გრძელდება დაახლოებით 1,5-2 თვე. მეწველ ნერბებს, ვული დაბოლოებების გაღიზიანების შედეგად სიგნალი გადაე- ლის პირველი ეგზემპლიარი დამზადდა მისი და ოსკარ ლამმის ბის კომპლექტში შედის შემდეგი აპარატურა-მოწყობილობები
როგორც წესი, აშრობენ 10 აგვისტომდე. ცემა თავის ტვინის ჰიპოფიზს, რომელიც, თავის მხრივ, სისხლის ერთობლივ კომპანიაში „დე ლავალი“. და კვანძები: რძესთან კონტაქტში მყოფი ზედაპირების სარეცხი
მიმოქცევის სისტემაში გამოყოფს ჰორმონ ოქსიტოცინს, რაც აქ მიზანშეწონილია აღინიშნოს, რომ ეს კომპანია დღესაც და სადეზინფექციო, აგრეთვე წველის წინ ცურის ჩამოსაბანად
ქართველი მეცხვარეები ცხვრის ხელით წველის ორი ხერხს
იწვევს რძის სეკრეციის გაძლიერებასა და ააქტიურებს რძის გა- ითვლება რძის მიღება-გადამუშავებასთან დაკავშირებული და- თბილი წყლის მიმწოდებელი სისტემა, რძის წველის ინდივი-
იყენებენ: ბერაში წველა და ბაკში, ანუ „ჩახტომით“ წველა.
ცემას. ნადგარებისა და აპარატურა-მოწყობილობათა სისტემების დაპ- დუალურად ან ჯგუფურად აღრიცხვის საკონტროლო გამზომი
ბერაში წველისას ბაკის ერთ-ერთ კუთხეში, ან მიმდებარედ, რძის სეკრეციაში მონაწილეობს მდედრი ცხოველის თითქმის როექტება-წარმოების ფლაგმანად. აპარატურა, ცხოველებისთვის კონცენტრირებული საკვების
ცხვრის შესარეკად ლატნებით, ან ფიცრებით აწყობენ ვიწრო ყველა სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი სისტემი და ორგანო: სა- დოზირებულად მისაცემი მოწყობილობა და სხვ. თანამედროვე
ვაკუუმზე მომუშავე საწველი აპარატების ფუნქციონირების, ანუ
გასასვლელს- ბერას. ერთ-ერთი მწყემსი მოსაწვე-ლად ბაკიდან ჭმლის მომნელებელი, სასუნთქი, გულ-სისხლ-ძარღვთა და სხვ., საწველ დანადგარებში ყველა ეს კვანძი და სისტემა დაკავშირე-
საწველი ჭიქების კერტებზე ზემოქმედების პრინციპი განსხვავდე-
ბერაში ერეკება ნერბს, რომლის ორივე მხარეს მსხდომი მწვე- რომელთა მოქმედება რეგულირდება ცენტრალური ნერვულის ბულია და იმართება ცენტრალური პულტიდან.
ბა როგორც ხელით წველით, ასევე მოზარდის პირის ღრუს ზე-
ლავები გამვლელ ნერბს, რიგრიგობით, ცურზე მუჭის შემოჭე- სისტემით. მოქმედებით კერტებიდან რძის გამოდევნისგან. საქმე ის არის, საწველი აპარატები ერთმანეთისგან, ძირითადად, განსხვა-
რით თითოჯერ ჩამოწველიან და ხელიდან-ხელში გადასცემენ რომ: 1. ხელით წველისას კერტებიდან რძე გამოიწველება გა-
დადგენილია, რომ 1 ლ რძის სინთეზისთვის ცურის სისხლ- ვდებიან იმით, რომ ერთი ნაწილი მუშაობს ორტაქტიან, მეო-
მომდევნო მწველავს. ბოლო მწველავი ჩამოწველის რძის საბო- რედან თითების მექანიკური ზემოქმედებით-კერტებზე მათი
ძარღვებმა უნდა გაატაროს 400-500 ლ სისხლი. ამდენად, გასა- რე ნაწილი კი სამტაქტიან პრინციპზე. სამტაქტიანი აპარატი
ლოო ულუფას და უშვებს ნერბს გარეთ. ჩამოცურებით, ან თითების (მუჭის) მოჭერით; 2. წოვისას რძის
გებია, თუ რა მაღალი დატვირთვით მუშაობს ცხოველის მთელი ორტაქტიანისგან განსხვავდება ყოველ ციკლში დასვენების
„ჩახტომით“ წველისას ცხვარი ბაკში მჭიდროდაა შეყრილი, ორგანიზმი, მაგრამ ლაქტაციისას, ყველაზე მეტ დაძაბულობას გამოდევნა ხდება ნაწილობრივ პირის ღრუში ვაკუუმის გარემოს ტაქტის არსებობით. მართალია ორტაქტიანი აპარატები უფრო
რაც უადვილებს მწველავს მის დაჭერას. ბერაში წველისგან განიცდის ცური. შექმნით, ნაწილობრივ კი ტუჩებისა და ღრძილების გარედან მე- მაღალმწარმოებლურები არიან, მაგრამ მათი ნაკლი არის ის,
განსხვავებით, აქ მწველავი დაჭერილ ნერბს ჩამოწველის სრუ- ქანიკური ზემოქმედებით. რომ ნახირში ფურები ცურის ფორმის მიხედვით თუ არიან გამო-
ცურიდან რძის იძულებით გართმევა, ანუ წველა, რძის მიღე-
ლად. ჩახტომით წველასთან შედარებით უპირატესობა ბის ერთ-ერთი ყველაზე რთული და საპასუხისმგებლო საქმეა აღნიშნულისგან განსხვავებით, მანქანური წველისას, კერტს უთანაბრებელი, მაღალია ამ ორგანოს დაზიანების რისკი. ასეთ
ორივე შემთხვევაში ცხვარს წველიან უკნიდან, ხოლო რძის მეცხოველეობის ფერმაში. არასწორად წველა, ან პროცესის შიგნითა და საწველი რეზინის კამერას შორის წნევათა სხვაობის შემთხვევაში კი უპირატესობა ენიჭება სამტაქტიან აპარატებს.
დაბინძურებისგან დასაცავად, საწველ სათლს ზემოდან გადაა- ორგანიზაციაში დაშვებული შეცდომა, მაგ. დღის განაწესის მოქმედებით გამოიდევნება (გამოიწოვება) კერტიდან. საწველი აპარატების პირველი ნიმუშების შექმნიდან დღემდე,
ფარებენ სამ-ოთხ ფენად დაკეცილ მარლას. დარღვევა, ანუ დადგენილზე ადრე, ან დაგვიანებით წველა, მსოფლიო ბაზარზე წარმოდგენილი საწველი დანადგარები მწველავის ხელით შრომის წილის შემცირების, პროცესის ინტე-

ნსიფიკაციის გაზრდის და რძის გამოყოფის მაღალი ეფექტურო- პულსაციის ნორმალურ დონეზე/რითმზე, რაც უზრუნველყოფს და მომსახურება არ საჭიროებს დიდ ცოდნას, საკმაოდ იაფია ძოდ, მანქანური წველისთვის ვარგისია ფური, რომელსაც აქვს:
ბის მისაღწევად გამომგონებლები ცდილობენ მის კონსტრუქ- ცურის სწრაფად და სრულად გამოწველას. და არის ნებისმიერ პირობებში გამოყენების შესაძლებლობა. ჯამისებრი, ან მომრგვალებული ცური (1), ცურს ფუძე აქვს სწორი
ციულ სრულყოფას. ეს უკანასკნელი შესაძლებელია წველისას წველის პროცესი კონტროლდება, რაც ციფრებით აისახება საქმე ის არის, რომ ფერმერის სურვილისამებრ შესაძლებელია და იატაკიდან დაშორებულია არა ნაკლებ 46 სმ-სა (2), კერტების
რძის გაცემის რეფლექსების გააქტიურებით და საწველი აპარა- საწველი დანადგარის მართვის პულტზე, რითაც მწველავ-ოპე- ვაკუუმტუმბოს ამძრავის ტიპის (ელექტრო, ან შიგაწვის ძრავით) დიამეტრი მის შუა ნაწილში 2.0-3,2 სმ- ა (3), კერტების სიგრძე
ტის ცხოველის ორგანიზმისადმი ფიზიოლოგიური ადაპტაციის რატორს შეუძლია შეაფასოს ცურის ყოველი მეოთხედიდან რძის შერჩევა. არ აღემატება 8 სმ-ს (4), კერტებს შორის მანძილი 6-20 სმ- ის,
მაღალი ხარისხის მიღწევით. გაცემის სისწრაფე. ამასთან ერთად, საწველი აპარატის კორპუს- სტაციონარული საწველი აპარატები და დანადგარები, თავის ხოლო წინა და უკანა კერტებს შორის კი 6-14 სმ- ის ფარგლებშია
ბოლო წლებში გამოჩნდა ეკონომიკური საწველი აპარატები, ზე არის ორი ნათურა-ინდიკატორი, რომელიც გვიჩვენებს წვე- მხრივ შეიძლება დაიყოს ორ ჯგუფად: საწველ სათლში წველის (5); აღნიშნულთან ერთად, საწველ დარბაზში მოსაწველი ფუ-
რომლის მაგალითად შეიძლება დასახელდეს DeLaval-ის მიერ ლის ყველა ფაზის მიმდინარეობას. მათ შორის მნიშვნელოვანია და მილგამტარში წველის. ამათგან, უფრო ეფექტურია მილგა- რის ცურის მეოთხედები თანაბრად უნდა იყოს განვითარებული,
შექმნილი საწველი აპარატი „მილკმასტერი“, რომელზეც წვე- ის, რომ რძის გაცემის შეწყვეტისთანავე ციმციმს იწყებს აპარა- მტარში საწველი დანადგარი, რამდენადაც არ არის საჭირო ისე, რომ ყოველი მეოთხედის გამოწველის ხანგრძლივობათა
ლის პროცესის მართვა ხდება კერტიდან რძის ჭავლის გამოყო- ტის სახურავზე არსებული წითელი ნათურა, ე.ი. გვამცნობს, რომ რძით შევსებული საწველი სათლიდან შემკრებ მათარაში რძის შორის დროს სხვაობა არ უნდა აღემატებოდეს 1 წუთს (ა), რძის
საჭიროა საწველი ჭიქების ჩამოხსნა. გადასხმა, ამ უკანასკნელის სადგომიდან სარძევეში შემკრებში გაცემა უნდა დამთავრდეს 7 წუთში (ბ) და მოწველილი ფურის
ფის ინტენსივობის შესაბამისად. ამის აუცილებლობა მდგომარე-
გადატანას და სხვ. ცურში „ნარჩენი“ რძის რაოდენობა არ უნდა აღემატებოდეს 200
ობს იმაში, რომ სხვადასხვა ფურის ცური, ზოგჯერ კი ერთი და „მილკმასტერის“ სხვა უპირატესობებიდან სპეციალისტები
იმავე ფურის სხვადასხვა კერტი, რძეს გასცემს სხვადასხვა სიჩ- აღნიშნავენ: რძის მაღალ ჰიგიენურ მაჩვენებლებს (1), დაბალ მსხვილ მეურნეობებში ფურებს წველიან საწველ დარბაზებში, მლ-ს (გ).
ქარით, რაც ყოველი ცხოველისადმი ინდივიდუალურ მიდგომას ღირებულებას (2), გამოყენების სიმარტივეს (3) და ტექნიკური სადაც მოსაწველი ფურების განლაგების ტიპის (სქემის) რამდე- ისეთი ცხოველებისთვის, როგორებიცაა ცხვარი და თხა, ასე-
მოითხოვს. ნიმე ვარიანტია შემოთავაზებული.ამის მიხედვით შერჩეულია
მომსახურების სიიოლეს (4). ვე, შექმნილია მობილური და სტაციონალური საწველი აპარა-
დანადგარების სახელიც: მაგალითად, „კარუსელი“, „ირიბულა“
საწველი აპარატი „მილკმასტერი“ მუშაობას იწყებს დაბალ ვა- დღეისთვის, სხვადასხვა ქვეყნის საწარმოები წვრილი და სა- ტები და დანადგარები. ისინი, კონსტრუქციულად ნაკლებად
(იგივე „ნაძვის ხე“), „ტანდემი“, „პარალელი“ და სხვ.
კუუმზე უკუპულსაციის მოქმედებით, რაც ასტიმულირებს ცურის შუალო ზომის ფერმებისთვის უშვებენ მობილურ (გადასატან) განსხვავდებიან ძროხის საწველი აპარატებისგან, გარკვეული
ეს დანადგარები დაკომპლექტებულია სერიულად გამოშვებუ- ცვლილებები კი გამომდინარეობენ ამ სახეობების სხეულის, ზო-
მიერ რძის გაცემის დაწყებას. თავის მხრივ, კერტებიდან რძის საწველ დანადგარებს, რომლითაც ერთდროულად შესაძლებე-
ლი სხვადასხვა ტიპის მაღალმწარმოებლური საწველი აპარატე- გადად, და მ.შ. ცურის აგებულების თავისებურებებიდან.
ჭავლის გაძლიერების კვალობაზე, აპარატი ავტომატურად გა- ლია ერთი, ან ორი ფურის მოწველა. მათი ღირსება მდგომარე-
ბით, რომლებზეც შესაძლებელია რძის მიღებისა და პირველადი
დაირთვება წველის სტანდარტულ რეჟიმზე, ანუ ვაკუუმისა და ობს იმაშიც, რომ ადვილად ტრანსპორტაბელურია, გამოყენება უკვე 2-3 ათეული წელია მსოფლიოს წამყვანმა კომპანიებმა
დამუშავების ყველა პროცედურის, აგრეთვე სანიტარულ-ჰიგიე-
ნური ნორმების დაცვის ყველაზე მაღალი სტანდარტების უზრუნ- შექმნეს ე.წ. „მწველავი-რობოტების“, ანუ ავტმატური საწველი
ველყოფა. ამასთან ერთად, წველის, რძის მიღებისა და პირვე- დანადგარების რამოდენიმე ნაირსახეობა, რომლებზეც ფურე-
ლადი დამუშავების პროცესი კონტროლდება თანამედროვე ბის წველის ყველა პროცედურა, მათ შორის: ცურის ჩამობანვა,
ტექნოლო-გიური გადაწყვეტილებების საფუძველზე შექმნილი პირველ ნაწველის ცალკე ჩამოწველა, საწველი ჭიქების კე-
საკონტროლო-გამზომი აპარატურით, ხოლო შედეგები ავტომა- რტებზე მორგება და წველის დამთავრების შემდეგ მათი ჩამოხ-
ტურად გადაიგზავნება მონაცემთა ბაზაში. სნა, კერტების მოწმენდა, საწველი ჭიქების რეცხვა და სხვ. ხო-
საწველ დარბაზებში წველისას მიიღწევა შრომის მაღალი რციელდება მწველავი-ოპერატორის ჩაურევლად.
მწარმოებლურობა. კერძოდ, აქც ერთ მწველავ-ოპერატორს, მწველავი რობოტის გამოშვების პიონერი იყო ჰოლანდიური
ყოველგვარი ზედმეტი დაძაბულობის გარეშე, დღეში შეუძლია კომპანია Lely NV. დღეისთვის კი მათი ლიცენზიით დანადგარებს
მოემსახუროს (მოწველოს) 100 ფურს. უშვებენ კომპანიები: “Fullwood” და Bou-Matic, ხოლო კომპანიები:
ფერმერებმა უნდა გაითვალისწინონ ისიც, რომ საწველი აპა- AMC Liberty, DeLaval და სხვები, რობოტი მწველავის სისტემებს
რატით წველა გარკვეულ მოთხოვნებს უყენებს ცხოველს. კერ- აწარმოებენ საკუთარი ტექნოლოგიებით.
DELAVAL-ის ფირმის „მილკმასტერის” დანადგარებით აღჭურვილი საწარმო ძროხის საწველი თანამედროვე აპარატურული სისტემა თხის საწველი პორტატული აპარატი

სასოფლო-სამეურნეო საკუთრებულად ღირებული ზურგისა და ნაწილობრივ გვერდის

ტყავს - კრუპონს. ამ ოპერაციას ეწოდება კრუპონირება.
ბას ეცემა იატაკზე. ხაზზე“ ფრთხილად გაჭრის და სწორი ნაწლავის ბოლოს ირგვ-
ლივ მდებარე კუნთოვანი ქსოვილისაგან განთავისუფლების
სისხლისაგან მაქსიმალურად დასაცლელად გაბრუებულ ნაკ-
ცხოველთა დაკვლის ღორის დაკვლის ტექნოლოგიური ოპერაციების თანამიმდე- ლავს დგითამწის დახმარებით, აიტანენ კიდულ გზაზე ჰკიდებენ შემდეგ. მათ ალაგებენ ხონჩაზე ან როფში და გადააქვთ ე.წ.
ტექნოლოგია ვრობა გამოიყურება შემდეგნაირად: გაბრუება → სისხლისაგან უკანა კიდურებით. შემდეგ ნაკლავს კისრის მიდამოში გაუჭრიან „ნაწლავების საამქროში, ამოღებულ გულ-ღვიძლს კი ჰკიდებენ
კაუჭზე ვეტერინარული დათვალიერებისთვის.
დაცლა → გატყავება ან (გაფუფქვა, ჯაგრის მოცილება და გატ- კანს, საყლაპავ მილს აშორებენ მიმდებარე რბილ ქსოვილებს,
რუსვა, ნამწვის მოცილება და გარეცხვა), ან კიდევ კრუპონირება გადაკვანძავენ და მხოლოდ ამის შემდეგ გადაჭრიან მეტ-ნა- დაფეშხოება: შიგნეულის ამოღების შემდეგ, ძროხის ტანხო-
სასაკლაოზე ცხოველთა სწორად დაკვლაზე დამოკიდებუ- რცს ხერხემლის სწორზე ელექტრო ხერხით გრძივად ჭრიან ორი
(კრუპონის მოცილება, ტანხორცზე დარჩენილი ტყავის ნაწილის კლებად მსხვილ სისხლძარღვებს. საჭიროებისას, ძროხისა და
ლია ხორცის და სუბპოროდუქტების გამოსავლიანობა, ხარისხი თანაბარი წონის ნახევარტანხორცად (ფეშხოდ). ეს აუცილებე-
გაფუფქვა, ჯაგრის მოცილება, გატრუსვა, ნამწვის მოცილება და ღორის სისხლს სპეციალური სამარჯვით აგროვებენ საკვებად,
და უვნებლობა. ლია კიდულ გზაზე დიდი წონის ტანხორცის გადაადგილების გა-
გარეცხვა) → გამოშიგვნა → ტანხორცის დაფეშხოება → ტანხო- ხოლო იატაკზე ჩამოწრეტილი ჩაედინება სპეციალურ რეზერვუ-
დაკვლამდე ღორებს და ბოცვერს 12 საათით, მცოხნავებს რცის მშრალად და სველად დასუფთავება → ტანხორცის დახა- საიოლებლად და მაცივარში ფართობის უფრო ეკონომიკურად
არში და გამოიყენება ტექნიკური მიზნით.
(ძროხას, კამეჩს, ცხვარსა და თხას) კი 24 საათით ადრე უწყვეტენ რისხება → ტანხორცის დადაღვა → ტანხორცის აწონვა. გამოყენებისათვის. ცხვრის და თხის ტანხორცს შუაზე არ ჭრიან.
საკვების, ხოლო 2-3 საათით ადრე წყლის მიცემას. დაკვლამდე სისხლისგან დაცლის ოპერაციის დამთავრებისთანავე იწყე-
ბენ ნაკლავის გატყავებას. ნაკლავს ტყავს აცილებენ ყველაზე შუაზე გაჭრილ ტანხორცს აჭრიან დაბეჟილ, ან დაზიანებულ
1 საათით ადრე, მოსასვენებელი გალიიდან ცხოველებს გადა- ІІ
ღორის გაფუფქვა ადგილებს, სისხლჩაქცევებს და „ფოჩებს“, აცილებენ ჭუჭყს, რე-
რეკავენ სასაკლაო საამქროს მიმდებარე ბაკში (გალიაში), რო- სუსტ - კანქვეშა შემაერთებელქსოვილოვან შრეზე. გატყავება შე-
სისხლისაგან დაცლის შემდეგ კიდულ გზაზე განთავსებულ ცხავენ +25...+38°C ტემპერატურის წყლის ჭავლით (სურ. 6) და
მელიც ვიწრო გასასვლელით (ბერათი) უკავშირდება დასაკლავ იძლება ხელით და მექანიკურად, გასატყავებელი დანადგარით.
ნაკლავს თბილი წყლის ჭავლით გარედან კარგად გარეცხავენ გადააქვთ ვეტერინარული დათვალიერებისათვის, ახარისხებენ
საამქროს. აქ, კიდევ ერთხელ, მათ ჯანმრთელობას ამოწმებს მექანიკურად გატყავებისას ნაკლავის ოთხივე კიდურს, აგრეთვე
და სპეციალური მოწყობილობით, 3-4 წუთით გასაფუფქად ჩაუ- და წონიან.
ვეტერინარი ექიმი და დაავადებებზე ეჭვის არარსებობის შემ- კისრისა და მუცლის მიდამოს ნაწილს ატყავებენ ხელით (მოსა-
შევებენ +62...+65°C ტემპერატურის წყლით შევსებულ ავზში. გა- ტანხორცს ხარისხს აკუთვნებენ კუნთოვანი და ცხიმოვანი ქსო-
თხვევაში, აძლევს დაკვლის დაწყების ნებართვას. მზადებელი ოპერაცია,), რის შემდეგ დარჩენილ ტყავს აცილე-
ფუფქული ტანხორცი გადააქვთ გასაპუტ მაგიდაზე (ან კიდევ სა- ვილების განვითარების მიხედვით, რომლის შედეგების მიხედ-
დაკვლის წინ ცხოველების კანს მექანიკურად ასუფთავებენ ბენ ძალოვანი დანადგარით და გადააქვთ „ტყავის საამქროში“.
ფხეკ-გასაპუტ დანადგარში) და სხეულის მთელი ზედაპირიდან ვით ხდება ტანხორცის დაბეჭვდა (სურ. 7). ბეჭედი მიუთითებს,
ტალახისა და ნაკელის ნარჩენებისაგან, ხოლო ნარჩენი ჭუჭყის აცილებენ ჯაგარს. ჯაგრის მოცილებისას ნაკლავი მუდმივად რომ ტანხორცი არის უვნებელი და კუნთოვანი და ცხიმოვანი
გამოშიგვნა
მოსაცილებლად სასურველია მათი გაბანება +20...+25°C ტემპე- იმყოფება თბილი წყლის შხაპის ზემოქმედების ქვეშ. ქსოვილების განვითარების მიხედვით მიეკუთვნება ამა თუ იმ
რატურის წყლის ჭავლით. შიგნეულის ამოღება ხდება მუცლის ფარის კუნთების „თეთრ კატეგორიას.
ნარჩენი ჯაგრის მოსაცილებლად ნაკლავს გარედან ტრუსა-
სხვადასხვა სახეობის ცხოველის პირველადი გადამუშავე- ვენ სარჩილავი ლამფით, გაზის სანათურით, ან კიდევ სპეცია-
ბის (დაკვლის) ტექნოლოგიური პროცესი მოიცავს ერთმანეთ- ლურ სატრუს ღუმელში (სურ. 8).
თან დაკავშირებულ ოპერაციებს, რომლებიც საკმაოდ ჰგვანან
გატრუსვის შემდეგ კანზე დარჩენილი ნამწვის მოსაცილებ-
ერთმანეთს, თუმცა არის გარკვეული განსხვავებები, რომელთა
ლად ნაკლავი გადააქვთ სპეციალურ მაგიდაზე. ოპერაციის
შესრულების ტექნიკა და რეჟიმი, აგრეთვე ტექნოლოგიურ ხაზზე
დაწყებამდე დალბობის მიზნით ნაკლავს 2-3 წთ ათავსებენ თბი-
განსხვავებული და/ან დამატებითი რგოლების არსებობა გამო-
ლი წყლის შხაპის ქვეშ და ნამწვს აცილებენ ბლაგგვი დანით.
მდინარეობს კონკრეტული სახეობის ცხოველის ბიოლოგიური სწორად დამუშავებული ღორის ნაკლავის ზედაპირი უნდა იყოს
თავისებურებიდან. თეთრი, ან მოყვითალო ელფერის, კანზე დაზიანებებისა და და-
განურჩევლად დასაკლავი ცხოველის სახეობისა, სასაკლაოს მწვარი ადგილების გარეშე. ნაკლავის გამოშიგვნის, დაფეშხოე-
ტექნოლოგიური ხაზი იწყება გასაბრუებელი ბოქსით, რომლის ბის და ტანხორცის დასუფთავების ოპერაციები ტარდება ზემოთ
შემდეგ მოწყობილია კიდული გზა, ხოლო მის ქვემოთ, მთელ აღწერილის ანალოგიურად.
სიგრძეზე განლაგებულია დანადგარები და აპარატურა-მოწყო-
ბილობები: დგითამწე - გაბრუებული ცხოველის კიდულ გზაზე ბოცვრის დაკვლა
დასაკიდებლად, მექანიკურად გასატყავებელი, ან ღორის ნა-
კლავის გასაფუფქი და გასატურსი დანადგარები, ტანხორცის ბოცვერს, როგორც წესი, კლავენ იმავე საწარმოში, სადაც
გასაჭრელი ელექტრო ხერხი და სასწორი. მათ გასწვრივ მუ- მოხდა მისი სახორცედ გამოზრდა. ვინაიდან, ხორცთან ერთად
შა-ოპერატორების დასადგომად მოწყობილია სხვდადასხვა ბოცვრის დაკვლის განსაკუთრებულად ღირებული პროდუქტია
სიმაღლის დგარები. ტყავბეწვი, უმჯობესია ის დავკლათ ნოემბერ-დეკემბერში, რო-
დესაც წყდება ბალნის ცვენა და საფარი ხშირი, თივთიკით მდი-
ძროხის, ცხვრის და თხის დაკვლა დარი და ბზინვარეა.
დაკვლამდე 12 სთ-ით ადრე ბოცვერს უწყვეტენ საკვების მიცე-
ტექნოლოგიური ოპერაციების თანამიმდევრობა ასეთია: გაბ- მას, ხოლო წყალი ეძლევა ნებაზე. უშუალოდ დაკვლის წინ, სხე-
რუება → სისხლისაგან დაცლა → გატყავება → გამოშიგვნა → ტა- ულის ზედაპირს გულდასმით ასუფთავებენ ჭუჭყისა და მტვრისა-
ნხორცის დაფეშხოება (მხოლოდ ძროხის) → ტანხორცის მშრა- გან.
ლად და სველად დასუფთავება → ტანხორცის დახარისხება →
ტანხორცის დადაღვა → ტანხორცის აწონვა. ბოცვრის დაკვლის ტექნოლოგიური ციკლი შედგება შემდეგი
ოპერაციებისაგან: გაბრუება → სისხლისაგან დაცლა → გასატყა-
ღორის დაკვლა ვებლად მომზადება → გატყავება → გამოშიგვნა → ვეტერინარუ-
ლი დათვალიერება → ნაკლავის დასუფთავება-ფორმირება →
პირველადი გადამუშავების ტექნოლოგიური ოპერაციები დახარისხება → გაცივება → დადაღვა და აწონვა.
თითქმის მთლიანად იმეორებს ძროხისა და ცხვრის დაკვლის ყველა სახეობის ცხოველსა და ფრინველში დაკვლის პრო-
ოპერაციებს. განსხვავება არის ის, რომ ღორის ნაკლავს ატყა- ცედურები იწყება გაბრუებით, მიზანია სისხლისაგან დაცლის
ვებენ მხოლოდ მაშინ, როდესაც ხორცი განკუთვნილია სავაჭრო დამთავრებამდე განსახორციელებელი ოპერაციის გაიოლება
ქსელში სარეალიზაციოდ ან ძეხვისა და ნახევარფაბრკატების და მომსახურე პერსონალის უსაფრთხოების დაცვა. გაბრუე-
დასამზადებლად. ბის მექანიკური, ელექტრული და ქიმიური მეთოდია ცნობილი.
საბეკონედ გასუქებული მოზარდის ტანხორცს, რომელიც გა- ელექტრული ხერხით გაბრუებისას ცხოველი შეჰყავთ სპეცია-
ნკუთვნილია ლორის დასამზადებლად, როგორც წესი, არ ატყა- ლურ ბოქსში და სპეციალური სამარჯვის შეხებით, ზემოქმედე-
ვებენ, იშვიათად კი ატყავებენ ნაწილობრივად - აცილებენ გან- ბენ ელექტრო დენით, რის შედეგად ის კარგავს მგრძნობიარო-

ცხოველთა დაკვლის ცხოველური წარმოშობის ზოგიერთი სუბპროდუქტი, მ.შ. ნაწ-

ლავები, ღორის კუჭი, შარდის ბუშტი და სხვ. გამოიყენება როგო-
გრაფიკი შინაგანი სეკრეციის ჯირკვლების ტოპოგრაფია
პროდუქტები რც საკვებად, ასევე ტექნიკური მიზნებისთვის, ანუ აქვთ ორმაგი

დანიშნულება. მაგალითად, ხბოს და ბატკნის მაჭიკი, არეთვე
სასოფლო სამეურნეო ცხოველებისა და ფრინველების სასა- ღორის კუჭი– საკვებად და პეპსინის მისაღებად, ნაწლავები
ჰიპოფიზი თირკმელზედა
კლაოზე გადამუშავებით მიიღება დაკვლის ძირითადი და თანა- საკვებად, ძეხვეულის გარსაცმად და ზოგიერთი ნაწარმის (მაგ. ჯირკვალი
მდევი პროდუქტები. ქირურგიული ძაფის-კედგუტის, აგრეთვე ჩოგბურთის ჩოგნისა
დაკვლის ძირითადი პროდუქტია ტანხორცი, რომელიც არის და ხალხური საკრავი ინსტრუმენტების სიმის დასამზადებად. საკვერცხეები
ცხოველის სხეულის ნაწილი, ტყავის, თავის, შინაგანი ორგა- ანალოგიური შეიძლება ითქვას ღვიძლზე, რომელიც გამოიყე-
ნოების, შიდა ქონის და კიდურების ნების და ტერფის ნაწილის ნება საკვებად და სამკურნალწამლო პრეპარატების დასამზა-
პლაცენტა
გარეშე. პირველადი დამუშავების ტექნიკური პირობების შესა- დებლად.
ბამისად, ძროხისა და ღორის ტანხორცი ხერხემლის მალების ცხიმნედლეულს მიეკუთვნება ცხოველის დეპო ორგანოებში
სწორზე ჭრიან ორ ნახევარტანხორცად, ხოლო ფრინველის (კუჭისა და თირკმლის ირგვლივ, სასინჯში დაგროვილი, აგრეთ-
ტანხორცი შეიძლება იყოს სრულად ან ნახევრად გამოშიგნული. ვე ნაწლავების ცხიმოვანი ქსოვილი, რომლსაც უწოდებენ შიდა
ტანხორცის გამოსავალი დამოკიდებულია ცხოველის სახეო- ქონს.
ბაზე, სახეობის ფარგლებში კი ცხოველის ჯიშზე, ასაკზე, სქესზე მორფოლოგიური და ქიმიური შედგენილობით, აგრეთვე ყუ-
და ნაკვებობაზე. ათიანობით და ბიოლოგიური სრულფასოვნებით საკვები სუბპ-
როდუქტები საკმაოდ განსხვავდებიან ერთმანეთისგან; მორფო- ფარისებრი
დაკვლის თანამდევი პროდუქტებია, საკვები და ტექნიკური
ჯირკვალი
სუბპროდუქტები, აგრეთვე ტექნიკური ანარჩენები. წარმოშობის ლოგიური შედგენილობის მიხედვით საკვები სუბპროდუქტებს
მიხედვით დაკვლის თანამდევი პროდუქტები იყოფა ძროხის, ყოფენ 4 ჯგუფად - რბილი, ძვალხორციანი, ბალნიანი (ჯაგრია-
ღორის, ცხვრის, თხისა და ფრინველების სუბპროდუქტები. ნი) და ლორწოიანი:
ცხოველის დაკვლით მიღებული საკვები სუბპროდუქტებია: რბილი სუბპროდუქტებია ენა, ტვინი, ღვიძლი, თირკმლები,
ფარზედა
თავი, ენა, ტვინი, კუდი, კიდურების ნებისა და ტერფის ნაწილი, ფილტვები, გული, ღვიძლი, ელენთა, დიაფრაგმა, ხორცო- ჯირკვალი
ტუჩები, ცური, კუჭი, გული ღვიძლი, ფილტვები, თირკმლები, ვანი ანაჭრები, ცური, ძროხის ყურები და ტუჩები;
ელენთა დიაფრაგმა, ხორხი, ხორცოვანი ანაჭრები, საკვები ძვალხორციანი სუბპროდუქტებია: ძროხის გატყავებული
მიზნით აღებული სისხლი და ცხიმნედლეული; ტექნიკურ სუბპ- თავი, ენისა და ტვინის გარეშე ძროხისა და ღორის ფეხები,
როდუქტებს მიეკუთვნება: ტყავი, რქები და ჩლიქები, სასქესო ძროხის კუდი;
ორგანოები, ტექნიკური სისხლი, ჯაგარი და ბალანი; ტექნიკური ბალნიანი (ჯაგრიანი) სუბპროდუქტებია ღორისა და კუჭქვეშა ჯირკვალი
ანარჩენებია: საშვილოსნო, ემბრიონი, კუჭ-ნაწლავის შიგთავ- ცხვრის თავი, ძროხის, ცხვრისა და ღორის ფეხები, ძროხის (პანკრეასი)
სი, აგრეთვე წუნდებული ორგანოები და ქსოვილები, ან მთელი ტუჩები, ძროხისა და ღორის ყურები და ღორის კუდი;
ტანხორცი. ფრინველის დაკვლით მიღებული საკვები სუბპრო- ლორწოიანი სუბპროდუქტებია ძროხისა და ცხვრის ფა-
დუქტებია: თავი, კისერი, კუნთოვანი კუჭი, ღვიძლი, გული, უკანა შვი, ბადურა მაჭიკი, ღორის კუჭი, ნაწლავები.
კიდურების ტერფის ნაწილი თითებით, ხოლო ტექნიკური სუბპ-
როდუქტებია: ფრთა-ბუმბული, ხოლო ტექნიკური ანარჩენებია: ენერგეტიკული ღირებულებისა და ბიოლოგიური სრულფასო-
სისხლი, საყლაპავი მილი, ფილტვები, ჯირკვლოვანი კუჭი, ნაწ- ვნების გათვალისწინებით, საკვები სუბპროდუქტები იყოფა ორ
ლავები, ჩიჩახვი, ტრაქეა, ელენთა, საკვერცხეები, კვერცხსავა- კატეგორიად (ხარისხად), I და II;
ლი, სათესლეები და კუტიკულა. საგულისხმოა, რომ ფრინველის I კატეგორიას მიეკუთვნება: ენა, ღვიძლი, თირკმელები, ტვი-
ნაკლავის ნახევრად გამოშიგვნის წესით დამუშავებისას საკვე- ნი, გული, დიაფრაგმა, ძროხის ძვალხორცოვანი კუდი, ძროხის
ბად ვარგისი ყველა სუბპროდუქტი რჩება ტანხორცზე; ცური, ხორცოვანი ანაჭრები.
ცხრილი 45 ძროხის ზოგიერთი საკვები სუბპროდუქტის ქიმიური შედგენილობა, და კალორიულობა II კატეგორიის საკვები სუბპროდუქტებია: თავი, ენისა და ტვი- მცირე რაოდენობით შეიცავს ცხიმს და შემაერთებელ ქსო-
ნის გარეშე, ფეხები, ფაშვი, ბადურა და მაჭიკი, ღორის კუჭი, ფი- ვილს, უნიშნავენ კუჭ-ნაწლავის მოქმედების მოსაწესრიგებლად,
ძროხის ზოგიერთი საკვები სუბპროდუქტის ქიმიური შედგენილობა, და კალორიულობა ლტვები, ელენთა, ტრაქეა, ძროხის ტუჩები, ღორის კუდი, საყლა- აგრეთვე ფეხმძიმე ქალბატონებს; ბავშვების მოთენთილობისა
1 კგ- ის კალორიულობა,
დასახელება
ექსტრაქტული ნივთიე- კჯოული პავი მილიდან აჭრილი ხორცი. და სასუნთქი გზების დაავადებებისას რეკომენდებულია ქოლის
წყალი ცილა ცხიმი ნაცარი
რებები
ქიმიური შედგენილობით ზოგიერთი საკვები სუბპროდუქტი მჟავით (B9 ვიტამინით) მდიდარი ქათმის ღვიძლი; ტვინის შემ-
გული 79,0 15,0 3,0 2,0 1,0 3640 საკმაოდ ახლოს დგას ხორცთან (ცხრილი 45). ამასთან, მათი ცველი საკვების დიეტა მეტად სასარგებლოა დაბალი მჟავიანო-
ღვიძლი 72,9 17,4 3,1 5,3 1,3 4100 უმეტესობა შედარებით მცირე რაოდენობით შეიცავენ შეუც- ბით გამოწვეული გასტრიტის შემტხვევაში და ნაწლავების ქრო-
ვლად ამინომჟავებს და, ამდენად, ბიოლოგიურად არ არის ნიკული დაავადებისას; სასქესო ფუნქციის გასაძლიერებლად
თირკმელები 82,7 12,5 1,8 1,8 1,1 2760
სრულფასოვანი. ასე, მაგალითად, ცურის ცილების მხოლოდ რეკომენდებულია ვიტამინებითა და მინერალებით (განსაკუთ-
ენა 71,2 13,5 12,1 2,2 0,9 6820 47%-ია სრულფასოვანი, ფაშვის- 50%, კუდის რბილობის - 59%, რებით თუთიით) მდიდარი თირკმლები და ა.შ.
ტვინი 78,9 9,5 9,5 0,8 1,3 5190 თავის რბილობის - 61%, ფილტვების- 63%, თირკმლების - 84%, იმავდროულად, ათეროსკლეროზით დაავადებისას ან მისად-
ფილტვები 77,5 15,2 4,7 1,6 1,0 4310
ენის- 85%, ტვინის - 78%, გულის კი 94%. მი მიდრეკილებისას დიეტოლოგები ურჩევენ სუბპროდუქტების
ამასთან, საგულისხმოა, რომ ზოგიერთი სუბპროდუქტის ქიმიუ- (ისევე როგორც ცხიმიანი ხორცის) მიღებისგან თავის შეკავებას
თავის რბილობი 67,8 18,1 12,5 0,9 0,7 7740
რი შედგენილობა, აგრეთვე ფიზიკურ-ქიმიური თვისებები იძლე- ან საერთოდ უარის თქმას.
კუდის რბილობი 71,2 19,7 6,5 1,8 0,8 5730
ვა საშუალებას გამოყენებული იქნან როგორც დიეტურ, ასევე სა- საკვები სუბპროდუქტები ადამიანის საკვებად გამოიყენება
ფაშვი 80,0 14,8 4,2 0,5 0,5 4050 მკურნალო კვებაში. მათ შორის: ძროხის მიკროელემენტებითა როგორც ნატურალური სახით, ასევე სხვადასხვა ხორცპროდუქ-
ცური 72,6 12,3 13,7 0,6 0,8 7250 და ვიტამინებით მდიდარი ღვიძლი, რომელიც რეკომენდებუ- ტში ძეხვეულის, ნახევარფაბრიკატების და კონსერვების რეცეპ-
ლია სისხლნაკლულობის მძიმე ფორმების, აგრეთვე კენჭოვანი ტურაში ჩართული სახით. მათი საკვებად ან ხორცპროდუქტების
ყურები 69,8 25,2 2,3 2,0 0,7 5100
დაავადების შემთხვევაში; ენის დიეტას, რომელიც მეტად ნაზია, დასამზადებლად გამოყენების ძირითადი პირობაა უვნებლობა.

ამის გათვალისწინებით, სასაკლაოზე მიღების შემდეგ, საკვებ „პატარა“-ს მიეკუთვნება ხბოს 10 კგ-მდე წონის, აგრეთვე
სუბპროდუქტებს, ისევე როგორც დაკვლის სხვა პროდუქტებს, ცხვრისა და თხის ტყავნედლეული. ხბოს ტყავი გამოიყენება სა-
სწრაფადვე უტარდებათ ვეტერინარული ექსპერტიზა და ცა- გალანტერეო, სასარჩულე ან ფეხსაცმლის საპირე ტყავის და-
ლ-ცალკე, სახეების მიხედვით, გადააქვთ ე.წ. სუბპროდუქტების სამზადებლად. ცხვრისა და თხის ტყავს, თავის მხრივ, ყოფენ
საამქროში. საქურქე, საბეწვეულო და სადაბაღო ჯგუფებად. ეს უკანასკნელი
საკვები სუბპროდუქტების პირველადი დამუშავების საერთო არის ფეხსაცმლის „საძირე“, „საპირე“, სასარჩულე, საგალანტე-
მიზანია სათანადო სასაქონლო სახის მიცემა, რაც ითვალისწი- რიო და ხელთათმანების დასამზადებელი ტყავი.
ნებს მექანიკური მინარევებისგან გაწმენდას, სისხლისა და „დიდი“ ჯგუფს მიეკუთვნება მოზარდი და ზრდასრული კა-
ლორწოსგან გარეცხვას, აგრეთვე ნაკლებად ღირებული ქსოვი- ტეგორიის ძროხისა და კამეჩის ტყავნედლეული. მათ, თავის
ლებისა და ცხიმის გროვების შემოჭრას, საბოლოოდ გარეცხვას, მხრივ, წონის მიხედვით ყოფენ რამდენიმე ხარისხად. ყველა
შემდეგ კი გაცივებას, ან გაყინვას. მათგანისაგან ამზადებენ ფეხსაცმლის ე.წ. „საძირე“ (ლანჩას),
გაფუჭების და/ან ხარისხის დაქვეითების თავიდან ასაცილებ- აგრეთვე „საუნაგირე“ და ტექნიკურ ტყავს.
ლად ლორწოიანი საკვები სუბპროდუქტების გასუფთავებისა ბურვაკის და ზრდასრული ღორის ტყავნედლეული ასევე მიე-
და პირველადი დამუშავების ტექნოლოგიური პროცესი უნდა კუთვნება „დიდ“ ჯგუფს და, თავის მხრივ წონის მიხედვით იყოფა
დამთავრდეს ცხოველის ორგანიზმიდან ამოღების მომენტიდან, რამდენიმე ხარისხად; ღორის ტყავნედლეულიდან მზადდება
არა უგვიანეს 3 საათისა, ხოლო სხვების, არა უგვიანეს 7 საათისა. საგალანტერიო, სასარჩულე და ფეხსაცმლის ე.წ. „საპირე“ ტყა-
ტექნიკური სუბპროდუქტებია: ნედლი ტყავი, რქები და ჩლიქე- ვი.
ბი, ბალანი/ჯაგარი, ტექნიკური სისხლი, აგრეთვე, ძროხისა და სასაკლაოზე მიღებულ ტყავნედლეული გადააქვთ ტყავის სა-
ღორის გადამუშავებისას მიღებული ენდოკრინულ-ფერმენტუ- ამქროში, სადაც დათვალიერებით ადგენენ მის მდგომარეობას,
ლი და სპეციალური ნედლეული. ასუფთავებენ „გაყოლილი“ ხორცისა და ქონის, აგრეთვე მიწისა
ცხოველების ტყავი, დაკვლის პროდუქტებიდან ღირებულე- და ნაკელის ანარჩენებისგან, აჭრიან გლემურძს, უსწორმასწო-
ბით ჩამოუვარდება მხოლოდ ხორცსა და საკვებ სუბპროდუქ- რო ადგილებს, წონიან და გაფუჭების თავიდან ასაცილებლად
ტებს. ის, მეტად მნიშვნელოანი ნედლეულია მსუბუქი მრე- ამარილებენ და ინახავენ შტაბელებად დალაგებული სახით.
წველობისთვის. წარმოშობის (ცხოველის სახეობის) და წონის სხვადასხვა სახეობის სასოფლო-სამეურნეო ცხოველების
მიხედვით ტყავნედლეულს ყოფენ სამ ჯგუფად - „პატარა“, „დიდი“ ნაწლავები, ძირითადად, გამოიყენება ძეხვეულის გარსაცმად.
და „ღორის“. გარდა ამისა, ცხვრის წვრილი ნაწლავიდან მზადდება ქირურგი-
ხორცის ტყავ-ბეჭვის წარმოება
ული ძაფი (კეტგუტი), მუსიკალური ინსტრუმენტებისა და ჩოგბუ- დღეისათვის ფარმაცევტული საწარმოები ცხოველური ნედ-
რთის ჩოგანის სიმები. ცხვრის კოლინჯის, აგრეთვე ძროხისა და ლეულიდან ამზადებენ რამდენიმე ათეული დასახელების პრე-
ღორის წვრილი ნაწლავის არასტანდარტული ბოლოები გამოი- პარატს: პიტუიტრინს, ადიურეკრინს, ადენოკორტი-კოტროფულ
ყენება ზონარის, კანაფის და სხვ., ანარჩენები, ცხოველების სა- ჰორმონს (აკტფ), პროლაქტინს, ინტერმედინს, ინსულინს, ლი-
კვებ-დანამატების დასამზადებლად. პოკაინს, ადრენალინს, კორტინს, თირეოიდინს, ტრიფსინს, პა-
ცხოველთა დაკვლისას მიღებული ცხიმნედლეული, აგრეთვე ნკრეატინს, პეპსინს, რონიდაზას, მინისებრი სხეულს, პეპტონს,
ძვლის ცხიმი, გამოიყენება გადამდნარი (საკვები) ცხიმების და ალოხოლს, სისხლის ცილოვან შემცვლელს, ჰემატოგენს, ჰეპა-
ოლეოპროდუქტების დასამზადებლად. ღორის ძვლის ცხიმიდან რინს, ატფ-ს, ქოლესტერინს და სხვ.
ფრაქციული კროსტალიზაციის გზით მიიღება ტექნიკური ზეთი. ძვლებიდან, რქებიდან და ჩლიქებიდან მზადდება სადურგლო
დიდტანიანი ცხოველების (ღორი, ძროხა, კამეჩი) დაკვლისას, წებო, ჟელატინი და ცხოველებისთვის საკვები დანამატები
საჭიროების შემთხვევაში, ფარმაცევტული მიზნებისთვის, ამზა- (ძვლის ფქვილი), აგრეთვე ღილები, კბილისა და ფრჩხილის
დებენ ენდოკრინულ-ფერმენტულ და სპეციალურ ნედლეულს, საწმენდი ჩხირები, საკრავი ინსტრუმენტის კლავიშები, დომი-
რომლებიც წარმოადგენენ ცალკეულ ორგანოებსა და ქსოვი- ნოს კოჭი, სავარცხალი, ქართული, ეროვნული სასმისი - ყანწი
ლებს; და სხვ.
ენდოკრინული ნედლეულს მიეკუთვნება შინაგანი სეკრეციის ჯაგრიდან და ბალნისგან ამზადებენ სხვადასხვა დანიშნულე-
ჯირკვლები: ფარისებრი, ფარზედა, კუჭქვეშა და თირკმელზედა ბის საგნებს, მათ შორის ტანსაცმლისა და კბილის ჯაგრისს და
ჯირკვლები, აგრეთვე ჰიპოფიზი, სათესლეები, საკვერცხეები და სხვადასხვა ფუნჯებს; ფრინველის ფრთა-ბუმბულიდან საბნებს,
ზოგიერთი სხვა, რომლებისგან ამზადებენ ენდოკრინულ პრე-
ბალიშებს, ლეიბებს; მათ, ასევე იყენებენ სხვადასხვა ნაკეთობე-
პარატებს; ფერმენტული ნედლეულია ღორის კუჭის, აგრეთვე
ბისა და ბიჟუტერიის დასამზადებლად.
ძროხისა და ცხვრის/ თხის მაჭიკის ლორწოვანი გარსი, ბატკნისა
და ხბოს მაჭიკი, თორმეტგოჯა და წვრილი ნაწლავის ლორწო- სასაკლაოს ანარჩენებისგან (კონფისკანტებისგან), რომელ-
ვანი გარსი და სხვ. მათგან ამზადებენ ე.წ. ფერმენტულ პრეპა- შიც შედის სხვადასხვა მიზეზით წუნდებული ცალკეული ქსო-
რატებს. სპეციალური ნედლეულია საკვები მიზნით შეგროვილი ვილები, ორგანოები, სხეულის ნაწილები ან მთელი ნაკლავი,
სისხლი, ნაღვლის ბუშტის წვენი (ნაღველა) და ქვები, ზურგის ამზადებენ საკვებ დანამატებს ცხოველებისთვის: ძვლის, ძვა-
ტვინი, თვალის მინისებრი სხეული, ენის ეპითელი, ემბრიონი, ლხორცის, ან ხორცის ფქვილს, ხოლო კუჭ-ნაწლავის შიგთავსი-
ხორცის წარმოება
ღვიძლი, ფილტვები, ცური და სხვ. დან- სასუქს.

ცხვრის პარსვა და მატყლის პარსვის წინა დღიდან ცხვარს აშიმშილებენ, 12-14 სთ-ით
ადრე კი უწყვეტენ წყლის მიცემასაც. საქმე ის არის, რომ მაძღა-
გასაპარსი ცხვრის ფარიდან გამოსაყვანად მპარსავი-ოპე-
რატორი ცხოველს ერთ ხელს შემოხვევს ყელზე, მეორეს კი
პირველადი დამუშავება რი და დაწყურვებული ცხვარი ძნელად იტანს პარსვის პროცედუ- ჩასჭიდებს ორივე უკანა კიდურზე და ასე გადიყვანს გასაპარს
რებს და მოსალოდნელია ნაწლავების გადახლართვა, რამაც ადგილამდე. აქ ის ცხოველს აფიქსირებს “დამჯდარ" მდგომა-
შესაძლებელია გამოიწვიოს მისი სიკვდილს.
ერთგვაროვან, ნაზმატყლიან და ნახევრად ნაზმატყლოვან რეობაში, სახით საპარსი მანქანი-სკენ, ჩართავს აგრეგატს და
ცხვრებს პარსავენ წელიწადში ერთხელ, გაზაფხულზე, ხოლო საპარს პუნქტთან ფარას მირეკავენ პარსვის წინა დღის საღა- იწყებს პარსვას.
არაერთგვაროვანი, ანუ უხეშ და ნახევრადუხეშ-მატყლოვნებს მოს, ხოლო ღამით ათავსებენ ფარეხში ან ფარდულში. დაუშვე-
ორჯერ, გაზაფხულზე და შემოდგომაზე. ერთგვაროვანი მა- ბელია წვიმისაგან დასველებული ცხვრის პარსვა. ეს არა მარტო თავდაპირველად, საპარსის მოკლე 2-3 მოძრაობით ის პარ-
ტყლის მქონე ბატკანს პირველად პარსავენ დაბადების მომდევ- აძნელებს პარსვის პროცედურების შესრულებას, არამედ შე- სავს მკერდის ძვლის წინა ნაწილს- გუგუბოს მიდამოს, აქედან
ნო წლის გაზაფხულზე, ხოლო არაერთგვაროვან მატყლოვან ფუთვისას სველი მატყლი ჩახურდება და ფუჭდება. კი გადადის მარჯვენა წინა კიდურის ქვედა ნაწილზე და საპარსი
ბატკნებს დაბადების წელსვე, შემოდგომაზე. აუცილებელია საპარსი პუნქტის სათანადოდ მოწყობა. იატაკ- აპარატის "სავარცხლის" მთელ სიგანეზე აგრძელებენ მოძრაო-
ცხვარი შეიძლება გაიპარსოს ხელით (დუქარდით) და საპარ- ზე უნდა დაიგოს ხის ფარები, ან დაიფინოს ბრეზენტი, რაც შეა- ბას მუცლის გვერდით ნაწილზე მარჯვენა უკანა კიდურის (სასინ-
სი მანქანით. მცირებს მატყლის დაჭუჭყიანების ხარისხს. ჯის) მიმართულებით. პარალელურად, მპარსავს მარცხენა ხელი
ხელით პარსვა მეტად მძიმე, შრომატევადი სამუშაოა, ხშირია საპარსი პუნქტი უზრუნველყოფილი უნდა იყოს სადეზინ- ჩაჭიდული აქვს მარჯვენა წინა კიდურზე, ხოლო ცხვარი სხეულის
მკერდის ნაწილით მიბჯენილი ჰყავს თავის კიდურებზე.
საპარსის მჭრელი პირის გადაადგილების მომდევნო მიმა-
პარსვის მეთოდიკა ??????????????
რთულებაა გაპარსული ადგილიდან მარცხნივ და ქვემოთ,
ცხვრის მარცხენა უკანა კიდურისაკენ, მომდევნო მოძრაობები
შემდეგი თანამიმდევრობით ასრულებს: გრძელდება ზემოდან ქვემოთ, შემდეგ კი მუცელზე განივად,
გასაპარს ცხვარს აწვენს გვერდზე, ზურგით თავისკენ ისე, მარჯვნიდან-მარცხნივ. შემდეგ, აპარატის გრძივი მოძრაობებით
რომ ჩლიქები არ ეხებოდეს მიწას; იპარსება მარჯვენა და მარცხენა უკანა კიდურების შიგნითა ნა-
იღებს საპარს მანქანას და პარსავს ცურის ირგვლივ, ბარ- წილი სახტომ სახსრამდე, ცხვარი კი ფაქტიურად საწყის, „დაამ-
ძაყების შიგნითა მხარეზე და წინა და უკანა კიდურებზე ჯდარ“ მდგომარეობაშია.
ამოსულ მატყლს. ცურის პარსვისას, დაზიანების თავიდან
ასაცილებლად კერტებს ფარავს მეორე ხელით, გაპარ- საგულისხმოა, რომ მუცლის ნაწილის პარსვა მოითხოვს სი-
სულ მატყლს კი აგროვებს ცალკე; ფრთხილეს, ვინაიდან სხეულის ამ ნაწილზე კანი ძლიერ დანაო-
უკანა მარჯვენა ფეხის შიგნითა მხრიდან (ფენთხიდან) ჭებულია და შესაძლებელია ადვილად დაზიანება.
წინა მარჯვენა ფეხის მიმარ-თულებით სწორზე ერთხელ მესამე მოძრაობა ხორციელდება მარცხენა უკანა კიდურის გა-
გაატარებს საპარს მანქანას, შემდეგ კი განივი მოძრა-ო- რეთა ნაწილზე სახტომი სახსრიდან ზემოთ, თითქმის ხერხემა-
ბებით პარსავს მუცელს და მკერდს; ლამდე და ამ ხაზის პარალლურად ხდება პარსვის გაგრძელება
დუქარდი საპარსი მანქანა შემდეგ ცხვარს გადააბრუნებს მარჯვენა გვერდზე მუც- ისე, რომ გაიპარსოს კუდის ზემო და ქვემო ნაწილი. ამის შემდეგ
ლით თავისკენ, მარცხენა (დამჭერი) ხელით გამოსწევს ოპერატორი აწვენს ცხვარს მარვენა გვერდზე, მარცხენა ხელის
ცხვრის უკანა კიდურს და პარსავს გავასა და მარცხენა ბე-
ფექციო საშუალებებით, რაც აუცილებელია კანზე ჭრილობების გვერდზე დადებით აკავებს მას და პარსავს ხერხემლის გასწვ-
კანის დაზიანების (გაჭრის) შემთხვევები და ნაკლებად ეფექტუ- ჭის მიდამოს;
რია, ვინაიდან არათანაბრად აკრეჭის გამო დიდია დანაკარგები დასამუშავებლად. საჭიროების შემთხვევაში, გაპარსვის შემდეგ რივ მიდამოს, სხეულის მთელ სიგრძეზე.
საპარსი მანქანას კანის ზედაპირზე განივად გადაადგი-
და უარესდება მატყლის ხარისხი. ვეტერინარმა ცხვარს უნდა დააჭრას (შეუსწოროს) ჩლიქები. ლებით თანამიმდევრობით პარსავს წელის ნაწილს, გვე- თავისა და კისრის პარსვის დაწყების წინ ოპერატორი ცხვარს
საქმის სწორად ორგანიზებისას ერთმა ოპერატორმა საპარსი პარსვის შედეგზე გავლენას ახდენს ცხვრის მდგომარეობა. რდს და მინდაოს. ამასთან ცხვარს აფიქსირებს ისე, რომ „წამოაყენებს“ მისი სხეული გადაჰყავს თითქმის ვერტიკალურ
მანქანით დღეში შეიძლება გაპარსოს 80-100 სულამდე ცხვარი, კარგად ნაკვები ცხვრის სხეულის ზედაპირი უფრო სწორი და გაპარსული მატყლი არ გადაეფაროს გაპარსულ ადგილს მდგომარეობაში. ამასთან, ოპერატორმა უნდა გაითვალისწი-
მაშინ როდესაც დუქარდით- მხოლოდ 25-30 სული. მომრგვალებულია, კანი კი მკვრივია; ასეთი ცხვრის მატყლი კა- (ის დაეშვას მიწაზე); ნოს, რომ ნაზმატყლიან ცხვარს კისერზე კანი ძლიერ დანაოჭე-
ამჟამად ცხვარს პარსავენ ელექტრო, ან ვიბრაციული სტაციო- რგად არის გაპოხილია ცხიმოფლით და უფრო შეკრულია, რაც შემოაბრუნებს ცხვარს მარცხენა გვერდზე, მუცლით თა- ბული აქვს, რის გამო პარსვის ოპერაციის შესრულება მეტ დროს
ნარული და მობილური საპარსი აგრეგატებით, რომლებიც ერთ- აადვილებს საპარსი აპარატით პარსვას და კანძის მთლიანობაც
შენარჩუნებულია.
ვისკენ და პარსავს მარჯვენა ბეჭს, გვერდს და გავას. და ყურადღებას მოითხოვს, ვიდრე უხეშმატყლიანი ცხვრის კის-
მანეთისაგან, განსხვავდებიან კომპლექტში საპარსი მანქანების საპარსი მანქანის სხეულის განივად გადაადგილებით რის და თავის პარსვა.
რაოდენობითაც. გამხდარი ცხვრის სხეულის ზედაპირი არასწორი და კუთხოვა- მთლიანად პარსავს ზურგის ნაწილს;
ნია, კანი კი ფაშარი და მჭიდროდაა გადაკრული სხეულზე. ასეთ მომდევნო ეტაპზე მპარსავი აწვენს ცხვარს მარჯვენა გვერდზე
პარსვა უნდა ჩატარდეს უნალექო, თბილი ამინდში და მაქსი- პარსავს თავს, შემდეგ კი თავიდან სხეულის მიმართულე-
მალურად შემჭიდრო-ვებულ ვადებში. მსხვილ ფარებში პარსვა ცხვრის მატყლში, როგორც წესი, ცხიმოფლი ნაკლებადაა, რის და პარსავს ჯერ მარ-ცხენა გვერდს, შემდეგ კი ხერხემლის გას-
გამო ის მშრალი და გამაგრებულია, ხოლო კანძი ფაშარი. ასე- ბით მანქანის გადაადგილებით პარსავს კისრის მარჯვენა
არ უნდა გაგრძელდეს 20 სამუშაო დღეზე მეტხანს. წვრივ.
თი ცხვარი ძნელად იპარსება, საპარსი აპარატის მჭრელი პირის მხარეს. ამასთან, კანის დაზიანების თავიდან ასაცილებ-
ფარაში პირველ რიგში, პარსავენ შედარებით დაბალი კლა- "სავარცხელი” ძნელად გადაადგილდება სხეულის ზედაპირზე, ლად კისრის ქვედა ნაწილის ნაოჭები უმჯობესია გაიპარ- კანის გაჭრის და მატყლის დაკუწვის თავიდან ასაცილებლად
სის სულადობას. შემდეგ, მატყლის დანაკარგების თავიდან ასა- რის გამო ხშირია კანის დაზიანების შემთხვევები და გაძნელებუ- სოს საპარსი მანქანის განივად მოძრაობით, დაბოლოს ოპერატორმა საპარსი მანქანა კანის ზედაპირზე უნდა გადაა-
ცილებლად პარსავენ ზამთრის დოლის ნერბებს და პარსვას ლია კანძის მთლიანობის შენარჩუნება. მარცხენა ხელით სწევს ცხვრის თავს და პარსავს კისრის დგილის ფრთხილად და ნელა. დაუშვებელია სხეულის ერთი
გრძელდება ასეთი თანამიმდევრობით: გასულ წელს დაბადე- მარცხენა მხარეს; და იმავე ნაწილის ორჯერ გაპარსვა, ვინაიდან ნაკუწი მატყლის
ბული მოზარდი, გაზაფხულის დოლის ნერბები, ვერძები და სა- სუფთა ცხვარი უფრო ადვილი გასაპარსია, ხოლო მიწით, ტა-
ვერძეები. ასეთი მიდგომა საჭიროა იმისთვის, რომ მპარსავების რტლით, საკვების ანარ-ჩენებით და სხვ. დასვრილი ცხვრის პა- გაპარსვის დამთავრების შემდეგ ის ჯერ გამორთავს საპარს კანძში შერევა აქვეითებს მის ხარისხს.
ეჩვევიან საპარსი მანქანით მუშაობას, საჭიროების შემთხვევაში რსვისას საპარსი აპარატის მჭრელი მექანიზმი მალე ბლაგვდება მანქანას, შემდეგ კი ეხმარება გაპარსულ ცხვარს ფეხზე წამო- კიდურებიდან, მუცლიდან და კუდის ქვედა ნაწილიდან,
კი მის სწრაფად გამართვას და/ან შეკეთებას. და საჭირო ხდება მისი ხშირად გამოცვლა, ან გალესვა. პარსვას დგომაში და გაუშვებს მას;
აგრეთვე სხეულის სხვა ნაწილზე ძლიერ დაბინძურებულ გაპა-
აძნელებს ბირკით და სხვა სარეველა მცენარეების თესლით და- ნაპარსს (კანძს), მატყლის ანარჩენებთან ერთად ის შეახვევს
იმ შემთხვევაში, როდესაც მეურნეობაში, ან ერთსა და იმავე სვრილი მატყლიც. რსულ მატყლს დახარისხებისას აცილებენ კანძს და აგროვებენ
ფარაში ჰყავთ სხვადასხვა ჯიშის ერთგვაროვანი და არაერთგვა- და მიაქვს დასახარისხებელ მაგიდასთან;
ცალკე.
როვანი მატყლის მქონე ცხვრები, პარსვის წინ მათ გადაარჩევენ, პარსვის შედეგებზე დიდი გავლენას ახდენს მპარსავი-ოპე- ბოლო წლებში მეცხვარეობის პრაქტიკაში დამკვიდრდა ე.წ.
აჯგუფებენ მატყლის სახის მიხედვით და პარსავენ ცალ-ცალკე; რატორის პროფესიული მომზადების დონე, სწორად პარსვის პარსვის ჩქაროსნული (ავსტრალიური) მეთოდი, რომელიც მპა- ახლადგაპარსული ცხვარი ძლიერ განიცდის დაბალი ტემპე-
ანალოგიურად, იქ, სადაც ჰყავთ ნაჯვარი ცხვარი, სხვადასხვა მეთოდების ცოდნა და უნარ-ჩვევები. რსავი-ოპერატორისგან მოითხოვს მაღალ პროფესი-ულ მომზა- რატურის მოქმედებას, ამის გამო გაცივების თავიდან ასაცილებ-
სახის მატყლის არევის თავიდან ასაცილებლად ფარას ყოფენ ცნობილია ცხვრის პარსვის რამდენიმე მეთოდი. ჩვენში და- დებას, პარსვის ხერხების ზედმიწევნით ცოდნას, გამოცდილება- ლად ცივ, წვიმიან და/ან ცივ და ქარიან ამინდში მისი ძოვება არ
შებუსულობის (მატყლის სახის) მიხედვით. მკვიდრებული წესით ცხვრის პარსვისას ოპერატორი სამუშაოს სა და კარგ ფიზი-კურ მომზადებას. არის მიზანშეწონილი.

მეფრინველეობა მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები
ფრინველის ბიოლოგიური დებას იწყებენ 6-7 კვირის ასაკში, მეკვერცხული მიმართულების

კროსები 17-20 კვირის, მეხორცული 24-26 კვირის, ინდაური,
ლი მოიცავს შემდეგ ეტაპებს: კვერცხდების დასაწყისი, უმაღლე-
სი დონე (პიკი) და დაქვეითება ან მთლიანად შეწყვეტა. მრავალ
სქესობრივი სიმწიფე
თავისებურები იხვი, ციცარი 26-34 კვირის, ბატი 34-43 კვირის, სირაქლემა 1 სასოფლო-სამეურნეო ფრინველში, განსაკუთრებით ბუნებრივი ეს არის დედლის მიერ პირველი კვერცხის დადების, ხოლო
წლის ასაკში. სწორედ ფრინველის ეს ბიოლოგიური თავისებუ- შენახვისას, ბიოლოგიური ციკლის დასასრული ემთხვევა ბუნებ- მამლისათვის კონდიციური სპერმის მიღების ასაკი.
რება ხდის დარგს მომგებიანად. რივ განგურს. ყველაზე ადრეული ფრინველია მწყერი. მათი დედალი კვე-
ფრინველები ანატომიური აგებულებით მნიშველოვნად გან- ქათმებში კვერცხდების ბიოლოგიური ციკლი 1 წელს გრძე- რცხდებას 6-7 კვირის ასაკში იწყებს, მეკვერცხული მიმართულე-
ІІ
ნაყოფიერება ლდება. ის შეიძლება დაიწყოს და დასრულდეს სხვადასხვა ბის კროსები 17-20 კვირის, მეხორცული კროსები 24-26 კვირის,
სხავდებიან ხერხემლიანი ცხოველების სხვა კლასების წარმო-
მადგენლებისაგან; აგებულებაში ნათლად ჩანს თვალსაჩინო ფრინველისთვის დამახასიათებელია მაღალი ნაყოფიერება. თვეს, რაც დაკავშირებულია გამოჩეკვის დროსთან. სხვა სასო- ინდაური, იხვი, ციცარი 26-34 კვირის, ბატი 34-43 კვირის, სირაქ-
მორფოლოგიური ნიშნები, რაც დაკავშირებულია განსაკუთრე- მაგალითად, ერთი მეხორცული მიმართულების კვერცხმდებ- ფლო-სამეურნეო ფრინველებში კვერცხდების ბიოლოგიური ლემა ერთი წლის.
ბულ მოძრაობასთან - ფრენასთან. ფრენა კი ორგანიზმს უყენებს ლიდან წელიწადში საშუალოდ მიიღება 150 ბროილერი ანუ ციკლი შედარებით მოკლეა და დამოკიდებულია სეზონურობა- დიდ ჯგუფებად ფრინველის შენახვისას შეუძლებელია ინდი-
განსაკუთრებულ მოთხოვნებს, რაც მნიშვნელოვან გავლენას დაახლოებით 270 კგ ხორცი, მაშინ როდესაც კვერცხმდებლის ზე. მაგალითად, იხვებში 5-6 თვე გრძელდება, ინდაურებში - 4-5, ვიდუალურად სქესობრივი სიმწიფის დადგენა. ამიტომაც, ერთი
ახდენს ფრინველის სხეულის ცალკეული ნაწილების ანატომიურ მასა შეადგენს მხოლოდ 4,5-5 კგ-ს. ამრიგად, მის მიერ წარმოე- ბატებში - 1,5-2 თვე. ასაკის ფრინველის სქესობრივი სიმწიფე განისაზღვრება, როცა
მოწყობილობაზე. ბული პროდუქცია თავის მასას აჭარბებს 54-ჯერ. მეკვერცხული ადამიანის მიზანშეწონილი საქმიანობის, სელექციის, კვე- კვერცხდების ინტენსიობა ზედიზედ ორი დღის განმავლობაში
უძველესი ფრინველები მრავალი მილიონი წლის განმავლო- მიმართულების კვერცხმდებლებიდან წელიწადში მიიღება 350 ბა-შენახვის პირობების გაუმჯობესების შედეგად, მეკვერცხული 50% იქნება.
ბაში განიცდიდნენ თავიანთი სხეულის ორგანიზაციას და სრულ- ცალი კვერცხი თუ კვერცხის მასა საშუალოდ უდრის 65 გრ-ს, პროდუქტიულობა მკვეთრად გაიზარდა. ყველაზე მაღალი კვე- ფრინველის სქესობრივი სიმწიფე იცვლება კვების, სინათლის
ყოფას. ამიტომ ისინი ფართოდ გავრცელდნენ დედამიწაზე. ბუ- მაშინ ერთი კვერცხმდებლიდან მიიღება 23 კგ კვერცხის მასა,- რცხმდებლობა ახასიათებს მეკვერცხული ჯიშის კროსებს: ქა- და შენახვის სისტემის ცვალებადობის შესაბამისად. ამ მხრივ,
ნების ნაირგვარ პირობებთან შეგუების შედეგად საწყისი მისცეს მაშინ, როდესაც კვერცხმდებლის მასა შეადგენს, მხოლოდ 3,5 თმებს - 280-300 ცალი და მეტი, შემდეგ მოდის მწყერი - 250-300, მეკვერცხული ქათმები უფრო ადრეულობით ხასიათდება, ვი-
თანამედროვე ფრინველების განვითარებას. კგ-ს, ანუ მის მიერ წარმოებული პროდუქცია 6,5 ჯერ აღემატება მეხორცულ-მეკვერცხული ქათმები - (180-200), ციცარი - 140-160, დრე კომბინირებული და მეხორცული ჯიშები.
განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება მოშინაურებულ თავის მასას. იხვი - 120-140, ინდაური - 90-100, ბატი - 60-80, მტრედი - 14-16.
რაც ადრე დაიწყებს კვერცხდებას ქათამი, მით უფრო მეტ კვე-
ფრინველებს (ქათამი, ინდაური, ბატი, იხვი, ციცარი და ა. შ.) ІІ
ყველაფრის მჭამელი სასოფლო-სამეურნეო ფრინველის კვერცხმდებლობა ასაკის რცხს მივიღებთ მთელი ბიოლოგიური ციკლის განმავლობაში.
გარეული ფრინველების მოშინაურებით და სრულყოფით კაცო- ზრდასთან ერად მცირდება 10-15%-ით, გამონაკლისია ბატი, თუმცა, ძალიან ადრეული კვერცხდება მანამ, სანამ დედალი
ბრიობა აქტიურად იყენებს დიეტურ და გემრიელ ხორცს, კვე- ფრინველის საჭმლის მომნელებელი სისტემა ისეთნაირად რომლებიც მაქსიმალურ კვერცხმდებლობას აღწევენ კვე- არ მიაღწევს სტანდარტულ ცოცხალ მასას, არასასურველია.
რცხს; ასევე ბუმბულს და ღინღლს. აგროსექტორში ფრინველთა არის მოწყობილი, რომ თავისუფლად შეუძლია გადაამუშაოს, რცხდების მე-2, მე-3 წელს. ადრეული კვერცხდებისას კვერცხი წვრილია და კვერცხდებაც
მრავალი ჯიში შეიქმნა - მეკვერცხული თუ მეხორცული მიმართუ- როგორც მცენარული, ასევე ცხოველური წარმოშობის საკვები. მეკვერცხულ ქათმებს მხოლოდ კვერცხდების პირველ წელს ხანმოკლე.
ლების, ბუმბულის მომცემი თუ დეკორატიული. საკვების გადამუშავება ხდება ინტენსიურად და სწრაფად 2-4 სა- ინახავენ, შემდეგ გამოიწუნებენ და აბარებენ სასაკლაოს, მის
ფრინველის ბიოლოგიურ თავისებურებას წარმოადგენს მა- ათში. ნაცვლად სვამენ ახალგაზრდა ფრინველს. გამონაკლისია, მხო- ІІ
კვერცხდების ზრდის ტემპი
ლმწიფადობა, ნაყოფიერება და ყველაფრის მჭამელობა. ლოდ ბატები, რომლებიც მაქსიმალურ მეკვერცხულობას აღწე- კვერცხდების ზრდის ტემპი განისაზღვრება კვერცხდების ინტე-
ფრინველის რეპროდუქტიული
ვენ კვერცხდების მე-2, მე-3 წელს. ნსიობით პირველი კვერცხის დადებიდან პიკამდე. კვერცხდების
ІІ
მალმწიფადობა ციკლი
კვერცხმდებლობას აფასებენ შემდეგი მაჩვენებლებით: სქე- პიკის მიღწევის ასაკი განსაზღვრავს ფრინველის მეკვერცხულ
ეს არის დედლების მიერ პირველი კვერცხის დადების, ხოლო მეკვერცხული პროდუქტიულობის ქვეშ იგულისხმება კვე- სობრივი სიმწიფით, კვერცხდების ზრდის ტემპით, კვერცხდების პროდუქტიულობას. რაც ადრე ასაკში მიაღწევს ქათამი კვე-
მამლისათვის კონდიციური სპერმის მიღების ასაკი. ფრინვე- რცხმდებლობა ანუ გარკვეულ პერიოდში დადებული კვერცხის პიკის მიღწევის ასაკით, პიკის სიმაღლით, კვერცხდების ხანგრ- რცხდების პიკს, მით უფრო მეტი კვერცხი მიიღება მთელი წლის
ლებიდან ყველაზე მალმწიფადია მწყერი, დედლები კვერცხის რაოდენობა და კვერცხის მასა. კვერცხდების ბიოლოგიური ციკ- ძლივობით. განმავლობაში.
112 მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები მეფრინველეობა 113

ფრინველთა
სახეობები
114 მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები

ქათამი ისინი კომბინირებული მიმართულების ფრინველს მიეკუთვნე-

ბიან. ყველაზე მაღალი კვერცხმდებლობა ადგილობრივ ფრინ-
შავი ფერის ბუმბული, მამლებში - პრიალა მბზინავი ბუმბული
ფრთებსა და კუდზე, შავი ნისკარტი, ფოთლის მაგვარი ბიბილო
ველებს შორის ახასიათებს მეგრულა ქათმებს (150-160 ცალი), (ყურის უკანა ბიბილო წითელი ფერის), მუქი ფერის ფეხები.
ქათმისნაირთა რიგის შინაური ფრინველი. წარმოშობილია მათ აქვთ ზოლიანი შეფერილობა, რაც საშუალებას იძლევა ერ- ზრდასრული შავი დედლების ცოცხალი მასა შეადგენს 2,4 კგ-
გარეული ბანკივური ქათმისაგან. სასოფლო-სამეურნეო ფრინ-
თდღიან ასაკში გავარჩიოთ მათი სქესი. ს, ხოლო მამლების - 3,0 კგ-ს. კვერცხდებას შავი ქათმები იწყებენ
ველთა შორის შინაური ქათამი ყველაზე გავრცელებულია. მას
ახალგამოჩეკილ სამამლეს თავზე აქვს თეთრი ბუმბული, 160-170 დღის ასაკიდან. შავი ქათმების კვერცხის საშუალო მასა
ამრავლებენ ხორცისა და კვერცხისათვის, გარდა ამისა, იყენე-
დედლებს კი ასეთი ბუმბული უმნიშვნელოდ აღენიშნებათ. და- 55,5 გრ-ია.
ბენ ბუმბულსა და გერმას.
ნარჩენი ბუმბულის ფერი შავია, რომელიც ორი კვირის ასაკიდან
ძირითადი პროდუქციის მიხედვით, ქათმის ჯიშები იყოფა ІІ
ნაცარა ქათამი
მეკვერცხულად, მეკვერცხულ-მეხორცულად, სახორცე-მეკვე- ზოლიანი შეფერილობით იცვლება.
ადგილობრივი ქათმები დიდი რაოდენობითაა მოსახლეო- ნაცარა ქათამი კომბინირებული მიმართულების ქათმებს მიე-
რცხულად და სახორცედ. ამ მიმართულებების ჯიშებს აქვთ კონ-
ბაში და მათი პროდუქცია, საგემოვნო თვისებებიდან გამომდი- კუთვნებიან. მათთვის დამახასიათებელია უფრო გრძელი ზომის
სტიტუციური და ექსტერიერული თავისებურებანი:
სხეული, ფოთლისმაგვარი ბიბილო, მოკლე ნისკარტი, განიერი
მეკვერცხული ქათამი პატარაა, სწრაფად იზრდება, სქესო- ნარე, ბაზარზე საკმაოდ დიდ კონკურენციას უწევს უცხოეთიდან
გულმკერდი, გრძელი ზურგი, საშუალო სიგრძის ფეხები, ყურის
ბრივად ადრე მწიფდება; შემოტანილ მეფრინველეობის პროდუქტებს.
უკანა ბიბილო აქაც წითელი ფერისაა. ბუმბულის ნაცარა ფერს
სახორცე-მეკვერცხული ქათამი უფრო დიდია, კარგად
ІІ
შავი ქათამი განაპირობებს ლავანდისებრი შეფერილობის რეცესიული აუ-
აქვს განვითარებული კუნთები, გვიან მწიფდება; ტოსომური გენების ურთიერთმოქმედება, რომელიც ბუმბულის
მეკვერცხულ ქათამს განვითარებული აქვს ფოთლისებრი შავი ქათამი აღნაგობით კომბინირებული მიმართულების ქა- შავ შეფერილობას გარდაქმნის ნაცრისფრად. ზრდასრული
ჩალისფერი ქათამი
ბიბილო, რომელიც მეორე-მესამე კბილანის შემდეგ გვე- თმებს მიეკუთვნება. მისთვის დამახასიათებელია ფართო თავი, დედლების ცოცხალი მასა 2,4-2,7 კგ-ია, მამლების - 3,0-3,4 კგ.
რდზეა გადმოზნექილი, ნისკარტი ოდნავ მოღუნულია; მოკლე კისერი, განიერი გულმკერდი, გრძელი ზურგი, ხშირი კვერცხდებას იწყებენ 160-170 დღის ასაკიდან. საშუალო წლი-
შინაური ქათმების ნისკარტის ფერი თითქმის ერთნაირია, ური კვერცხმდებლობა აღემატება 150-155 ცალს, ხოლო კვე-
ბუმბულისა - სხვადასხვა; რცხის საშუალო მასა 55,8 გ-ია.
მეკვერცხული ჯიშის ქათმის მასაა დედლის 1,8-2,2 კგ, მა-
მლის - 2,7-3,0 კგ;
ІІ
ჩალისფერი ქათამი
მეკვერცხულ-მეხორცულის (შესაბამისად) 2,2-2,8 და 3,2-3,8 ჩალისფერი ქათმის სახეობა მეკვერცხულ-მეხორცული მიმა-
კგ; რთულებისაა, მაგრამ, უფრო მეხორცულისკენ იხრება. ის ტანად
სახორცე-მეკვერცხულის - 2,5-3,0 და 3,5-4,0 კგ; საშუალო ზომისაა, თავიც საშუალო სიდიდის აქვს, სახე - ოდნავ
შებუსული, ნისკარტი - ყვითელი, ბიბილო - მარტივი (ფოთლი-
მეხორცულის - 3,0-3,5 და 3,5-4,5.
სებრი), ღაბაბი და საყურეები - წითელი, გულმკერდი - განიე-
ქათამი რეპროდუქციისთვის 5-6 თვეში მწიფდება. მეკვერცხუ- რი, ზურგი - შედარებით მოკლე, ფეხები - შეუბუმბლავი და და-
ლი ჯიშების კვერცხმდებლობა წელიწადში 200-220 კვერცხია, ფარულია ყვითელი ფერის ქერცლით, კანი პიგმენტირებულია
სარეკორდო 365. კვერცხის მასა 55-65 გრამი. ქათმის კვე- ყვითლად. ბუმბულის შეფერილობა სხვადასხვა ინდივიდებში
რცხმდებლობა დაახლოებით 10 წლამდე გრძელდება. ჩალისფერიდან ღია წითლამდე (უფრო სტაფილოსფერამდე)
ცვალებადობს, დედლებთან შედარებით მამლები რამდენადმე
ადგილობრივი ჯიშები უფრო მუქი ფერისანი არიან.
საქართველო გამოირჩევა ადგილობრივი ფრინველის მრა- ზრდასრული დედლების ცოცხალი მასაა 2,4-2,7კგ, ხოლო მა-
ვალფეროვნებით. ისინი წარმოადგენენ აბორიგენული ფრინვე- მლების - 3,0-3,4 კგ. მოზარდი კვერცხის დებას იწყებს 6-7 თვის
ლის პოპულაციებს. ასაკიდან. საშუალო წლიური კვერცხმდებლობა შეადგენს 135-
145 ცალს.
ფერმერულ და საკარმიდამო მეფრინველეობაში წარმატებით
შეიძლება მოვაშენოთ საქართველოში გავრცელებული ქათმის შავი ქათამი კვერცხის საშუალო მასა კვერცხმდებლობის შუა პერიოდში მეგრულა ქათამი
ადგილობრივი ჯიშები: შავი, ნაცარა, მეგრულა, ჩალისფერი და 53-56 გრ-ია, ხოლო ბოლოს- 58-61 გრ. კვერცხი ხასიათდება მა-
ყელტიტველა ქათმები. ღალი საინკუბაციო თვისებებით.
ქათმის ადგილობრივი ჯიშების პროდუქტიულობის შესწავ- ІІ
მეგრულა ქათამი
ლამ დაგვანახა, რომ ისინი კულტურულ ჯიშებთან შედარებით
დაბალპროდუქტიულები არიან. თუმცა, შედარებით უკეთესი მეგრულა ქათამს უძველესი დროიდან აშენებენ საქართვე-
გამძლეობით გამოირჩევიან, ადვილად ეგუებიან ადგილობრივ ლოს ერთ-ერთ კუთხეში - სამეგრელოში; გვხვდება ქვეყნის
პირობებს, ხასიათდებიან ხორცისა და კვერცხის მაღალი ხა- სხვა რეგიონებშიც. ქათმის კულტურულ ჯიშებთან შედარებით
რისხით, არ მოითხოვენ კვება-მოვლის იდეალურ პირობებს და დაბალპროდუქტიულია, მაგრამ გამძლეა და ადვილად ეგუება
პრიმიტიული ტიპის საფრინველეშიც თავს კარგად გრძნობენ. ცვალებად კლიმატს.
მათი კვერცხმდებლობა წელიწადში 120-150 ცალამდე მერყე- ექსტერიერის ნიშნებიდან დამახასიათებელია: საშუალო ზო-
ობს, კვერცხის მასა - 58-60 გრ-ს, ხოლო შენარჩუნება 85-87%-ს მის თავი, გრძელი კისერი, განიერი გულმკერდი და შედარებით
შეადგენს. მოკლე ზურგი.
ადგილობრივი ფრინველი შედარებით გვიანმწიფადია და ორივე სქესის ფრინველის ფერი ზრდასრულ ასაკში ერთგვა-
კვერცხდებას 6-7 თვის ასაკიდან იწყებს. გაუმჯობესებული კვე- როვანია: ბუმბული მთელ სხეულზე მოშავო-ნაცრისფერია, თეთ-
ბა-მოვლის პირობებში მათი პროდუქტიულობა მკვეთრად იზ- რი წინწკლებით ან ფხაჭებით (მოკლე ზოლებით). ცალკეულ ეგ-
რდება (მაგალითად, ყელტიტველა ქათმებმა ინტენსიური შენახ- ზემპლარებში ფრთის ბუმბულს ოდნავ ოქროსფერი დაჰკრავს.
ვის პირობებში კვერცხმდებლობა 170 ცალამდე გაზარდეს). კუდის ბოლოების სადა შავი შეფერილობა ამ პოპულაციისთვის
ადგილობრივი ქათმები მეკვერცხულ კულტურულ ჯიშებთან არ არის დამახასიათებელი.
მამლებში ბიბილო დიდი ზომის, ფოთლისმაგვარი, წითელი
ნაცარა ქათამი
შედარებით უკეთესი მეხორცულობით ხასიათდებიან. ამიტომ ყელტიტველა ქათამი

ფერისა და ხშირად გადაკეცილია. ყურსუკანა ბიბილო დასაშვე- არაორგანულ ნივთიერებას, მისი კვებთი ღირებულება საკმაოდ
ბია იყოს თეთრი ფერის. მაღალია და მიღება აუცილებელია.
დედლებში სასურველია, ზედა ბიბილო იყოს ფოთლისებრი მეკვერცხული ჯიშები ექსტერიერით მიეკუთვნება ევროპულ
და გადაკე-ცილი. ნისკარტი და ფეხები ღია ყვითელი ფერისაა, ტიპს, აქვთ სხეულის სამკუთხედისებური ფორმა, წინა ნაწილი -
მაგრამ დასაშვებია მუქი შეფერილობაც. ფეხები შებუმბლულია უფრო ვიწრო, უკანა - ფართო და ღრმა, თავზე კარგად განვი-
ტერფის სახსრამდე. თარებული ხორცოვანი დანამატები (ბიბილო, ღაბაბი, საყურე);
სხვადასხვა სქესის ახლადგამოჩეკილი წიწილის ბუმბული ტერფი შეუბუსავი, ცოცხალი ტემპერამენტი. სწრაფად იზრდება.
სხვადასხვაგვარი ფერისაა: სამამლეს თავზე აქვს თეთრი ბუმ- აქვს აკლიმატიზაციის კარგი უნარი. სქესობრივ სიმწიფეს ადრე
ბული, სადედლეებში ასეთი ბუმბული თითქმის არ გვხვდება, ასაკში აღწევს. ხასიათდება ნაკლები ცოცხალი მასით და ხო-
სხეულის დანარჩენ ნაწილზე კი ორივე სქესის მოზარდში პიგმე- რცის დაბალი ხარისხით. ახასიათებს მაღალი კვერცხმდებლო-
ნტირებულია შავად. ბა და ცხოველმყოფელობა.
ასეთი დიფერენცირებული შეფერილობა ერთდღიანი წიწი- მეკვერცხული ჯიშის ქათამი კვერცხდებას 120-ე დღიდან იწყე-
ლის სქესზე გადარჩევის საშუალებას იძლევა. აღსანიშნავია, ბს და მაღალი პროდუქტიულობით გამოირჩევა - წელიწადში
რომ ორი კვირის ასაკიდან მოზარდი იღებს ზოლიან შეფერი- 320 კვერცხს გვაძლევს. მეკვერცხულ-მეხორცული ჯიშის ქათმე-
ლობას. ბი კი დიდი წონით გამოირჩევა, მაგრამ სხვა კვერცხისმდებლებ-
თან შედარებით ცოტა ნაკლებს დებს.
მამლების საშუალო ცოცხალი მასაა 2,8-3,2 კგ, დედლების -
ჯიში „ლეგჰორნი“ 2,4-2,7 კგ. ქართული პოპულაციის ქათმებს შორის ყველაზე მა- ІІ
ჯიში „ლეგჰორნი“ ჯიში ლომან ბრაუნი
ლმწიფადი და პროდუქტიულია. კვერცხის დებას იწყებს 160-170

დღის ასაკიდან. საშუალოდ წელიწადში გვაძლევს 160-165 ცალ (იტალ. Livorno; ინგ. Leghorn) მეკვერცხული მიმართულების ქა-
კვერცხს. კრუხობის ინსტინქტი ძლიერად აქვთ განვითარებული. თმის ერთ-ერთი ყველაზე პროდუქტიული ჯიშია. პოპულარულია
გამოჩეკის პროცენტი 80-82-ია. მთელ მსოფლიოში.
ლეგორნი გამოყვანილია XIX საუკუნეში, იტალიის ქალაქ ლი-
ІІ
ყელტიტველა ქათამი ვორნოში, სწორედ ამ ქალაქის სახელს (ინგლისური) ატარებს ეს
ყელტიტველა ქათამი სხვა ქართული პოპულაციებიდან გა- ჯიში. თუმცა, იმ დროს იგი არ გამოირჩეოდა დიდი პროდუქტიუ-
მოირჩევა განსხვავებული ექსტერიერით: თავი მრგვალია და ლობით. ამავე საუკუნის პირველ ნახევარში, ლეგორნი აშშ-ში
შებუმბლულია მხოლოდ მისი კეფის ნაწილი, ნისკარტი მოკლეა მოხვდა, სადაც დაიწყეს მისი სხვადასხვა ჯიშებთან შეჯვარება.
და ოდნავ მოხრილი, ბიბილო მარტივია - საშუალო ზომის, სის- სელექციურმა სამუშაოებმა თავის შედეგი გამოიღო - პროდუქ-
ხლისფერ-წითელი და, ძირითადად, სწორად მდგომი, საყურე- ტიულობა მნიშვნელოვნად გაიზარდა.
ები პატარა ზომისაა და წითელი, კისერი - საშუალო სიგრძის, აშშ-დან გაუმჯობესებული ჯიში სხვადასხვა ქვეყნებში გავიდა
შეუბუმლავი და წითელი, ზოგ შემთხვევაში, ჩიჩახვის მიდამო (ინგლისი, ჰოლანდია და სხვა) და ამ ქვეყნებში ჩამოყალიბდა
შეუბუმბლავია, გულმკერდი - ფართო და მომრგვალებული, ზუ- ლეგორნის სხვადასხვა პოპულაციები.
რგი - გრძელი და ფართო, ფრთები მჭიდროდ ეკვრის სხეულს, ლეგჰორნი — ძირითადად თეთრი ფერისაა (ჯიშს ხშირად
წვივი - გრძელი, ფეხის ტერფის ნაწილი საკმაოდ გრძელი და მოიხსენიებენ, როგორც თეთრი ლეგორნი), თუმცა არის 20-მდე
შეუბუმბლავი. სხვადასხვა შეფერილობის. მისი კვერცხის ფერი თეთრია.
ბუმბულის პიგმენტაცია როგორც მამლებში, ასევე, დედლებში ჯიშის პროდუქტიულობა: ცოცხალი წონა - დედალი - 1.5-2.0
ქათმის ყველა ქართული პოპულაციის შეფერილობას იმეორე- კგ, მამალი - 2.3-2.5 კგ; წლიური კვერცხმდებლობა საშუალოდ ჯიში ”ხარკო“
ჯიში ჩეხური ოქროსფერი
ბს. ნისკარტი და ფეხის ტერფის ნაწილი, უმეტესწილად, ყვითე- 240-270 ც; კვეცხის წონა - 55-58 გრ; კვერცხის დება - 4.5-5.0 თვის
ლი ფერისაა. ასაკიდან; კვერცხის განაყოფიერება - 95%; მოზარდის შენარჩუ-
ქართული ყელტიტველა ქათმის ჯგუფისათვის ფრინველის მი- ნება - 87-92%. სქესობრივი სიმწიფე - 17-18 კვირა; საუკეთესო
კუთვნების ერთ-ერთი მთავარი პირობა ისაა, რომ ქათამს საფა- პროდუქტიულობა — კვერცხმდებლობის პირველი წელი.
რში არ უნდა ერიოს თეთრი ფერის ბუმბული. კარგად ეგუება სხვადასხვა კლიმატურ და გარემო პირობებს,
პროდუქტიულობით ყელტიტველა ქათამი კომბინირებული, ადვილი მოსავლელია. ერთადერთი მინუსი კრუხობის სუსტი ინ-
მეკვერცხულ-მეხორცული მიმართულებისაა. მამლების ცო- სტიქსტია, ამიტომ წიწილების გამოყვანის საუკეთესო მეთოდი
ცხალი მასა, საშუალოდ, შეადგენს 3,2-3,5 კგ-ს, დედლების - ინკუბატორის გამოყენებაა.
2,7-2,8 კგ-ს. კვერცხის დებას იწყებს 5-6 თვის ასაკში საშუალო კვერცხმდებლობის პირველი წლის შემდეგ პროდუქტიულო-
კვერცხმდებლობა 155-160 ცალია, კვერცხის მასაა 56,8-58,5 გრ, ბა იკლებს, ამიტომ ამ პერიოდის გასვლის შემდეგ ხდება კვე-
გამოჩეკვის პროცენტი 86-88-ს აღწევს. წიწილა სწრაფად იზრდე- რცხმდებელი ქათმის ახლით ჩანაცვლება.
ბა. აქვს ნაზი, გემრიელი და „ცვრიანი“ ხორცი.
ყელტიტველა ქათამი გამოირჩევა სიცოცხლისუნარიანობით, ІІ
ქათმის ჯიში “ჩეხური ოქროსფერი”
ოჯახურ პირობებში შენახვისას ის ადვილად „პოულობს“ საკვებს ჩეხური ოქროსფერი, პირველ რიგში, ძალიან აქტიური და
და კარგად იტანს ჰაერის ექსტრემალურად მაღალ ტემპერატუ- მოძრავი ჯიშია. მათ თავისუფლად შეუძლიათ მთელი დღე „ქუ-
რას. ჩაში“ გაატარონ, იქექონ ნიადაგში, ეძებონ საჭმელი, ამიტომ
მათთვის აუცილებელია მოზრდილი ეზო.
მეკვერცხული ფრინველის ჯიშები და
კროსები პროდუქტიულობის თვალსაზრისით, ამ ჯიშის ქათმებს წლის
განმავლობაში, საშუალოდ შეუძლიათ 170 კვერცხი მოგვცენ,
კვერცხი უნიკალური საკვებია, რომელიც შეიცავს ადამიანის თუმცა უნდა აღინიშნოს რომ ჯიშში ხშირად ურევია რეკორდსმე-
ნი, რომელიც 200-მდე კვერცხს იძლევა წელიწადში.
ჯიში როდ-აილენდი ნიუ-ჰემპშირი
ჯანმრთელობისათვის საჭირო ყველა მკვებავ ორგანულ თუ

ჩვეულებრივ, ჩეხური ოქროსფერი ჯიშის ქათამს, განსაკუთრე- შავია, ასეთივე ფერისაა საფრენი ბუმბულის შიგა ნაწილი. ІІ
პლიმუტ როკი
ბული მოვლა და კვება არ სჭირდება. თავს კარგად გრძნობენ სხეული კვადრატული ფორმისაა, იგი ღრმა და განიერია; სწო-
მცირე ზომის საქათმეშიც, მთავარია დღე ჰქონდეთ საკმარისი გამოყვანილია ამერიკის შეერთებული შტატების ქალაქ პლი-
რი ზურგი და მოკლე კუდი აქვს. ახასიათებს პატარა ფოთლისე- მუტში, საიდანაც წარმოიშვა მისი სახელწოდების პირველი ნაწი-
ტერიტორია. ბური ბიბილო და წითელი საყურე. საზღვარგარეთ სუსექსის ჯი-
ლი, მეორე - “როკ” ნიშნავს ფიქალს, სიმაგრეს. პლიმუტროკი მი-
ჩეხური ოქროსფერს ახასიათებს გარემო პირობებისადმი შის მონაწილეობით გამოყვანილია ფერადნაჭუჭიანი კვერცხის
იღება ესპანური მამლების შეჯვარებით კოხინხინის, დორკინგის
სწრაფი და უმტკივნეულო ადაპტირების უნარი, ადვილად ეგუე- მომცემი კროსები.
და იავის ქათმებთან. ექსტერიერული ნიშანთვისებები შემდეგია:
ბა ყოფით და კლიმატურ ცვლილებებს. კვების თვალსაზრისით დედლების ცოცხალი მასა - 2,5-2,7 კგ, მამლების - 3,3-3,6 კგ. თავი საშუალო ზომის, ბიბილო ფოთლისებრი, კისერი საშუალო
არ სჭირდებათ განსაკუთრებული მოვლა, ისევე როგორც სხვა კვერცხმდებლობა - 160-170 ცალი, კვერცხის მასა - 56-58 გრ. სიმაღლის, წელი გრძელი, ფართე, მკერდი განიერი, ღრმა, კა-
ჯიშების შემთხვევაში მეტი ყურადღება სჭირდებათ წიწილებს.
რგად განვითარებული კუნთებით, ფეხები საშუალო სიმაღლის.
პროდუქტიულობა: ცოცხალი წონა დედალი -1.6 კგ, მამალი - მეხორცული ფრინველის ჯიშები
არსებობს პლიმუტროკის ჯიშის რამდენიმე ტიპი: თეთრი, შავი,
2.0 კგ; წლიური კვერცხმდებლობა 160 -200 ც; კვეცხის წონა 50 -55 და კროსები ბროილერის ხორცის
ჩალისფერი, ზოლიანი. ზრდასრული დედლების ცოცხალი მასა
გრ; კვერცხის დება 5-5.5 თვის ასაკიდან; მოზარდის შენარჩუნება წარმოებისათვის
- 2,8კგ, მამლების - 3,9 კგ. საშუალო კვერცხმდებლობა 160-170
90% -ია. კვერცხი, კვერცხის მასა - 56-60 გ. ნაჭუჭი ღია მოყავისფროა.
თანამედროვე მეხორცულ მეფრინველეობაში ბროილერის
ІІ
კროსი "ლომან ბრაუნი" ხორცის წარმოებისათვის გამოიყენება ორი ძირითადი ჯიში: ყველაზე უფრო გავრცელებულია თეთრი ფერის პლიმუტრო-
კორნიში და პლიმუტროკი. კი. თეთრ პლიმუტროკს იყენებენ დედისეულ ფორმად ბროილე-
ლომან ბრაუნი მუქი ფერის კვერცხს დებს. მათ ძირითადად რის საწარმოებლად. სპეციალიზირებული მეხორცული ხაზები
სპეციალურ გალიებში ზრდიან. ისინი კვერცხს 70 კვირის (და- ІІ
კორნიში ხასიათდებიან ინტენსიური ზრდით, კარგი მეხორცული თვისებე-
სუსექსი
ახლოებით წელიწადნახევრის) განმავლობაში დებენ. როცა
ანუ კორნუელის ჯიშის ქათამი - გამოყვანილია ინგლისში ბით და ხარისხით. კორნიშის და პლიმუტროკის ჯიშებს ხალასად
პროდუქტიულობა მცირდება (60%-მდე ჩამოდის), ახლით ცვლი-
კორნუელის საგრაფოში, საიდანაც მიიღო ეს სახელწოდება. სამრეწველო მიზნით არ აშენებენ. მათ გამოიყენებენ ჰიბრიდე-
ან - იკვლება და ხორცად გამოიყენება.
კორნიში მიღებულია ადგილობრივი ინგლისური ძველი ტიპის ბის (ბროილერის) მისაღებად.
ІІ
ჯიში ”ხარკო“ ძიძგილა მალაის და ძიძგილა აზილის ჯიშების შეჯვარებით. ამჟამად, მსოფლიოში ბროილერების მისაღებად მუშაობს უმ-
არსებობს კორნიშის ჯიშის რამდენიმე ტიპი: მუქი წითელი, თე- სხვილესი გაერთინება “ავიაგენი”, რომელიც აერთიანებს 3 ფირ-
ხარკო ადვილად ეგუება გლეხურ, ანუ შინაურული მეურნეო- თრი და ჩალისფერი. ყველაზე გავრცელებულია თეთრი ფერის მას: 1. “როსს-ბრიდერზს”, რომელიც მუშაობს კროსზე 308-ზე. 2.
ბების პირობებს. მათთვის საჭიროა სპეციალური გალიები და კორნიში, რომელიც მიღებული იქნა თეთრი მალაის და მუქი “არბორ-ეიკრიბს” და 3. “ლომან-ტირცუხტს”.
გამოსაზრდელები, რომლებიც მცირე ზომის შენობა-ნაგებობაში კორნიშის შეჯვარების შედეგად. ექსტერიერი - თავი მასიური და
უნდა ნდა მოთავსდეს. ფართე “არწივისებრი”, ბიბილო პარკისებრი, კისერი საშუალო აშშ-ში ბროილერების მიღებაზე მუშაობს ფირმა “კობბი”, რო-
სიმაღლის, წელი გრძელი და განიერი, კომპაქტური სხეული კა- მელიც მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნის ბროილერულ საწარმო-
კომბინირებული ანუ საერთო გამორგების ჯიშები იკავებენ შუ-
რგად განვითარებული კუნთებით, ძლიერი ფეხებით, მკვრივი ებს აწვდის თავის პროდუქციას (კობბ-500, კობბ-700).
ალედურ ადგილს მეხორცულსა და მეკვერცხულ ჯიშებს შორის.
ბუმბულით. ბროილერების მწარმოებელი ფირმაა “ხაბბარდ-ფარმი” (აშშ),
ІІ
ჯიში “როდ-აილენდი” ზრდასრული დედლების ცოცხალი მასა - 3,0-3,5 კგ, მამლების ჰოლანდიაში - “ევრიბრიდი”, ფირმა “ნიუბრიდჟი” (დიდი ბრიტა-
- 4,5-5,0 კგ. მოზარდი კვერცხის დებას იწყებს 6 თვის ასაკში, სა- ნეთი), “ლომანი” (გერმანია), “ისა” (საფრანგეთი).
როდ-აილენდი მეხორცულ-მეკვერცხული ჯიშია, გამოყვანი-
ლია აშშ-ში, როდ-აილენდის შტატში, საიდანაც მიიღო აღნიშნუ- შუალო კვერცხმდებლობა 110-130 კვერცხი. კვერცხის საშუალო ბროილერების საწარმოებლად გამოყვანილია ფედერსექსუ-
ლი სახელწოდება. ეს ჯიში ხასიათდება: მართკუთხედისებური, მასა 58-60 გ. კვერცხის ნაჭუჭი ღია მოყავისფროა. რი კროსები, რაც ნიშნავს, რომ სქესზე გარჩევა ხდება საფრენი
ღრმა და განიერი სხეულის ფორმით, ფოთლისებური ბიბილო- ბროილერის მისაღებად მამისეულ ფორმად გამოიყენებენ ბუმბულის სიგრძის მიხედვით. ბროილერის მისაღებად გამო-
თი, საშუალო სიგრძის კისრით, განიერი და გრძელი ზურგით. კორნიშის რამდენიმე შეხამებულ ხაზს, რომელთა შეჯვარების ყენებულია შეჯვარების სქემა (გრაფიკი 3). ფინალური ჰიბრიდი
ბუმბული წითელია ღია ან მუქი შეფერილობით. კუდის, ფრთის შედეგად ვლინდება მეხორცული თვისებების ჰეტეროზისის ABCD 6 კვირის ასაკში იწონის 1,8-2,0 კგ. საკვების დანახარჯი 1
კორნიში
და ფაფრის ბოლო შავი ბუმბულით არის დაფარული. ეფექტი. კგ წონამატზე - 1,6-1,7 კგ.
დედალი იწონის 2,5 კგ-ს, მამალი - 3,5-4,0 კგ-ს, კვერცხის
მასა - 60 გრ. კვერცხდებას იწყებს 170-180 დღიდან. წლიური
კვერცხმდებლობა 160 ცალია. როდ-აილენდის მეკვერცხული
ხაზები 220-240 ცალ კვერცხს დებენ. კვერცხი მუქი ნაჭუჭით ხა-
სიათდება.
ІІ
ჯიში “ნიუ-ჰემპშირი”
გამოყვანილია აშშ-ში ჰემპშირის შტატში. როდ-აილენდის
ჯიშის მეკვერცხული თვისებების გაუმჯობესების მიზნით. ნიუ-ჰე-
მპშირის საშუალო წლიური კვერცხმდებლობა 190-200 ცალია,
კვერცხის მასა 58-59 გრ. ზოგიერთი ხაზის კვერცხმდებლობა
268-270 ცალია. დედლების ცოცხალი მასა 2,3-2,8 კგ-ია, მამლე-
ბის - 2,9-3,5 კგ.
ІІ
ჯიში “სუსექსი”
გამოყვანილია ინგლისში - სუსექსის საგრაფოში. ადგილო-
ბრივ ქათმებს შეუჯვარეს დორკინგის, კორნიშის, თეთრი კოხი-
ნხინის, ორპინგტონის და ღია შეფერილობის ბრამას ჯიშები.
სხეული დაფარულია მოთეთრო-მოვერცხლისფრო ბუმბუ-
პლიმუტ როკი
ლით, ფაფარზე აქვს თეთრი და შავი ზოლები, კუდის ბუმბული

ინდაური ბისა - 13,0-14,0 კგ. კვერცხმდებლობა - 80-90 ცალი. განაყოფი-

ერება - 85-90%. მოზარდის გამოჩეკვა ჩაწყობილი კვერცხიდან
7,6 კგ-ია, გამოზრდა - 90-93%. რომ ინდაურის დაკვლის ყველაზე ოპტიმალურ პერიოდად მი-
ღებულია: მსუბუქი კროსისათვის - 12 კვირა, საშუალო კროსი-
30 კვირის ასაკში მამლის ცოცხალი მასა 16-17 კგ-ს შეადგენს,
60-75%-ია, ნაკლავის გამოსავლიანობა - 84%. დედლისა - 9-10 კგ-ს, კვერცხმდებლობა - 49-55 ცალს; ჭუკების სათვის - 17 კვირა. თანამედროვე მსუბუქი კროსებისათვის გამო-
ინდაური ყველაზე მსხვილი სასოფლო-სამეურნეო ფრინ- ამჟამად ფართო გავრცელება ჰპოვა ინგლისური ფირმა “რი- გამოჩეკა - 45-50%-ია. ზრდის ხანგრძლივობა შემცირებულია 8-9 კვირამდე.
ველია, მას მხოლოდ ხორცის საწარმოებლად აშენებენ. ვერ-რესტში” გამოყვანილმა სამ-ოთხ ხაზიანი კროსის ინდაუ- ინგლისური კროსი “ხიდონი” თეთრი, ფართომკერდა ჯიშის
თანამედროვე კროსები მაღალ ცოცხალ მასას აღწევენ.
ІІ
მშობელთა გუნდის შენახვა
რებმა (მსუბუქი, საშუალო, მძიმე). კროსია, გათვალისწინებულია ოთხხაზიანი ჰიბრიდების მისაღე-
მამლები 30 კგ-ს (ინდივიდები 40 კგ-ს), ხოლო დედლები ბად: დედლებისა - 12-14 კვირის ასაკში, მამლებისა - 16-24 კვი- მშობელთა გუნდს ინახავენ ღრმა საფენზე, გალიებში და მა-
11,5 კგ-ს იწონიან, სახორცედ გამოზრდილი მამლები 16-17 ІІ
მსუბუქი კროსი ვთულბადიან ან თამასებიან იატაკზე. კარგ შედეგს იძლევა
რის ასაკში. 14 კვირის ასაკში დედლის ცოცხალი მასა შეადგენს
კვირის ასაკში 20 კგ-ს, ხოლო დედლები 10 კგ-ს აღწევენ. გათვალისწინებულია ისეთი ჰიბრიდების მისაღებად, რო- 4,1 კგ-ს, 2,4 კგ საკვების დანახარჯით, ხოლო 20-24 კვირის ასაკ- ინდაურის ბანაკური შენახვა წლის თბილ პერიოდში. ამ დროს
მელთაც სახორცედ ზრდიან 12 კვირის ასაკამდე, საბოლოო ცო- ში მამლის ცოცხალი მასა 8,9-11 კგ-ია, 1 კგ ცოცხალ მასაზე 2,9- იყენებენ ხის მსუბუქი მასალისგან დამზადებულ გადასატან ფა-
კვერცხდებას 9-10 თვის ასაკში იწყებს. წელიწადში დებს 70- ცხალი მასით 2,5 კგ-მდე (1 კგ-ზე 2,6 კგ საკვების დანახარჯით). 17 3,3 კგ საკვების დანახარჯით. რდულებს ზომით 4-6 მ, თითოეული ფარდულის ტევადობა - 250
120 კვერცხს, მასა – 80-95 გრ. იზრდება სწრაფად. დიდტანიანი კვირიანი ასაკის ინდაურის გამოზრდისას ჰიბრიდების საშუალო ფრთა, ფარდული ერთმანეთთან დაშორებულია 2-3 მ-ით. ამ
მამისეული ხაზის დედლები და მამლები გამოირჩევინ დიდი
ჯიშების წონამ შეიძლება 25 კგ-მდეც მიაღწიოს, ხორცის გამოსა- ცოცხალი მასა 5,3 კგ-ს აღწევს, საკვების დანახარჯი 1 კგ-ზე 3-3,1 დროს 5-6 ჰა-ზე დგამენ 16 პატარა ფარდულს. თითო ფრთაზე
ცოცხალი წონით, შესანიშნავი სახორცე ფორმით, დაბალნა-
ვალია 80-85%. ინდაურის ჯიშებიდან საქართველოში გვხვდება კგ-ს. უნდა მოდიოდეს 20 მ² ფართობი.
ყოფიერებით; ხოლო დედისეული ფორმის ინდაურებს აქვთ
მკერდფართო, ივანური, თეთრი ან ბრინჯაოსფერი. ზრდასრუ-
დედლებისა - 6 კგ-ს. კვერცხმდებლობა ხუთი თვის განმავლო- ნაკლები ცოცხალი მასა, გამოირჩევიან კარგი კვერცხმდებლო- ІІ
ღრმა საფენზე შენახვა
ლი მამლის წონაა 18-22 კგ, დედლის - 8-9 კგ.
ბაში - 40-50 ცალია, ჭუკების გამოჩეკა - 50-55%. ამ კროსის ინდა- ბით, განაყოფიერებისა და ჩეკის მაღალუნრიანობით.
ბრინჯაოსფერი ინდაური აღწევს: მამალი – 8-9 კგ-ს, დედალი ურები კარგად ეგუებიან გალიურ გამოზრდას. ღრმა საფენზე შენახვისას იყენებენ ფართოგაბარიტიან შენო-
სადედე გუნდის კვერცხმდებლობა 5 თვეში შეადგენს 90-93
– 6 კგ-ს, დებს 70-მდე კვერცხს. მოსკოვური გვხვდება ბრინჯაოს- ბას ზომით: 12x18 მ ან სიგრძით 84 ან 96 მ. იატაკი აუცილებელია
ცალს, კვერცხის განაყოფიერება 86%-ია, ხოლო გამოჩეკა - 72%.
ფერი ან თეთრი. მამალი აღწევს 13-14 კგ-მდე, დედალი – 8 კგ-მ- ІІ
საშუალო კროსი იყოს ბეტონის, რათა გაუძლოს რეცხვას და დეზინფექციას.
დე. კვერცხდება 100 ცალს აღემატება. სადედე გუნდი კარგად იტანს გალიური შენახვის პირობებს.
გათვლისწინებულია ისეთი ჰიბრიდების მისაღებად, რომელ- საფრინველეში ახალი სულადობის მიღების წინ ღრმა საფენს
ინდაურის ჭუკები ცუდად ხედავენ, ამიტომ საკვები პირველი თა გამოზრდას ესაჭიროება: დედლებისას - 13-16 კვირა, მამლე- ІІ
ქართული ჩალისფერი ინდაური იღებენ, შენობას ასუფთავებენ, დეზინფექციას ატარებენ, ძველ
სამი კვირა ხელით უნდა ვაჭამოთ, ან გვერდით მივუსვათ ქათ- ბისას - 16-18. 13 კვირის ასაკში დედლების საშუალო ცოცხალი საფენს აგროვებენ და სასუქად იყენებენ.
მის წიწილები, რომლებიც მათ ჭამას ასწავლიან. ქათმის წიწი- ჩამოყალიბებულია ხალასი მოშენებით ადგილობრივ პირო-
მასა 3,6 კგ-ს შეადგენს, ხოლო მამლებისა - 4,5 კგ-ს, 16 კვირის ბებში. ამტანი ჯიშია, ადვილად ეჩვევა ახალ გარემოს. ღრმა საფენზე შენახვისას, საფრინველეები სადგომის მთელ
ლები დიდხანს არ შეიძლება ინდაურის ჭუკებთან იზრდებოდ- ასაკში კი - 4,5 კგ-ს დედლებისა და 6,4 კგ-ს მამლების. საკვების სიმაღლეზე გადატიხრულია სექციებად, თითოეული 150 ფრთის
დნენ, რადგან შეიძლება ჭუკები დაავადნენ ენტეროჰეპატიტით. დანახარჯი 1 კგ ცოცხალ მასაზე შეადგენს 2,4-2,7 კგ-ს. დედლები საშუალოდ იწონიან 5-6 კგ-ს, მამლები - 9-12 კგ-ს. ტევადობით. სექციებს შორის ტიხრის ქვედა ნაწილი მთლიანია
ქათმის წიწილებისგან განსხვავებით ინდაურის ჭუკები მეტად აქვთ ძალიან გემრიელი, ნაზი და ცვრიანი ხორცი. კარგად სუქ- (დედლებისათვის - 0,6 მ, მამლებისათვის - 1,25 მ სიმაღლის),
მამისეული ფორმა შედგება იმავე C და H ხაზებისაგან, ისევე დებიან. საშუალო კვერცხმდებლობა 60-100 ცალამდეა. კვერცხი
მფრთხალნი არიან, ადვილად ცივდებიან და ძნელად ეგუებიან ზედა ნაწილი კი ბადისაა.
როგორც მსუბუქ კროსში. დედისეული ფორმის OR და IR ხაზე- მასა 75-80 გ-ია. შერჩენილი აქვთ კრუხობის ინსტიქტი. მოკრუხე-
საკვების ცვლას. გაფუჭებული საკვებით ადვილად ავადდებიან
ბი გამოირჩევიან შედარებით მაღალნაყოფიერებითა და ცო- მამლებისათვის განკუთვნილი საფრინველე დაყოფილია
და კვდებიან. ბა თითქმის 90-100%-ით ვლინდება.
ცხალი მასით. 13 კვირის ასაკში მამლის ცოცხალი მასაა 4,1 კგ, სექციებად, რომელთა ტევადობაა 15 ფრთა.
ჭუკებს აუცილებლად სჭირდებათ ოთახის ტემპერატურის სუფ- დედლისა - 2,9 კგ. 17 კვირის ასაკში შესაბამისად - 6,5 და 4,3 კგ. ინდაურის ხორცის წარმოების ღრმა საფენზე შენახვისას, ფართოდ იყენებენ გერმანულ მო-
თა წყალი. საწყურებელი ისეთი უნდა იყოს, რომ მათ დალიონ კვერცხმდებლობა 5 თვის განმავლობაში 70-73 ცალია, ჭუკების ტექნოლოგია წყობილობას “ Big Dutchman”.
და არ დასველდნენ. საკვები დაუმზადეთ გამოყენების წინ. გამოჩეკა - 60-65%.
ინდაურის დასმის სიმჭიდროვე კროსების მიხედვით დიფე-
გავითვალისწინოთ ისიც, რომ ინდაურები მიდრეკილები არი- ჭამადი ნაწილები ინდაურის ხორცში 70% და მეტია, ხოლო
ІІ
მძიმე კროსი რენცირებულია. ამჟამად 1 მ²–ზე რეკომენდებულია: მძიმე კრო-
ან გაცხიმოვნებისკენ, ამიტომ ეს რომ არ მოხდეს, საკვებ რაცი- კუნთოვანი ქსოვილი 60%-ზე მეტი. ინდაურის ხორცი გამოირ-
სის ინდაურები ღრმა საფენზე - 1,5 ფრთა; საშუალო კროსის - 2,5
ონში ჩავამატოთ ბალახის ფქვილი და მარცვლეული შევამცი- გათვალისწინებულია საკლავად ვარგისი ჰიბრიდების მისა- ჩევა მაღალი საგემოვნო, დიეტური, კულინარული და კვებითი
ფრთა; მამალი ინდაურები - 1 ფრთა.
როთ. მივცეთ საშუალება ბევრი იმოძრაონ. ღებად. მამლების გამოზრდას ესაჭიროება 18-25 კვირა, დედ- ღირებულებით. ის შეიცავს 28%-მდე პროტეინს, ზომიერი რაო-
დენობით - 2-5% ცხიმს, მდიდარია B ჯგუფის ვიტამინებით. სხვა შენობაში იატაკზე აფენენ 15 სმ სისქის ქვეშსაფენს, პერიოდუ-
კვერცხდების პერიოდია აპრილი და მაისი. ლებისას - 14. 20 კვირის მამლის ცოცხალი მასა შეადგენს 10 კგ-
ფრინველებთან შედარებით, ინდაურის ხორცი ყველაზე და- ლად ამატებენ ახალს, აფუებენ, ჩეჩავენ. 17-დან 55 კვირამდე
სამწუხაროდ, აღნიშნული ჯიშების რაოდენობა საგრძნობ- ს, დედლისა - 7 კგ-ს. საკვების დანახარჯი 1 კგ ცოცხალ მასაზე შენახვისას 1 ფრთაზე იხარჯება 30 კგ საფენი. საფენად გამოი-
2,9-3,3 კგ-ია. 17 კვირიანი ჰიბრიდების საშუალო ცოცხალი მასა ბალი ქოლესტერინის შემცველობით ხასიათდება. მშობელთა
ლად შემცირებულია. ყენება ნახერხი, თივა, ტორფი, დაქუცმაცებული სიმინდის ნაქუ-
გუნდის მრავალჯერადი დაკომპლექტებით ერთ საშუალო დე-
თუ ინდაურის საძოვრული შენახვის საშუალება გვაქვს, აუცი- დალზე წლის განმავლობაში 200 ცალი კვერცხი და 1500 კგ-ზე რჩალი. ქვეშსაფენი უნდა იყოს მშრალი (ტენიანობა არა უმეტეს
ლებლად გამოვიყენოთ, რადგან ეს ფრინველი თავად მოიპო- მეტი ხორცი მიიღება. 25%). ეს მასალა უნდა ინახებოდეს სპეციალურ შენობაში.
ვებს მისთვის აუცილებელ საკვებს. ერთი ინდაურის საკვები ფრონტი შეადგენს: მსუბუქი კრო-
ინდაურის კვერცხმდებლობა შეადგენს 70-100 ცალს, განაყო-
ფიერება 80-90%-ს, გამოჩეკვა 80-85%, ინდაურის კვერცხის საშუ- სისთვის - 8 სმ-ს, საშუალო კროსისთვის - 10 სმ-ს, მძიმე კრო-
ინდაურის ჯიშები სისთვის - 12 სმ-ს; დაწყურვების, შესაბამისად, - 2,5, 3 და 4 სმ-ს.
ალო მასა შეადგენს 80-90 გ-ს (შესაძლოა მერყეობდეს 70-დან
ამჟამად გამოყვანილია ინდაურის მაღალპროდუქტიული 100 გ-მდე), ინკუბაციის პერიოდის ხანგრძლივობა - 28 დღეა, სადედე გუნდის საფრინველეში აწყობენ ფართო დიაპაზონის
კროსები, რომელიც ფართოდ გამოიყენება სამრეწველო წა- ერთდღიანი ინდაურის ჭუკის საშუალო მასა შეადგენს 60 გრ-ს. რეგულაციის მქონე სავენტილაციო სისტემას, რომელიც უზრუნ-
რმოებაში. მაღალპროდუქტიული ჰიბრიდების მიღების მიზნით ველყოფს სუფთა ჰაერის მიწოდებას ზემოდან და გადამუშავე-
ინდაურის გამოზრდის ხანგრძლივობა, საშუალოდ, შეადგენს
შექმნილია სპეციალიზებული შეხამებული ხაზები, რამაც ხელი ბული ჰაერის ქვევიდან განდევნას. ღრმა საფენზე ინდაურების
12-17 კვირას. თანამედროვე კროსები, ოპტიმალური შენახვის
შეუწყო მეინდაურეობის მაღალრენტაბელურ სპეციალიზებულ შენახვისას ვენტილატორებს დგამენ იატაკიდან 70-75 სმ სიმა-
პირობებისა და სრულფასოვანი კვებისას, 12 კვირის ასაკში აღ-
დარგად ჩამოყალიბებას. ღლეზე.
წევენ ცოცხალ მასას 3-5 კგ. საკვების დანახარჯი კი 1 კგ ცოცხალ
ინდაურის ჯიშებს შორის ჭუკ-ბროილერების მისაღებად დიდი მასაზე არ აღემატება 3 კგ-ს. ინდაურის საკლავი მასა 89%-ია, ნა- საფრინველის განათება ავტომატურად რეგულირდება განა-
გავრცელება ჰპოვა თეთრმა ფართომკერდა ინდაურმა. ხევრადგამოშიგნული ნაკლავის მასა - 80-84%-ია. ინდაურის ნა- თების რეჟიმის პროგრამული მართვის დანადგარის საშუალე-
კლავი შედგება: კუნთოვანი ქსოვილისაგან - 50%, კანი კანქვეშა ბით.
ІІ
თეთრი ფართომკერდა ინდაური ცხიმით 10-15%, შიდა ცხიმი - 5-15%; ძვალი - 20%. კვერცხმდებელ დედლებს მამლებისაგან განცალკევებით
გამოყვანილია თეთრი ჰოლანდიური და ინგლისური ინდა- ინდაურის ხორცის წარმოების ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ინახავენ, იყენებენ ხელოვნური დათესვლის მეთოდს.
ურის შეჯვარებით. ახასიათებს ხორცის საუკეთესო ხარისხი. ამ ფაქტორად ითვლება დაკვლამდე მათი შენახვის ხანგრძლივო- ინდაურებში კვერცხმდებლობის ერთი ციკლი გრძელდება
ჯიშის დედლების საშუალო ცოცხალი მასა 7,5-8,0 კგ-ია, მამლე- თეთრი ფართომკერდა ინდაური
ბა. მრავალგზის ექსპერიმენტების შედეგად დადგენილი იქნა, 18-21 კვირის განმავლობაში. ამ ხნის მანძილზე ინდაური დებს

70-115 კვერცხს კროსის შესაბამისად. ღრმა საფენზე შენახვის პი-

რობებში, ინდაურების დიდ ნაწილს უჩნდება კრუხად დაჯდომის
იხვი ზრდასრული იხვის ცოცხალი წონა - დედლის 3,0-3,6 კგ; მა-
მლის - 3,5-4,0 კგ. ერთ ციკლზე კვერცხდება 100-140 ც. კვერცხის
ინსტიქტი, რაც ამცირებს კვერცხდების პერიოდს და პროდუქტი- საშუალო წონაა 85 გ. პეკინური იხვი ამტანია, არ საჭიროებს წყა-
ულობას; ამიტომ ინდაურების სამრეწველო მოშენების დროს მე- იხვი გამოირჩევა მალმწიფადობით, საკვებისადმი ნაკლები ლსატევებს და ამიტომ ადვილად ეგუება ინტენსიურ გამოზრდა-
ტად მნიშვნელოვანია მოკრუხების ინსტიქტთან ბრძოლის პრო- მომთხოვნელობით და გამძლეობით. ცოცხალ მასას 7 კვირის სა და შენახვას.
ბლემა, მათი კვერცხმდებლობის გადიდების მიზნით. ასაკისათვის 55-60-ჯერ ზრდის და 1 კგ წონამატზე 2,7-2,9 კგ სა-
პეკინური ჯიშის იხვი, მცირე რაოდენობით, 30-იან წლებში შე-
კვებს ხარჯავს ამიტომაც იხვი შეიძლება შევინახოთ როგორც
კრუხად ჯდომის ინსტიქტს აძლიერებს: მაღალი ტემპერატურა, მოყვანილი იყო საქართველოშიც.
ინტენსიურ, ასევე ექსტენსიური შენახვის პირობებში. ხშირად
რბილი ქვეშსაგები, მოფარებული, ბნელი ადგილები, ბუდეების იხვს ინახავენ მსუბუქი ტიპის საფრინველეებში ტბის, წყალსაცა- პეკინური იხვის სრულყოფა სისტემატურად წარმოებდა და
ცუდი კონსტრუქცია და მათი რაოდენობის სიმცირე და ინდაუ- ვის ან მდინარის ნაპირზე. ამჟამადაც წარმოებს. ჩამოყალიბდა პეკინური ჯიშის რამდენიმე
რის თვისება - შეეჩვიოს რომელიმე ბუდეს. ხაზი, რომლებიც მაღალპროდუქტიულობით და მეხორცულო-
ერთ-ერთი ფართოდ გავრცელებული ფრინველია მსოფლი-
ბით ხასიათდებიან. “ჩერრი ველლის” ცნობილი კროსი 7 კვირის
ІІ
გალიებში შენახვა ოში. იგი მაღალი ცხოველმყოფელობით, გამძლეობით და გა-
ასაკში იწონის 2,6-3,0 კგ-ს.
რკვეული დაავადებების მიმართ რეზისტენტობით გამოირჩევა,
გალიებში შენახვისას 1,5-3-ჯერ იზრდება საფრინველეების ტე- ადვილად ეგუება შენახვის სხვადასხვა პირობებს, და არის ყვე-
ვადობა, კვერცხის წარმოებაზე დახარჯული საკვები მცირდება ІІ
ინდური მარბენალი
ლაფრისმჭამელი (პოლიფაგი) ფრინველი.
5-28%-ით; განაყოფიერება და კვერცხდება იზრდება 3-7%-ით; მისი სამშობლოა სამხრეთ-აღმოსავლეთი აზია და მალაის
ცნობილია იხვის მრავალი ჯიში, რომელიც სხვადასხვა ქვე-
მცირდება კრუხობის ინსტიქტის გამოვლინება; მარტივდება ხე- არქიპელაგი. ინდური მარბენალის დამახასიათებელი ნიშნე-
ყანაში და განსხვავებულ კლიმატურ პირობებშია გამოყვანილი.
ლოვნური დათესვლის პროცესი; გამოირიცხება დეფიციტური ბია: პინგვინისებურად ვერტიკალური დგომა, ზევით ამართული,
იხვის ასეთი კულტურული ჯიშები მაღალი აღწარმოების უნა-
საფენის საჭიროება; 2-3-ჯერ მაღლდება შრომის ნაყოფიერე- გრძელი, მუთაქისებრი, კუდისაკენ გაწვრილებული სხეული,
რით, ადრეულობით და კარგი კვერცხმდებლობით ხასიათდები-
ბა; 30-60%-ით მცირდება კაპიტალდაბანდება და პროდუქციის უკან გამდგარი ფეხები. წვრილი, შეკრული და სწორი კუდი წა-
ან. სამეურნეო თვისებების მიხედვით იხვის ჯიშები იყოფა მეხო-
თვითღირებულება; უმჯობესდება წარმოების კულტურა. რმოადგენს ზურგის გაგრძელებას, კისერი წვრილი, გრძელი და
მრავალჯერადი დაკომპლექტება იძლევა მაღალ ეკონომიურ რცულ, მეხორცულ-მეკვერცხულ, მეკვერცხულ და დეკორატიულ
მამალი ინდაურების შენახვაც ხდება გალიებში, რომლის სა- მაღლა ამართული, თავი გრძელი და ვიწრო, ნისკარტი - პირ-
ეფექტს, ამავე დროს, მიიღება წლის განმავლობაში გამოთანა- ჯიშებად. დასახელებული ჯიშებიდან განსაკუთრებით დიდი გავ-
შუალებით ხდება საფრინველის ტევადობის გაზრდა. სპერმის ველ წელს ყვითელი, ხოლო მეორე წლიდან - მომწვანო ფერის
ბრებულად საინკუბაციო კვერცხი. საინკუბაციო კვერცხის თა- რცელება ჰპოვა პეკინურმა იხვმა.
მიღების ტექნიკის გაუმჯობესება, მომსახურების უკეთესი ორგა- წინწკლებით, ფეხები მოყვითალო-წითელი, ბუმბული ხშირი,
ნაბარი მიღება უზრუნველყოფს მთელი წლის მანძილზე მოზა-
ნიზაცია დადებით გავლენას ახდენს სპერმის სისუფთავესა და ІІ
პეკინური იხვი მკვრივად განლაგებული. ბუმბულის ფერი სხვადასხვა.
რდის გამოზრდას.
მოცულობაზე, კონცენტრაციასა და მის განაყოფიერების თვისე- გავრცელებულია თეთრი ფერის იხვი. სამეურნეო ნიშნებია:
თითოეული დედლის შესაცვლელად, გამოსაზრდელად აი- პეკინური იხვი ჩინური წარმოშობისაა. ის საუკეთესო მეხორცუ-
ბებზე. საშუალო წლიური კვერცხდება 200 ცალი, კვერცხის წონა 70-80
ყვანენ 4 ფრთა ერთდღიან ინდაურის ჭუკს სქესის განურჩევლად, ლი ჯიშია, რომელსაც ახასიათებს დიდი მალმწიფადობა და ხო-
გრ. მისი კვერცხი კარგი ხარისხისაა, არა აქვს იხვის კვერცხი-
ІІ
მიკროკლიმატი და განათების რეჟიმი ხოლო სქესის გარჩევით - 2 ფრთას. 1 მამლის შესაცვლელად რცის მაღალი ხარისხი.
სათვის დამახასიათებელი გემო. ეს იმიტომ, რომ იგი საკვებს
აიყვანენ 5 ფრთა ერთდღიან, სქესზე გარჩეულ ჭუკს. პეკინური იხვი ხასიათდება ფართო, გრძელი და ღრმა სხეუ-
ოპტიმალური მიკროკლიმატი განსაზღვრავს ინდაურების ჯა- უმთავრესად მშრალ ადგილებში ეძებს და წყლის მცენარეებითა
ღრმა საფენზე შენახვისას, სარემონტო მოზარდი მშობელ- ლით, კარგად განვითარებული მკერდით; კისერი, ზურგი ფა- და ცხოველებით ნაკლებად იკვებება. ზოგიერთ ქვეყანაში მას
ნმრთელობას და პროდუქტიულობას. ღრმა საფენზე შენახვის თა გუნდის შენობაში გადაჰყავთ 17 კვირის ასაკში. შენობას მა- რთო, გრძელი, უკნისკენ ოდნავ გადაქანებული; დიდი თავი
დროს, წლის ცივ პერიოდში, საფრინველეში იცავენ ჰაერის ტე- ახლაც აშენებენ სასურსათო კვერცხის მისაღებად.
ვთულბადით ყოფენ სექციებად. თითო სექციაში 250 ფრთას ათა- - ფართო, ბრტყელი, საშუალო სიგრძის; შუბლის ნაწილი - გამო-
მპერატურას 12-16ºჩ დონეზე. გალიური შენახვის დროს იცავენ ვსებენ. დასმის სიმჭიდროვე 17 კვირის ასაკამდე უნდა იყოს 3-4 ბურთული; ნისკარტი - მოყვითალო, ნარინჯისფერი, საშუალო იხვის ხორცის წარმოების
16ºჩ, შესაბამისად - 60-70% შეფარდებითი ტენიანობით. წლის ფრთა 1მ² იატაკის ფართობზე. სიგრძის, ოდნავ ჩაღუნული; მოწითალო, ნარინჯისფერი, საშუ- ტექნოლოგია
თბილ პერიოდში ჰაერის ტემპერატურა შეიძლება 5ºჩ-ით მეტი ალო სიმაღლის, მსხვილი ფეხები, ფრთები - პატარა, სხეულის
იყოს საშუალო თვიურ ტემპერატურასთან შედარებით, მაგრამ ІІ
სახორცედ გამოზრდა უკანა ნაწილისაკენ, სხეულზე მკვრივად განლაგებული; კუდი იხვი გამოირჩევა მაღალი აღწარმოების უნარით - ეს არის
იგი არ უნდა აჭარბებდეს +26ºჩ-ს. წლის ცალკეულ პერიოდებში - ოდნავ ამართული; თვალები დიდი, ღრმადმდებარე, მუქი ცის- ხანგრძლივი და ინტენსიური კვერცხდება. ნორმალური კვე-
საფრინველეში დასაშვებია ჰაერის შეფარდებითი ტენიანობის სახორცე ჭუკების შესანახად ფართოდ იყენებენ კომბინირე-
ფერი; შებუმბვლა თეთრი მოყვითალო ელფერით, ახალი ბუმ- ბა-მოვლის პირობებში მისგან წლის მთელი პერიოდის განმა-
ბულ გამოზრდას 8 კვირამდე გალიაში, ხოლო დაკვლამდე -
ხანმოკლე გაზრდა 75%-მდე ან 40-50%-მდე შემცირება. საფრინ- ბულის ამოსვლისას - 2-3 თვის შემდეგ იგი სავსებით თეთრდება. ვლობაში შეგვიძლია მივიღოთ მოზარდი. გარემო პირობებთან
ღრმა საფენზე. დაკვლის ოპტიმალური ასაკი მამლებისათვის 16
ველეში აუცილებელია ვენტილაცია.
კვირაა, დედლებისათვის - 23 კვირა.
ІІ
მშობელთა გუნდის დაკომპლექტება ამჟამად, სახორცე ინდაურების შენახვის უფრო გავრცელე-
ბული მეთოდია - ღრმა საფენზე ან მავთულბადიან იატაკზე.
ინდაურები კვერცხს 4-5 თვის მანძილზე დებენ, ამ პერიოდში
საფრინველეს ყოფენ სექციებად, თითოეულ სექციაში - 250
კვერცხმდებლობა არათანაბარ ხასიათს ატარებს; მეორე თვის
ფრთა. მავთულბადიან ტიხარს აკეთებენ ჭერამდე. საფენს ყრი-
დასაწყისში კვერცხმდებლობა ყველაზე მაღალია, კვერცხმდებ-
ან მშრალ და მყარ იატაკზე 15 სმ-ის სიმაღლეზე. საფენის ხარჯი
ლობის დასაწყის და დასასრულ პერიოდში კი დაქვეითებული,
ერთ ფრთაში 16 კვირის ასაკამდე 4,6 კგ-ია, 23 კვირამდე - 5,7 კგ.
ამიტომ საინკუბაციო კვერცხის გამოთანაბრებული მიღება მშო-
სასაკლაოზე ინდაურის ჩაბარების შემდეგ საფენს მთლიანად
ბელთა გუნდის სწორად დაკომპლექტებაზეა დამოკიდებული. ცვლიან. დასმის სიმჭიდროვე 1მ² იატაკის ფართობზე 16 კვირის
სქესობრივი შეფარდება უნდა იყოს 1:10, ხელოვნური დათე- ასაკამდე მამლებისათვის 4,7 ფრთაა, ხოლო დედლებისათვის,
სლვისას 1:25. სანაშენე მიზნით, ინდაური შეიძლება გამოყენებუ- რომლებსაც ზრდიან 23 კვირამდე - 2,8 ფრთა. საკვების ფრონტი:
ლი იქნეს კვერცხდების მეორე ციკლშიც. ამ მიზნით საზღვარგა- ბუნკერული საკვებურიდან - 4 სმ, ნებაზე კვებისას გაშლილი სა-
რეთ წარმატებით იყენებენ კვერცხის დების პირველი ციკლის კვებურიდან - 5 სმ, დაწყურვების ფრონტი - 2 სმ.
შემდეგ ხელოვნურ განგურს, რაც დაახლოებით 20-24 კვირას მსოფლიო მეინდაურეობის პრაქტიკაში, ამ ბოლო წლებში,
გრძელდება. ფართოდ დაინერგა სექსგანცალკევებით სახორცე ინდაურე-
ბის გამოზრდა. მისი უპირატესობა მდგომარეობს შემდეგში:
ІІ
სარემონტო მოზარდის გამოზრდა
იზრდება მოზარდის შენარჩუნება და ცოცხალი მასა, მცირდება
ინდაურის ხორცის მთელი წლის განმავლობაში გამოთანა- ძვირადღირებული და დეფიციტური ცილოვანი საკვების ხარჯი,
ბრებული წარმოებისათვის საჭიროა მშობელთა გუნდის წელი- იზრდება ხორცის ხარიხსი და მცირდება პროდუქციის თვითღი-
წადში მრავალჯერადი დაკომპლექტება. რებულება. ინდური მორბენალი იხვი პეკინური იხვი

ადაპტაციის უნარი ხელს უწყობს იხვს გამოიყენოს როგორც მცე- ტრი 5 მმ-ია. ნაკელის გასატანად ორმოში ამონტაჟებენ ხვეტია შეგვიძლია საკვები მივცეთ არა ნებაზე, არამედ საკვები ნორმა ბს ათავსებენ სპეციალურ მანქანაში, რომელშიც დაცულია ოპ-
ნარეული, ასევე ცხოველური საკვები. აღნიშნული თვისება მან ტრანსპორტიორს, ზოგჯერ ნაკელის გასატანად იყენებენ წყლის შევამციროთ 30-40%-ით. საკვები ფრონტი ერთ ფრთაზე 9 სმ-ია. ტიმალური ტემპერატურა 25-27ºC ფარგლებში. საფრინველეში
მიიღო თავისი გარეული წინაპრისაგან და მოშინაურების შემდე- ჭავლს. მავთულბადეზე დგამენ საწყურვებელს, ხოლო ბუნკე- გაზაფხულზე გამოჩეკილი სარემონტო მოზარდი შეიძლება გა- გადაყვანისას ყუთებიდან იხვებს იყვანენ ფრთხილად და ათა-
გაც მცირე ცვლილება განიცადა. რულ საკვებურებს ათავსებენ ქვეშსაფენზე საწყურვებლიდან 3 მოიზარდოს საზაფხულო ფარდულებში, რაც ხელს უწყობს უკეთ ვსებენ საკვებურის და საწყურვებლის ახლოს. საკვებური სავსე
იხვის ხორცის წარმოების ტექნოლოგია მოიცავს შემდეგ ტექ- მ დაშორებით. საფრინველეს ჰყოფენ 60-70 სმ სიმაღლის ტიხ- განვითარებას, ჯანმრთელობას და ნისკარტისა და ტერფის უკეთ უნდა იყოს საკვებით. საწყურვებელში წყალს ასხამენ იხვების
ნოლოგიურ რგოლს: რით სექციებად. თითო სექციაში 200-250 ფრთა იხვს ათავსებენ. პიგმენტაციას. სარემონტო მოზარდი მშობელთა გუნდის შენო- შემოყვანამდე რამდენიმე საათით ადრე, რომ იგი დროულად
ასეთი დაყოფა ხელს უწყობს უფრო სუფთა კვერცხის მიღებას, ბაში გადაჰყავთ კვერცხდების დაწყებმდე ერთი თვით ადრე, ე.ი. გათბეს.
მშობელთა გუნდი;
თავიდან აგვაცილებს კანიბალიზმს და ფრინველის ტრავმებს. 25 კვირის ასაკში. სასურველია, მუშკიანი იხვის მამლები ერთი
საინკუბაციო საამქრო; შენობაში იცავენ შემდეგ ტემპერატურულ რეჟიმს: შენობაში
ტიხარის გაყოლებაზე დგამენ საბუდრებს. ერთი ბუდე განკუთვ- თვით მეტი ასაკის იყვნენ, ვიდრე დედლები, რადგანაც მამლები 26ºC, ბრუდერის ქვეშ 33-34ºC, გალიური შენახვისას გალიის შიგ-
სარემონტო მოზარდი; ნილია 3-4 ფრთაზე. ბუდის ზომებია: სიგრძე 400 მმ, სიგანე 300 1-2 თვით გვიან მწიფადები არიან, ვიდრე დედლები. ნით 31ºC. ასეთ ტემპერატურულ რეჟიმზე ჰყავთ 1 კვირის განმა-
სახორცე მოზარდი. მმ, სიმაღლე 400 მმ, საფეხურის სიმაღლე 100 მმ. იხვები ძალიან
ვლობაში, შემდეგ ტემპერატურას თანდათან ამცირებენ და მე-5
მშობელთა გუნდს ინახავენ საფრინველეებში, სადაც დაცუ-
ადვილად ეჩვევიან ბუდეს. საფრინველეებში ქვეშსაფენად იყე- ІІ
სახორცე მოზარდის გამოზრდა
ნებენ: ნახერხს, ნაქუჩს, ნამჯას, ტორფს და სხვა. კვირისათვის დაჰყავთ 16-18ºC. ამ ტემპერატურაზე იხვებს აჩერე-
ლია ოპტიმალური მიკროკლიმატი ან მსუბუქი ტიპის სეირანიან სახორცე მოზარდს ზრდიან: ღრმა საფენზე, თამასებიან ან მა- ბენ დაკვლამდე. შენობაში შეფარდებითი ტენიანობა უნდა იყოს
საფრინველეებში. იხვის ხორცის მთელი წლის განმავლობაში იხვს იყენებენ კვერცხდების 8-9 თვის განმავლობაში, შემდეგ ვთულბადიან იატაკზე, გალიებში, საზაფხულო ფარდულებში და 65-75%. იხვის გამოზრდისას იყენებენ შემდეგ სინათლის რეჟიმს;
გამოთანაბრებული, რითმული წარმოებისათვის იყენებენ საფ- ცვლიან სარემონტო მოზარდით ან ექსპლუატაციის გახანგრ- კომბინირებული წესით (ღრმა საფენი მავთულბადიანი იატაკი). პირველ კვირას დღეღამური განათება, მეორე კვირას განათე-
რინველეებს რეგულირებადი მიკროკლიმატით. ძლივების მიზნით მიმართავენ ხელოვნურ განგურს.
ერთდღიან იხვებს გამოსაზრდელად სვამენ გამოჩეკვიდან ბას ამცირებენ ერთი საათით დღეში და მეოთხე კვირისათვის
ზაფხულის პერიოდში კარგ შედეგს იძლევა მშობელთა გუ- ІІ
სარემონტო მოზარდის გამოზრდა არა უმცირეს 12 საათის განმავლობაში. ახალგამოჩეკილი კო- დაჰყავთ 10 საათამდე, რომელზედაც აჩერებენ დაკვლამდე.
ნდის მსუბუქი ტიპის საფრინველეებში შენახვა. საფრინველეს ნდიციური იხვი უნდა იყოს მოძრავი, კარგად იდგეს ფეხებზე, განათების ინტენსივობა შეადგენს 15-20 ლუქსს.
უკეთებენ სეირანს, რომელიც დაფარული იქნება ბეტონით, ას- სარემონტო მოზარდის გამოზრდა ყველაზე უფრო საპასუხის- რეაგირებდეს ხმაურზე, მუცელი უნდა ჰქონდეს აკრული, რბილი, მუშკიანი იხვებისათვის დამახასიათებელია ერთმანეთის კო-
ფალტით ან სხვა მყარი მასალით. იხვის სეირანზე გამოსასვლე- მგებლოა, რადგნაც იხვს მიდრეკილება აქვს გადასუქებისაკენ, ჭიპლარი შეხორცებული და სუფთა, ბუმბული თანაბარი, ცო- რტნა (კანიბალიზმი). ამის თავიდან ასაცილებლად იყენებენ
ლად საფრინველეს უკეთებენ საძვრომელებს ზომით: 0,4x0,4 ან ნაადრევი სქესობრივი სიმწიფისაკენ, ეს კი ამცირებს კვე- ცხალი მასა არა უმცირესი 45 გრ.
რცხმდებლობას. სარემონტო მოზარდის მიღება სასურველია წითლად შეღებილ ნათურებს. ამ მიზნით საზღვარგარეთ ფა-
მ. საძვრომელა შეიძლება გაკეთდეს საფრინველის კედელ- მუშკიანი იხვი მიზანშეწონილია გამოიზარდოს სქესზე დხა- რთოდ იყენებენ დებიკირებას: 3 კვირის ასაკში იხვებს მაკრატ-
ზე ორივე მხარეს. საძვრომელას სეირანზე გამოსასვლელად მოხდეს არაუმცირეს 8 თვის ასაკის სადედე გუნდიდან, როდესაც
საინკუბაციო კვერცხის მასა არ იქნება 75 გ-ზე ნაკლები. რისხებული - ცალ-ცალკე. მამლებს ზრდიან 11-12 კვირის ასაკა- ლით ან სპეციალური ელექტრომოწყობილობით აჭრიან ზე-
უკეთდება დახრილი ტრაპი როგორც საფრინველის შიგ, ასევე მდე, დედლებს - 10-11 კვირამდე. მოთა ნისკარტის 2/3 ან უკეთებენ V-ასეთი ფორმის ამონაჭერს.
გარეთ. საძვრომელა კეთდება იატაკიდან 0,3-0,5 მ სიმაღლეზე. ერთდღიან ასაკში სარემონტო მოზარდს ახარისხებენ სქესზე.
პეკინური ჯიშის იხვი უფრო სწრაფად იზრდება, ამიტომ მათი დებიკირებამდე მიზანშეწონილია ულუფაში К-ვიტამინის შეტანა.
სეირანზე იხვებს უშვებენ კვერცხის დადების შემდეგ, ღამით საძ- სქესზე გარჩევის ტექნიკა ასეთია: იხვს იყვანენ მარცხენა ხელ-
ში ისე, რომ ზურგი ხელის გულზე მოექცეს და მსუბუქად ხსნიან დაკვლა მიზანშეწონილია 6-7 კვირის ასაკში, სანამ დაეწყებო- უკანასკნელ წლებში ფართოდ იყენებენ იხვების გამოზრდას
ვრომელის კარებს კეტავენ.
კლოაკას. კლოაკის ლორწოვან გარსზე, თუ მამრობითი სქესია, დეს იუვენალური განგური. წყალსაცავებთან ახლოს. ამასთან გათვალისწინებული უნდა
მშობელთა გუნდისათვის შენობაში ოპტიმალური ტემპერა-
პატარა ბორცვაკი მოჩანს, მდედრობითს ასეთი წამონაზარდი განგურის პროცესში იხვის დაკვლა აუარესებს ნაკლავის ხა- იქნეს წყალსაცავის ფართობი. 1 ჰა წყალსაცავზე იხვის რაო-
ტურა უნდა იყოს 18-20ºჩ, შეფარდებითი ტენიანობა ზაფხულში
არ აქვს. დახარისხების სიზუსტე 98%-ია. რისხს, რადგან ბუმბულის ძირები ტანხორცზე ძნელი მოსაშორე- დენობა 120-150 ფრთას არ უნდა აღემატებოდეს. წყალსაცავის
70%, ზამთარში 80%. საფრინველეში მავნე აირების დასაშვები
მუშკიანი იხვის გამოზრდას ახდენენ 10-11 კვირის ასაკამდე, ბელია. ინკუბატორიუმში კონდიციურობის მიხედვით დახარისხე- ოპტიმალური დატვირთვის შემთხვევაში, ნაკელის გამოყოფის
ნორმებია: ამიაკი - 15 მგ/მ³, გოგირდწყალბადი - 5მგ/მ³, ნახში-
სარემონტო მუშკიან იხვს იმავე წესით არჩევენ სქესზე. სქესზე გა- ბულ იხვებს ათავსებენ ხის ყუთში, რომლის ტევადობა უნდა იყოს ხარჯზე, იზრდება წყლის ბიომასა და იხვი წარმატებით იყენებს
რორჟანგი - 0,15%. სავენტილაციო სისტემამ უნდა უზრუნველყოს
რჩევის შემდეგ მას აჭრიან ერთი ფრთის ნაწილს, რათა თავიდან 50 ფრთა. ყუთის ძირში აფენენ ქაღალდს ან ბურბუშელას. ყუთე- იქ არსებულ წყალმცენარეებს.
ზაფხულში 5-6 მ³, ხოლო ზამთარში - 0,7-1,2 მ³ სუფთა ჰაერის
მოწოდება ყოველ 1 კგ ცოცხალ მასაზე. ჰაერის მოძრაობის იქნეს აცილებული ფრენა, რაც ასე დამახასიათებელია აღნიშნუ-
სისწრაფე ცივ პერიოდში უნდა იყოს 0,5 მ/წმ, თბილ პერიოდში ლი ფრინველისათვის.
0,8-1,2. დასმის სიმჭიდროვე უნდა შეადგენდეს 2,5 ფრთას ერთ პეკინური ჯიშის იხვის სარემონტო მოზარდის I გადარჩევას
მეტრ კვადრატზე, სქესობრივი შეფარდება - 1:4. 6-7 კვირის ასაკში ახდენენ, მუშკიანი იხვის კი - 10-11 კვირის
მშობელთა გუნდის დანიშნულებაა საინკუბაციო კვერცხის წა- ასაკში. გადარჩევას ძირითადად ახდენენ გარეგნულად და ცო-
რმოება. ცხალი მასის მიხედვით. შემდგომი გამოზრდისათვის იყენებენ
მხოლოდ კარგად განვითარებულ და სტანდარტული ცოცხალი
პეკინური ჯიშის იხვი კვერცხდებას იწყებს 6-6,5 თვის ასაკში,
მასის მქონე მოზარდს. განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევენ
მუშკიანი იხვი - 7-7,5. ადრეული კვერცხდება არასასურველია,
შებუმბვლის სისწრაფეს. პირველადი და მეორადი საფრენი ბუმ-
რადგანაც კვერცხი წვრილია და საინკუბაციოდ უვარგისი. ნო-
ბული კარგად უნდა ჰქონდეს განვითარებული და ქმნიდეს მა-
რმალური კვება-მოვლის პირობებში 5-6 კვირის განმავლობა-
რაოს. სარემონტო მოზარდს ძირითადად ზრდიან ღრმა ქვეშსა-
ში იხვის კვერცხდების ინტენსივობა 90% აღწევს. მუშკიანი იხვი
ფენზე, ნაწილი შეიძლება იყოს მავთულბადიანი იატაკი, სადაც
მაქსიმალურ კვერცხებას 8-8,5 თვის ასაკში აღწევს. თუ იხვის ეწყობა საწყურვებლები. დასმის სიმჭიდროვე 1 მ² პეკინური იხვის
ცოცხალი მასა შემცირდა, აუცილებელია გადაიხედოს საკვების მოშენებისას უნდა იყოს 3 ფრთა, ხოლო მუშკიანი იხვის შემთხვე-
ულუფა და გაეზარდოს კვების ნორმა. ვაში - 3 (დედალი) და 4 (მამალი). სარემონტო მოზარდს ზრდიან
მშობელთა გუნდში აუცილებელია დაცული იქნეს სწორი სქე- სექციებში თითოეულში 150-200 ფრთის რაოდენობით.
სობრივი შეფარდება. კვერცხის თვითღირებულების სტრუქტუ- კვებისა და სინათლის რეჟიმი სარემონტო მოზარდისათვის
რაში მამალი იხვის შენახვას 20% უკავია. მამლის სიმცირე იწვევს უნდა იყოს ისეთი, რომ მან ზედმეტად წონაში არ მოიმატოს, მა-
გაუნაყოფიერებელი კვერცხის მიღებას, ხოლო სიჭარბე ზრდის გრამ მშობელთა გუნდში გადაყვანისას ნორმალურად იყოს გა-
საინკუბაციო კვერცხის თვითღირებულებას და ამასთან ამცირე- ნვითარებული. ამ მიზნით იყენებენ კვების შეზღუდულ მეთოდს,
ბს კვერცხდებას დედლების ზედმეტი შეწუხების გამო. რომელიც ითვალისწინებს კვირაში ორ “შიმშილობის” დღეს
მშობელთა გუნდის შენახვა უმჯობესია კომბინირებული წესით, - ოთხშაბათობით და კვირაობით. დანარჩენ დღეებში საკვებს
სადაც იატაკის 30% იქნება მავთულბადე, ხოლო 70% - ქვეშსა- იღებს ნებაზე, მაგრამ პრაქტიკაში უფრო ეკონომიურია საკვე-
ფენი. საფრინველის მთელ სიგრძეზე აკეთებენ ბეტონის ორმოს ბის ყოველდღიური შეზღუდვა. ამ შემთხვევაში კომბინირებული
სიგანით 3 მ, სიღრმით - 0,4 მ. ზემოდან აფარებენ მავთულბადეს, საკვები დაბალანსებული უნდა იყოს ყველა საყუათო ნივთიერე-
რომლის ზომა 20ხ30 ან 20ხ20 მმ-ია. თითოეული ბადის დიამე- ბებით. როცა იხვი დაუბრუნდება სტანდარტულ ცოცხალ მასას, სარემონტო მოზარდის გამოზრდა

ბატი კვერცხია წელიწადში; ბატების ცოცხალი მასა 60 დღის ასაკში

არის 3,8 კგ; ხორცი და ცხიმი კარგი ხარისხისაა; ბატები კარგად
სუქდებიან.
სხვა ფრინველისაგან განსხვავებით, გვიანი მწიფადობით ხა-
სხვა ჯიშის ბატებისაგან განსხვავებით ემდენის ჯიშის ბატები
სიათდება. მწიფადობას ის 240-310 დღის ასაკში აღწევს. ბატი
იცვლიან შეფერილობას. გამოჩეკვისას ერდღიანი ჭუჭულები
დიდი რაოდენობით მოითხოვს მწვანე და წვნიან საკვებს, რომ-
ნაცარა ფერისაა. ზოგიერთი ეგზემპლარი ჭრელია, მცირე რაო-
ლის გადამუშავებაში მას სხეულზე 11-ჯერ გრძელი საჭმლის
დენობით გვხვდება თეთრი ფერის. თეთრი ფერის ძირითადად
მომნელებელი ტრაქტი (ქათმებს 8-ჯერ გრძელი აქვთ) და ქათა-
არის მამლები, ხოლო ნაცარა და ჭრელი - დედლები. მეორე
მთან შედარებით 2-ჯერ დიდი კუნთოვანი კუჭი ეხმარება, ასევე
განგურის გავლის შემდეგ ბატები იცვლიან ბუმბულის ფერს და
კარგად აქვს განვითარებული ბრმა ნაწლავი. ამ თავისებურებე-
სუფთა თეთრი ფერისანი ხდებიან.
ბის დამსახურებით ბატის საჭმლის მომნელებელ სისტემას შეუძ-
ლია უჯრედანის 45-50% გადაამუშაოს. ІІ
ტულუზური ბატი
ბატის ჯიშები გამოყვანილია საფრანგეთში, ქ. ტულუზში, გარეული ნაცარა
ბატის მოშინაურების გზით. მათი პროდუქტიული მაჩვენებლები
ІІ
ნაცარა მსხვილი ბატი გაუმჯობესებული იქნა კარგი კვებისა და მოვლა-პატრონობის
პირობებში, აგრეთვე მიზანშეწონილი გადარჩევით. ტულუზუ-
გამოყვანილია უკრაინის მეფრინველეობის სამეცნიე- რი ბატი მეტად მსხვილია. დედლების ცოცხალი მასა - 6-8 კგ,
რო-კვლევით ინსტიტუტში და სამომშენებლო “არჟენკაში” (ტა- მამლებისა - 7-10 კგ; შეფერილობა მუქი ნაცარა ფერისაა; ტანი ტულუზური ბატი ჯავახური ბატი
მბოვის ოლქი), რომენის ჯიშის ბატების შეჯვარებით ტულუზუ- მასიური აქვთ, ახასიათებთ განიერი და ღრმა ჰორიზონტალური
რთან. ნაცარა მსხვილი ბატის ჯიშში ორი ტიპია - ტამბოვური სხეული. მუცელზე აქვთ კანის ნაოჭები, ხოლო ნისკარტის ქვე- მდგომი სხეულით ხასიათდება. მათ ფეხებიც მოკლე აქვთ, კისე- იწვევს მათ გაციებას და მასიურ სიკვდილიანობას (მოზარდის
ველის და გორკული. მამლების ცოცხალი მასა 6-7 კგ-ია, დედ- მოთ - “ჩანთა”, კისერი - საშუალო სიმაღლისა და მსხვილი. ისინი რი საშუალო სიგრძის, მოკლე მსუბუქი თავით, მრგვალი, სწორი ერთმენეთთან შეჯგუფების გამო). ნორმაზე მეტი ტემპერატურაც
ლებისა - 5,8-6,5 კგ. კარგად სუქდებიან და იძლევიან დიდი რაოდენობით ცხიმს. სა- საშუალო ზომის ნისკარტით. დედალ ბატებს გაზაფხულზე მუ- საზიანოა, რადგან იწვევს მადის გაუარესებას და სიკვდილია-
კვერცხმდებლობა 35-40 ცალია წელიწადში, კვერცხდების შუალო კვერცხმდებლობა 30-40 ცალია; კვერცხის მასა - 170-200 ცელზე პატარა ნაკეცები აქვთ. დედლების ცოცხალი მასა ერთი ნობის ზრდას. ამ დროს, დამახასიათებელია წყალზე მოთხო-
ორი ციკლის განმავლობაში დებენ 60 ცალ კვერცხს. კვერცხის გ; გამოჩეკვის პროცენტი - 60, შენარჩუნების - 92. ტულუზურ ბატს წლის ასაკში 4,0-4,2 კგ-ია, მამლებისა 4,4-4,6 კგ-ია. ვნილება, გახშირებულია სუნთქვა, ჩამოშვებულია ფრთები და
საშუალო მასაა 175 გ; ჩაწყობილი კვერცხიდან გამოჩეკვა 60%-ს ფართოდ იყენებენ მსხვილი ღვიძლის მისაღებად. საშუალო კვერცხმდებლობა თანამედროვე ტექნოლოგიური ღიაა ნისკარტი. ოპტიმალურ ტემპერატურაზე მოზარდები ხალი-
შეადგენს. მოზარდი 60 დღის ასაკში იწონის 4-4,5 კგ-ს. ნაცარა რეინის ჯიში გამოყვანილია გერმანიაში, ემდენის ჯიშის გა- პირობების დაცვით (კვება, მოვლა-შენახვა) 18-30 ცალამდეა, სიანად ჭამენ და თანაბრად არიან გაფანტული შენობის მთელ
მსხვილი ბატი სხეულის მკვრივი აგებულებით ხასიათდება, მოძ- უმჯობესებით. თეთრი ფერისაა, კვერცხმდებლობა - 40-45 კვე- მე-2 წელს კვერცხმდებლობა იზრდება 20-25%-ით, მე-3 წელს 30- ფართობზე.
რავი ფრინველია, კარგად სუქდება. თავი არც ისე დიდი აქვს; რცხი, გამოჩეკვა - 70%. მოზარდი 60 დღის ასაკში 3,7-4,0 კგ-ს 50%-ით, ხოლო მე-4 წელს იკლებს. კვერცხის მასა საშუალოდ მიუხედავად იმისა, რომ ბატები წყალში მცურავ ფრინველებს
მოკლე და მსხვილი ნარინჯისფერი ნისკარტი; კისერი საშუალო აღწევს. ზრდასრული დედლების ცოცხალი მასა 5,5-6,0 კგ-ია, პირველ წელს საშუალოდ 140-142 გ-ია, მე-2 წელ ს 145-150 გ-ია, მიეკუთვნებიან, ისინი მაინც ცუდად იტანენ ტენიანობის მომატე-
სიგრძისაა; ტანი მსხვილი, განიერი და ღრმაა; მუცელზე ორი მამლების - 6,5-7,0 კგ. სხვა ჯიშებთან შეჯვარებისას გამოიყენება მე-3 წელს 150-152 გ-ია. გამოჩეკვის პროცენტი პირველ წელს 68- ბას. შეფარდებითი ტენიანობა შენობაში უნდა იყოს 66-75%, ოპ-
ცხიმოვანი ნაოჭი აქვს; მკერდი აქვს ღრმა, გამოზნექილი და როგორც სადედე ფორმა. 73%-ია, მე-2 წელს 70-76%-ია,მე-3 წელს 72-78%-ია, ხოლო მე-4 ტიმალურ მიკროკლიმატს იცავენ გამათბობელ-სავენტილაციო
განიერი; ზურგი - გრძელი და განიერი; ფეხები - მსხვილი, განი- წელს მცირდება 60-64%-მდე. გამოჩეკვის ასეთი მაღალი მაჩვე- სისტემის და შემწოვ-გამწოვი ვენტილაციის რეგულირებით.
ვრად მდგომი, ნარინჯისფერი. ІІ
ჯავახური ბატი ნებლით იგი უტოლდება ჩინურ და ყუბანურ ბატებს.
სახორცედ მოზარდის გამოზრდისას, იყენებენ სინათლის
ჯავახური ბატი შემდეგი ნიშნებით ხასიათდება: ფერი თეთრი, ისევე,როგორც ყველა შინაური ბატის მე-2 ძირითად პრო- შემდეგ რეჟიმს: სიცოცხლის პირველ კვირაში განათება უნდა
ІІ
ემდენის ჯიში
ნაცრისფერი და მოთეთრო ნაცრისფერი ბუმბულის ფერთა- დუქტს, ხორცის შემდეგ, ფრთა-ბუმბული წარმოადგენს. რომ- იყოს 24 სთ-იანი, შემდეგ, 20 დღის ასაკამდე, სინათლის ხანგრ-
გამოყვანილია ქ. ემდენის გარეუბანში (გერმანია). ახასიათებს ნაა დაკავშირებული თვალის ფერიც. თეთრ ბატებს, თვალის ლის გამოსავალი 35-40%-ია, რაც ძლიან მაღალი მაჩვენებელია ძლივობა თანდათანობით მცირდება და დაჰყავთ 14-16 სთ-მდე.
თეთრი შებუმბვლა; აქვს დიდი, განიერი თავი; გრძელი მოქნილ- ფერი ცისფერი აქვს, ჭრელებს-მუქი ნაცრისფერი, ნაცრისფერს სხვა ჯიშებთან შედარებით. ასეთ განათებას იცავენ გამოზრდის ბოლო პერიოდამდე. ღამით
ნაოჭიანი კისერი; მოკლე, მსხვილი, ნარინჯისფერი ნისკარტი; კი ყავისფერი. ბუმბულის ფერთანაა დაკავშირებული აგრეთვე შენობაში ტოვებენ სუსტ განათებას (1-1,5 ლუქსი). რათა მოზარდ-
მასიური, გრძელი და განიერი ტანი, მცირე ნაოჭებით მუცელზე; ნისკარტის ფერიც. მუქი ბუმბულის შემთხვევაში ნისკარტი მუქი ბატის ხორცის წარმოების
მა შეძლოს საკვებურისა და საწყურვებლების პოვნა.
მაგარი, მოკლე, ღია ნარინჯისფერი ფეხები. ფერისაა და ლაქები ემჩნევა. ღია ფერის ბუმბულის მქონე ბატე- ტექნოლოგია
ემდენის ჯიში საკმაოდ მსხვილია: მამლების ცოცხალი მასა ბს ნისკარტი ყვითელი ფერისაა. ІІ
სახორცე ბატების გამოზრდა ღრმა
სახორცედ, კარგად განვითარებულ ბატის ჭუჭულებს, ინკუ-
10 კგ-ია, დედლებისა - 8 კგ; საშუალო კვერცხმდებლობა 25-35 ჯავახური ბატი მკვრივი ფართე მოკლეჰორიზონტალურად ბატორიუმში გამოჩეკიდან 6-10 სთ-ის განმავლობაში არჩევენ.
ქვეშსაფენზე
შესარჩევ მოზარდს უნდა ჰქონდეს კარგად შეწოვილი ყვითრი, გამოზრდა წარმოებს ტიპურ საფრინველეში (18მX72მ) მყარი
ნისკარტი და ტერფი ღია ყვითელი ან ნარინჯისფერი, მკვრი- იატაკით, რომელზეც ყრიან საფენს. დასმის სიმჭიდროვე 1 მ²
ვი შებუმბვლა. მოზარდი გადაჰყავთ ოთხ სექციად გაყოფილი იატაკის ფართობზე 1-30 დღის ასაკამდე 10 ფრთას შეადგენს,
60-80-18სმ ზომის ხის ყუთებით, რომელთა კედლებში მოთავ- ხოლო 1-60 დღემდე - 5 ფრთას. საფრინველე შეიძლება შიგნი-
სებულია საჰაერო ხვრელები. ყუთის ძირში აფენენ ქაღალდს დან გაყოფილი იყოს დერეფნით - ორ ნაწილად, სადაც ბატებს
ან ჩალას. ბატების გადაყვანა ყველაზე კარგია სპეციალური ერთ განყოფილებაში 1-30 დღემდე, მეორე განყოფილებაში კი
ავტომანქანით, სადაც დაცულია ნორმალური ტემპერატურა და 31-60 დღემდე ზრდიან. გამოიყენება ისეთი საფრინველეც, სა-
ჰაერაცია. ტრანსპორტირებისას, აუცილებელია მოზარდის პე- დაც ბატებს 1-60 დღემდე გადაუსმელად ზრდიან.
რიოდული შემოწმება, განსაკუთრებით ქვემოთ მოთავსებულ
ბოლო წლებში ფართოდ დაინერგა უფანჯრო საფრინველე
ყუთებში.
შენობებიც. საფრინველეს ყოფენ სექციებად, რომელსაც ტიხ-
გამოჩეკიდან პირველი ხუთი დღის განმავლობაში ტემპერა- რავენ 40-60 სმ სიმაღლის დასაკეცი მავთულებიანი ტიხრებით.
ტურა უნდა იყოს 28-30°C; მე-6 დღიდან მე-10 დღის ჩათვლით - თითოეულ სექციაში ათავსებენ 1-30 დღის ასაკამდე 250 ფრთა
24-26°C; მე-11 დღიდან მე-20 დღის ჩათვლით - 23-20°C; ხოლო ბატს, 31-60 დღის ასაკამდე - 125 ფრთა ბატს. საფრინველეს ცე-
21 დღიდან დაკვლამდე - 19-17°C. ნტრში მთელ სიგრძეზე მოთავსბულია ღარისებრი საწყურვებ-
ტემპერატურული რეჟიმის დარღვევა უარყოფითად მოქმე- ლები, რომლებიც ზემოდან დაფარულია მეტალის ღობურით.
ნაცარა მსხვილი ბატი ემდენის ჯიში
დებს მოზარდის ზრდა-განვითარებაზე. დაბალი ტემპერატურა საწყურვებელს ათავსებენ საკანალიზაციო არხის ზემოთ, რო-

მელსაც დგამენ მეტალის სადგამზე. იმ შემთხვევაში, თუ საფრინ- მეორეში 4 - ფრთა. 30 დღის შემდეგ ბატები პირველი დარბა- გალიური გამოზრდისას, ყურადღება უნდა მიექცეს საფრინვე- საფრინველეში ღრმა ქვეშსაფენზე ან მავთულებიან იატაკზე,
ველე სეირანიანია, ზაფხულის პერიოდში, 5-6 დღის ასაკიდან, ზიდან მეორეში გადიან. თითოეული დარბაზი დასაკეცი მეტა- ლეში მეტი ჰაერის მიწოდებას - ზამთარში 1 კგ ცოცხალ მასაზე შემდეგ გადაჰყავთ სასუქ მოედანზე, რომლის ზომა 100X15 მ-ია
ბატებს საძრომელების საშუალებით სეირანზე უშვებენ. სეირანი ლის ტიხრებით გაყოფილია ცალკეულ სექციებად, თითიოეულ უნდა შემოდიოდეს 1,5-2 მ³/სთ სუფთა ჰაერი, ზაფხულში - 7 მ³/სთ, და აჩერებენ დაკვლამდე. 1 მ² ფართობზე ათავსებენ 6 ფრთას.
გაყოფილია სექციებად, თითიოეულს აქვს საცურაო არხი, საწყუ- სექციაში ათავსებენ 250 ფრთა ბატს. ორივე დარბაზში, საფრინ- გარდამავალ პერიოდში - 2-3 მ³/სთ. მოედნის ცენტრში აწყობენ საჩრდილობლებს.
რვებელი და საკვებური. ველის მთელ სიგრძეზე გადის დერეფანი, იატაკი დაფარულია კარგი შედეგი იქნა მიღებული 1-60 დღემდე ბატების გადაუს- გასასუქებელი მოედნის გვერდით დგამენ საკვების ბუნკერს,
მოზარდს პირველ დღეში კვებავენ ღარისებრი საკვებურიდან მავთულბადით, რომელიც შედგება ცალკეული ნაწილებისაგან მელად გამოზრდისას, რადგან გამოზრდის პერიოდში არ შეიმ-
(810 X 450 მმ) და დამაგრებულია რკინის ჩარჩოზე. რომელსაც ავსებენ საკვებდამრიგებლებით. ბუნკერიდან კომ-
და ვაკუუმისებრი საწყურვებლიდან. ბატის ჭუჭულის გამოზრდა ჩნეოდა ძვლების, ფეხებისა და ფრთების სისუსტე, არც მკერდის
ბინირებული საკვები ბურთულებიან-ბაგიროვანი ტრანსპორტი-
განსაკუთრებით საპასუხისმგებლოა 15-20 დღის ასაკამდე. შენო- მავთულბადეს აქვს ანტიკოროზიული თვისება. ბადის ქვემოთ არეში აღინიშნებოდა კოჟრების გაჩენა. ცოცხალი მასა, 65 დღის
ორის საშუალებით ნაწილდება საკვებურში. ასეთ გასასუქებელ
ბაში იცავენ ოპტიმალურ ტემპერატურას, ტენიანობას, განათებას მოთავსებულია ბეტონის იატაკი, რომელიც დახრილია ცენტრა- ასაკში, საშუალოდ 4214 გრ-ს შეადგენდა. ბატის ჭუჭულები, რომ-
და მოზარდებს უზრუნველყოფენ სრულფასოვანი საკვებით. ლური გასასვლელისაკენ 100-ით. ლებიც გამოზრდილი იყვნენ 1 დღიდან დაკვლამდე გალიებში, მოედანზე ერთდროულად შეიძლება გამოიზარდოს 9 ათასი
ცოცხალი მასით ბევრად ჭარბობდნენ ღრმა საფენზე გამოზ- ბატი. რადგან ძირითადი შრომატევადი პროცესები მექანიზებუ-
თითოეული პარტიის გამოზრდის შემდეგ წარმოებს ქვეშსაფე- პირველ დარბაზში მოწყობილია ტექნოლოგიური დანადგარი
რდილი ბატების ანალოგიურ ჯგუფს. ლია, ერთ მეფრინველეს შეუძლია მოემსახუროს ორ ასეთ მო-
ნის გამოცვლა, შენობის დასუფთავება და მოწყობილობების დე- 1-20 დღემდე მოზარდებისათვის (ელექტრობრუდერი, ვაკუუმი-
ზინფექცია. სანიტარული შესვენება პარტიებს შორის 12-15 დღეა. ბატების გადაუსმელად გალიური გამოზრდა საშუალებას ედანს.
სებრი საწყურვებელი, ღარისებრი საკვებური), 20-30-დღიანი მო-
ზარდისათვის იყენებენ ბუნკერისებრ საკვებურებს СБГ-0,3-ის და მისცემს მწარმოებელს წლის განმავლობაში გამოზარდოს ამ წესით გამოზრდისას, უმჯობესია, ბატები გამოიზარდოს
ІІ
სახორცე ბატის გამოზრდა მავთულბადიან ღარისებრ საწყურვებლებს. მეორე დარბაზში დამონტაჟებულია დიდი რაოდენობის სახორცე მოზარდი. 60 დღის ასაკამდე. ბატი-ბროილერები ამ ასაკამდე ინტენსიუ-
იატაკზე იგივე მოწყობილობა. რად იზრდება. მარტო კუნთოვან ქსოვილზე მოდის მთელი მა-
ІІ
სახორცე ბატის გამოზრდა საზაფხულო სის 35-37%, ხოლო კანზე და კანქვეშა ცხიმზე 14-17%, შინაგან
მავთულბადიან იატაკს ბატის ნაკადურ-ტექნოლოგიური ხა-
ІІ
სახორცე ბატის გამოზრდა გალიებში ფარდულებში
ცხიმზე -6,5%. ამ წესით გამოზრდილი ბატის ხორცი შეიცავს (%):
ზით გამოზრდისას იყენებენ. ამ წესით გამოზრდისას, გამოიყე-
ნება 12X24 მ ზომის საფრინველე, რომელიც განივად, ორ და- ზოგიერთ ფაბრიკაში გამოზრდის პირველ ათ დღეს იყენებენ ბატის ხორცის წარმოების გაზრდის მიზნით, ზაფხულის პერი- პროტეინს - 17,6-18,2; ცხიმს - 21,5-22,8; ნაცარს - 0,85-0,98; ტენს
რბაზად არის დაყოფილი. პირველ დარბაზში ათავსებენ ბატებს ბატარეა-გალიებს - ერთ გალიაში ათავსებენ 12 ფრთას (შეი- ოდში, მოზარდი შეიძლება გამოიზარდოს სპეციალურ გასასუქე- - 56,7-59,4. ბატი-ბროილერების ხორცში, სხვა მოზარდთან შედა-
1-30 დღემდე, მეორე დარბაზში კი - 31-60 დღემდე. დასმის სიმ- ძლება გამოვიყენოთ გადაკეთებული მარკის გალიებიც). ათი ბელ მოედანზე. რებით, ზოგიერთი ამინომჟავა, კერძოდ: ლიზინი 30%-ით, ჰისტი-
ჭიდროვე 1მ² იატაკის ფართობზე პირველ დარბაზში 8 ფრთაა, დღის შემდეგ კი გადაჰყავთ იატაკზე. ამ წესით გამოზრდისას 20-30 დღის ასაკამდე ბატებს ზრდიან დინი 70%-ით, ხოლო ალანინი - 30%-ით მეტია.

მწყერი გნოლი ხოხობი კაკაბი
მწყერი გნოლი 40 დღიანი - 165 გრ-ს, 63 დღიანი - 300 გრ-ს, ხოლო 120 დღიანი
- 350-360 გრ-ს.
ხოხობი
მოზარდი, ძირითადად, იჩეკება მაის-ივნისში, ზრდასრულო-
მწყერი მინდვრის ფრინველია, ის ქათმისებრთა რაზმის, ხოხ- გნოლს მიიჩნევენ ტყისა და სტეპის ერთ-ერთ საუკეთესო ბი- ბას აღწევს სექტემბერ-ოქტომბერში. სქესობრივ სიმწიფეს კი - ზრდასრული ხოხბის საკვებში პროდუქტიულ პერიოდში 60-
ბისებრთა ოჯახის წარმომადგენელია და შედის კაკბისებრთა ნადრად. აღნაგობით იგი მკვრივი და მრგვალია და სხვადასხვა მომდევნო წლის გაზაფხულზე. 63% მარცვალია (სიმინდი, ხორბალი, ქერი) 8-10% ზეთსახდე-
ქვეოჯახში. ფერის ბუმბულითაა შემოსილი - წითლით, ყვითლით, შავით, ლის ანარჩენი (შროტი, კოპტონი), 4-7% ცხოველური საკვები,
გნოლის შენახვა ძირითადად ვოლიერებში ხდება. ვოლიერის
ღია ნაცრისფრით, ყავისფრით, წაბლისფრით. 3-5% ბალახის ფქვილი, 5-6% მინერალური საკვები, ვიტამინოვა-
ჩვეულებრივი მწყერი ჟანგისფერი-მურა შეფერილობისაა - სიმაღლე არ უნდა იყოს 2მ-ზე ნაკლები. ვოლიერებში 1 ფრთაზე
გნოლს ახასიათებს ცოცხალი და მოხერხებული მოძრაობები. საჭიროა 1მ² ფართობი. აუცილებელია ვოლიერებში დაირგოს ნ-მინერალური პრემიქსი 1%.
მუქი და ღია სიჭრელით, მუცელი ღია ფერისაა. მამლებს კისე- იგი ოდნავ დიდია მტრედზე, მაგრამ ხორცის გამოსავლიანობა ბუჩქები. იმ შემთხვევაში, თუ ვოლიერები არ არის, საჭიროა ნა- ზრდასრულ ხოხობს დღეში აძლევენ 70-80 გრ სრულფასოვან
რი წაბლისფერი-შავი აქვთ, რომელიც შემოდგომით ღიავდება. გაცილებით მეტი აქვს. წილობრივ მაინც იყოს გადახურული და მოეწყოს პატარ-პატარა კომბინირებულ საკვებს, ხოლო გნოლს 35-55 გრ-ს.
დედლების კისრის წინა ნაწილი მოთეთროა, ჩიჩახვი და გვე- გარეგნულად წააგავს მცირე ზომის, მკვრივი აღნაგობის ქათა- თავშესაფარები, სადაც გნოლები ცუდ ან ცხელ მზიან ამინდში
რდები აჭრელებულია მუქი წაბლისფერი ლაქებით. თავს შეაფარებენ. ვოლიერებში ვალაგებთ საკვებურებს, საწყუ- ლაპების გამოსაზრდელად გამოიყენება სრულფასოვანი
მს. სხეულის სიგრძე 35-38 სმ-ია. იწონის საშუალოდ 400-500 გრ-
რებლებს, ქვიშიან ყუთებს. კომბინირებული საკვები, რომელშიც პროტეინის შემცველობა
დედალი შინაური მწყერის ცოცხალი მასა 150 გრ-ია, მამლის ს. თუმცა, ზოგიერთი ჯიშის გნოლის მასა 600-650 გრ-ს აღწევს.
ახასიათებს მკაფიოდ გამოხატული სქესობრივი დიმორფიზმი. 25-26%-ია, ენერგია კი 305-310 კკალ. მე-4 კვირიდან მოზარდი
- 110 გ; კვერცხის დებას იწყებს 30-40 დღის ასაკში და წლის გა- პრაქტიკული გამოცდილებიდან გამომდინარე გნოლის ხე-
მამალი მეტს იწონის დედალზე. ასევე, მამლებისთვის დამახასი- ლოვნური მოშენების პირობებში სადედე გუნდის დაკომპლექტე- გადაყავთ შედარებით დაბალპროტეინიან და მაღალენერგეტი-
ნმავლობაში დებს 300 და მეტ ცალ კვერცხს. ინკუბაციის ხანგრ- კულ საკვებზე. პროტეინის შემცველობა 20-21%-ია, ხოლო ენე-
ათებელია უფრო მკვეთრი შეფერილობა. ბა უმჯობესია შემოდგომით. ვოლიერებში აუცილებელია მოწყო-
ძლივობა 16-18 დღეს შეადგენს. რგიისა - 310-315 კკალ.
გნოლი პირველ წელს დებს 10-15 ცალ კვერცხს, მეორე წელს ბილი იყოს სპეციალური საბუდრები, სადაც გნოლს საშუალება
ინკუბაციის მოკლე პერიოდი და ზრდის დიდი სისწრაფე 20-25 ცალს. თუმცა ლიტერატურული მონაცემებით ხელოვნურ ეძლევა დადოს კვერცხი. ყუთის ზომა უნდა იყოს 30x30x30 სმ. ხოხბის მოზარდის სახორცედ გამოზრდას ამთავრებენ 15-16
იძლევა საშუალებას წლის განმავლობაში მიღებულ იქნას მწყე- პირობებში რიგ სანაშენე მეურნეობებში მიღებული აქვთ პირ- ახალგამოჩეკილი ლაპები ძალზე მფრთხლები არიან და ოდ- კვირის ასაკში, ხოლო გნოლის - 13-14 კვირის ასაკში. ამ პერი-
რის 4-5 და მეტი თაობაც. მისი მცირე ზომა საშუალებას იძლევა ველ წელს 40 ცალი კვერცხი (უნგრეთი), ხოლო მეორე წელს - 60 ნავ ხმაურზეც კი შეიძლება მოსცილდნენ დედას და სადმე მოფა- ოდში ხოხბის ცოცხალი მასა არის 750- 900 გრ, ხოლო გნოლის
ერთი ბროილერის წიწილისათვის საჭირო ფართობზე მოთავსე- ცალი კვერცხი. ავტორები ასეთ მაღალ კვერცხმდებლობას უკა- რებულ ადგილას შეიყუჟნენ. ისინი დედის ხმაზე არ რეაგირებენ, 350-450 გრ.
ბულ იქნეს 10-12 მწყერი. ვშირებენ მოზარდის გამოზრდის ტექნოლოგიის სრულყოფასა არ გამოვლენ იმ ადგილიდან და შეიძლება დაიღუპნენ.
და დაბალანსებული საკვების გამოყენებას. ამიტომ, აუცილებელია გამოზრდის პირველ დღეებში დიდი
მწყერის კვერცხი და ხორცი ხასიათდება მაღალი ხარისხით. 5
გნოლისათვის დამახასიათებელია მაღალი პოლიგამურობა. ყურადღება მივაქციოთ მათ დედასთან ყოფნას. ყველაზე უკეთე- კაკაბი
მწყერის კვერცხი, რომელიც მასით ერთი ქათმის კვერცხს უტო- სია სპეციალური გალიების გამოყენება გამოზრდის პირველ პე-
ისინი გაზაფხულზე წყვილდებიან და ასე ოჯახებად ცხოვრობენ
ლდება, შეიცავს 5-ჯერ მეტ ფოსფორს, 7,5-ჯერ მეტ რკინას, 6-ჯერ რიოდში. გალიებში ლაპებთან ერთად ვათავსებთ დედა გნოლს
მთელი სეზონი. მამალი მონაწილეობს, როგორც გამოჩეკვაში, მოხდენილი ლამაზი გარეგნობის ფრინველია სქესობრივი
მეტ B1 ვიტამინს და 15-ჯერ მეტ B2 ვიტამინს. მწყერის კვერცხის ასევე ლაპების გამოზრდაში. გაზაფხულზე, როდესაც ვიწყებთ ისე, რომ ლაპებს მასთან მისვლა თავისუფლად უნდა შეეძლოს. დიმორფიზმი ცოცხალ მასაში ნაკლებადაა გამოხატული. დედ-
წარმოება უფრო იაფი ჯდება, ვიდრე ქათმის. ოჯახების ჩამოყალიბებას აუცილებელია გავითვალისწინოთ ის მე-2 განყოფილება არის შემდეგი ზომის: 0,6 მ სიგანე,1,5 მ სი- ლები საშუალოდ იწონიან 450 გრ-ს (400-530), ხოლო მამლები
დედალი მწყერი ცოცხალი მასით 125 გ, კვერცხმდებლობით გარემოება, რომ ეს ოჯახი მთელი სეზონი უნდა იყოს შენარჩუ- გრძე და 0,5-0,6 მ სიმაღლე. ანუ ფაქტიურად, ეს არის ხის ჩარჩო, 500 გრ-ს (450-550).
250 ცალი, კვერცხის საშუალო მასით 10 გ, წლის განმავლობა- ნებული. რომელსაც სამი მხრიდან გადაჭიმული აქვს ბადე. ასევე მოწყო-
ბილი უნდა იყოს საჩრდილობელი. სახორცედ მოზარდს ზრდიან 120 დღემდე. კაკბის კვე-
ში აწარმოებს 2,5 კგ კვერცხის მასას, რაც 20-ჯერ მეტია თვით მათი შენახვისას, ვოლერებში გათვალისწინებული უნდა იყოს რცხმდებლობა საშუალოდ შეადგენს 11-33 ცალ კვერცხს. კვე-
ფრინველის მასაზე, მაშინ როცა კვერცხმდებელ ქათამს შეუძ- ის გარემოება, რომ ისინი არა მარტო შესანიშნავად დარბიან, წვრილ მეურნეობებში გნოლის ლაპებს პირველ დღეს აჭმევენ
რცხმდებლობა მე-2 და მე-3 წელს მატულობს პირველ წელთან
არამედ ფრენენ კიდეც, ამიტომ უმჯობესია მოშინაურებული მოხარშული კვერცხის ყვითრს, ხოლო მე-2 დღიდან ურევენ კომ-
ლია 8-10-ჯერ მეტი კვერცხის მასის მოცემა თავის წონასთან შე- შედარებით. ისინი მონოგამურები არიან.
ფრინველის პირველი თაობა გამოიზარდოს გალიებში ან ისეთ ბოსტოს, ბაბუაწვერებს, ოხრახუშს, თეთრ პურს. საკვები უნდა
ფარდებით. ვოლიერებში, რომლებიც ყოველი მხრიდან იქნება დახურული. იყოს რბილი. შეიძლება მივცეთ ხაჭო ან ნადუღი. ოჯახების ჩამოყალიბება უმჯობესია ადრე გაზაფხულზე (მა-
შინაური მწყერის ერთ-ერთ თავისებურებას წარმოადგენს ის, ამ დროს დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ფრინველის სიმშვიდის სადედე გუნდი პროდუქტიული პერიოდის კვებაზე გადაყა- რტიდან). თითოეულ ოჯახში უნდა იყოს 2-3 დედალი და 1 მამა-
რომ აუცილებელია მაღალი ტემპერატურის შენარჩუნება სიცო- უზრუნველყოფას. ვთ მარტის ბოლოდან. ვოლიერის 1მ²-ზე უნდა მოდიოდეს 1-2 ლი. შენახვა ხდება ვოლიერებში.
ცხლის პირველ კვირაში. ამ პერიოდში ჰაერის ტემპერატურა გნოლს ახასიათებს სწრაფი ზრდა. ერთდღიანი ლაპის წონა ფრთა. ოჯახი უმჯობესია დაკომპლექტდეს 2-3 დედლისა და 1 კაკბის მოზარდისა და ზრდასრულის მოვლა, შენახვა და კვება
უნდა შეადგენდეს 35°C-ს. 8-10 გ-ია, 10 დღიანი 34-35 გრ-ს იწონის, 21 დღიანი - 80-85 გრ-ს, მამლისგან. ხოხბისა და გნოლის ანალოგიურია.

წიწილების წარმოება წილაში შეუწოველი ყვითრის მასა 0,8-1,2 გ-ია, 10 დღის - 0,02 გ,
ინდაურის - 0,4 და 0,02გ.
დარჩენილი ყვითრის გამოყენება სიცოცხლის პირველ დღე-
ერთდღიანი წიწილების ებში შეიძლება შეჩერდეს შემდეგი ფაქტორის მოქმედებით:
დახარისხება არასრულფასოვანი საკვებით; სხვადასხვა მიზეზით გამოწვეული
ტრავმებით (თაროებიდან გადმოვარდნა; სქესზე დახარისხები-
სასოფლო-სამეურნეო ფრინველი გამოჩეკვისთანავე მზადაა სას და გადაყვანისას გაუფრთხილებელი მოპყრობა, სიმჭიდრო-
დამოუკიდებელი ცხოვრებისათვის. მოზარდის შეფასება შესაძ- ვე); კვერცხის დაბალი ხარისხი; ინკუბაციის დაბალი ან მაღალი
ლებელია გაშრობისთანავე, გამოჩეკიდან 12-16 საათის შემდეგ. ტემპერატურა; ტრანსპორტირება; გამოჩეკიდან 36 საათი და
გამოჩეკილ წიწილას ახარისხებენ ექსტერიერული და ინტერიე- მეტი საკვების, წყლის მიუცემლობა; ბაქტერიალური ინფექციები
რული ნიშნებით და ყოფენ კონდიციურ და არაკონდიციურ მო- და სხვა. ახალგამოჩეკილ მოზარდს თერმორეგულაციის მექა-
ზარდად. ნიზმი ჩამოყალიბებული არა აქვს. მაგალითად, წიწილას სხეუ-
ლის ნორმალური ტემპერატურა 39-39,8ºC უნარჩუნდება, როცა
ІІ
კონდიციური მოზარდი
ოთახის ტემპერატურა 26-34ºC-ის ფარგლებშია. დამღუპველად
გამოირჩევა აქტივობით, სწრაფად რეაგირებს გარეგან გაღი- მოქმედებს ორგანიზმზე, როცა გარე ტემპერატურა 40ºC-ია,
ზიანებაზე, არა აქვს დეფექტები, შესაძლებელია ერთი უმნიშვნე- ასევეა გამჭოლი ქარი. მოზარდს ახასიათებს გაძლიერებული
ლო ექსტერიერული გადახრა, აქვს რბილი, აკრული მუცელი, ნივთიერებათა ცვლა (განსაკუთრებით მეხორცულ კროსებს),
დარჩენილი ყვითრი მთლიანად შეწოვილია, ჭიპლარი სუფთა რის გამოც დიდია ჟანგბადზე მოთხოვნილება. მავნე აირების
და შეხორცებულია, კლოაკა სუფთა, ღინღლი მთლიანად მშრა- (ნახშირორჟანგი, ამიაკი, გოგირდწყალბადი, ფორმალდეჰიდი)
ლია და თანაბრად არის განაწილებული ტანზე, თავი განიერია მაღალი კონცენტრაცია უარყოფითად მოქმედებს მოზარდის
მეფრინველეობის და პროპორციული, თვალი მრგვალი, მბზინავი, სხეული და მკე-

რდის ძვალი მკვრივი, ფეხები და ნისკარტი პიგმენტირებული
ორგანიზმზე.
ერთდღიანი მოზარდის ტრანსპორტირებისას იყენებენ დეზინ-
და მაგარი, ფრთები მჭიდროდ ეკვრის სხეულს. მოზარდი დახა- ფიცირებულ ხის ყუთებს და ერთჯერად მუყაოს ტარას მთლიანი
რისხებიდან 8 საათის განმავლობაში გადაყვანილი უნდა იქნეს ძირით. ყუთი აუცილებელია დაიყოს სექციებად, რომლის კედ-
მართვა საფრინველეში.
ერთდღიანი მოზარდის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მაჩვე-
ნებელია ცოცხალი მასა, რომელსაც განაპირობებს როგორც
ლები 4-5 საჰაერო ხვრელისაგან უნდა შედგებოდეს და თითოეუ-
ლის დიამეტრი 10-15 მმ უნდა იყოს. ტრანსპორტირება უნდა მოხ-
დეს სუფთა, დეზინფიცირებული სპეციალური ტრანსპორტით,
კვერცხის მასა, ასევე გამოჩეკის შემდეგ ადგილზე გაჩერების რომლის შიგნით ჰაერის ტემპერატურა უნდა იყოს +20-28 ºC,
პერიოდი. მაგალითად, ახალგამოჩეკილი წიწილის შეფარდე- შეფარდებითი ტენიანობა 55-75%, ჰაერის მოძრაობის სისწრაფე
ბითი მასა 70-74%. შემდეგ კი ყოველი 6 საათის გაჩერებით, საშუ- არა უდიდესი 2 მ/წმ, ნახშირორჟანგის დონე არა უდიდეს 1,5%.
ალოდ 1,3%-ით იკლებს. ტრანსპორტირების დასაშვები ნორმა 24 საათს არ უნდა აღე-
ახალგამოჩეკილ მოზარდში დარჩენილი ყვითრი სიცოცხლის მატებოდეს. ცნობილია, რომ მოზარდის სიკვდილიანობის 90%
პირველ კვირას კვების გარკვეული წყაროა. დაგვიანებით საკვე- მოდის პირველ ათ დღეში, სიკვდილიანობის პიკი შეიმჩნევა მე-5
ბის მიცემა დარჩენილი ყვითრის ათვისებას აფერხებს და მისი დღეზე. კონდიციური მოზარდის შენარჩუნება პირველ ათ დღე-
შემდგომი შეწოვა ჩერდება. ამ მხრივ, განსაკუთრებით მგრძნო- მდე 98-99%-ს შეადგენს.
ბიარეა იხვი, ბატი და მეკვერცხული ჯიშის წიწილები. 5 დღის წი- ფრინველის პროდუქტიულობა და ცხოველმყოფელობა მნიშ-
მამალი დედალი
ფრთაზე ბუმბულის მიხედვით სქესის განსაზღვრა

ვნელოვნად დამოკიდებულია ერთდღიანი წიწილის ხარისხზე, 95-97%. დახარისხებისთვის საჭიროა სპეციალური მაგიდა, სამი
რომელიც უნდა დავსვათ გამოსაზრდელად. ყუთი (დედლებისთვის, მამლებისთვის და დაწუნებულებისთვის)
ერთდღიანი წიწილის შერჩევა და ხარისხი უმნიშვნელოვანე- და კარგი განათება. გარდა ამ მეთოდებისა, არსებობს ერთდღი-
სია, ვინაიდან ხარისხიანი ახალგამოჩეკილი წიწილა, შემდგო- ან ასაკში სქესის განსაზღვრა სპეციალური ხელსაწყოებით,
მში მაღალი ცხოველმყოფელობისა და პროდუქტიულობის სა- რომელიც ცნობილია ჩიკტესტერის სახელწოდებით. ის წარმო-
წინდარია. ადგენს მრგვალ მილს (ტუბუსი), რომელსაც ერთ მხარეს აქვს
საფრინველეში გამოსაზრდელად აუცილებელია ჩაისვას კო- ოკულიარი, ხოლო მეორე მხარეს - ბლაგვი შუშის მილი, ტუბუსში
ნდიციური ერთდღიანი წიწილა. კონდიციური წიწილებისთვის მოთავსებულია ელექტრო ნათურა, ლინზის და სარკის სისტემა,
დამახასიათებელია შემდეგი ნიშნები: ისინი მოძრავები არიან, რომელიც სინათლეს მიმართავს წვრილ მილში, მილი შეჰყავთ
აქტიურად რეაგირებენ ხმაზე, აქვთ რბილი აკრული მუცელი,- წიწილის კლოაკაში. ოკულარით კარგად ჩანს საკვერცხეები ან
შეხორცებული ჭიპლარი, ვარდისფერი, სუფთა კლოაკა, სუფთა სათესლეები წიწილის სქესის მიხედვით, საათში ასეთი წესით შე-
მბზინავი ბუმბული,მაგარი ნისკარტი და ტერფი, თვალები ცო- იძლება დავახარიხსოთ 600-800 წიწილა.
ცხალი გამომეტყველების, დიდი და განიერი თავი, მსხვილი და ერთდღიან წიწილებში სქესის განსაზღვრა ყველაზე იოლია
მოკლე ნისკარტი, ფრთები მჭიდროდ ეკვრის ტანს. აუტოსექსურ ჯიშებში და კროსებში. მაგ. ფერადნაჭუჭიანი კრო-
სების წიწილები შეფერილობით განსხვავდებიან: მამლები ღია
ახლად გამოჩეკილ წიწილას ამოწმებენ დგომის უნარია-
ყვითელი ფერისაა (თეთრი), დედლები - მოყავისფრო.
ნობაზე, აქტივობასა და ხმის რეაქციაზე. ამისთვის საკმა-
რისია მაგიდაზე დაკაკუნება. აუტოსექსურ კროსებში სქესს არჩევენ აგრეთვე ფრთაზე ბუმ-
წიწილის გასაზრდელად გადასაყვანი ყუთი ბულის სიგრძის მიხედვით. მამლები ნელი შებუმბვლით ხასი-
არის შემთხვევები,როდესაც წიწილის გარეგნული მახასია- ათდებიან ე.ი. პირველადი და მფარავი ბუმბული თანაბარია.
თებლები, მის ჯანმრთელობას შეიძლება არ შეესაბამებოდეს. დედლები სწრაფი შებუმბვლით ხასიათდებიან, ე.ი. პირველადი
ბუმბული გრძელია საფრენ ბუმბულებზე.
არაკონდიციური იერი შეიძლება ჰქონდეს ჯანმრთელ, ახ-
ლადგამოჩეკილ წიწილას, იმ შემთხვევაში თუ ის იმყოფებოდა ІІ
დებიკირების პროცესი
ნესტიან, ცივ, ჩახუთულ შენობაში და ორპირ ქარში. ასევე წი-
წილს, რომელსაც ინკუბაციის პროცესში დარღვეული ჰქონდა მთელს მსოფლიოში მეფრინველე-სპეციალისტები, ჯერ კი-
ინკუბაციის რეჟიმი. ასეთი წიწილა არააქტიურია და უჭირს ფეხზე დევ, ეძებენ ფრინველში კანიბალიზმის პრობლემის მოგვარების
დგომა. გზებს. დღესდღეობით, ერთადერთ საიმედო პროფილაქტიკურ
შენობაში, სადაც ხდება წიწილების დახარისხება კონდიციუ- გზად, ამ საკითხში რჩება მხოლოდ და მხოლოდ დებიკირება
რობის მიხედვით, ტემპერატურა უნდა იყოს 24-26 °C, ტენიანობა (მოზარდ ფრინველში ნისკარტის წვერის მოკვეთა). დებიკირე-
- 60-65%. ბისათვის ფრინველისა და საფრინველის მოსამზადებლად სა-
ახალგამოჩეკილი წიწილების საფრინველეში დაგვიანებით ჭიროა:
გადაყვანა, საკვებისა და წყლის მიუცემლობა აძნელებს დარჩე- დებიკირება ჩატარდეს დღის ყველაზე გრილ პერიოდში;
ნილი ყვითრის შეწოვას,რაც უარყოფითად მოქმედებს წიწილე- დებიკირებამდე 2 დღით ადრე და შემდეგ 3 დღის განმა-
ბის ნორმალურად განვითარებაზე. ინკუბატორში გაჩერების ვლობაში მოზარდს წყალში აუცილებელია მიეცეს ვიტამი-
დრო გამოჩეკიდან საფრინველეში გადაყვანამდე სქესზე და- ნი K ( 4 გ/ლ) და ვიტამინი C (მლგ/ლ);
ხარისხების ჩათვლით 12 საათს არ უნდა აღემატებოდეს, მიზა- სამუშაო ისე უნდა დაიგეგმოს, რომ ერთ საფრინველეში
ნშეწონილია გამოჩეკიდან 6 საათის შემდეგ მოზარდი დახარის- იგი უნდა ჩატარდეს არაუმეტეს 2-3 დღისა;
ხდეს კონდიციურობის მიხედვით.
გამოყენებული უნდა იყოს დეზინფიცირებული, გამართუ-
დახარისხებულ, კონდიციურ წიწილას ათავსებენ მუყაოს ყუ- ლი დებიკირების აპარატი მჭრელი დანებით;
თებში, რომლის ზომებია: სიგრძე და სიგანე 60 სმ, სიმაღლე 18
დებიკირების წინ მოზარდს საკვები არ უნდა მიეცეს 6 საა-
სქესის განსაზღვრა ენდოსკოპური აპარატით სმ, ყუთი ტიხრით გაყოფილია 4 ნაწილად. სახურავზე და გვე-
თის მანძილზე;
რდით კედლებზე (ძირიდან 12 სმ-ზე) აქვს 2 სმ-იანი დიამეტრის
საჰაერო ხვრელები. თითოეულ განყოფილებაში ათავსებენ 25 საფრინველეში უნდა იყოს თანაბარი განათება. აგრეთ-
ფრთას. სულ, ყუთში ეტევა 100 ფრთა. ვე, არ არის რეკომენდებული დებიკირების წარმოება 27
°C-ზე მაღალი ტემპერატურის პირობებში, რადგან ასეთ
უკანასკნელ პერიოდში ფართო გამოყენება ჰპოვა ერთდღი- შემთხვევაში „ოპერაციის“ შემდგომი სისხლდენა უფრო
ანი წიწილის სქესზე გარჩევამ. ფრინველის სქესის დადგენის ძლიერია;
ერთ-ერთი მეთოდია იაპონური წესით ერთდღიან ასაკში წიწი-
დებიკირების ასაკი არის 1-დან 12 დღემდე და 5 კვირის
ლების სქესზე გარჩევა. ეს მეთოდი გამოიყენება გამოჩეკიდან
ასაკიდან. თუმცა, 6-12 დღე ითვლება საუკეთესო პერიო-
10-12 საათის განმავლობაში.
დად;
წიწილას იკავებენ მარცხენა ხელის გულზე ისე, რომ მისი ფე-
5-6 დღის განმავლობაში ოპერაციის შემდეგ აძლევენ ფა-
ხები მდებარეობს შუა და საჩვენებელ თითებს შორის, ხოლო
რთო სპექტრის ანტიბიოტიკს. ამ დროს გრანულირებული
კისერი უსახელო და ნეკა თითს შორის, მარცხენა ხელის ცერა
საკვები არ უნდა მიეცეს;
თითს დაადებენ მუცელზე, ხოლო მარჯვენა ხელის საჩვენებელი
და ცერა თითის საშუალებით ფრთხილად ხსნიან კლოაკას და ავადმყოფ ფრინველზე ან ვაქცინაციის დროს დებიკირება
აშუქებენ ელექტრო ნათურაზე. თუ მამალია, კლოაკასთან კა- არ შეიძლება.
რგად ჩანს მრგვალი რგოლი, ხოლო თუ დედალია, არაფერი ამჟამად, დებიკირების საწარმოებლად მსოფლიოში ფა-
არ ჩანს. ამ მეთოდით გამოცდილ სპეციალისტს 1 სთ-ში შეუძ- რთოდ იყენებენ აშშ-ის ფირმის “ლაიონ ელექტრიკ კომპანი
დებაკირების აპარატი დებაკირების პროცესი
ლია დაახარისხოს 1000 ფრთა წიწილა. დახარისხების სიზუსტეა ინკის” გამოშვებულ “სუპერ-დებიკორს“.

მეკვერცხული ფრინველის შეიმჩნევა კვერცხისა და ბუმბულის დაკორტნა და კანიბალიზმი.

ამ არასასურველი მოვლენის პროფილაქტიკისათვის ულუფაში
სამრეწველო გუნდის კვება ჩართავენ 3-5% ჰიდროლიზურ ბუმბულის ფქვილს და ორი დღის
განმავლობაში სუფრის მარილის შემცველობა მიჰყავთ 2%-მდე
ქათმის კვერცხმდებლობა, კვერცხის სასურსათო და საინკუ- და ადიდებენ სასმელი წყლის მიცემას. პრაქტიკულ პირობებში
ბაციო თვისებები, ჯანმრთელობის მდგომარეობა მნიშვნელო- ულუფის ამინომჟავურ შემადგენლობას აბალანსებენ ცხოვე-
ვან წილად დამოკიდებულია კვების პირობებზე. ქათმის კვე- ლური წარმოშობის საკვებით: თევზის, ხორცის, ძვალ-ხორცის
რცხმდებლობა დამოკიდებულია არა მარტო კვების საერთო ფქვილით ან საკვები საფუარით. ცხოველური საკვები შეიძლება
დონეზე, არამედ მაღალი ხარისხით ულუფების სრულფასოვნე- შევცვალოთ მეთიონინით გამდიდრებული სოიოს შროტით.
ბაზე. პროტეინის, ამინომჟავეების, მინერალური ნივთიერებე- მეკვერცხული ქათმის ულუფის საფუძველს შეადგენს მარცვ-
ბისა და ვიტამინების მიხედვით დაბალანსება მნიშვნელოვანი ლოვანთა მარცვალი: ქერი, შვრია, სიმინდი, ფეტვი და სხვა. ჩვე-
პირობაა ქათმის მაღალი პროდუქტიულობისა და ჯანმრთელო- ულებრივ, საკვებად იყენებენ მარცვლეულის რამდენიმე სახეო-
ბისათვის. ბას სხვადასხვა კომბინაციით. პარკოსანთა მარცვალს (ბარდა,
კვერცხდების პერიოდში ქათამი საჭიროებს უხვ პროტეინო- ცერცვი და სხვა) იყენებენ მცირე რაოდენობით (დაახლოებით
დეზინფექციის პროცესი დასხურების მეთოდით საწიწილეს წყლით მომარაგება
ვან საზრდოობას, რათა მაღალ დონეზე შეინარჩუნოს ნივთიე- 10%).
რებათა მიმოცვლა და კვერცხის ცილის წარმოქმნა. ულუფის სანიმუშო სტრუქტურა მეკვერცხული ქათმისათვის
წიწილების ღრმა საფენზე გამოზრდა სადაც ათავსებენ შესაბამისდ 10-20 ათას წიწილას. 1 მ²-ზე და-
სმის სიმჭიდროვე 1-30 დღემდე 25 ფრთაა, 31-60 დღემდე - 16 ულუფაში პროტეინის უკმარისობა ერთ-ერთი ძირითადი მი- მშრალი ტიპის კვების შემთხვევაში %-ად მასის მიმართ ასე-
ზეზია ქათმის დაბალი მეკვერცხულობის. მეკვერცხული ქათმის თია: მარცვლეული – 60-75, ხორბლის ქატო – 7-მდე, კოპტონი
ІІსაფრინველის მომზადება ფრთა, 61-150 დღემდე - 9 ფრთა. ღრმა საფენის მოწყობის წესი
მოთხოვნილება ნედლ პროტეინზე აგრეთვე იცვლება ასაკის მი- და შროტი – 8-20, ცხოველური საკვები – 2-6, საკვები საფუარი
ასეთია: მყარ (თიხატკეპნილ ან ასფალტის ან ბეტონის) იატაკზე
წიწილების გადაყვანამდე აუცილებელია საწიწილის მომზა- ხედვით. მაგალითად, 21-45 კვირის ასაკში მეკვერცხული ქათმის – 5-მდე, ბალახის ფქვილი 10-მდე, საკვები ცხიმი – 4-მდე, მინე-
ყოველ კვადრატულ მეტრზე მოაყრიან ჩამქრალ კირს, შემდეგ
დება. ძირითად ღონისძიებად ითვლება პრინციპის “მთლიანად კომბისაკვები უნდა შეიცავდეს 17% ნედლ პროტეინს, ხოლო 46 რალური საკვები – 7-9.
უმატებენ საფენს (ნახერხი, ნაქუჩი, ტორფი, ნამჯა და სხვა) 5 სმ-
სავსე - მთლიანად ცარიელი”-ს დაცვა, რაც ნიშნავს შენობის ერ- და ზევით ასაკში – 16%. პროტეინოვანი საზრდოობის ნორმალუ-
თდროულ შევსებას ერთასაკოვანი ფრინველით და გამოზრდის ის სიმაღლეზე. საფენი უნდა იყოს მშრალი, ტენიანობა 25%. და- რი უზრუნველყოფისათვის მეკვერცხული და მეხორცული მიმა- ІІ
კვების სანიმუშო სტრუქტურა
პერიოდის დამთავრებისას შენობის ერთდროულად დაცლას. ბინძურებისდა მიხედვით საფენს თანდათან უმატებენ ისე, რომ რთულების ქათამი საკვებიდან მუდმივად უნდა ღებულობდეს კვების სანიმუშო კომბინირებული ტიპის კვების შემთხვევაში
შენობის გათავისუფლების შემდეგ ასუფთავებენ მოწყობილობე- საბოლოოდ მისი სიმაღლე არ აღემატებოდეს 15-20 სმ-ს. საფე- ყველა აუცილებელ ამინომჟავას. ასეთია: მარცვლეული საკვები და დანამატები – 80%, წვნიანი
ბს, ინვენტარს, შენობის მთელ ზედაპირს მოკლე ვადაში რეცხა- ნის გამოცვლა ხდება ერთხელ, როდესაც სარემონტო მოზარდს ახალგაზრდა კვერცხმდებელში გალიაში შინახვისას და ულუ- საკვები – 20% სამიმოცვლო ენერგიის მოთხოვნილებიდან გა-
ვენ კალცინირებული სოდის ცხელი ხსნარით ან ცხელი წყლით, გადაიყვანენ კვერცხმდებელთა ჯგუფში. შემდეგ საფენი აიღება ფაში გოგირდშემცველი ამინომჟავეების ნაკლებობისას, ხშირად მომდინარე. კომბინირებული ტიპის კვების შემთხვევაში ცხოვე-
სველი დეზინფექციისათვის იყენებენ 5%-იანი კალცინირებული სპეციალური მანქანებით, შენობა გასუფთავდება, გაუკეთდება
სოდის ცხელ ხსნარს, 20%-იან ჩამქრალ კირს, 3%-იან ნატრიუმის დეზინფექცია და საფრინველე მომზადდება ახალი წყების მისა-
ტუტის ხსნარს, 3%-იან ფორმალინის ხსნარს. 1 მ²–ზე ხარჯავენ 1 ღებად.
ლიტრ სადეზინფექციო საშუალებას.
ღრმა საფენზე შენახვისას გამათბობლად იყენებენ ბრუდერე-
სველი დეზინფექციის შემდეგ აწარმოებენ აეროზოლურ დე- ბს ან ლოკალურ გამათბობლებს. პირველ ორ დღეს ტემპერა-
ზინფექციას, რისთვისაც იყენებენ 36-40%-იან ფორმალდეჰიდის
ტურა 35-33ºC-ია, შემდეგ ყოველი კვირის ბოლოს 2ºC-ით ამცი-
ხსნარს 10 მლ რაოდენობით 1 მ³ შენობის ფართობზე 6 საათის
რებენ, პირველ თვეს შენობაში ტემპერატურა უნდა იყოს 24-22
ექსპოზიციით.
ºC ფარგლებში, მეორე თვეს - 22-19ºC, შეფარდებითი ტენიანობა
აეროზოლური დეზინფექციის დროს ჰაერის ტემპერატურა არ
- 60-70%. ბრუდერის ქვეშ ათავსებენ 500 ფრთა ერთდღიან წი-
უნდა იყოს 15º–ზე დაბალი, შეფარდებითი ტენიანობა 60%-ზე
წილს. პირველ კვირას ბრუდერს ირგვლივ უკეთებენ ტიხარს,
ქვევით. შენობას ჰერმეტულად ხურავენ. დეზინფექციის შემდეგ
შენობას ანიავებენ რამდენიმე დღე. რომლის სიმაღლე უნდა იყოს 40 სმ. ტიხარის შიგნით დგამენ
ნავისებურ საკვებურს და ვაკუუმისებრ საწყურვებელს ან საკვებს
მოზარდის შენახვის სისტემისა და გამოზრდის ტექნოლოგიის
უყრიან მაგარ ქაღალდზე, რომელსაც ყოველდღიურად ცვლი-
შესაბამისად დადგენილია პროფილაქტიკური შესვენების მინი-
მალური ვადები: ან. ერთი კვირის შემდეგ იღებენ ტიხარს და წიწილებს აჩვევენ
ღარული ან ცილინდრული ტიპის ავტომატური საკვებურიდან
60 დღემდე ასაკის მოზარდის იატაკზე შენახვისას 14 დღე
და წელიწადში ერთხელ ერთთვიანი შესვენება; კვებას.
60 დღემდე უხნესი სარემონტო მოზარდის იატაკზე და გა- ორი კვირის შემდეგ ბრუდერს იღებენ და წიწილები საფრინვე-
ლიური შენახვისას - 20 დღე; ლის შიგ არსებულ ტემპერატურაზე იმყოფებიან. ბოლო წლებში
60 დღემდე მოზარდის გალიური გამოზრდისას - 10 დღე და შენობის გათბობის ორ სისტემას იყენებენ: ერთი უფრო ფართოდ
წელიწადში ერთხელ - ერთთვიანი შესვენება. გამოიყენება წარმოებაში და იგი მუშაობს გაზის ან დიზელის სა-
პრინციპის “სავსე - ცარიელი” დაცვისათვის აუცილებელია წვავზე. ასეთ თბოგენერატორში გაზი ან თხევადი საწვავი იწვის
სარემონტო მოზარდის გამოზრდის ზუსტი ტექნოლოგია. ყო- უშუალოდ საფრინველის შიგ და გამოყოფს სითბოს. გათბობის
ველ დარბაზში უნდა შემოდიოდეს მსხვილ წყებად ერთი ასაკის მეორე სისტემა ემყარება ინფრაწითელ გამათბობელს და მისი
მოზარდი (20-25 ათასამდე) თითოეული მოზარდის წყების კვე- მოქმედების სპექტრი უფრო ვიწროა. ასეთი გამათბობელი ლო-
რცხმდებელი ფრინველის საამქროს დარბაზის სიდიდის შესა- კალური გათბობით ხასიათდება და ამიტომაც ერთ შენობაში
ბამისად. რამდენიმე ასეთი გამათბობელია საჭირო. ზოგჯერ იყენებენ
სასტიკად აკრძალულია სხვადასხვა წყების წიწილის ერთმა- გათბობის კომბინირებულ სქემას. ახალგამოჩეკილ წიწილს ათ-
ნეთში შერევა. ბობენ ინფრაწითელი გამათბობლით, ხოლო შემდეგ გადაჰყა-
იყენებენ ტიპიურ საფრინველეს ზომით 12x72 მ ან 18x96 მ, ვთ გაზის თბოგენერატორზე. სამრეწველო გუნდი

მეხორცული ქათმის ბენ ნავისებურ საკვებურს (ერთზე 50 ფრთის რაოდენობით), მათ

შორის ათავსებენ ღარისებურ საკვებურს (ერთზე 100 ფრთის რა-
სარემონტო მოზარდის ოდენობით).
გამოზრდა საკვებურებს შორის თანაბარი მანძილით დგამენ ვაკუუმურ
საწყურვებელს (ერთზე 100 ფრთის რაოდენობით). 5-6 დღის
შემდეგ ტიხარს ბრუდერის ირგვლივ იღებენ, ხოლო საკვებურს
საფრინველის მომზადება და საწყურვებელს გადაანაცვლებენ სტაციონარული საკვებურის
მხარეს. კვებისა და დაწყურვების მიზნით, 3 კვირის ასაკიდან იყე-
მეხორცულ საწარმოში სარემონტო მოზარდით ცვლიან მშო- ნებენ მექანიზებულ ხაზს.
ბელთა გუნდს. სარემონტო მოზარდის გამოზრდას ახდენენ: საკვებურისა და საწყურვებლის სიმაღლე გამოზრდის მთელ
ღრმა საფენზე, კომბინირებული წესით და გალიებში. პერიოდში სისტემატურად რეგულირდება, რაც მინიმუმამდე
სარემონტო მოზარდის გამოზრდის უფრო ტრადიციული მე- ამცირებს საკვებისა და წყლის დანაკარგს. გამოზრდის მთელ
თოდია ღრმა საფენზე შენახვა. სარემონტო მოზარდს 18-20 პერიოდში საკვებურისა და საწყურვებლის სიმაღლე 6-ჯერ რე-
კვირის ასაკამდე ზრდიან ერთ შენობაში გადაუსმელად. საფ- გულირდება (ცხრილი 2);
რინველეს სპეციალური დასაკეცი ტიხრებით შენობის მთელ სი- წვეთოვანი საწყურვებლის გამოყენების შემთხვევაში, სიმა-
მაღლეზე ყოფენ სექციებად. ფრინველის დათვალიერებისა და ღლეს იატაკიდან არეგულირებენ თავაწეული წიწილის ნისკა-
ვეტღონისძიებების გატარების მიზნით, სექციებს შორის საფრინ- რტის ზომაზე.
ველის მთელ სიგრძეზე აკეთებენ დერეფანს. ქვეშსაფენად იყე- შენობაში ჰაერის ტემპერატურა და ტენიანობა წარმოდგენი-
ნებენ ნახერხს, ტორფს, ნაქუჩს, ნამჯას და სხვ. საფენის სიმაღლე ლია მე-2 ცხრილში. 4 კვირის შემდეგ წიწილებს აღარ ესაჭირო-
არ უნდა იყოს 10 სმ-ზე ნაკლები. საფენის ტენიანობა არ უნდა ებათ დამატებითი გათბობა, ამიტომაც ბრუდერებს გამორთა-
აღემატებოდეს 25%-ს. გამოზრდის მთელ პერიოდში (20 კვირის ვენ და მაღლა სწევენ. შენობაში აუცილებელია, დაცული იქნეს
ასაკამდე) ერთ ფრთაზე იხარჯება 2 კგ საფენი. სუფთა ჰაერის მიწოდების ნორმები, რომელიც ცივ პერიოდში
სადედე და სამამლე ფორმის სარემონტო მოზარდს ინახავენ შეადგენს 0,75-1,0 მ³, ხოლო თბილ პერიოდში - 7 მ³/სთ-ში 1 კგ
ერთ შენობაში, მხოლოდ განსხვავებულ სექციებში. თითოე- ცოცხალ მასაზე; ჰაერის მოძრაობის სისწრაფე უნდა იყოს ცივ
ულ სექციაში დასმის სიმჭიდროვე ერთდღიან ასაკში დედლე- პერიოდში 0,2 მ/წმ, ხოლო თბილ პერიოდში - 0,4 მ/წმ (ცხრილი
ბისთვის - 9 ფრთაა 1 მ² იატაკის ფართობზე, ხოლო მამლებისათ- 3).
ვის - 7 ფრთა, 5 კვირის ასაკში, შესაბამისად, 5-7 და 3-4 ფრთა. შენობაში იცავენ მავნე აირების დასაშვებ ნორმებს: ნახში-
საკვები ფრონტი ბუნკერული საკვებურის გამოყენებისას 5 კვი- რორჟანგი - 0,25%, ამიაკი - 15 მგ/მ³, გოგირდწყალბადი - 5 მგ/მ³,
რის ასაკში 5 სმ-ია, 10 კვირის ასაკამდე - 10 სმ, ხოლო 10 კვი- მტვერი 1-4 კვირამდე - 1, 5-9 კვირამდე - 2, 10-14 კვირამდე - 3, 15-
რიდან გამოზრდის ბოლომდე - 15 სმ ერთ ფრთაზე. ღარული 22 კვირამდე - 4, 22 კვირის ზევით - 5 მგ/მ³. ფრინველი ყველაზე
საკვებურის გამოყენებისას, შესაბამისად, 7,14 და 20 სმ/ფრთაზე. მგრძნობიარეა ამიაკის მიმართ. ჰაერის ანალიზი აუცილებელია
დაწყურვების ფრონტი თეფშისებური საწყურვებლის გამოყენე- ჩატარდეს ყოველკვირეულად დილის საათებში ფრინველის გა-
სამრეწველო გუნდის კვება
ბისას - 2 სმ/ფრთაზე, ხოლო ღარული საწყურვებლის შემთხვევა- ნთავსების ადგილებში.
ში - 3 სმ/ფრთაზე. წვეთოვანი საწყურვებლის გამოყენებისას ერთ სარემონტო მოზარდის გამოზრდაზე დიდ გავლენას ახდენს
საწყურვებელზე გათვალისწინებულია 8-12 ფრთა. სინათლის რეჟიმი. მეხორცულ ფრინველს განსაკუთრებული
ლური წარმოშობის საკვებიდან შეიძლება ჩავრთოთ მოხდილი უმი – 0,3, ლიზინი – 0,71, მეთიონინი + ცისტინი – 0,58.
გათბობის მიზნით იყენებენ ბრუდერს. ერთი ბრუდერის ქვეშ მიდრეკილება აქვს გადასუქებისკენ, ამასთან ნაადრევი სქესო-
რძე, რძის შრატი, თევზისა და ძვალ-ხორცის ფქვილი; მინერა- 2. კომბინირებული კვების ხერხის შემთხვევაში ულუფა შედ- ათავსებენ 500 ფრთა ერთდღიან წიწილს. სხვადასხვა ბრუდე- ბრივი სიმწიფის თავიდან აცილების მიზნით შემუშავებულია სი-
ლური დანამატებიდან – სუფრის მარილი, ცარცი, დაროშილი გება მარცვლეული საკვებისაგან, რომელსაც დამატებული აქვს რის წიწილი ერთმანეთს რომ არ შეერიოს, ბრუდერის ირგვლივ ნათლის რამდენიმე რეჟიმი. ერთ-ერთი ასეთი რეჟიმი, რომელ-
კირი და ნიჟარა, ძვლის ფქვილი, საკვები ფოსფატები, ხრეში და წვნიანი და ცხოველური საკვები და იყენებენ ტენიანი ნარევის 1 მ-ის დაშორებით აკეთებენ 0,7 მ სიმაღლის ტიხარს, რომელიც შიც ჩართულია წყვეტილი განათების ელემენტები, საშუალებას
სხვა. დამუშავებულია ქათმის კვების ორი ხერხი: სახით. მეკვერცხულ ქათამს აძლევენ საშუალოდ 105 გრ კონცე- ბრუდერის კომპლექტში შედის. თითოეულ ბრუდერში მოთავსე- იძლევა დავზოგოთ ელექტროენერგია (ცხრილი 4).
1. მთელი ულუფის მშრალი ნარევის სახით კვება. იყენებენ ნტრატების ნარევს დანამატებით ან კომბისაკვებს და 40-60 გრ ბულია ნათურა, რათა წიწილებმა ადვილად დაინახონ საკვები 5-დან 18 კვირის ასაკამდე სარემონტო მოზარდის გამოზრდი-
სრულულუფოვან კომბისაკვებს: თეთრი მეკვერცხული ქათმი- წვნიან საკვებს ერთ ფრთაზე დღე-ღამეში. კვებავენ რეგულარუ- და წყალი. ელექტრობრუდერს ჩამოუშვებენ ქვეშსაფენიდან 5-10 სას იყენებენ სინათლის წყვეტილ რეჟიმს: 3 სთ განათება - 2 სთ
სათვის საშუალოდ – 115 გრ, ყავისფერი – 120 გ; მეხორცული ლად ზუსტად განსაზღვრულ დროს. სმ სიმაღლეზე და რთავენ ორი დღით ადრე წიწილების ჩასმა- ჩაბნელება - 3 სთ განათება - 16 სთ ჩაბნელება. ამ შემთხვევაში
ქათმისათვის: იატაკზე – 150-155 გრ, გალიაში – 145-150 გრ ერთ
საკვების ეკონომიისა და კვერცხის წარმოების გაიაფებისათ- მდე. ბრუდერის ბოლოში ერთმანეთის პარალელურად ათავსე- სინათლის ხანგრძლივობა დღე-ღამეში გამოდის 6 საათი. ასეთი
ფრთაზე დღეღამეში. მშრალი ტიპის კვება გავრცელებულია სა-
ვის შემოთავაზებულია ორფაზობრივი კვების პროგრამა, რომე-
მრეწველო მეფრინველეობაში (მსხვილ მეფრინველეობის ფა- საკვებურისა და საწყურვებლის სიმაღლე გამოზრდის
ბრიკებში). ამასთან, სრულულუფოვან კომბისაკვებს ამზადებენ ლიც ითვალისწინებს ფრინველის პროდუქტიულობას პირველ ცხრილი 2
მთელ პერიოდში
სამრეწველო კომბისაკვების საწარმოებში ან უშუალოდ მეურნე- ფაზაში ანუ ადრეული პროდუქტიულობის პერიოდში (დაწყებუ-
საკვებურისა და საწყურვებლის დაშორება ქვეშსაფენიდან,
ობებში სპეციალური რეცეპტების მიხედვით, რომელშიც გათვა- ლი 2-5% კვერცხდების ინტენსივობიდან 45 კვირის ასაკამდე), ასაკი, კვირაობით
სმ:
ლისწინებულია პროდუქტიულობის მიმართულება და შენახვის როცა ფრინველის ზრდა ისევ გრძელდება, ხოლო კვერცხმდებ- 1-3 ათავსებენ იატაკზე
ხერხი. ლობა და კვერცხის მასა თანდათან მატულობს, იყენებენ მაღა-
ლი ყუათიანობისა და კალორიულობის საკვებნარევს. 4 10
მეკვერცხული ქათმისათვის 21-45 კვირის ასაკში სრულულუ-
ფოვანი კომბისაკვების რეცეპტი %-ად მასის მიმართ შემდეგია: მეორე ფაზაში (46 კვირის ზევით), როცა ზრდა დამთავრებუ- 5 12
სიმინდი – 35,3, ხორბალი – 30, მზესუმზირის შროტი – 13, საკვები ლია და მიღწეულია კვერცხის მაქსიმალური მასა, მიზანშეწო- 6 15
საფუარი – 3, თევზის ფქვილი – 5, ბალახის ფქვილი – 4, ძვლის ნილია საკვებში ნედლი პროტეინის, ლიმიტირებული ამინომ-
7 18
ფქვილი – 0,6, ცარცი – 3,0, ნიჟარა – 4,7, სუფრის მარილი – 0,4, ჟავების (ლიზინი და მეთიონინი), აგრეთვე ლინოლის მჟავის
პრემიქსი – 1. 100 გ კომბისაკვები შეიცავს, %: სამიმოცვლო ენე- შემცირება. ნაჭუჭის ხარისხის გასაუმჯობესებლად ულუფაში 8-20 20
რგია – 270,6 კკალ (1134 კჯ ან 1,13 მჯ), ნედლი პროტეინი – 17,2, ზრდიან კალციუმს და შესაბამისად ამცირებენ ფოსფორს. მი-
21 და ზევით 27
ნედლი უჯრედანა – 4,5, კალციუმი – 3,1, ფოსფორი – 0,7, ნატრი- მოცვლითი ენერგია ამ პერიოდში სტაბილურად მაღალი რჩება. წყვეტილი განათების სისტემა

მეხორცული ფრინველის ლობებმა. მათ შორის განსაკუთრებით პოპულარობით სარგებ-

ლობს: გერმანული კომპანია “ბიგ-დაჩმენი”, ბელგიური “როკსე-
სადედე გუნდის შენახვა ლი”, ჰოლანდიური “ხისენ ტეხნოკომ”, ამერიკული “შორ-ტაიმი”
და სხვა.
ყველა ამ კომპანიის მიერ გამოშვებულ მანქანა-მოწყობილო-
კვერცხდების პერიოდში შენახვა ბებს საერთო აქვს საკვებურის ძირში მოთავსებული ჯაჭვური ან
სპირალური საკვებდამრიგებელი. ხაზობრივი საკვებდამრიგებ-
სადედე გუნდს ინახავენ იატაკზე (ღრმა საფენი, კომბინირებუ-
ლის მთელ სიგრძეზე საკვების დარიგების სიჩქარე 5 წუთს არ
ლი) და გალიებში.
აჭარბებს. ხაზობრივი ტიპის საკვებდამრიგებელს შეუძლია სი-
ღრმა საფენზე შენახვისას შენობას ფრინველის დასმის წინ მაღლეზე რეგულირებაც. ხაზობრივი საკვებური დამზადებულია
ასუფთავებენ, უკეთებენ დეზინფექციას და აყრიან ქვეშსაფენს. მოთუთიებული ფოლადისაგან. ხაზზე ჩამოკიდებული ბუნკერუ-
ქვეშსაფენად გამოიყენებენ ნახერხს, დაჭრილ ჩალას, ხის ბურ- ლი საკვებური მზადდება პოლიმერული მასალისგან, თეფშის
ბუშელას, წვრილად დაჭრილ სიმინდის ნაქუჩს. სუფთა იატაკზე დიამეტრიც 330-400 მმ-ია. თვით ბუნკერი პატარაა და ადვილად
ნახერხის დაყრის წინ აყრიან კირის ფხვნილს (ზედმეტი ტენის ბრუნდება ღერძის ირგვლივ გასუფთავების და გარეცხვისას. სა-
შთანთქმის მიზნით), ხოლო შემდეგ კი - ნახერხს იატაკიდან 15 კვების აღრიცხვის მიზნით, იყენებენ სასწორ-დოზატორს. ასეთ
ცხრილი 3 საფრინველეში ტემპერატურა და ტენიანობა რეჟიმი ერთ ფრთაზე გადაანგარიშებით იძლევა 23% ელექტრო- სმ-ის სიმაღლეზე. 1 კვირის შემდეგ ნახერხს ამატებენ და მისი მოწყობილობაში მამლებისთვის ამონტაჟებენ ცალკე საკვებდა-
ენერგიის ეკონომიას. სიმაღლე აჰყავთ 25 სმ-მდე. ნახერხი რომ იყოს სუფთა და მშრა- მრიგებელს საკვებურით, რომლის დიამეტრიც 330 მმ და თითო-
ბრუდერული გათბობა
ასაკი, დღე- ტემპერატუ- შეფარდებითი
ებით რე °C ბრუდერის ტენიანობა % მოზარდის შენახვის ტექნოლოგიები ლი, მას პერიოდულად აფხვიერებენ. სისტემატურად გააქვთ სა- ეული განკუთვნილია 5-7 ფრთისათვის. ხელის საშუალებით სა-
შენობაში °C
ქვეშ °C წყურვებლიდან ჩამოსული წყლით დასველებული საფენი. კვებურს წევენ ისეთ სიმაღლეზე, რომ დედლები ვერ მიწვდნენ.
ერთდღიანი 31 27-25 32 40-60
მშობელთა (სადედე) გუნდის პროდუქტიულობა ბევრადაა და- კვების ასეთი სისტემა უზრუნველყოფს საკვების თანდათან აწონ-
ІІ
კომბინირებულ იატაკზე შენახვა ვას ისე, რომ ერთმა ფრთამ მიიღოს ვთქვათ 146 ან 148 გ/დღე-
3 28 26-24 30 60-70 მოკიდებული ფრინველის კვება-მოვლის პირობებზე. სარემო-
კომბინირებულ იატაკზე შენახვის ტექნოლოგია გულისხმობს ნტო მოზარდი ზრდასრულის შენობაში გადაჰყავთ 17-20 კვირის ში. ძალიან საინტერესო გამოგონება აქვს ფირმა “ბიგ-დაჩმენს”.
6 27 25-23 28 60-70
40% მავთულბადიან იატაკზე და 60% ქვეშსაფენზე შენახვას. ასაკში, კვერცხდების დაწყებამდე 6-7 კვირით ადრე. მამლები ღრმა საფენზე შენახვისას მეხორცული ქათმისათვის იყენებს
9 26 25-23 27 60-70 მფრქვევანა ტიპის საკვებდამრიგებელს. საკვები ბუნკერიდან
საფრინველეში აწყობენ ბეტონის ორმოს (0,4-0,5 მ) ან აგურის დედლებთან შედარებით 1-2 დღით ადრე შეჰყავთ საფრინვე-
ფრთებიანი ელექტრომამოძრავებლით მიმოიფანტება 6-დან 20
12 25 25-23 26 60-70 კედლით და ზემოდან აფარებენ მეტალის ჩარჩოს, რომელზე- ლეში, რათა შეეჩვიოს ახალ გარემოს და განსაკუთრებით მი-
მეტრის მანძილით უშუალოდ ქვეშსაფენზე. ამ შემთხვევაში ვღე-
15 24 25-22 25 60-70 დაც მაგრდება ლითონის ბადე ზომით: 16x16, 16x48, 24x48 მმ, ეჩვიოს მისთვის განკუთვნილ საკვებურს (სქესგანცალკევებით
ბულობთ უზარმაზარ კვების ფრონტს, რომელიც მისაწვდომია
ხოლო მავთულბადის ხვრელის დიამეტრიც უნდა იყოს 2-6 მმ. კვებისას).
18 23 24-22 25 60-70 სუსტი ფრინველისათვისაც, ფრინველი ფიზიკურად უფრო ძლი-
სასურველია, უჟანგავი მეტალის მავთულბადე. მავთულბადის დასმის სიმჭიდროვე თავდაპირველად უნდა შეადგენდეს 5,0- ერდება. საკვების მოძიების მიზნით, ფრინველი ხშირად ქექავს
21 22 23-22 24 60-70
ქვემოთ ამონტაჟებენ ჯაჭვურ ტრანსპორტიორს, რითაც გააქ- 5,3 ფრთას 1 მ² – ფართობზე, სქესობრივი შეფარდება უნდა იყოს ქვეშსაფენს,რის გამოც ქვეშსაფენი მუდამ მშრალია და მცირეა
24 22 22-21 23 60-70 ვთ ნაკელი საფრინველედან გარეთ. ქვეშსაფენს აწყობენ საფ- 1 : 9-თან. 26 კვირის ასაკში ახდენენ ფრინველის წუნდებას, რის ამიაკის დაგროვების შესაძლებლობა. ასეთი ტიპის კვებისას
რინველის ცენტრში, სადაც ათავსებენ ლოკალური გათბობის გამოც 1 მ²–ზე რჩება 4,5-5 ფრთა, ხოლო სქესობრივი შეფარდება
27 21 21-20 22 60-70 კომბინირებული საკვები უნდა იყოს გრანულირებული, ამასთან
წყაროს. საფრინველეს, ფრინველის თანაბრად განაწილების
28 და ზევით - - 60-70 - 1 : 10 შეადგენს. საფენის სისქეც უნდა შემცირდეს: ზაფხულში 4 სმ-მდე, ზამთარში
მიზნით, ყოფენ სექციებად. თითოეულ სექციაში ათავსებენ 1500-
უკანასკნელ წლებში მსოფლიო მეფრინველეობაში ფართო - 7 სმ-მდე.
2000 ფრთას. დასმის სიმჭიდროვე 1 მ²–ზე 13-14 ფრთას შეადგე-
ცხრილი 4 სინათლის რეჟიმი ნს. გავრცელება ჰპოვა ცნობილი ფირმების დანადგარ-მოწყობი- ღრმა საფენზე შენახვისას მეხორცული ქათმისათვის გამოი-
ასაკი
კვირა დღე
სინათლის ხანგრლივობა, სთ ინტენსივობა, ლუქსი ІІ
გალიური შენახვა
1 2 3 4 მეხორცული მიმართულების სარემონტო მოზარდი აუცილე-
ბელია დახარისხდეს სქესზე. მამრობითი სქესის ერთდღიან მა-
1 1-3 24 25-30
მლებს ჭრიან შიგა ბრჭყალებს და წვავენ დეზებს.
1 4-7 22 25
ასეთი სამუშაოების შესრულება შესაძლებელია 7 ან 16-18
2 8-10 20 25 კვირის ასაკშიც. ბიბილოს მამლებს ერთდღიან ან 4-5 კვირის
ასაკში ჭრიან. ბიბილოს მოჭრა ზრდის მამლების შენარჩუნებას,
2 11-14 18 20
აგრეთვე, ხელს უშლის ბიბილოს ტრავმირებას გალიებიდან თა-
3 15-21 16 15 ვის გამოყოფისას. თითოეულ გალიაში ათავსებენ დედლებს 18
ფრთას, მამლებს - 16. დასმის სიმჭიდროვე 1 მ² დედლებისათვის
1 2 3 4 21,4 ფრთას, ხოლო მამლებისთვის 19,0 ფრთას შეადგენს. საკვე-
4 22-28 12 10 ბის ფრონტი დედლებისთვის 5 სმ, მამლებისთვის 5-6 სმ-ია. ერთ
ფრთა დედალზე უნდა მოდიოდეს გალიის იატაკის ფართობის
5-18 28-126 8* 5 400 სმ², მამალზე - 500 სმ².
19 127-133 10 10-15 პირველ 3-5 დღეს წიწილებს საკვებს აძლევენ ღარული საკვე-
ბურიდან, სადაც აფენენ ლითონის ფირფიტას. წყალს ვაკუუმუ-
20 134-140 11 10-15
რი საწყურვებიდან იღებენ. წიწილებს მავთულბადის ხვრელში
21 141-147 12 15-20 ფეხი რომ არ გაეჭედოს, ქაღალდს აფენენ. 4-5 კვირის ასაკში
ახდენენ წიწილების პირველ ბონიტირებას. სუსტ ფრინველს, ექ-
22 148-154 13 15-20
სტერიერული დეფექტებით, გუნდიდან გამოიწუნებენ. 8 კვირის
23 155-161 14 20-25 ასაკში მამლებს კვლავ აბონიტირებენ და ერთ გალიაში, რომ-
ლის ზომაა 90x90 სმ, ათავსებენ 5 ფრთას. სარემონტო მოზარდი
24 162-168 15 20-25
მშობელთა გუნდში 18 კვირის ასაკში გადაჰყავთ. გერმანული კომპანია “ბიგ-დაჩმენის” ღრმა საფენზე შენახვა

ყენებენ აგრეთვე გერმანულ მოწყობილობა-დანადგარს Б-210. მშობელთა გუნდის შენახვისას, განსაკუთრებული მნიშვნელო-
ცხრილი 5 სინათლის რეჟიმი მეხორცული ქათმებისათვის
იგი გამოიყენება მშობელთა გუნდისათვის. მას აქვს საკვებდა- ბა აქვს ტემპერატურულ რეჟიმს, რადგან კვერცხდების პერიოდ-
მრიგებელი, რომლის წარმადობაა 350 კგ/სთ, ჯაჭვურ-დისკური ში იზრდება ფრინველის თბოპროდუქციის დონე. მაგალითად,
ტრანსპორტიორი, საკვებგამტარი მილი 63 მმ დიამეტრით და კვერცხდების პიკისას ფრინველის საერთო თბოპროდუქცია ასაკი
სინათლის ხანგრძლივობა, სთ ჩართვა გამორთვა სინათლის ინტენსივობა, ლუქსი
პოლიმერული მასალისაგან დამზადებული ბუნკერული ავტო- 50-70%-ით მეტია, ვიდრე კვერცხდების დაწყებისას. 30ºС ტე- კვირა დღე
მატური საკვებური, ასევე პოლიმერული მასალით დამზადებუ- მპერატურაზე კვერცხდება 28%-ით იკლებს, 32ºС - კი სისხლში
ლი თეფშისებური საწყურვებელი. კომპლექტში შედის აგრეთვე კალციუმის შემცველობა 25-30% ეცემა. 35-40ºС ტემპერატურის 0-2 0-14 24 - - 20
ელექტროვენტილატორი, რომლის წარმადობაა 4,8-5 მ³/სთ, მას შემთხვევაში ფრინველის ორგანიზმში წარმოიქმნება ფიზიო-
2-3 15-21 21 230 2330 15
თან მოყვება ავტომატური რეგულატორი, აგრეთვე განათების ლოგიური ცვლილებები. საკვების მიღება მცირდება 25-30%-
მოწყობილობა და ტექნოლოგიური პროცესების სამართავი კა- ით, ხოლო წყლის მიღების რაოდენობა კი იზრდება 30-60%-ით. 3-4 22-28 18 330 2130 13
რადა. მამლებს მკვეთრად უმცირდებათ ეაკულატის მოცულობა, სპე-
რმატოზოიდების კონცენტრაცია და სიცოცხლისუნარიანობა. 4-5 29-35 16 430 20 10
უნგრული ფირმა “ბაბლონა” მთელ ტექნოლოგიურ კომ-
ტემპერატურის 16-დან 35ºС-მდე მომატება ყოველი გრადუსით
პლექტთან ერთად უშვებს საფრინველის ასაწყობ სრულ კონ-
კვერცხმდებლობას ამცირებს 1,5%-ით. ტემპერატურის შემცირე- 5-6 36-42 14 6 20 10
სტრუქციას, რომელშიც ჩართულია ვენტილაციის, გათბობის,
ბისას +12ºС-დან -5ºС–მდე კვერცხმდებლობა მცირდება 2%-ით,
განათებისა და ავარიული გამორთვის სისტემა. ტექნოლოგიურ 6-7 43-49 12 6 18 10
ან მთლიანად წყდება.
მოწყობილობაში შედის სპირალური (400 კგ/სთ წარმადობით)
და ჯაჭვური საკვებდამრიგებელი (1,5-2,6 ტონა/სთ წარმადო- კვერცხის ნაჭუჭის ხარისხზე დიდ გავლენას ახდენს ტემპერა- 7-8 50-56 10 7 17 10
ბით), იგი უზრუნველყოფს დოზირებულ კვებას. მშობელთა გუ- ტურული რეჟიმი. დადგენილია, რომ მაღალი ტემპერატურისას
8-22 57-154 8 8 16 10
ნდის საკვების ფრონტი - 11 სმ/ფრთაზე. კვერცხის ნაჭუჭის სისქე მცირდება, რაც გამოწვეულია ფრინ-
ველის მიერ კალციუმის ცუდი შეთვისებით. აგრეთვე იცვლება 22-23 155-161 9 8 17 13
ღრმა საფენზე შენახვისას საფრინველეში ეწყობა საბუდა- კვერცხის შემადგენლობაც, მაღალი ტემპერატურისას ცილა
რი. უმრავლეს შემთხვევაში საინკუბაციო კვერცხის შეგროვება ნაკლებად მკვრივია. დაბალი ტემპერატურის შემთხვევაში მკვე- 23-24 162-168 10 7 17 15
ხდება მექანიზებურად. უცხოური ფირმები იყენებენ ე.წ. “თბილ” თრად იზრდება სითბოს გაცემა და ამასთან ერთად იზრდება
ბუდეს, რომელიც დამზადებულია პოლიმერული მასალისაგან. საკვების მიღების რაოდენობა ორგანიზმში სითბოს წარმოსაქ- 24-25 168-175 11 6 17 20
ყველაზე უფრო დახვეწილ საბუდარს უშვებს ისრაელის ფირმა მნელად. -15-20ºС შემთხვევაში ხდება ფრინველის მოყინვა. ტე- 25-26 176-182 13 5 18 20
“ტამმა”, რომელიც ბუდეს ამზადებს ხის მასალისაგან. ხე გაჟღე- მპერატურულ რეჟიმთან ერთად ფრინველის პროდუქტიულო-
ნთილია სპეციალური ხსნარით, რაც ხელს უშლის მის ლპობას ბაზე დიდ გავლენას ახდენს ტენიანობა და ჰაერის მიმოცვლა 26-30 183-210 14 5 19 20
და ექტოპარაზიტების თავმოყრას. საფრინველეში. მაღალი ტენიანობა დაბალი ტემპერატურისას
მშობელთა გუნდის შენობაში აუცილებელია მოეწყოს საბუდა- იწვევს სითბოს დიდი რაოდენობით გაცემას, ხოლო მაღალი ტე- 30-34 211-238 15 5 20 30
რი. საბუდარი შეიძლება იყოს ერთი ან ორიარუსიანი. სასურვე- მპერატურისას კი აფერხებს სითბოს გაცემას, რაც იწვევს ორგა-
34-36 239-252 16 4 20 30
ლია, საბუდარს ჩამოფარებული ჰქონდეს ბრეზენტის ფარდა. ნიზმის გადახურებას. მაღალი ტენიანობა აგრეთვე ხელს უწყობს
ფრინველი სანამ საბუდარს მიეჩვევა, ფარდას ზემოთ წევენ. სა- პათოგენური მიკროორგანიზმების და ობის სოკოს განვითარე- 36-60 253-420 17 4 20 30
ბუდარი ეწყობა იატაკიდან 40 სმ-ის სიმაღლეზე. ერთი ბუდე გათ- ბას. ამრიგად, ოპტიმალურზე როგორც მაღალი, ასევე დაბალი
ვალისწინებულია 4-5 დედალზე. ბუდეში საჭიროა ჩაიფინოს ხის ტენიანობა იძლევა არასასურველ შედეგებს.
რინველეში სუფთა ჰაერის შენარჩუნებას. ჰაერში მავნე აირების უწყობს ფრინველის ზრდას; ყვითელი ფერი ამცირებს საკვების
ბურბუშელა, რომელსაც ყოველკვირეულად ცვლიან ახლით. სადედე გუნდის შენახვისას დიდი ყურადღება ექცევა საფ- შემცველობისას, ფრინველს უჭირს სუნთქვა, უარესდება მისი შე- ათვისებას და კვერცხმდებლობას; მოწითალო-ნარინჯისფერი
ბუმბვლა და მცირდება პროდუქტიულობა. ასტიმულირებს კვერცხმდებლობას, ხოლო წითელი ფერი აჩე-
ფრინველზე ცუდად მოქმედებს ამიაკის შემცველობა. საფ- რებს მამლის განაყოფიერების უნარს.
რინველეში ამიაკის დიდი კონცენტრაციის შემთხვევაში, ფრინ- მშობელთა (სადედე) გუნდის შენახვას ზოგიერთი საზღვარგა-
ველის მიერ საკვების მიღების რაოდენობა მცირდება 5-10%-ით, რეთული ფირმა, ახდენს გალიებში. მაგალითად, ჰოლანდიური
ეცემა კვერცხმდებლობა და საინკუბაციო კვერცხის ხარისხი. ფირმა “Venkematik” წარმოებას სთავაზობს ბატარეა-გალია “ვე-
ჰაერის მიმოცვლა ცივ პერიოდში 1 კგ ცოცხალ მასაზე 1,5 მ³/ რანდას”, რომელიც განკუთვნილია ბროილერების მშობელთა
სთ სუფთა ჰაერი, ხოლო ცხელ პერიოდში კი - 5-8 მ³/სთ. აქედან გუნდისათვის. იგი არის ოთხიარუსიანი. ბატარეის სიგრძეა -
გამომდინარე, აუცილებელია შენობაში დაცული იქნეს ოპტი- 96000 მმ, სიგანე - 1860 მმ, სიმაღლე - 4360 მმ. თითოეული გალი-
მალური მიკროკლიმატი: ტემპერატურა 16-18ºС, ტენიანობა 60- ის სიგრძეა 4600 მმ, სიგანე - 1200 მმ, სიმაღლე - 650-750 მმ. იატა-
70%. ყოველ კგ ცოცხალ მასაზე ზაფხულის პერიოდში შენობაში კის დახრა 8º–ია, გალიაში ათავსებენ 66 ფრინველს (60 დედალი
უნდა შემოდიოდეს 5-7 მ³/სთ, ზამთარში - 1,5-2 მ³/სთ. + 6 მამალი), ბატარეაში ეტევა 5280 ფრთა. საკვების ფრონტი
დიდ გავლენას ახდენს კვერცხმდებლობაზე სინათლის რე- 13,9 სმ/ფრთაზე, აქვს სპირალური საკვებდამრიგებელი თავისი
ჟიმი (სინათლის ხანგრძლივობა და ინტენსივობა). ინტენსიური სკვების დოზატორით, გალიის შიგნით ერთ ფრთაზე მოდის 840
და ხანგრძლივი განათება იწვევს ფრინველის მოუსვენრობას, სმ² ფართობი. ნაკელის გატანა ხდება ლენტური ტრანსპორტი-
ზრდის საკვების დანახარჯს, იწვევს კანიბალიზმს და საბოლო- ორით, დაწყურვება ხდება წვეთოვანი საწყურვებლით, კვერცხს
ოდ ამცირებს კვერცხდებას. სინათლის რეჟიმის დაცვა უნდა და- აგროვებენ ლენტური ტრანსპორტიორით. გალია სიგანეში ბუ-
იწყოს სარემონტო მოზარდის გამოზრდიდან და გაგრძელდეს დის მოსაწყობად გაგრძელებულია. ბუდის ზომაა: 4600x360x400
მშობელთა გუნდში. შემოთავაზებულია სინათლის რეჟიმის მაჩ- მმ. ბუდე მექანიზირებულად ბრუნდება, რათა ზოგჯერ ბუდიდან
ვენებლები სარემონტო მოზარდისა და მშობელთა გუნდისათ- ქათამი იძულებით გამოაგდოს. კვერცხის შეგროვება ყველა ია-
ვის (ცხრილი 5). რუსიდან ხდება ბატარეის ერთ მაგიდაზე. გალიის იატაკი პლა-
ფირმა “არბორ-ეიკრეზ”-ის (აშშ) სპეციალისტებმა დაადგინეს, სტმასისაა და ერთ მხარეს დაქანებულია, ნათურა არის ყველა
რომ სინათლის ფერი გავლენას ახდენს ფრინველის პროდუქ- იარუსზე. საკვების დარიგება ხდება სპირალური საკვებურიდან
ღრმა საფენზე გამოხრდის ტიპური ფერმა
ტიულობაზე. ასე მაგალითად, მწვანე და ყვითელი ფერი ხელს ღარულ საკვებურში. სქესგანცალკევებით კვება არ ხდება.

ბროილერის გამოზრდის ცხრილი 6 ტემპერატურა-ტენიანობის რეჟიმი იატაკზე შენახვისას ცხრილი 7

დასმის სიმჭიდროვის ნორმატივი ცოცხალი მასის
გათვალისწინებით
ბიარეა ვენტილატორიდან წამოსული ჰაერის ნაკადის მიმართ,
ამიტომაც ამ ადგილებში წიწილები არ ჩერდებიან, რაც იწვევს
ტექნოლოგია ასაკი,
ოპტიმალური ტემპერატურა, ºC
კომბინირებული გათბობა
შეფარდებითი ერთი ფრთის ცოცხალი მასა, გ დასმის სიმჭიდროვე, 1მ2/ფრთა მათ გადაადგილებას ისეთ ზონებში, სადაც თავს უფრო კომფო-
კვირა მთლიანი დარ- ტენიანობა, % რტულად გრძნობენ, შესაბამისად, ასეთ ადგილებში იზრდება
შენობაში ბრუდერის ქვეშ ბაზის გათბობა
ინგლისურ ენაში ზმნა to broil ნიშნავს “შეწვას ნახშირზე”, სწო-
1400-1600 18
დასმის სიმჭიდროვეც (1მ²–ზე 100 ფრთა). ყველაზე ხშირად წიწი-
რედ აქედან წარმოდგა სახელწოდება ბროილერი.
1 28-26 35-30 32-28 65-70
1600-1800 16
ლები გროვდებიან საკვებურთან. ეს კი იწვევს ერთ საკვებურთან
2-3 22 29-26 25-24 65-70 ნორმატივთან შედარებით 3-4-ჯერ მეტი წიწილის თავმოყრას.
ბროილერი არის ჰიბრიდული სახორცე წიწილა, გამოირჩევა 1800-2000 14
ინტენსიური ზრდით, მეხორცული მალმწიფადობით, საკვების 4-6 20 - 20 65-70
სინათლის რეჟიმი
მაღალი კონვერსიით, არაჩვეულებრივი სახორცე თვისებებით, 7-8 18 - 18 60-70 2000-2200 12
ნაზი ხორცით, ელასტიური და გლუვი კანით, რბილი ხრტილო- საფრინველის გასანათებლად იყენებენ ჩვეულებრივ ან ლუ-
ვანი მკერდის ძვლით. ბინირებული გათბობა - როგორც შენობის, ასევე ლოკალური ასეთი ტექნოლოგიის დროს ბროილერის დასმის სიმჭიდროვე 1 მინესცენციურ ნათურებს. ბროილერების გამოზრდის ახალი
ბროილერის გამოზრდის ტექნოლოგია სამ სისტემას მოიცავს: გამათბობლით. ბროილერების გამოზრდისას უპირატესობას მ²–ზე შეადგენს; 1 კვირის ასაკში 54-60 ფრთა, მე-2 და მე-3 კვირას ტექნოლოგია გულისხმობს განათების ენერგოდამზოგავ რეჟი-
ღრმა საფენზე, ბატარეა-გალიებში და მავთულბადიან იატაკზე. კომბინირებულ წესს ანიჭებენ, რადგან იგი საშუალებას იძლევა - 36-40, 4 კვირის ასაკში - 27-30, მე-5 კვირას -16-20 ფრთა. მს. რეკომენდებულია წყვეტილი განათების ფართოდ აპრობი-
ბროილერების მისაღებად იყენებენ მაღალპროდუქტიულ კრო- სათანადო ტემპერატურული რეჟიმი შეიქმნას უშუალოდ ფრინვე- რებული მეთოდი. წყვეტილი რეჟიმის გამოყენების შემთხვევაში,
დასმის სიმჭიდროვის სწორად განსაზღვრისათვის დიდი მნიშ-
სებს. საფრინველეს აკომპლექტებენ ერთი ასაკის წიწილებით. ლის განლაგების ადგილას, რაც მნიშვნელოვნად ზოგავს სათ- საჭიროა ყველა ტექნოლოგიური ნორმატივის ზუსტად დაცვა,
ვნელობა ენიჭება ბროილერის ცოცხალ მასას. შემოთავაზებუ-
ღრმა საფენზე შენახვისას 1 მ² იატაკის ფართობზე 120-140კგ ბობ-ენერგეტიკულ რესურსებს. განსაკუთრებით კვების ფრონტი (2,5 სმ/ფრთა) და დაწყურვების
ლია დასმის სიმჭიდროვის ნორმატივი ცოცხალი მასის გათვა-
ბროილერის ხორცს აწარმოებენ წელიწადში, მავთულბადიან ფრონტი (1 სმ/ფრთა). აღნიშნული სინათლის რეჟიმი რეგულირ-
საფრინველეში, ბროილერის გამოზრდისას, აუცილებელია ლისწინებით (ცხრილი 7).
იატაკზე -190-200 კგ-ს, ბატარეა-გალიებში -220-260 კგ-ს. დება ავტომატურად.
დაცული იქნეს ოპტიმალური ტემპერატურა-ტენიანობის რეჟიმი. 7 კვირის ასაკის ზევით ბროილერის გამოზრდისას დასმის
ბროილერის გამოსაზრდელად საჭიროა საფრინველის წინა- განსაკუთრებით ეს მნიშვნელოვანია გამოჩეკიდან პირველ ხუთ ბროილერების გამოზრდისას იყენებენ განათების სხვა რეჟიმ-
სიმჭიდროვე 1-2 ფრთით მცირდება, ზამთრის პერიოდში დასმის საც, კერძოდ, დღე-ღამეში მუდმივად 24 საათიან განათებას. აღ-
სწარი შემზადება, ამისათვის ორი დღით ადრე შენობას ათბო- დღეს (ცხრილი 6). ცივ პერიოდში დასაშვებია შეფარდებითი
სიმჭიდროვე შეიძლება გაიზარდოს ერთი ფრთით. კარგ შედე- ნიშნული რეჟიმი ხელს უწყობს მაღალ საშუალო სადღეღამისო
ბენ, ათეთრებენ კედლებს კირით, აწესრიგებენ სავენტილაციო ტენიანობა 40%-ის ფარგლებში. სიცხეში საფრინველის შიგნით
გად ითვლება, როცა ერთ ბრუნვაზე 1მ² იატაკის ფართობზე მიი- წონამატს. წიწილების მადის სტიმულაციის მიზნით იყენებენ სი-
სისტემას. პირველ 10 დღეს ტემპერატურა შეიძლება იყოს 33ºC, ხოლო 10
ღება არა უმცირესი 24 კგ ბროილერის ხორცი. ნათლის ასეთ რეჟიმს: 23 სთ განათება, ერთი საათი ჩაბნელება.
გამოსაზრდელად აუცილებელია ჩაისვას კონდიციური ერ- დღის შემდეგ 26ºC.
ელექტროენერგიის დაზოგვის მიზნით გამოიყენება ბროი- ჰაერის გასუფთავება ზამთარში და გარდამავალ პერიოდ-
თდღიანი წიწილა. ახალგამოჩეკილ ბროილერს აქვს სუფთა ფრინველის გადახურების თავიდან აცილების მიზნით, სიცხე-
ლერის გამოზრდის ასეთი ტექნოლოგიაც. ლოკალურ გამათ- ში ხდება განივი ვენტილაციით, ხოლო ზაფხულის პერიოდში
ბუმბული, დიდი მოძრავი თვალები, აკრული მუცელი, მსხვილი ში საფრინველეს ხელოვნურად აგრილებენ. ტემპერატურასა და
ბობელს საფრინველის ½ ფართობზე აწყობენ. გამოზრდის გვირაბული (კედლის ძირში მოთავსებული ვენტილატორი) ვე-
ყვითელი ფერის ტერფი, სუფთა ჭიპლარი, ხმაურზე ცოცხლად ტენიანობას ზომავენ საფრინველის სამ სხვადასხვა ადგილას
პირველ კვირას გამათბობელებს საფრინველის 1/3 ფართობზე ნტილაციით. განივი ვენტილაცია ხორციელდება საფრინველის
რეაგირებს. თითოეული ბროილერი ინდივიდუალურად უნდა დღე-ღამეში ორჯერ.
ათავსებენ. თითოეულ გამათბობელზე მოდის 1000-12000 ფრთა გვერდით კედელზე მოთავსებული რამდენიმე სარკმლით და
გადავარჩიოთ. ერთდღიანი ბროილერის ცოცხალი მასა 38-40 საფრინველეში, ყოველ 1 კგ ცოცხალ მასაზე, ცივ პერიოდში, ერთდღიანი წიწილი. მე-2 და მე-3 კვირას იყენებენ ყველა გამათ- რიგი ვენტილატორებით, საიდანაც შემოდის ჰაერი და სანამ
გ-ია. გამოჩეკიდან 6-8 საათის შემდეგ ბროილერები გამოსაზ- უნდა შემოდიოდეს 1,0-0,7მ³/სთ, ხოლო სიცხეში 7,0მ³/სთ. ჰაერის ბობელს (ერთ ბრუდერზე 600 ფრთა). ამ შემთხვევაში, სამუშაოს ფრინველამდე მივა, ასწრებს გათბობას ნორმალურ ტემპერატუ-
რდელად საწიწილეში უნდა გადავიყვანოთ. საკვები და წყალიც მოძრაობის სისწრაფე ზაფხულში უნდა იყოს 0,6 მ/წმ, ზამთარში შესრულება ხდება საფრინველის მხოლოდ გარკვეულ ნაწილში. რამდე. თითოეული გვერდითი ვენტილატორის წარმადობა 10
მაშინვე უნდა მიეწოდოს. გამოზრდის პირველ კვირას საფრინ- 0,5 მ/წმ. 3 კვირის ასაკიდან, თუ გარეთა ტემპერატურა 28ºC აჭა- ცნობილია, რომ 2 კვირის ასაკამდე მოზარდი ძალიან მგრძნო- მ³/სთ-ია. ვენტილატორებისა და სარკმლის (ფანჯრების) რაოდე-
ველეში სავენტილაციო სისტემა უნდა გამოვრთოთ, რადგან ჰა- რბებს, მაშინ ჰაერის მოძრაობის სისწრაფე დასაშვებია 2 მ/წმ.
ერის ხშირი მოძრაობის, განსაკუთრებით ორპირი ქარის, გამო შენობაში დაცული უნდა იქნეს მავნე აირების დასაშვები ნორმა:
წიწილები ცივდებიან. ერთი კვირის შემდეგ სავენტილაციო ნახშირორჟანგი - 0,25%, ამიაკი - 15 მგ/მ³, გოგირდწყალბადი -
სისტემის ჩართვაა აუცილებელი. 5 მგ/მ³. საფრინველეში მტვრის დასაშვები ნორმაა: 1მ³ ჰაერში
1-4 კვირის ასაკამდე - 1მგ/მ³, 5-9 კვირის -2მგ/მ³. დადგენილია
ღრმა საფენზე შენახვა აგრეთვე შენობაში მიკროორგანიზმების დასაშვები ნორმა: 1მ³
ღრმა საფენზე შენახვისას საფენის მოწყობის წესი იგივეა, ჰაერში 1-4 კვირის ასაკამდე ბროილერებში დასაშვებია 30 ათა-
რაც სხვა ფრინველების გამოზრდისას. საფენად კარგია ნამჯა, სი ბაქტერიული უჯრედი, 5-9 კვირის ასაკში - 50 ათასი. ჰაერის
რადგანაც იგი სიმშრალეს ხანგრძლივად ინარჩუნებს და და- მოძრაობის სისწრაფე და მისი დაჭუჭყიანება უნდა შემოწმდეს
ბინძურებაც უფრო ნაკლებია. 3-5 დღემდე საკვებს ნავისებური ყოველ კვირას დილის საათებში.
საკვებურიდან აძლევენ, რომლის ზომაა 320 x 320 x 20 მმ. 5 დღი- აუცილებელია, ასაკის გათვალისწინებით დასმის სიმჭიდრო-
დან გადაჰყავთ ღარისებურ საკვებურზე (ზომა 700 x 100 x 52 მმ). ვის განსაზღვრა. 3 კვირის ასაკამდე ბროილერებს ზრდიან ყო-
პირველ დღეს წყალს ასმევენ თეფშზე გადმობრუნებული წყლი- ველ 1მ²-ზე 40 ფრთის რაოდენობით. ამ შემთხვევაში საჭიროა
ანი ქილით, ხოლო შემდგომ ასაკში ღარული ან წვეთოვანი სა- მიკროკლიმატის სისტემატური კონტროლი. საფრინველეს
წყურვებლით, რომელიც ჩამოკიდებულია საწიწილის მთელ სი- ტიხრავენ მსუბუქი ხის ჩარჩოთი, რომელზედაც გადაკრულია
გრძეზე გაყოლებულ პლასტმასის მილზე, რომელშიც მუდმივად პოლიეთილენის აპკი. შეიძლება სხვა მასალის გამოყენებაც.
მიედინება სუფთა წყალი. წყალი აუცილებლად ოთახის ტემპე- თითოეული ბრუდერის ქვეშ ათავსებენ 1200 ფრთას და იცავენ
რატურის უნდა იყოს; ცივი წყალი ბროილერს გააცივებს. 26-28ºC ტემპერატურას. გაზრდილი დასმის სიმჭიდროვის გამო,
დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ჰაერის ტემპერატურას, რადგან წიწილის ბიოლოგიური სითბოს ხარჯზე ტემპერატურა 32-34ºC
სიცოცხლის პირველ დღეებში წიწილის სხეულის ტემპერატურა აღწევს. 3 კვირის შემდეგ ტიხარს იღებენ და წიწილებს შენობის
ახლოსაა ინკუბატორის ტემპერატურასთან. ასეთი ტემპერატურა მთელ ფართობზე ანაწილებენ.
ხელს უწყობს წიწილის თერმორეგულაციის მექანიზმის ჩამო- ბროილერების გამოზრდისას გამოიყენება სხვა ტექნოლოგი-
ყალიბებას და, შესაბამისად, უკეთეს ზრდა-განვითარებას. მე- ური ხერხიც. მაგალითად, საფრინველეს ყოფენ 4 არათანაბარ
14-16 დღეზე თერმორეგულაცია ნორმალიზდება და სხეულის ნაწილად. სიცოცხლის პირველ კვირას ბროილერებს ათავსებენ
ტემპერატურაც სტაბილური ხდება 40,6-41,7ºC ფარგლებში. სი- შენობის ფართობის 1/3-ზე, შემდეგ მე-2 და მე-3 კვირას შენობის
ცოცხლის პირველ დღეებში შენობაში ტემპერატურის შექმნის 1/2-ზე ათავსებენ, მე-4 კვირის ასაკში - 2/3-ზე, მეხუთე კვირის
2 წესია: 1. ტემპერატურის შექმნა მთელ შენობაში და 2. კომ- ასაკში ბროილერებს შენობის მთელ ფართობზე ანაწილებენ. ბროილერის გამოზრდა ღრმა საფენზე

ნობას განსაზღვრავს საფრინველეში მოთავსებული ფრინველის

სულადობა. გვირაბული ვენტილაცია წარმოადგენს რამდენიმე
იყენებენ პირველი 3 კვირა ისევე, როგორც მავთულბადიან ია-
მამლის გამოზრდის ცხრილი 8 მამლების ცოცხალი მასა
ტაკზე შენახვისას.
გვირაბულ ფანჯარას, რომელიც მოთავსებულია საფრინველის
ბოლო პერიოდში, გალიური შენახვისას, ფართოდ იყენებენ
თავისებურებები ასაკი, კვირაობით ცოცხალი მასა, გ
ყრუ მხარეს და შედგება რიგი გვირაბული ვენტილატორისაგან, 4 320-360
რომელიც დამონტაჟებულია ყრუ კედლის საწინააღმდეგო მხა- ლოკალურ გამათბობლებს. გამათბობელი მილი, რომელიც 42
მამლის სარემონტო მოზარდის გამოზრდის ძირითადი ამო- 6 480-520
რეს. თითოეული გვირაბული ვენტილატორის წარმადობაა 30- მმ დიამეტრისაა, შეერთებულია სითბოს გენერატორთან. გამათ-
ცანაა: საყრდენ-მამოძრავებელი აპარატის და ჩონჩხის სწორი 8 670-750
36 ათასი მ³/საათში. გვირაბული ფანჯარა და ვენტილატორები ბობელი მილი სათითაოდ მონტაჟდება ბატარეა-გალიის ზემოთ, ფორმირება.
გარედან იკეტება ავტომატურად ან ხელით. თითოეულ მილს უკეთებენ დამხშობ არმატურას, რის საშუალე- 13 1250-1350
მეკვერცხული მიმართულების სარემონტო მამლებს 12-13
ბროილერების ღრმა საფენზე გამოზრდისათვის მრავალი ბითაც რეგულირდება თბოგენერატორიდან სითბოს მიწოდე- 17 1600-1700
კვირის ასაკამდე ზრდიან მოზარდის გამოსაზრდელ ბატარე-
საზღვარგარეთული დანადგარია პრაქტიკაში დანერგილი. პირ- ბა გალიებში. წიწილების გალიაში ჩასმამდე ბატარეა-გალიას ა-გალიებში. გალიაში 6 კვირის ასაკამდე ერთ ფრთაზე 200 სმ², 22 1800-2000
ველ რიგში, უახლესი ტექნოლოგიის დანადგარები შემოთავაზე- ზემოდან აფარებენ ქაღალდს ისე, რომ დაფაროს გამათბობე- ხოლო 6-დან 22 კვირამდე 400 სმ² უნდა მოდიოდეს.
ბულია ბელგიური ფირმა “როკსელლის”, გერმანული “ბიგ დაჩ- ლი მილი. ქაღალდი წარმოადგენს ეკრანს, რომელიც თბილ მეორე გადარჩევას ახდენენ 17 და 22 კვირის ასაკში. შემდგო-
სარემონტო მამლები შესაძლებელია 6 კვირის ასაკამდე გა-
მენის”, ჰოლანდიური “ლაკოს”, აშშ-დან “ხისენ ტექნიკომისა” და ნაკადს უშვებს წიწილების მოთავსების ადგილას. ლოკალური მი აღწარმოებისათვის იყენებენ მამლებს, რომლებიც აკმაყო-
მოიზარდოს დედლებთან ერთად ან განცალკევებით.
“შორ-ტაიმის” მიერ. ფილებენ ცოცხალი მასის სტანდარტს და სპერმის ხარისხს.
გამათბობლის გამოყენება ბატარეა-გალიებში ქმნის საჭირო პირველ გადარჩევას აწარმოებენ 5-6 კვირის ასაკში. მამლები, ეაკულატი უნდა იყოს საშუალო კონსისტენციის 0,3-0,4 მლ მოცუ-
გალიებში გამოზრდა ტემპერატურას, რაც საშუალებას იძლევა შენობაში შევამციროთ რომლებსაც კარგად აქვთ განვითარებული მეორადი სასქესო ლობით.
ტემპერატურა 27ºC-მდე. ყველა ეს პროცესი ხორციელდება ნიშნები (ბიბილო, საყურე, ღაბაბი), აკმაყოფილებს ცოცხლი მა-
გალიებში გამოზრდისას იცავენ შემდეგ პარამეტრებს: ერთ სანაშენო მამლების გალიური შენახვისას შეიმჩნევა ბიბილოს
ავტომატური რეჟიმით. სის სტანდარტს, იყენებენ სანაშენოდ. მამლები, რომლებიც ხა-
ფრთაზე დედლებითვის უნდა მოდიოდეს - 320 სმ² იატაკის ფა- ჰიპერტროფია, რასაც იწვევს საკვებისა და წყლის მისაღებად წი-
ბროილერის შენახვის სამივე სისტემის გამოყენებისას დანა- სიათდებიან დაბალი ცოცხალი მასით, აქვთ განუვითარებელი
რთობი, მამლებისთვის - 360 სმ², სქესგაურჩევლად გამოზრდი- წილების თავის გამოყოფა გალიიდან. ამიტომაც 1 გადარჩევი-
ბიბილო, გვიანმწიფებადი და სტერილურები არიან.
სას - 340 სმ². კვების ფრონტი - არა უმცირესი 3 სმ ღარული და დგარ-მოწყობილობების, მიკროკლიმატის, სინათლის, კვების სას 5-6 კვირის ასაკში მიზანშეწონილია ბიბილოს მოჭრა, უფრო
ტექნოლოგიური პროცესების მართვა და კონტროლი ხორციე- მამლების გამოზრდისას იყენებენ დიფერენცირებულ სინათ- ადრე ასაკში ამ ოპერციის ჩატარება მიზანშეუწონელია, რადგან
არა უმცირესი 2 სმ ბუნკერული საკვების გამოყენებისას. დაწყუ-
ლის რეჟიმს - ერთდღიან ასაკში 17 სთ და 30 წთ, თანდათან ამცი- პირველი გადარჩევისას გაძნელდება მამლების დატოვება შემ-
რვების ფრონტი - 1 სმ ერთ ფრთაზე ღარული საკვებურისას და ლდება ავტომატურ რეჟიმში, რომლის დანიშნულებაა:
რებენ და 12 კვირის ასაკში დაჰყავთ 12 საათამდე. ამ რეჟიმზე დგომი აღწარმოებისათვის. ბიბილოს მოჭრას აწარმოებს 2 ოპე-
ერთი მიკროთეფშური საწყურვებელი 10 ფრთაზე, ასევე ერთი საფრინველეში მოცემული განათების რეჟიმის დაცვა; ტოვებენ გამოზრდის მთელი პერიოდის განმავლობაში. განათე- რატორი. ერთს გამოჰყავს ფრინველი გალიიდან, აფიქსირებს
წვეთოვანი საწყურვებელი ათ ფრთაზე.
საჭირო ტემპერატურის შენარჩუნება (ვენტილატორების, ბის ინტენსივობა 15-20 ლუქსია. მამლების ზრდა-განვითარებას მაგიდაზე, ხოლო მეორე მარცხენა ხელით იჭერს ბიბილოს და
გალიის შიგნით ტემპერატურის შესაქმნელად იყენებენ თვით აკონტროლებენ პერიოდული აწონვით. ერთი წყებიდან წონიან
ჰაერგამათბობლის მართვა); ძირში ჭრის მას. ჭრილობა უნდა მოიწმინდოს იოდში დასველე-
შენობის ან კომბინირებულ (შენობის და ლოკალური) გათბობას. 50 ფრთას. აწონვის მონაცემებს უდარებენ სტანდარტს, რომე- ბული ბამბის ტამპონით. ოპერაციამდე 12 საათით ადრე ფრინ-
შენობის შიგნით სითბოს შესაქმნელად საჭიროა ტემპერატურის ფრინველის კვების მოცემული რეჟიმის უზრუნველყოფა;
ლიც ასაკის შესაბამისად შემდეგნაირია (ცხრილი 8). ველს წყალი არ უნდა მივცეთ, რაც ხელს შეუწყობს სისხლის შე-
შემდეგი რეჟიმის დაცვა: პირველი კვირა 33-28ºC, 2-4 კვირა 25- ფრინველის დაწყურვებაზე დახარჯული წყლის აღრიცხვა;
მამლებში ცოცხალი მასის შემცირება მნიშვნელოვან კრიტი- წყვეტას და შედედებას.
24ºC, 5-6 კვირა 20ºC, 7-9 კვირის ასაკში 18ºC. ლოკალური გათ-
მოწყობილობებთან გაუმართავი მუშაობის შეტყობინება. კულ ფაქტორად არის მიჩნეული. ვინაიდან კუნთოვანი მასის შე- მშობელთა გუნდის დაკომპლექტებისას სასურველია მამლები
ბობისას ფართოდ იყენებენ “ИКУФ” გამასხივებელს, რომელსაც
ყველა ტექნოლოგიურ პროცესზე კონტროლი ხორციელდება მცირება (დაკუნთოვნება) ნიშნავს სათესლეების მასის შემცირე- შეყვანილი იქნეს შენობაში გვიან საღამოს დედლებთან ერთად
კიდებენ გალიის იატაკიდან 0,8 მ სიმაღლეზე. ერთი გამასხივე-
ბელი ყოფნის ორ გალიას. ბროილერებისთვის გამათბობლებს ბას, რაც იწვევს სპერმის რაოდენობის და ხარისხის შემცირებას. ან ცოტა უფრო ადრე.
საფრინველეში მოთავსებული კომპიუტერით.
საფრინველეში სადაც ხდება სარემონტო მამლების გამოზ- მამლების მეორედ გადარჩევისას ცოცხალ მასასთან ერთად
რდა ჰაერის მოძრაობის სისწრაფე შენობაში უნდა იყოს 0,2-0,5 ყურადღებას აქცევენ სხეულის განვითარებას. სანაშენოდ იყენე-
მ/წმ და არ აღემატებოდეს 0,6 მ/წმ. თუ ჰაერის ტემპერატურა 33º– ბენ მამლებს ღრმა მკერდით, სწორი მკერდის ძვლით, ფართოდ
ზე მეტია, მაშინ 60 დღემდე უხნესი მოზარდისთვის დასაშვებია გადადგმული მაგარი ფეხებით.
1,5 მ/წმ. განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს მეხორცული მიმართუ-
მოზარდის ზრდა-განვითარებაზე დიდ გავლენას ახდენს სი- ლების მამლის გამოზრდისა და შენახვის სწორ ტექნოლოგიას.
ნათლე და მისი ხანგრძლივობა. სამრეწველო მეფრინველეო- მამლებთან მუშაობა იწყება საინკუბაციო საამქროდან, სადაც
ბაში გამოყენებულია სინათლის რამდენიმე რეჟიმი. ცნობილია, ახდენენ მის მარკირებას - მარცხენა ფეხის გარეთა აპკის გაჭ-
რომ სინათლის გახანგრძლივება იწვევს ადრეულ სქესობრივ რით. აქვე ახდენენ დეზების მოწვას და შიგა ფრჩხილების მოჭ-
სიმწიფეს და ნაადრევ კვერცხდებას. სასქესო ორგანოების ად- რას. იგი უნდა მოიჭრას ფრჩხილის პირველი სახსრის სიმაღლე-
რეული მომწიფება კი არასასურველია, რადგანაც იწვევს ორ- ზე (სურათი....). აღნიშნული სამუშაო შეიძლება შესრულდეს სხვა
განიზმის სხვა ორგანოების განვითარებაში ჩამორჩენას, რაც დროსაც, მაგალითად, დეზების მოწვა 4 კვირის, ხოლო ბრჭყა-
უარყოფითად მოქმედებს ფრინველზე, კერძოდ, იწვევს რეპ- ლების მოჭრა 7 ან 17-20 კვირის ასაკში. მამლების გამოზრდი-
როდუქციული ორგანოების დაავადებას, ექსპლოატაციის ხან- სას დაცული უნდა იქნეს ყველა ტექნოლოგიური პარამეტრის,
გრძლივობის შემცირებას, კვერცხის მასაში კლებას, კლოაკის რადგან მამალი უფრო რეაგირებს სტრესზე, ვიდრე დედალი.
ჩახევებს, რაც კანიბალიზმის გამოწვევის ერთ-ერთი მიზეზია. მაგალითად, კვების პირობების, ტემპერატურული რეჟიმისა და
არსებობს სინათლის რეჟიმის ორი ვარიანტი. ერთი ვარია- განათების დარღვევა, განსკუთრებით უარყოფითად მოქმედებს
ნტის შესაბამისად პირველ კვირას სინათლის ხანგრძლივობა 23 მასზე. გამოჩეკვიდან პირველ ორ დღეს მამლებისათვის აუცი-
სთ 30 წთ-ია, მეორე კვირას ჩამოგვყავს 17 სთ-მდე. შემდეგ ყოვე- ლებელია ბრუდერის ქვეშ მკვეთრი განათება, რათა მიეჩვიოს
ლი კვირის ბოლოს კლებულობს ნახევარი საათით და 18 კვირის საკვებსა და წყალს. მნიშვნელოვანია დასმის სიმჭიდროვის და-
ასაკში დაგვყავს 9 საათამდე. 19 კვირიდან იწყება კვლავ ნახე- ცვა, ყოველი კვადრატული მეტრი იატაკის ფართობზე დედლებ-
ვარი საათით სინათლის ხანგრძლივობის მატება და ასე გრძე- თან შედარებით, 20-25%-ით ნაკლები უნდა დაისვას. ყურადღება
ლდება კვერცხმდებელთა ჯგუფში გადაყვანის შემდეგაც. მეორე უნდა მიექცეს ფეხების მდგომარეობას (მონგრეული თითები,
ვარიანტის შემთხვევაში სინათლის ხანგრძლივობა ერთი კვი- შეშუპებული სახსარი, კოჟოჟები და სხვა) და სხვადასხვა მანკით
რის ასაკამდე იგივეა, მეორე კვირიდან ჩამოდის 15 საათამდე, დახასიათებული ფრინველი დროულად გამოვიწუნოთ გუნდი-
მე-3 კვირიდან 19 კვირამდე 9 საათია, ამის შემდეგ სინათლის დან.
გალიებში გამოზრდა
ხანგრძლივობა ისეთივეა, როგორც პირველი ვარიანტის დროს. მამლების პირველი ბონიტირება სწარმოებს 4-5 კვირის ასაკ-

ში. გამოიწუნება ყველა ექსტერიერული მანკით და დაბალი მა-

სით დახასიათებული ფრინველი. იმისათვის, რომ ვაწარმოოთ
ლს”, რაც იწვევს სხვა მამლის მიმართ ჩხუბს. ასეთი სიტუაცია ბროილერის დაკვლა თამს იღებენ თავით, იჭერენ ნისკარტს და საყურიდან 15-20 მმ
ქვემოთ, ხოლო წყალში მცურავ ფრინველებში ყურთან, დანით
თავს იჩენს 27-28 კვირის ასაკში და ღრმავდება 30 კვირამდე. ამ
მკაცრი წუნდება, გამოზრდაზე უნდა დავაყენოთ საკმარისი რა- შემთხვევაში აუცილებელია შევამციროთ მამლის რაოდენობა. ჭრიან საუღლე ვენის და საძილე არტერიის ტოტებს, გაჭრის სი-
ოდენობის ერთდღიანი წიწილი, კერძოდ, 1,7 ფრთა სქესზე გა- ფრინველის პირველადი დამუშავება წარმოებს შემდეგი თა- გრძე ქათამში, ციცარში, მოზარდ ბატში, იხვსა და ინდაურში არ
ასე მაგალითად, 23-27 კვირის ასაკში ყოველ 200 დედალზე მო- ნმიმდევრობით: ფრინველის სატრანსპორტო საშუალებიდან
რჩევით, მეორე გადარჩევა ხდება 10 კვირის შემდეგ, 17 და 26 უნდა აღემატებოდეს 10-15 მმ-ს, ხოლო ზრდასრულ ინდაურში
ვაშოროთ ერთი მამალი (განსაკუთრებით ის მამლები, რომლე- ამოყვანა, კონვეიერზე ჩამოკიდება, გაბრუება, დაკვლა, სის-
კვირის ასაკში. და წყალში მცურავ ფრინველებში 20-25 მმ-ს. უფრო გავრცელე-
ბიც ზედმეტი შეწყვილებით ხასიათდებიან). 35 კვირის ასაკიდან ხლისგან დაცლა, თერმული დამუშავება, ბუმბულის გაცლა და ბული წესია ფრინველის პირის ღრუში დაკვლა. ამ შემთხვევაში
მესამე და მეოთხე შეფასებისას გუნდიდან გამოიწუნება ყველა
ზოგიერთი მამალი განაყოფიერების უნარს კარგავს, რაც გამო- გარუჯვა. ფრინველს ნისკარტით აბრუნებენ თავისკენ. მარჯვენა ხელით
მამალი, რომელსაც აქვს ექსტერიერული მანკი და მაღალი ცო-
ცხალი მასა. უნდა გავითვალისწინოთ, რომ თუ პირველი შეფა- წვეულია ფეხის და თავის მანკებით, გახდომით ან ავადმყოფო- ზოგიერთ საწარმოში ფრინველი ყუთებიდან ან კონტეინე- პირის ღრუში შეაქვთ მაკრატელი და უჭრიან ხახის უკანა ნაწი-
სებისას 4-5 კვირის ასაკში გადავარჩევთ მაღალი ცოცხალი მა- ბით. ასეთი მამალი გუნდიდან უნდა მოვაშოროთ. რიდან ხელით ამოჰყავთ და კონვეიერზე ჰკიდებენ. ხელით ლში, ენის ქვემოთ, საყლაპავი და საძილე არტერიის შეერთების
სის მამლებს, 17-20 კვირის ასაკში, პირიქით, ცოცხალი მასა არ შრომის შემცირებისა და ხორცის ხარისხის გაზრდის მიზნით, ადგილზე სისხლძარღვთა სისტემას.
განაყოფიერების შემცირების თავიდან აცილების მიზნით,
უნდა იყოს მაღალი, იგი უნდა შეესაბამებოდეს სტანდარტს. იმ დაინერგა სპეციალური მოწყობილობა - კონტეინერი ავტომან- დაკვლის შემდეგ კონვეიერით ფრინველი მიდის სპეციალურ
რეკომენდებულია, პროდუქტიულობის მეორე პერიოდში (გა-
მამლებს, რომლებიც განკუთვნილი არიან საკონტროლო აწონ- ქანიდან პირდაპირ თავსდება ჯაჭვურ კონვეიერზე, ფრინველი ნაწილში, სადაც სისხლი გროვდება სპეციალურ უჟანგავ მეტა-
ნსაკუთრებით სიცხეში) დაუმატოთ 3-5% ახალგაზრდა (26-28
ვისათვის, უკეთებენ ნიშანდებას ან უსმევენ საღებავს. სარწმუნო ავტომატურ რეჟიმში ხვდება ლენტურ ტრანსპორტიორზე, საი- ლისგან დამზადებულ ღარში. ამ პერიოდში ფრინველი 30-დან
კვირის) მამლები 40-48 კვირის ასაკის დედლებს. ახალგაზრდა დანაც იგი მიდის ჩამოსაკიდ ადგილას. ტრანსპორტიორს აქვს
შედეგების მისაღებად ყოველკვირეულად გუნდიდან უნდა აიწო- 50%-მდე სისხლს კარგავს, რაც იწვევს ტვინის გათიშვას და საბო-
ნოს სულადობის 15-20% (არა უმცირესი 50 ფრთისა). მამლები უნდა იყოს კარგად განვითარებული, რათა გაუძლოს სპეციალური წყლის შესასხურებელი მოწყობილობა, რომ შეა- ლოოდ სიკვდილს. თუ დაკარგული სისხლი საკმარისი არ აღმო-
იქ მყოფი მამლების შემოტევას (ჩხუბს). მამლები უნდა ჩაისვას მციროს მტვერი. ტრანსპორტიორის მოძრაობის სიჩქარე წუთში ჩნდება სიკვდილისათვის (თუ გადაჭრა მოხდა არასწორად ან
მამლის გადაყვანისას (17-20 კვირა) ზრდასრულის შენობა-
ში ცოცხალი მასა უნდა იყოს სტანდარტული (საორიენტაციოდ სიბნელეში, უკეთესია გვიან საღამოთი. სისტემატურად თვალი 2 მეტრია, რაც საათში უზრუნველყოფს 3000 ფრთა ბროილერის სხვა ადგილას), მაშინ ფრინველი გასაპუტ აბაზანაში ცოცხლად
2700-2900 გრ). 20-დან 30 კვირამდე ცოცხალი მასის მატება უნდა ვადევნოთ მამლის ჯანმრთელობას, რომელსაც აფასებენ წარმადობას. მოხვდება, რაც იწვევს გასაპუტი კანის ზედაპირის სისხლით და-
კვირაში 120-130 გრ-ს უნდა შეადგენდეს. 30 კვირის შემდეგ იკ- ბიბილოსა და საყურის ფერით. თავის შეშუპება ავადმყოფობის სვრას და ნაკლავიც ღია-წითელ ფერს იღებს. ქათამი, წიწილა,
ІІ
გაბრუება ციცარი სისხლისგან 1,5-2 წუთში იცლება, ხოლო იხვი, ბატი და
ლებს (15-20 კვირაში), ექსპლოატაციის ბოლოს (60-64 კვირის პირველი ნიშანია, ასევეა მოძრაობის შესუსტება, რასაც ხშირად
ასაკში) მამლების ცოცხალი მასა 4500-4800 გრ-ს აღწევს. ფრინველის კონვეიერზე ჩამოკიდების შემდეგ ახდენენ დაკ- ინდაური 2,5-3 წუთში. ამის შემდეგ ფრინველი კონვეიერით გა-
სახსრების შეშუპება იწვევს. ავადმყოფობას ხშირად ქვეშსაფე-
ვლის წინა გაბრუებას, რისთვისაც რამდენიმე მეთოდს იყენებენ. საპუტ აბაზანაში ხვდება. გაპუტვა აუცილებელია ცხელი წყლით,
მნიშვნელოვანია, მშობელთა გუნდში სწორი სქესობრივი შე- ნის სისველე იწვევს, რაც კოკციდიოზის ძირითადი გამომწვე-
ყველაზე უფრო მარტივ და ფართოდ გამოყენებად მეთოდად რათა ბუმბულის დამჭერი ხორცის ცილოვანი სტრუქტურა დრო-
ფარდების დაცვა. როცა მამლების რაოდენობა გუნდში ბევრია, ვია. ზოგჯერ 35 კვირის შემდეგ მამლებს შეემჩნევათ მოდუნება,
ითვლება ელექტროაპარატით გაბრუება. ამჟამად, ევროპის ქვე- ულად დაიშალოს. თერმული დამუშავებისათვის აბაზანაში წყა-
შეიმჩნევა დედლებთან გახშირებული შეწყვილება, რაც აზიანე- უმცირდებათ განაყოფიერების უნარი, ბიბილო და კანი უფერუ-
ყნებში ფართოდ გამოიყენება ფრინველის გაბრუება ელექტრო- ლი წინასწარი პროგრამის შესაბამისად ცხელდება ავტომატუ-
ბს დედლის ზურგს, თავს, კუდს. ამ ადგილებში ბუმბული ცვივა ლდება და ეწყებათ განგური. ამის მიზეზი არის ის, რომ ფრინ- დენის გატარებით ფრინველის ორგანიზმში, სიდიდით 90-მა, 50 რად - “რბილი” (ტემპერატურა ატრა უმეტეს 53-540ჩ ) და “მკაცრი”
და ტანი შიშვლდება. დედლები შეწუხებულია ზედმეტი შეწყვი-
ველს არ ყოფნის საკვები, ამიტომაც ასეთი მამალი ცალკე უნდა ჰერცი სიხშირით - 4-6 წამის განმავლობაში. (ტემპერატურა არა უმეტეს 600ჩ) თბოდამუშავებისათვის.
ლებისგან და შესაბამისად კვერცხმდებლობაც მცირდება. ადგი-
ლი აქვს მამლების ერთმანეთთან ჩხუბს და საფრენი ბუმბულის დავსვათ, კარგად ვაჭამოთ, შევამოწმოთ საკვების ხარისხი და ფრინველის გასაბრუებლად შეიქმნა პირველი სასინჯი გაზის “რბილი” რეჟიმის დროს ბუმბული ძვრება კანის ზედა შრის და
გაცვენას. თავდაპირველად, როცა სქესობრივი შეფარდება ოპ- მერე დავუბრუნოთ გუნდს. ჯანმრთელ მამალს კლოაკა აქვს მოწყობილობა ფრინველი ტრანსპორტიორით ხვდება ჟანგბა- ეპიდერმისის დაუზიანებლად. ამ დროს კანი თავის ბუნებრივ
ტიმალურია, შეწყვილებაც ნორმალურად სწარმოებს, მაგრამ ლორწოვანი და ვარდისფერი, ამიტომაც იგი ყოველ კვირაში დით (30%) და ნახშირჟანგის მცირე (40%) კონცენტრაციის კამე- ფერს ინარჩუნებს. ასეთი ნაკლავის გაციება ხდება ჰაერით ისე,
შემდეგში ზოგიერთი მამალი ირჩევს თავის “საყვარელ დედა- ერთხელ უნდა შემოწმდეს. რაში ერთი წუთის განმავლობაში. შემდეგ გადადის კამერაში, რომ მას უნარჩუნდება სასაქონლო სახე და მომხმარებელს გა-
სადაც ნახშირჟანგის რაოდენობა 80%-ია და აქედან პირდაპირ ციებული სახით პაკეტებში ინდივიდუალური შეფუთვის გარეშე
მიდის ჩამოსაკიდ კონვეიერზე. ფრინველის გასაბრუებლად მიეწოდება.
შექმნილია აგრეთვე არგონის (55%-დან 70%-მდე), აზოტის (0%- “მკაცრი” სათბური რეჟიმის გამოყენებისას, კანს ეპიდერმი-
დან 15%-მდე) და ნახშირორჟანგის (300) ნარევი. აღნიშნული სი მთლიანად შორდება, ნაკლავი გლუვი და მბზინავი ხდება,
დანადგარები გაცილებით ძვირი ჯდება, ვიდრე ჩვეულებრივი მაგრამ მალე შრება და ფერს კარგავს (ყავისფერი ხდება), თუ-
ელექტროგამაბრუებლები, ამასთან მოწყობილობის დასამო- მცა “რბილ” რეჟიმთან შედარებით, ბუმბულის კანიდან მოშო-
ნტაჟებლად საჭიროა დიდი ტერიტორია. რება მნიშვნელოვნად გაადვილებულია. აღნიშნული რეჟიმით
დამუშავებული ნაკლავი მოითხოვს წყლით ან ჰაერწვეთოვან
ფრინველის გაბრუების კიდევ ერთი მეთოდია ფიქსირებული
გაციებას, რაც ხელს უშლის ნაკლავის ფერის შეცვლას და მას
გაბრუება. აღნიშნული მეთოდის გამოყენებისას ახდენენ თავის
სასაქონლო სახეს უნარჩუნებს. “რბილი” დამუშავებისას თუ ნა-
ქალის დაფიქსირებას, შემდეგ მეტალის ნემსით ფრინველს ტვი-
კლავს ინდივიდუალურ პაკეტში მოვათავსებთ, უნდა გავითვა-
ნის არეში ჩხვლეტენ, რის შედეგადაც იგი ვარდება კომაში.
ლისწინოთ პაკეტის ზომა, რადგან კანს შენარჩუნებული აქვს
ІІ
დაკვლა ეპიდერმისი და მისი ჰაერგზით გაციებისას ნაკლავი ფუვდება
და უფრო განიერ (20-30მმ-ით) პაკეტს მოითხოვს. წინათ ფრინ-
გაბრუების შემდეგ კონვეიერით ფრინველი მიდის ავტომატურ ველის თბილდამუშავების მიზნით აბაზანაში იყენებდნენ ტუმბოს,
დასაკლავ მოწყობილობაში, სადაც თავის და კეფის შეერთების რომელიც წყალს აბრუნებს და ქმნის ტალღას. ეს უკანასკნელი
ადგილზე იჭრება ორი საძილე არტერია და საუღლე ვენა. ეცემოდა ნაკლავს და ზემოთ ამოტივტივების საშუალებას არ აძ-
დასაკლავი მოწყობილობა ისე უნდა ვარეგულიროთ, რომ ლევდა. თანამედროვე კონსტრუქციის აბაზანის ძირში გადის სა-
არ დავაზიანოთ ტრაქეა და საყლაპავი მილი, რაც საშუალებას ჰაერო კორექტორი, რომელიც მას უნარჩუნებს წონასწორობას.
იძლევა შემდგომში ოპერაციის ავტომატურად ადვილად მოვა- აბაზანის სიგრძეზე მოთავსებულია სპეციალური საჰაერო ფორ-
შოროთ თავი ჩიჩახვი, ტრაქეა და საყლაპავი მილი, დაკვლის სუნკი, რომელიც აბრუნებს წყალს და არ აძლევს საშუალებას,
ხარისხი შეიძლება შევამოწმოთ ვიზუალურად დაკვლის ადგი- რომ ნაკლავი ზემოთ ამოვიდეს.
ლიდან ერთი მეტრის დაშორებით.
ІІ
ბუმბულის გაცლა
ІІ
სისხლისაგან დაცლა სითბური დამუშავების შემდეგ ნაკლავი მიეწოდება გასაპუტ
მცირე სიმძლავრის სასაკლაო ხაზზე დაკვლა ხელით წარმო- მოწყობილობას.
მამლის გამოზრდა
ებს. ხელით დაკვლა მრავალი მეთოდით ხორციელდება. ქა- გასაპუტ მოწყობილობას აქვს კომბინირებული დისკოების

მოძრავი რიგი რეზინის თათებით, რომლებიც სათითაოდ სხეუ- შინაგანი ორგანოების (კუჭ-ნაწლავის ტრაქეი და შესაბა-
ლის სხვადასხვა ნაწილიდან იღებს ბუმბულს. ავტომატური დის- მისი ორგანოები, გული, ღვიძლი, სასქესო ორგანოები)
კებით მოშორებული ბუმბული იყრება ქვემოთ მოთავსებულ ღა- მოშორება;
რში ტრანსპორტირებისათვის, სადაც წყლის ნაკადით გადადის. ჭამადი შინაგანი ორგანოების (გული, ღვიძლი, კუჭი) გა-
ძაფისებური ბუმბულის შესატრუსად გამოიყენება გაზის მო- ნცალკევება და გარეცხვა.
წყობილობა, რომელსაც მოძრავი კონვეიერის ორივე მხარეს კისერიც ჩვეულებრივად შიგნეულს მიეკუთვნება, მაგრამ მას
აქვს 16 გაზის გამოსასვლელი მილი (თითოეულ მხარეს 8 ცალი). მოგვიანებით ვეტსანიტარული ინსპექციის ნაკლავის უსაფრ-
იხვისა და ბატის ნაკლავიდან ბუმბულის მოცილება ქათამთან თხოებაზე შემოწმების შემდეგ აგროვებენ.
შედარებით გაძნელებულია, ამიტომაც მის მოსაშორებლად იყე-
ავტომატურად ნაკლავის გამოშიგვნისას განსაკუთრეული
ნებენ გასანთვლის მეთოდს. ამ წესით ნაკლავს ათავსებენ 52-54
ყურადღება უნდა მიექცეს კონვეიერზე ნაკლავის ჩამოკიდების
0ჩ ტემპერატურაზე გამდნარი სანთლის მასაში 5-6 წამის განმა-
სისწორეს.
ვლობაში, შემდეგ აციებენ 30-35 0ჩ ტემპერატურაზე. დარჩენილ
ბუმბულს აშორებენ გაგრილებულ სანთლის მასასთან ერთად თითოეული ფრინველის გამოშიგვნის შემდეგ მოწყობილო-
სპეციალური მოწყობილობით. ბის ზედაპირი, რომელსაც ნაკლავი შეეხო ავტომატურად ირე-
კონვეიერზე ნაკლავიდან ბუმბულის მოშორების შემდეგ ხო- ცხება და მომდევნო ნაკლავს ავტომატი მხოლოდ ამის შემდეგ
რციელდება თავის და ფეხების მოჭრა. თანამედროვე დანადგა- ამუშავებს.
რები საშუალებას იძლევა თავთან ერთად ნაკლავიდან ამოა- ფრინველის ნაკლავის გამოშიგვნა ხდება თანამედროვე უა-
ცალონ ტრაქეა და საყლაპავი მილი, მაგრამ ამ შემთხვევაში ხლესი ტექნოლოგიური მოწყობილობით, რომელიც ნაკლავის
ტრაქეა და საყლაპავი მილი ნაკლავში რჩება. თავის მოშორების მთლიანი გამოშიგვნის საშუალებას იძლევა. უცხოური დანა-
შემდეგ ნაკლავი გადადის ფეხების მოსაჭრელ მოწყობილობა- დგარები არა მარტო აცლის შიგნეულს ნაკლავს, არამედ ჭამად
ში. ფეხების მოჭრის შემდეგ ნაკლავი ვარდება ტრანსპორტიორ-
ზე, საიდანაც იგი მიემერთება ჩამოსაკიდ კონვეიერზე, სადაც
ხდება მისი გამოშიგვნა. მოჭრილი ფეხები კონვეიერით მიდის
შინაგან ორგანოებს ახარისხებს კიდეც. აღნიშნულ დანადგარში
ნაკლავიდან გამოცლილი შინაგანი ორგანოები თავსდება კონ- მეფრინველეობის
ვეიერის თეფშზე, რომელიც ნაკლავის ჩამოსაკიდი კონვეიერის
სპეციალურ შემგროვებელში. უახლესი თანამედროვე ტექნო- სინქრონულად მოძრაობს. კონვეიერზე ჩამოკიდებული ნაკლა-
ლოგიით ნაკლავის გამოშიგვნა წარმოებს ავტომატურად.
პროდუქტები
ვი თავის შიგნეულთან ერთად პარალელურად გადაადგილ-
დება. დანადგარს შიგნეულის გახარისხებაც შეუძლია, მაგრამ
ІІ
გამოშიგვნა ასეთი სასაკლაო ძალიან ძვირია და მიზანშეწონილია მხოლოდ
ბროილერის გამოშიგვნა სამი სტადიისგან შედგება: დიდი სიმძლავრის (ერთ ცვლაში 60-120 ტონა) საწარმოებისათ-
მუცლის ღრუს გახსნა (გაჭრა), მკერდის ქვემოთა ნაწილი- ვის.
დან კლოაკამდე;
დაკვლის სისტემა

ხორცი ამასთან, ცხიმის შემცველობის ზრდის პარალელურად, განუ-

რჩევლად სახეობისა, ხორცში მცირდება წყლის და, შედარებით
ნაკლებად, ცილის შემცველობა. იმავდროულად, უფრო დაბა-
მიუხედავად არაერთგვაროვანი შეხედულებებისა, აღიარე- ლი ნაკვებობის ცხოველების ხორცი მეტი რაოდენობით შეიცავს
ბულია, რომ ხორცი უხსოვარი დროიდან არის ადამიანის ორ- წყალსა და ცილას, და ნაკლებ ცხიმს, ვიდრე მაღალი ნაკვებო-
განიზმის საყუათო ნივთიერებებით უზრუნველყოფის ერთ-ერთი ბის ანალოგები.
მნიშვნელოვანი შემადგენელი. შესაბამისად, გაეროს ჯანმრთე-
ლობის დაცვის, სურსათისა და სოფლის მეურნეობის ორგანი- სახეობის ფარგლებში, ხორცში ცილის შემცველობა იცვლება
ზაციების მიერ დადგენილია (FAO, WHO) ხორცისა და ხორცის უმნიშვნელოდ. იმავდროულად, სხვადასხვა სახეობის ცხოვე-
პროდუქტების წლიური მოხმარების მინიმალური რაოდენობა, ლის ხორცში სრულფასოვანი ცილების ხვედრითი წილი საკ-
რაც საშუალოდ 1 კაცზე შეადგენს 64 კგ- ს. მაოდ განსხვავებულია და შეადგენს: ძროხის ხორცში 18-20%-ს,
ცხვრის- 17-20%-ს, ღორის - 12-16%, ბატის - 16, იხვის - 18, ქათმის
კონკრეტული ასაკის, ფიზიოლოგიური მდგომარეობისა და
- 20-%-ს.
პროფესიის ადამიანებისთვის ცხოველური განსაზღვრულია ცი-
ლების, ცხიმებისა და ნახშირწყლების მოხმარების მინიმალური ხორცი შეიცავს 1,2-49,3% ცხიმს. ადამიანის ორგანიზმის მიერ
დონე, რომელშიც ცხოველური წარმოშობის ცილების ხვედრი- ცხიმის ათვისების უნარი დამოკიდებულია ამ უკანასკნელის
თი წილი არ უნდა იყოს 55-60%- ზე ნაკლები. ლღობის ტემპერატურაზე. ყველაზე უფრო მაღალი ლღობის
ტემერატურით ხასიათდება ცხვრისა და კამეჩის ცხიმი, რომლის
ტანხორცის რბილობის, ანუ ბუნებრივი ურთიერთშეფარდებით
მონელების კოეფიციენტია 90%, ძროხის ცხიმოვანი ქსოვილე-
კუნთოვანი, ცხიმოვანი და შემაერთებელი ქსოვილების ქიმიური
ბის- 94, ხოლო ღორის და ფრინველების 97% და მეტი.
შედგენილობა საკმაოდ რთულია. ხორცის ენერგეტიკული ღი-
რებულება, მონელებადობა, გემოვნებითი და ტექნოლოგიური სხვადახვა სახეობის ცხოველისა და ფრინველის ხორცი შეი-
თვისებები დამოკიდებულია შემავალი ქსოვილების მდგომა- ცავს 0,6-1,2% ნაცარს (მინერალურ ნიოვთიერებებს). მათ მეტად
რეობაზე, აგრეთვე საყუათო ნივთიერებების შემცველობაზე. დიდი მნიშვნელობა აქვთ, ვინაიდან მონაწილეობენ ნივთიერე-
იმავდროულად, ხორცის ქიმიური შედგენილობასა და ფიზიკუ- ბათა ცვლაში და უჯრედების აგების პროცესში. მაკროელემე-
რ-ქიმიურ თვისებებს განსაზღვრავს ცხოველისა და ფრინველის ნტებიდან ხორცის შემადგენლობაში შედის კალციუმი, ნატრიუ-
ჯიში, სზესი, ასაკი, ნაკვებობა და სხვ. შედარებითვის მოგვაქვს მი, კალიუმი, ქლორი, მაგნიუმი.
ძირითადი სასოფლო-სამეურნეო ფრინველების ხორცის ქიმი- ქიმიურ შედგენილობასთან ერთად, ცხოველის სახეობის
ური შედგენილობის საშუალო მაჩვენებლები, მათ ასაკთან და ფარგლებში ჯიში, სქესი, ასაკი და ნაკვებობა გავლენას ახდენს
ნაკვებობასთან დაკავშირებით (ცხრილი 9). ხორცის ფიზიკურ-ქიმიურ თვისებებზე, რაც საბოლოოდ აისახება
ცხრილის მონაცემები გვიჩვენებს, რომ ხორცის ქიმიური შედ- მის სენსორულ თვისებებსა და სასაქონლო სახეზე. ფიზიკურ-ქი-
გენილობიდან, უფრო დინამიკურად იცვლება წყალი და ცხიმი: მიური თვისებებიდან მნიშვნელოვანია ტენის შებოჭვის უნარი,
ცხრილი 9 სხვადასხვა სახეობის, ასაკისა და ნაკვებობის ფრინველების ხორცის ქიმიური შედგენილობა და კალორიულობა
ქიმიური შედგენილობა, % კალორიულობა, კჯოული/

სახეობა ნაკვებობის კატეგორია
წყალი ცილა ცხიმი ნაცარი კგ-ში
I 61.9 18.7 18.4 1.0 11320

ქათამი
II 69.1 20.8 8.8 1.2 7970
I 69.0 17.9 12.3 0.8 8721

წიწილა ბროილერი
II 73.7 19.8 5.4 1.1 6380
I 57.6 19.5 22.0 0.9 12924

ინდაური
II 65.2 21.5 12.2 1.1 9472
I 65.2 21.5 12.2 1.1 9472

ინდაურის ჭუკი
II 71.2 21.7 6.0 1.1 7025
I 45.6 15.8 38.0 0.6 18502

ფერი, არეს აქტიური რეაქცია, სინაზე და სხვ. მაგალითად, ხო- ქათმის ხორცის მკერდის კუნთები თეთრი, სხეულის სხვა ნა-
იხვი
II 57.7 17.2 24.2 0.9 13308 რცის თვისება შებოჭოს მის შემადგენლობაში შემავალი ტენი, წილებზე ოდნავ მოვარდისფრო ელფერისაა, ხოლო ცხიმოვანი
ხოლო წყლის დამატებისას შეიწოვოს (შეაკავოს) ის, განაპირო- ქსოვილი ღია მოყვითალოა; ინდაურის ხორცი ვარდისფერია,
I 56.1 16.0 27.2 0.7 14246 ბებს მისგან დამზადებული ნაწარმის გამოსავლიანობას, სინაზე- მოჩალოსფრო ელფერით, შეიძლება მოწითალო ელფერით;
იხვის ჭუჭული
II 63.4 18.5 17.0 1.1 10720
სა და წვნიანობას. მკერდის კუნთოვანი ქსოვილი აქაც თეთრი ფერისაა; ბატის ხო-
ხორცის ფერს განსაზღვრავს კუნთოვან ქსოვილში მიოგლო- რცი - ვარდისფერიდან წითელში გარდამავალი, ზოგიერთ შემ-
I 45.0 15.2 39.0 0.8 18772
ბინის შემცველობა; მასზე გავლენას ახდენს: ცხოველის სახეო- თხვევაში კი წითელია; იხვის ხორცი ღია წითელი ფერისაა.
ბატი
II 54.4 17.0 27.7 0.9 14659 ბა, ასაკი, ნაკვებობა, დაკვლის წინ შენახვის პირობები, ნაკლა- ხორცის გემოსა და არომატს განსაზღვრავს ექსტრაქტული
ვის სისხლისგან დაცლის ხარისხი, ხორცის შენახვის პირობები ნივთიერებები. სხვადასხვა სახეობის ცხოველებისა და ფრინვე-
I 53.8 16.6 28.8 0.8 15011 და სხვ. სხვადასხვა სახეობის და ასაკის ცხოველებში კუნთოვანი ლების ხორცის სპეციფიური გემო და არომატი აიხსნება ცხიმში
ბატის ჭუჭული
II 65.1 19.3 14.6 1.0 9938
ქსოვილის ფერი ცვალებადობს რძისფერ-ვარდისფერიდან, მუქ ხსნადი ნივთიერებების შემცველობით. ამ მაჩვენებელზე, ასევე,
(რუხ) წითელ ფერამდე. გავლენას ახდენს ულუფაში ზოგიერთი სახის საკვების ჩართვა.

კვერცხი ცხრილი 11
კვერცხის ქიმიური შედგენილობა (100გ ნედლ ფრაქციაში,
%)
ვიტამინების და მცირე რაოდენობით მინერალური ნივთიერების
წყაროს.
დიდი უნარი აქვს და ადამიანში მისი ათვისება 96-100%-ს აღწევს.
ლიპიდების მაღალი კვებითი ღირებულება განპირობებულია
ფრინველის ქათმის კვერცხის ცილაში 88% წყალია, 10,6% პროტეინი, 0,9% მასში ცხიმოვანი მჟავების არსებობით. ლიპიდების 34% ნაჯე-
კვერცხი ოდითგანვე იყო სიცოცხლის და გამრავლების სიმბო- სახეობა
წყალი პროტეინი ცხიმი ნახშირწყლები ნაცარი
რი მჟავების (პალმიტინი, სტეარინი), ხოლო 66% უჯერი მჟავაა
ნახშირწყალი და 0,6% ნაცარი. ცილის პროტეინი ყველა შეუც-
ლო. ძველ საბერძნეთში და რომში კვერცხს თაყვანს სცემდნენ (ოლეინი, ლინოლი, ლინოლენი). 1გ ყვითრი 17,8 მგ ქოლე-
ინდაური 73,7 ინდაური 11,7 11,7 0,8
ვლელ ამინომჟავას შეიცავს, რაც სხვა სახეობის ცხოველის პრო-
იმ მიზეზით, რომ მასში ცოცხალი ორგანიზმი წარმოიქმნებოდა. სტერინს შეიცავს, რაც სრულიად საკმარისია ამ ნივთიერებით
ქათამი 73,6 ქათამი 11,8 11,8 0,8 დუქტებთან შედარებით, მეტი სრულფასოვნებით გამოირჩევა.
განაყოფიერებულ კვერცხში პატარა ცოცხალ უჯრედს შეუძლია ადამიანის დასაკმაყოფილებლად. კვერცხის ყვითრში თავისი
განვითარდეს და შექმნას კვერცხის `არაცოცხალი” პლაზმიდან იხვი 69,9 იხვი 14,4 14,4 1,0 კვერცხის ცილა შეიცავს ლიზოციმს, რომელსაც აქვს ბაქტერი-
ოციდული თვისება. ამიტომაც მიკროორგანიზმები, რომლებიც წონის 8,6% ანუ 1,6 გრ ლეციტინია (ფოსფორით მდიდარი ლიპი-
რთული ცოცხალი ორგანიზმის ემბრიონი. მარიამ მაგდალინე- ბატი 70,6 ბატი 13,0 13,0 1,2 დი), რომელიც აუცილებელია ადამიანის ნერვული უჯრედების
ლმა, იმპერატორ ტიბერიუსს აღდგომა ახარა და კვერცხი მია- ხვდებიან კვერცხის ცილაში, მიუხედავად საუკეთესო საკვები
მწყერი 74,3 მწყერი 11,1 11,1 1,1 არისა, თუ კვერცხში საჭირო რაოდენობით ლიზოციმია, არ მრა- კვებისათვის. ლეციტინის ბიოლოგიური მნიშვნელობა იმაში გა-
რთვა, ამ დღიდან ქრისტიანებში ტრადიციად იქცა სააღდგო- მოიხატება, რომ იგი ასტიმულირებს ზრდას.
მოდ კვერცხის წითლად შეღებვა. ვლდებიან. ყველაზე მეტი რაოდენობით ლიცოზიმი გვხვდება
კვერცხის ნაწილების შეფარდება სხვადასხვა სახეობის ქათმის კვერცხის ცილაში (5,7 მგ/მლ), შემდეგ მოდის მწყერი მწყრის კვერცხი მნიშვნელოვნად განსხვავდება ქათმის კვე-
ფრინველის კვერცხი ერთადერთი პროდუქტია, რომელსაც ცხრილი 10
რცხისაგან. მასში მეტია პროტეინი, აგრეთვე ლიმიტირებული
ფრინველის კვერცხში, % (2,8 მგ/მლ). წყალშიმცურავი ფრინველის კვერცხში ლიცოზიმი
ფრინველი შეფუთული სახით გვაძლევს. ეს კი კვერცხს ადვი- ამინომჟავები, მინერალური ნივთიერებები და ვიტამინები.
ფრინველის ცოტაა (იხვი - 1,8 მგ/მლ, ბატი - 0,38% მგ/მლ). ამიტომაც წყალ-
ლტრანსპორტაბელურს ხდის. ფრინველის კვერცხში ყველა ცილა ყვითრი ნაჭუჭი
კაროტინოიდების რაოდენობა 1,7-ჯერ მეტია, B2 ვიტამინით
სახეობა შიმცურავი ფრინველების კვერცხში ხშირად შეიმჩნევა მიკრო-
საყუათო ნივთიერებაა, რომელიც ახალი ორგანიზმის შესაქმნე- ქათამი 55,8 31,9 12,3 ორგანიზმების კოლონიები. 2,5-ჯერ, A ვიტამინით 3-ჯერ, ფოსფორით და კალიუმით 5-ჯერ.
ლადაა საჭირო. კვერცხი შედგება ყვითრის, ცილის და ნაჭუჭი- მწყრის კვერცხში, ქათმის კვერცხთან შედარებით, მნიშვნელო-
საგან ინდაური 55,9 32,3 11,8 სასოფლო-სამეურნეო ფრინველის კვერცხის ცილის შემა-
დგენლობა თითქმის ერთნაირია. მასში შედის: ოვოალბუმინი ვნად მეტია რკინა, სპილენძი და სხვა მიკროელემენტი.
იხვი 52,6 35,4 12,0
სასოფლო-სამეურნეო ფრინველის კვერცხის შემადგენელი (75%), ოვომუკოილი (13%), ოვომუცინი (7%), ოვოკონალბუმინი ბოლო წლებში, ფართოდ აშენებენ სირაქლემას. მისი კვე-
ნაწილების შეფარდება სხვადასხვა სახეობის ფრინველში გან- ბატი 52,5 35,1 12,4
(3%) და ოვოგლობულინი (2%). ახალდადებული კვერცხის ცილა რცხი იწონის 1400-1900 გრ-ს, სიგრძე - 190 სმ, სიგანე - 13-15 სმ.
სხვავებულია ( ცხრილი 10). ციცარი 55,0 31,4 13,6 ხასიათდება ტუტე რეაქციით (პH 7,6-9,3). კვერცხის შენახვისას ნაჭუჭი 200 გრ-ზე მეტს იწონის, რომლის სისქე 1,83 მმ. ნაჭუჭზე
წყალშიმცურავი ფრინველის კვერცხი ყვითრის მეტი შემ- მწყერი 60,9 31,9 7,2 ცილაში წყალბადიონების რაოდენობა მცირდება. ბატის ცილის მოდის მთელი კვერცხის 14%. მასში წყალი 75%, პროტეინი -
ცველობით ხასიათდება, რაც ევოლუციის პროცესში გარემო ოვომუცინში ყველაზე მეტი რაოდენობითაა გოგირდი. 12,2, ცხიმი - 11,7, ნახშირწყალი - 0,7, ნაცარი - 1,4 (იანგარიშება
ფაქტორების ზემოქმედებით არის გამოწვეული. ტრალურ მდებარეობას. კვერცხის ყვითრი, ასევე შეიცავს ყველა საყუათო ნივთიერე- 100 გრ ნედლ ფრაქციაში, %).
ახალი კვერცხის ნაჭუჭი დაფარულია ნაჭუჭზედა თხელი გარ- ცილის ხარისხის შესაფასებლად ყველაზე მნიშვნელოვა- ბას, რაც აუცილებელია ემბრიონის განვითარებისათვის. იგი ქათმის კვერცხის ენერგეტიკული ღირებულება საკმაოდ მაღა-
სით - კუტიკულით. იგი წარმოიქმნება კვერცხდების პროცესში და ნია ცილის შუა მკვრივი შრის რაოდენობა და მდგომარეობა. უფრო მნიშვნელოვანი წყაროა ემბრიონის კვებისათვის. ყვითრი ლია. 100 გრ ქათმის კვერცხის ყვითრი 1600 კ/ჯოულ ენერგიას
წარმოადგენს გამშრალ ლორწოს, რომელიც შეიცავს პროტეი- კვერცხის ორივე ბოლოზე ცილის ეს შრე მიკრულია ცილის გა- შეიცავს ცხიმებს, პროტეინებს, პიგმენტებს, ვიტამინებს, უმნიშ- შეიცავს, ცილა კი - 214 კ/ჯოულს. საშუალო ზომის ქათმის კვე-
ნს. იგი ნაჭუჭს ზემოდან ფიფქისებურად ედება. როცა კვერცხი რსთან ცილის კონის მეშვეობით, რომლებიც შედგება მუცინის ვნელო რაოდენობით ნახშირწყლებს და მინერალურ ნივთიე- რცხი 350 კ/ჯოულ ენერგიას შეიცავს. ქათმის კვერცხი არ არის
ძველდება, ნაჭუჭზედა ფიფქი შორდება და ნაჭუჭი პრიალა ხდე- ძაფებისაგან. მკვრივი შრე ყვითრის დამცველ ბალიშს წარმოა- რებებს. ყვითრის შემადგენლობა განსხვავებულია სხვადასხვა ადამიანისათვის ძირითადი კვების პროდუქტი, მაგრამ ის არის
ბა. კვერცხის ხანგრძლივად შენახვისას, შეგროვებისას, გასუფ- დგენს და აქვს გამძლე სტრუქტურა ხალაზების მისამაგრებლად, სახეობის ფრინველის კვერცხში. წყალშიმცურავი ფრინველის საკვები დიეტის ძვირფასი დანამატი. დიეტოლოგები რეკომე-
თავების ან გარეცხვისას ნაჭუჭზედა გარსი ჰაერგამტარი ხდება, რომლის ბოლოები ყვითრშია ჩაფლული, ამიტომაც მკვრივი ყვითრი შეიცავს მეტ ცხიმს. ნდაციას უწევენ საშუალო ასაკის ადამიანს დღეში მიიღოს ერთი
რის გამოც კვერცხის შიგნით მიკროორგანიზმები აღწევენ და შრე განსაზღვრული დონით ინარჩუნებს თავის ფორმას. ყვითრის შეფერილობა სხვადასხვა შრეში განსხვავებულია. ცალი კვერცხი.
ხელს უწყობენ კვერცხიდან წყლის აორთქლებას. კვერცხის ყვითრის ღია შრეში 86% წყალია, 4,6% პროტეინი, 3,5% ლიპი-
ყვითრი ცილისაგან გამოყოფილია თხელი, მაგრამ გამძლე კვერცხი ნიაცინის ანუ B ვიტამინის საუკეთესო წყაროა, იგი
ნაჭუჭი იცავს შიგთავსს (ცილა, ყვითრი) მექანიკური დაზიანები- დები. მუქ შრეში 45,4% წყალი, 15% პროტეინი და 36,6% ლიპიდი.
სამშრიანი გარსით. არჩევენ მუქ და ნათელ ყვითრის შრეე- წარმოადგენს ნივთიერებას, რომელიც კვებავს ტვინს და ხელს
საგან. ნაჭუჭი შეიცავს ფორებს, საიდანაც ინკუბაციის პროცესში
ბს, რომლებიც ერთმანეთისაგან საყუათო ნივთიერების შემა- ქათმის მთლიანი ყვითრი შეიცავს ცხიმებს, რომლის 90% ლი- უწყობს სასქესო ჰორმონების წარმოქმნას. კვერცხში შემავალი
ხდება წყლის აორთქლება და ჰაერცვლა.
დგენლობით განსხვავდებიან. ქათამი, რომელიც კვერცხს ყო- პიდებია. კვერცხში 6,2 გრ ლიპიდია, რომელსაც ემულგირების K ვიტამინი კი სისხლის შედედებას უწყობს ხელს.
კვერცხის ცილა თავისი სტრუქტურით არაერთგვაროვანია. ველდღე დებს, თითქმის ექვსი მუქი და ამდენივე ღია ფერის
არჩევენ ცილის შემდეგ შრეებს: გარეთა თხელი, შუა მკვრივი, შრისაგან შედგება. თუ ქათამი კვერცხს იშვიათად დებს, მაშინ
შუა თხელი და შიგა მკვრივი (ხალაზობრივი), რომელიც გარს შრეების რაოდენობა იზრდება. ღია ფერის ყვითრი 20-ჯერ მცი-
აკრავს ყვითრს და ხალაზების მეშვეობით უნარჩუნებს მას ცენ- რეა მუქ შრესთან შედარებით.
კვერცხი ძვირფასი დიეტური საკვებია, რომელიც შეიცავს
ყველა საყუათო ნივთიერებას. კვერცხის სრულფასოვნება აუცი-
ლებელი პირობაა ემბრიონის ზრდა-განვითარებისათვის. სხვა-
დასხვა სახეობის სასოფლო-სამეურნეო ფრინველის კვერცხის
ქიმიური შედგენილობა მკვეთრად არ განსხვავდება ერთმანე-
თისაგან (ცხრილი 11).
წყალშიმცურავი ფრინველის კვერცხი ცხიმის მეტი შემცველო-
ბით ხასიათდება. ქათმის კვერცხი ნაჭუჭთან ერთად 66% წყალს
და 34% მშრალ ნივთიერებას შეიცავს, საიდანაც 68% ორგანული,
ხოლო 32% მინერალური ნივთიერებაა. კვერცხის ნაჭუჭი, ძირი-
თადად, მინერალური ნივთიერებისგან შედგება, რომლის შემა-
დგენლობაშია: 94% ნახშირმჟავა კალციუმი, 1,5% ნახშირმჟავა
მაგნიუმი, 0,5% ფოსფორის ნაერთი და 4% ორგანული ნივთიე-
რება. ნაჭუჭის პროტეინი ძირითადად კოლაგენს წარმოადგენს,
რომელზეც ნაჭუჭის ფორმირებისას გროვდება მინერალური მა-
რილები.
ცილა შეიცავს ემბრიონის განვითარებისათვის წყლის საჭირო
კვერცხის აგებულება
მარაგს, აგრეთვე, იგი წარმოადგენს ამინომჟავების, B ჯგუფის

კვერცხის წარმოება სამრეწველო გუნდის ბატარეა-გალიებში შენახვა მოითხოვს

ფრინველის კვება-მოვლის განსხვავებულ პირობებს. მრავალ-
სამრეწველო გუნდის დანიშნულებაა სასურსათო კვერცხის სართულიანი ბატარეა-გალიის გამოყენებისას დაკომპლექტება
წარმოება. სამრეწველო კვერცხმდებლობის შესანახად, ძირი- უნდა მოხდეს ცოცხალი მასის შესაბამისად. ქვემოთა იარუსზე
თადად, გალიური სისტემა გამოიყენება. სამრეწველო გუნდის უნდა მოთავსდეს - საშუალოზე დაბალი ცოცხალი მასის, შუა ია-
ბატარეა-გალიები შეიძლება იყოს 1-12 იარუსიანი. რუსზე - საშუალო ცოცხლი მასის, ხოლო ზემოთა იარუსზე - საშუ-
სამრეწველო გუნდის შესანახად გერმანული ფირმა “ბიგ დაჩ- ალოზე მაღალი ცოცხალი მასის ფრინველი.
მენი” წარმოებას სთავაზობს უახლესი ტექნოლოგიით დამზადე- ზოგიერთ მეკვერცხულ საწარმოში იყენებენ სტაბილურ სინათ-
ბულ ბატარეა-გალიებს: “ევროვენტს” და “უნივენტს”. მათ შორის ლის რეჟიმს, მაგრამ წყვეტილი განათება სინათლისა და სიბნე-
განსხვავება არის ის, რომ “უნივეტს” ნაკელის საშრობი სისტემა ლის შემდეგი თანაფარდობა 2ნ: 4ბ: 2ნ:9ბ:1ნ:6ბ ელექტროენე-
არ გააჩნია. დანარჩენი მოწყობილობები ერთნაირია. კომ- რგიის ხარჯვას მნიშვნელოვნად ამცირებს, ამასთან წყვეტილი
პლექტი შედგება შემდეგი ელემენტებისაგან: 1. ფრინველის შე- განათების დროს ახდენენ წყლის მიცემასაც, რაც წყლის ხარ-
სანახი გალიები; 2. საკვები სისტემა; 3. დაწყურვების სისტემა; 4. ჯვის საგრძნობ ეკონომიას იძლევა. წყლის მიწოდება და შეწყვე-
ნაკელის გამოსაშრობი და გამთბობი სისტემა; 5. ვენტილაციისა ტა უნდა მოხდეს ნახევარი საათით ადრე სინათლის ჩართვა-გა-
ელევატორული შეგროვების სისტემა
და გაგრილების სისტემა; 6. საფრინველიდან ნაკელის გატანა; მორთვამდე. სასმელი წყალი აუცილებელია გაიფილტროს.
7. კონტროლის ავტომატური სისტემა. წყვეტილი დაწყურვება უნდა მოხდეს კვერცხდების დაწყებამდე.
კომპლექტის ძირითადი ელემენტია ჰაერგმტარი მსხვილი კვერცხის შეგროვებას ახდენენ დღეში რამდენჯერმე, რადგანაც
მილი, რომელიც მრავალმხრივი მოქმედებისაა: შემოაქვს მათი დაგროვება კვერცხის შემაგროვებელ ლენტზე იწვევს კვე-
სუფთა ჰაერი, აშრობს ნაკელს, მოთავსებულია რა წვეთოვანი რცხის გაბზარვას. ნაკელის გატანა და საწყურვებლის გასუფთა-
საწყურვებლის ქვემოთ, ახდენს მისგან გადმოღვრილი წვე- ვება უნდა სწარმოებდეს ყოველდღიურად. სამრეწველო გუნდის
თების დაჭერას. ბატარეას აქვს საკვებდამრიგებელი ჯაჭვური ცოცხალი მასის კონტროლისათვის
ტრანსპორტიორი. “ევროვენტის” შემადგენლობაში შედის გა-
პერიოდულად აუცილებელია კვერცხმდებელი ფრინველის
მათბობელი, რომელიც შედგება ორი ერთმანეთზე გადაჯვარე-
აწონვა, ამისათვის თითოეული წყებიდან გამოყოფენ რამდენი-
დინებული დახურული ჰაერგამტარი მილისგან. საფრინველეში
მე გალიას და ახდენენ მასში მოთავსებული დედლების აწონვას
გაჭუჭყიანებული თბილი ჰაერი ირიბად გადაეცემა შემომავალ
თვეში ერთხელ, რაც საშუალებას იძლევა კორექტირება შევიტა-
სუფთა ჰაერს. ჰაერის შემრევი მოწყობილობების საშუალებით
ნოთ ფრინველის ცოცხალი მასის ცვალებადობაზე.
ჭუჭყიანი ჰაერი ერევა სუფთას და ისევ შემოდის საფრინველეში
ნაკელის გასაშრობად.
ლიფტური შეგროვების სისტემა
“ევროვენტის” ტექნიკური დახასიათება ასეთია: ბატარეის სი-
გრძე - 89400 მმ, სიგანე - 1320-1420 მმ, სიმაღლე - 2550 მმ; ია- ექსპლოატაციის პერიოდში, გუნდიდან უნდა გამოვიწუნოთ რი - იგივე ლიფტი ადის ბოლო იარუსის ზემოთ და იქ ჩერდება.
რუსების რაოდენობა - 4 (3-დან 80მდე); გალიის სიგრძე - 502 მმ, ფრინველი, რომელსაც მიდრეკილება აქვს კანიბალიზმზე, გამ- საფრინველის ზომის შესაბამისად გრძივი ტრანსპორტიორი შე-
სიგანე - 500 მმ, სიმაღლე - 445 მმ. ერთ გალიაში ეტევა 5 ფრთა, ხდრები, ტრავმირებულები ან ძალიან გადასუქებულები. ასეთი
სულ ბატარეაში - 6880 ფრთა. ერთ საფრინველეში, ზომით იძლება განლაგდეს 6 რიგად. ასეთი შემგროვებელი უმჯობესია
ფრინველის რაოდენობა ექსპლოატაციის მთელ პერიოდში არ
18მx96 მ, ეტევა 48160 ფრთა. საკვებდამრიგებელი ჯაჭვურია, და- პატარა საფრინველისათვის. მაგალითად, 6 რიგის მართვა ხდე-
უნდა აღემატებოდეს 6-10%-ს.
წყურვების სისტემა - წვეთოვანი, ნაკელის გატანა და კვერცხის ბა ერთი ძრავით, დაბალი ძაბვის გამოყენებით და მინიმალური
შეგროვება ხდება ლენტური ტრანსპორტიორით. ფრინველის სამრეწველო გუნდის ექსპლოატაციის ხანგრძლივობა 17-18
ელექტროენერგიის ხარჯვით.
დასათვალიერებლად გამოიყენება სპეციალური მოძრავი სა- თვეა (68-72 კვირის ჩათვლით).
კონტროლო ურიკა, რომელიც 3-5 იარუსის დათვალიერების სასურსათო კვერცხის გამოსავალზე მნიშვნელოვან გავლენას დღეისათვის, გამოშვებულია სხვადასხვა მარკის კვერცხის შე-
საშუალებას იძლევა. იარუსების რაოდენობა და მისი სიმაღლე ახდენს კვერცხის შეგროვების ჯერადობა და სისტემა. გროვების, დახრისხებისა და ტრანსპორტირების მოწყობილო-
შეგვიძლია ვარეგულიროთ საჭიროების მიხედვით. თანამედროვე მეფრინველეობაში გამოიყენება გალიური შე- ბები. ერთ-ერთი ასეთია უკრაინული ფირმა “ტეხნას” გამოშვებუ-
თანამედროვე ტექნოლოგიით სამრეწველო გუნდის საფრინ- კლიმატის მართვის აპარატი
ნახვისას კვერცხის შეგროვების ორი სისტემა: ელევატორული ლი კვერცხის დახარისხების და ტრანსპორტირების მანქანები.
ველეში მიკროკლიმატის კონტროლის განხორციელება ხდება და ლიფტური. აღნიშნული ფირმა უშვებს სხვადასხვა წარმადობის დანადგა-
კომპიუტერით, რომელიც მართავს ყველა მექანიზმს.
ІІ
ელევატორული სისტემა რებს. მაგალითად, მცირე წარმადობის დანადგარი შედგება ვიწ-
ჰაერის გასასუფთავებლად კომპიუტერი მართავს ერთ ვენტი-
რო გაბარიტიანი დახარისხებული მანქანისაგან. ასეთი მანქანის
ლატორს, საჭიროების შემთხვევაში ჩაერთვება სხვა ვენტილა- კვერცხის შეგროვების ეს სისტემა ფართოდ გამოიყენება სხვა-
ტორებიც. შენობის გასაგრილებლად გამოიყენება ორი ტიპის გამოყენება ძალიან ეკონომიურია და ხასიათდება დახარისხე-
დასხვა მარკის ბატარეა-გალიებში. კვერცხი ბატარეა-გალიის
სისტემა: ერთი, მფრქვევანა მოწყობილობა, რომელიც თავსდე- ყველა იარუსიდან გადადის ელევატორის ჯაჭვურ ტრანსპორტი- ბის სიზუსტით, რომელიც კვერცხს ახარისხებს 7 კატეგორიად. ის
ბა კედელთან შემომავალი მილის ქვემოთ და ახდენს წყლის ორზე - თავდაპირველად გრძივ ტრანსპორტიორზე, საიდანაც მოითხოვს მინიმალურ მომსახურებას და არ საჭიროებს მაღალ
შეფრქვევას საფრინველის შიგ. მეორე, გოფრირებული პანელი, კვერცხი გადადის განივ ტრანსპორტიორზე. შეგროვილი კვე- პროფესიონალიზმს. უფრო დიდი წარმადობის მანქანა წარმო-
რომელიც მონტაჟდება საფრინველის ერთ ბოლოში შემომავა- რცხი სავარცხლისებური მოძრავი დოლით გადაეცემა ელევა- ადგენს ხაზობრივ ტრანსპორტიორს, რომლის მწარმოებლობა
ლი ფანჯრის სახით და ახდენს მორწყვას. ტორს. ელევატორიდან კვერცხი ჩამოდის ერთიან შემგროვე- 5700-დან 74 ათასი კვერცხია საათში. ის საშუალებას იძლევა
საფრინველის შეფრქვევით გაგრილება, საჭიროების შემ- ბელ ტრანსპორტიორზე და იქვე ხარისხდება.
კვერცხი ერთდროულად შეაგროვოს რამდენიმე საფრინველი-
თხვევაში, შეიძლება მთელი წლის განმავლობაში. იგი გამოიყე-
ნება როგორც გაგრილებისათვის, ასევე შენობაში ჰაერის დასა- ІІ
ლიფტური სისტემა დან. მანქანა აწარმოებს შემდეგ ოპერაციებს: რეცხვა, შრობა,
ნამად. გაბზარული, ჭუჭყიანი, სისხლიანი ჩანართების მქონე კვერცხის
ამ დროს კვერცხი გროვდება ლიფტით. თავდაპირველად, გა-
გოფრირებული მოსარწყავი სისტემა უზრუნველყოფს ზა- ლიიდან კვერცხი ჩამოდის გრძივ ტრანსპორტიორზე, საიდანაც გამოცალკავებას, ახდენს კვერცხის ვიზუალურ კონტროლს. კვე-
ფხულში ტემპერატურის შემცირებას შენობაში. იგი გამოიყენება განივი ტრანსპორტიორით იკრიბება ცალკეული იარუსების მი- რცხის შეფუთვას, როგორც სტანდარტული ტარით (30 ცალი),
მხოლოდ სიცხეში გვირაბულ ვენტილაციასთან ერთად. კლიმატის მართვის სისტემა
ხედვით. სამუშაოს დამთავრების შემდეგ განივი ტრანსპორტიო- ასევე მცირე რაოდენობის (8, 10, 15 ცალი) ტარით.

ფრინველის კვერცხის ინკუბაცია ІІ

ინკუბაციის რეჟიმი ცხრილი 12 სასოფლო-სამეურნეო ფრინველის კვერცხების ინკუბაციის რეჟიმი
კვერცხიდან წიწილის გამოჩეკვას ბუნებრივი ან ხელოვნური ჩანასახის ზრდა-განვითარებას, გამოჩეკილი წიწილების და კვერცხი
მაჩვენებლები
გზით ინკუბაცია ეწოდება. ბუნებრივია ინკუბაციაა, როცა ჩანა- მათი შემდგომი პროდუქტიულობის ხარისხს განსაზღვრავს ქათამი ინდაური ციცარი მწყერი
სახის განვითარება და გამოჩეკა ხდება კრუხის საშუალებით. შემდეგი ფაქტორები: კვერცხის ხარისხი, ინკუბაციის პროცეს- საინკუბაციო კარადა
ში სხვადასხვა გარემო ფაქტორის ზემოქმედება. ამ გარემო
ხელოვნური ინკუბაცია ეწოდება, როცა წიწილის გამოჩეკა 37,6 37,6 37,8 (1-12დღ) 37,6
ფაქტორებს მიეკუთვნება: ტემპერატურა, ტენიანობა, ჰაერის მშრალ თერმომეტრზე, ºC
ხდება სპეციალური მოწყობილობების – საინკუბაციო და გამო-
შედგენილობა და ჰაერცვლა. საჭიროა ამ ფაქტორების ურთი- 37,6 (13-27 დღ)
საჩეკი კარადებით.
ერთშეხამება, ვინაიდან ისინი საგრძნობ ზეგავლენას ახდენენ 29,0 29,0 31,0 (1-12 დღ) 28,5
მეფრინველეობის საწარმოებში და ფერმერულ მეურნეობებ- ფრინველის ჩანასახის განვითარებაზე, რადგანაც ჩანასახი დე- სველ თერმომეტრზე, ºC
ში ფრინველის კვერცხის ინკუბაციისთვის გამოიყენება სხვადას- დის ორგანიზმის გარეთ ვითარდება.
28,5 (13-27 დღ)
ხვა ტიპის ინკუბატორები. ინკუბატორი მანქანა-მოწყობილობაა, გამოსაჩეკი კარადა

სადაც ხდება მოზარდის გამოჩეკა. ІІ
ტემპერატურული რეჟიმი მშრალ თერმომეტრზე, ºC 37,2 37,2 37,2 37,2
აგებულების მიხედვით, ინკუბატორები იყოფა ოთახისებურ, დადგენილია, რომ კრუხის ქვეშ ტემპერატურა მერყეობს 29 გამოტეხვამდე 29-31 გამოტეხვამდე 29-30 გამოტეხვამდე 28,5 გამოტეხვამდე
სექციურ და კარადულ ტიპებად. 33,4-39,5º-მდე. ბუდეში ტემპერატურა პერიოდულად ხან კლებუ- სველ თერმომეტრზე, ºC
ამჟამად, სექციური და ოთახისებური ინკუბატორები წარმოე- ლობს, ხან მატულობს. ფრინველის სხეულის ტემპერატურა კრუ- 34-35 გამოჩეკის პერიოდში 33-35 გამოჩეკის პერიოდში 33-35 გამოჩეკის პერიოდში 32,0 გამოჩეკის პერიოდში
ბიდან ამოღებულია. პრაქტიკაში დანერგილია მხოლოდ კარა- ხად ჯდომის ბოლოს იკლებს.
დული ინკუბატორები. საგრძნობლად იგვიანებს გამოჩეკვა. ტიმალურია ჟანგბადის 21%, ხოლო ნახშირორჟანგის: საინკუბა-
სხვადასხვა ტიპის ინკუბატორში ოპტიმალური ტემპერატურა
კარადულ ინკუბატორებს მიეკუთვნება ინკუბატორი “უნივერ- 37ºC-დან 39,5ºC-მდე მერყეობს. კერძოდ, სექციურში 38,5ºC- ვინაიდან ჩანასახს სითბოს რეგულაციის უნარი არ აქვს, მისი ციო კარადაში - 0,3-0,5%, გამოსაჩეკში – 0,8-1%.
სალ-45”, “უნივერსალ-50”, “უნივერსალ-55”, “იკპ-90”, იუპ-ფ-45, 39,5ºC-მდე, ხოლო ოთახისებურსა და კარადულში 37,3ºC- ტემპერატურა დამოკიდებულია გარემო ტემპერატურაზე. ამი- ინკუბაციის რეჟიმის შემადგენელი ნაწილია კვერცხის გადაბ-
იუვ-ფ-15, იპ-36, ივ-18 და სხვა. 37,5ºC-მდე. ტომაც არის, რომ 41ºC-მდე ტემპერატურის აწევისას ჩანასახი რუნება. ბუნებრივად, კრუხი მუდმივად აბრუნებს კვერცხს ზემო-
ინკუბატორი “უნივერსალ-55” - განკუთვნილია ყველა სახის სა- იღუპება. ტემპერატურის დაცემას კი ჩანასახი შედარებით მეტხა-
ჩანასახი მეტად მგრძნობიარეა როგორც მაღალი, ასევე და- დან-ქვემოთ, ცენტრიდან-პერიფერიისკენ, რათა გაიგრილოს
სოფლო-სამეურნეო ფრინველის კვერცხის ინკუბაციისათვის. ის ნს უძლებს. შემდეგ დღეებში ტემპერატურის რეჟიმის დარღვევა
ბალი ტემპერატურის მიმართ. განსაკუთრებით დამღუპველად გაცხელებული მკერდი, ასეთ გადაბრუნებას კრუხი დღეღამეში
შედგება სამი საინკუბაციო და 1 გამოსაჩეკი კარადისაგან. მისი იწვევს განვითარების შენელებას ან დაჩქარებას, რასაც საბო-
მოქმედებს მაღალი ტემპერატურა. ჩანასახის განვითარების სულ მცირე 50-ჯერ ახდენს, ხელოვნური ინკუბაციისას კვერცხს
ტევადობა 56000 ცალი კვერცხია. ლოოდ ჩანასახის არანორმალური განვითარება მოსდევს.
სტადიების მიხედვით ტემპერატურისადმი მოთხოვნილება სხვა- დღე-ღამეში 24-ჯერ ვერტიკალური ღერძიდან 45º ერთი მხრი-
ამჟამად, მსხვილი მეფრინველეობის საწარმოები გამოიყენე- დასხვაა. სხვადასხვა მეცნიერის აზრით, ჩანასახის განვითარე- ІІ
ტენიანობა დან მეორე მხარეს აბრუნებენ, გამოსაჩეკში გადატანამდე. თუ
ბენ თანამედროვე ინკუბატორს "Hatch Tech". ბის პირველი 12 საათის განმავლობაში მაღალი ტემპერატურა
ინკუბაციის პერიოდში, საშუალოდ, საჭიროა 50-70%-მდე შეფა- კვერცხი ინკუბაციის პირველ დღეებში იშვიათად ან სულ არ გა-
(40-41ºC) არ არის დამღუპველი. ამ დროს ძლიერდება ცილისა
ІІ
ინკუბატორი “Hatch Tech” რდებითი ტენიანობის დაცვა. ჰაერის მეტი ტენიანობა საჭიროა დავაბრუნეთ, მაშინ ბლასტოდისკო, რომელიც დევს ყვითრზე,
და ყვითრის ათვისება, ჩქარდება ჩანასახის ზრდა-განვითარება,
უმჯობესდება ჩანასახის კვება და სუნთქვა. მაღალი ტემპერატუ- წყლის ფრინველის კვერცხის ინკუბაციისას. ტენიანობის დაცვა ამოტივტივდება (რადგან ყვითრი მსუბუქია ცილაზე) და მიეკვრე-
ინკუბატორი შედგება სამი საინკუბაციო კარადისგან და ერთი
რის გახანგრძლივება იწვევს ამნიონის ზრდის შენელებას და სი- საჭიროა იმიტომ, რომ კვერცხი მაღალ ტემპერატურაზე იწყებს ბა ნაჭუჭშიდა გარსს, რის გამოც ამნიონი ვერ წარმოიქმნება და
საჩეკისაგან. თითოეული საინკუბაციო კარადის ტევადობაა
მახინჯეების წარმოქმნას. ამოშრობას. წყალი კი აუცილებელია ნივთიერებათა ცვლისა და ჩანასახი დაიღუპება. თუ თაროს გადახრის კუთხე არასაკმარი-
96800 ცალი კვერცხი, ხოლო საჩეკის - 48400 ცალი კვერცხი. სა-
ტემპერატურის დაცემა პირველ დღეებშივე ანელებს ცილის ჩანასახის განვითარებისათვის. ახალგამოჩეკილი წიწილი შეი- სია, მაშინ ალანტოისი ცილას ზემოდან შეერწყმება, ვერ გადა-
ინკუბაციო კარადიდან საჩეკ კარადაში საინკუბაციო კვერცხის
გადასვლას ყვითრში, “ახალი პლაზმის” წარმოქმნას, მცირდე- ცავს 80% წყალს. როგორც მაღალი, ასევე დაბალი ტენიანობი- ვა ამნიონში და შესაბამისად მას ემბრიონიც ვერ გამოიყენებს.
გადატანა ხდება მე-18 დღეს. როგორც საიკუბაციო, ასევე საჩეკ
ბა ჩანასახის კვება და სუნთქვა. საერთოდ ნელდება ჩანასახის სას ჩანასახში ირღვევა მინერალური ცვლა. მაღალი ტენიანობა სხვადასხვა სახეობის ფრინველის კვერცხის ინკუბაციის რეჟიმი
კარადებში მიკროკლიმატის პარამეტრების რეგულირება ხდება
ზრდა-განვითარება. მატულობს ჩანასახის სიკვდილიანობა და ამუხრუჭებს ჩანასახის ზრდა-განვითარებას და მასში გროვდება
თანამედროვე კომპიუტერული სისტემით. წარმოდგენილია ცხრილში 12.
ზედმეტი მშრალი ნივთიერება. დაბალი ტენიანობა წყლის ზედ-
მეტად ამოშრობას იწვევს. ნაჭუჭშიგა გარსი შრება, რის გამო იგი ტექნოლოგიური პროცესების წარმოებისას, დაუშვებელია
კარგავს ჰაერის გატარების უნარს და ჩანასახი უჰაერობითაც ინკუბატორში მოთავსებული კვერცხების გაციება, რადგანაც ამ
იღუპება. პირველ დღეებში კვერცხში სითბო მცირე რაოდენო- შემთხვევაში ადგილი აქვს გამოჩეკვის გახანგრძლივებას და
ბით იქმნება, ხოლო წყლის აორთქლებაზე დიდი რაოდენობით მიღებული მოზარდის ხარისხის შემცირებას. საინკუბაციო კა-
იხარჯება. ამ პერიოდში განსაკუთრებით საყურადღებოა ტენია- რადიდან გამოსაჩეკში გადატანა უნდა მოხდეს კვერცხის გამო-
ნობის დაცვა ჰაერში. მეორე პერიოდში კი კვერცხში მეტი შიგა ტეხვამდე, რათა თავიდან ავიცილოთ ემბრიონის ინფექციური
სითბო წარმოიქმნება და აორთქლებაზე დახარჯული სითბო ნა-
დასნებოვნება.
კლებად ვნებს ჩანასახს.
ინკუბაციის რეჟიმის დაცვის მიზნით, აუცილებელია ტემპერა-
ІІ
ვენტილაცია ტურის, ტენიანობის, კვერცხის გადაბრუნებისა და ვენტილია-
ჰაერის მიმოცვლა. ჩანასახის ზრდა-განვითარებასთან ტორების ბრუნვაზე კონტროლი. თანამედროვე ინკუბატორებში
ერთად, იზრდება მოთხოვნილება ჟანგბადზე. დადგენილია, ყოველივე ზემოთ ჩამოთვლილ რეჟიმზე კონტროლს აწარმოებს
რომ ინკუბაციის ბოლო პერიოდში ყოველ 100 კვერცხს დღე-ღა- კომპიუტერი. ამ მიზნით ამჟამად, წარმოებაში ფართოდ არის
მეში სჭირდება 10-15 მ³ ჰაერი. ჩანასახის სუნთქვის დროს ინკუ- დანერგილი საკონტროლო კომპიუტერი “ნავიგატორი”, რომე-
ბატორში გამოიყოფა ნახშირორჟანგი, რომელიც მასზე მო- ლიც ყველა თანამედროვე ინკუბატორს გააჩნია.
მაკვდინებლად მოქმედებს. დადგენილია, რომ 55 გრამიანი
ინკუბატორში კვერცხის საწყობის უკეთესი სქემაა ყველა საი-
კვერცხი ინკუბაციის პროცესში შთათქავს 4000 სმ³ ჟანგბადს და
ნკუბაციო კარადის ერთდროული შევსება პრინციპით “მთლია-
გამოყოფს 35-36 სმ³ ნახშირორჟანგს. ასევე დადგენილია, რომ
ინკუბატორის ჰაერში 0,4-0,6% ნახშირორჟანგის არსებობისას ნად სავსე – მთლიანად ცარიელი”. ასეთი სქემისათვის აუცილე-
ჩანასახის განვითარება ნორმალურად მიმდინარეობს, 1%-მდე ბელია ორი გამოსაჩეკი კარადა. ინკუბატორში მომდევნო წყება
შემცველობისას დაბალია გამოჩეკვა, ხოლო 1,5-2% შემცველო- შეიძლება ჩაიწყოს 1-2 დღის შემდეგ გასუფთავებულ და დეზინ-
HATCH TECH წარმოების ინკუბატორი
ბისას ჩანასახი მასობრივად იღუპება. ინკუბატორის ჰაერში ოპ- ფიცირებულ კარადაში.

კვერცხის ხარისხის ბიოლოგიური რცხის შუაგულში ჩანს მუქი ლაქის სახით და იკავებს მის მთელ ცხრილი 13 ინკუბაციის პერიოდში კვერცხის დალანდვის დღეები
კონტროლი ჰორიზონტალურ დიამეტრს.
დალანდვა
მე-2 კატეგორიის ემბრიონი ზრდაში მცირედ ჩამორჩება, სახეობა კროსი, ჯიში
1 2 3
კონტროლს ექვემდებარება ინკუბატორში ჩაწყობილი ალანტოისი მთლიანად არ მოიცავს ცილას, მახვილ ბოლოზე
კვრცხის მხოლოდ ზოგიერთი თარო. მოწმდება თითოეული დალანდვისას ჩანს ნათელი ადგილი. მე-3 კატეგორიის ემბრიო-
მეკვერცხული 7,0-7,5 11,0-11,5 18,0-18,5
ქათამი
ჩაწყობიდან არა უმცირესი 3 თარო, რომელიც განლაგებულია ნი ზრდაში მნიშვნელოვნად ჩამორჩება, ალანტოისის სისხლის მეხორცული 7,5 11,5 18,5
ინკუბატორის ზემოთა, შუა და ქვემოთა ზონებში. იმ შემთხვევა- მიმოქცევის სისტემა სუსტად არის განვითარებული, კვერცხის
ში, თუ ჩაწყობილი კვერცხი სხვადასხვა სადედე გუნდიდანაა მი- ცენტრში მოჩანს პატარა, მუქი ლაქა, მახვილი ბოლო ნათელია. ცხრილი 14 ინკუბაციის პერიოდში კვერცხის მასაში კლება
ღებული, მაშინ ამოწმებენ 2-3 თაროს თითოეული ჯგუფიდან და
მკვდარი ემბრიონის დანახვა ოვოსკოპირებისას. ადვილი შე-
მიღებულ შედეგებს ერთმანეთს ადარებენ. სახეობა ინკუბაციის პერიოდი, დღ მასაში კლება, % ინკუბაციის პერიოდი, დღ მასაში კლება, % ინკუბაციის პერიოდი, დღ მასაში კლება, %
სამჩნევია ალანტოისის სისხლძარღვთა სისტემა ატროფირებუ-
საინკუბაციო კვერცხის ხარისხის შეფასებით შეიძლება ვიმსჯე- ლია, მასში სისხლი არ არის, ემბრიონი ჩანს მუქი უფორმო ლა-
ქათამი 7-7,5 3,5-4,5 11-11,5 6,5-7,5 18-18,5 11,5-13,0
ლოთ მშობელთა გუნდის მდგომარეობაზე, ფრინველის შენახ- ქის სახით, რომელიც კვერცხში თავისუფლად მოძრაობს. ასეთ იხვი 7,5-8 3-4 12,5-13 5,5-6,5 24,5-25 10,5-12,5
ვისა და კვების პირობებზე. აუცილებელია შესწავლილი იქნეს კვერცხს მიაკუთვნებენ “ჩამკვდარ” კატეგორიას. ინდაური 8-8,5 3-3,5 13-13,5 5,3-6,7 24,5-25 11,5-13,0
საინკუბაციო კვერცხის შეგროვების ტრანსპორტირებისა და
მესამე დალანდვისას, რომელიც წარმოებს კვერცხის გამოსა-
შენახვის პირობები, რათა ოპერატიულად დავსახოთ კვერცხის ბატი 9-9,5 2,8-3,7 14,5-15 5,7-6,5 27,5-28 10,5-11,5
ჩეკში გადატანისას, მთავარ კრიტერიუმად მიჩნეულია კვერცხის
საინკუბაციო ხარისხის გაუმჯობესების გზები. კვერცხის ხარისხის
საყუათი ნივთიერებების ათვისება, საჰაერო საკნის სიდიდე, ციცარი 8,5-9 3-4,1 13,5-14 6,1-6,5 24,5-25 12,5-14,0
კონტროლი თავისთავში აერთიანებს:
ალანტოისის სისხლძარღვთა სისტემის მდგომარეობა და ემბ- მწყერი 5,5 3-3,5 9,5 5,8-6,5 15 11,5-13
კვერცხის ვიზუალურ შეფასებას გარეგნულად და დალა- რიონის კისრის მდებარეობა (საჰაერო საკნისკენ ამოზნექვა).
ნდვას, რომლის შესაბამისად კვერცხი ხარისხდება: სტა-
ნდარტულად (დეფექტების გარეშე), პირობითი წუნით
I კატეგორიის ემბრიონებისათვის დამახასიათებელია ჩანა-
ცხრილი 15 მოზარდის ემბრიონალური განვითარება და გამოჩეკის ინტენსივობა
(ერთი უმნიშვნელო დეფექტით) და მკვეთრი წუნით (საი- სახის ნორმალური განვითარება, რომელიც მოიცავს კვერცხის
ნკუბაციოდ უვარგისი); შიგთავსის 2/3, მახვილი ბოლო არ მოჩანს, საჰაერო საკანი გა- სახეობა გამოტეხვის დაწყება გამოჩეკის დაწყება მასიური გამოჩეკვა გამოჩეკვის დამთავრება
დიდებულია, აქვს უსწორმასწორო მოხაზულობა. ემბრიონს კი- მეკვერცხული ქათამი 19დღ. 8-12სთ. 19დღ 18-20სთ. 20დღ. 6-12სთ 21დღ-21დღ 6სთ
თითოეული წყებიდან კვერცხის შერჩევით კონტროლს
მორფოლოგიური, ფიზიოქიმიური და ბიოქიმიური მაჩვე- მეხორცული და მეკვერცხულ-მეხორცული ქათამი 19 დღ. 12 სთ 20დღ 20დღ. 12სთ. 21დღ 6სთ
ნებლებით. იხვი 25დღ 8სთ 25დღ 12სთ 26დღ 12სთ 27დღ 12სთ
ინკუბაციის პროცესში ბიოლოგიური კონტროლის საფუძვე- ინდაური 25დღ 8სთ 26დღ 12სთ 27დღ 27დღ 12სთ
ლია ემბრიონის განვითარების შემოწმება დალანდვით (ოვო-
სკოპირება), რომელიც წარმოებს სპეციალური ხელსაწყოს მუშკიანი იხვი 30დღ 6სთ 31დღ 10სთ 32დღ 12სთ 34დღ
- ოვოსკოპის საშულებით. ინკუბაციის პერიოდში კონტროლი ბატი 28დღ 12სთ 29დღ 29დღ 12სთ 30დღ 12სთ
მოიცავს შემდეგ მაჩვენებლებს:
ციცარი 25დღ 25დღ 12სთ 26დღ 12სთ 28დღ
ემბრიონის სიცოცხლისუნარიანობის შემოწმება საკონტ-
მწყერი 16დღ 16დღ 12სთ 17დღ 17დღ 12სთ
როლო დღეებში ოვოსკოპირების გზით;
საკონტროლო დღეებში კვერცხის მასაში კლება აწონვის
გზით; სერი მიმართული აქვს საჰაერო საკნისკენ (ჩანს თავის მოძრაო- (14% და ზევით), ასევე საკმარისი (10%-ზე ნაკლები) კვერცხის
I დალანდვა - ყვითრის სისხლის მიმოქცევის სისტემის განვითარება
ბის ჩრდილი), ალანტოისის სისხლმოქცევის სისტემა არ მოჩანს, მასაში კლება უარყოფითად მოქმედებს ემბრიონის განვითარე-
აუცილებლობის შემთხვევაში კვერცხის გახსნა ჩანასახის
ან წვრილი ზოლის სახით ჩანს კვერცხის ბლაგვ ბოლოზე. ბაზე. განსაკუთრებით სახიფათოა ინკუბაციის დასაწყისში დიდი
განვითარების შემოწმების მიზნით;
მე-2 კატეგორიის ემბრიონისათვის დამახასიათებელია ზრდა- რაოდენობით კვერცხის მასაში კლება, ასევე საშიშია მცირე რა-
ინკუბაციის ხანგრძლივობის და გამოჩეკვის ინტენსივო- ოდენობით კლება ინკუბაციის მეორე პერიოდში. კვერცხის მასა-
ბის აღრიცხვა. ში მცირედი ჩამორჩენა, ჩანასახით კვერცხი მთლიანად არ არის
ამოვსებული, დალანდვისას კვერცხის მახვილ და ბლაგვ ბო- ში კლების კონტროლის საფუძველზე შეგვიძლია კორექტივები
კვერცხის დალანდვას სხვადასხვა სახეობის ფრინველში ახ- შევიტანოთ ინკუბაციის რეჟიმში, კერძოდ, ტენიანობაში.
ლოებზე შეიმჩნევა ალანტოისის სისხლძარღვთა სისტემა, საჰა-
დენენ განსაზღვრულ დღეებში (ცხრილი 13). ინკუბაციის ხანგრძლივობისა და გამოჩეკვის ინტენსივობის
ერო საკანი პატარაა და მისი საზღვრები უსწორმასწოროა.
პირველი დალანდვისას მე-7 დღეს აკვირდებიან ყვითრის შესწავლას დიდი მნიშვნელობა აქვს კვერცხის ხარისხის შეფასე-
მე-3 და მე-4 კატეგორიების ემბრიონები განვითარებით ძალი-
სისხლის მიმოქცევის სისტემის განვითარებას და ემბრიონის ბისა და ინკუბაციის რეჟიმის სრულყოფისათვის. ინკუბაციის ხან-
ან ჩამორჩებიან, მახვილ ბოლოზე ჩანს გამოუყენებელი ცილა.
ყვითრში ჩაძირვის პროცესს. გრძლივობა განისაზღვრება კვერცხის ჩაწყობიდან გამოჩეკვის
მე-3 დალანდვისას, ნათლად ჩანს ემბრიონის განვითარება დამთავრებამდე და გამოიხატება საათებში ან დღეებში. ემბრი-
ამ პერიოდში ემბრიონი ძალიან პატარაა და თან ჩაფლულია
და გამოჩეკვისათვის მზადყოფნა. ემბრიონის კატეგორიებად ონი თუ ნორმალურად ვითარდება, გამოჩეკვის ხანგრძლივობა
ყვითრში, ამიტომაც იგი კარგად არ ჩანს. თუმცა ძალიან კარგად
II დალანდვა - ალანტოისის წარმოშობის განსაზღვრა დაყოფა საშუალებას იძლევა ვიმსჯელოთ, თუ როგორი იქნება იქნება ფრინველის სახეობისათვის დამახასიათებელი. კვე-
არის განვითარებული ყვითრის სისხლძარღვთა სისტემა. ასე-
გამოჩეკვა. ჩვეულებრივ I კატეგორიის ემბრიონიდან გამოჩეკვა რცხის უხარისხობა, ხანგრძლივად შენახვა, ინკუბაციის რეჟიმის
თი ემბრიონები მიეკუთვნებიან I კატეგორიას. როცა ემბრიონის
ზრდა ჩამორჩება, მაშინ იგი მოთავსებულია ნაჭუჭთან ახლოს. 95-100% შეადგენს, II კატეგორიის, შესაბამისად - 70%. დარღვევა ინკუბაციას ახანგრძლივებს რამდენიმე საათით და
ყვითრის სისხლძარღვთა სისტემა სუსტად არის განვითარებუ- იმ შემთხვევაში, თუ დალანდვისას დადგინდა, რომ ემბრიო- ზოგჯერ დღეებითაც.
ლი. სუსტად განვითარებული ემბრიონები მე-2 და მე-3 კატეგო- ნის 80% და მეტი I კატეგორიისაა, გამოჩეკვა იქნება დამაკმაყო- ემბრიონის განვითარებაში ყველაზე საპასუხისმგებლოა გა-
რიას მიეკუთვნებიან. ფილებელი, თუ აღნიშნულზე ნაკლებია, მაშინ აუცილებელია მოჩეკვის პერიოდი. კვერცხის გამოტეხვა და გამოჩეკვა დამოკი-
მეორე დალანდვას ახდენენ მე-12 დღეს. აკვირდებიან ალა- სასწრაფო ზომების მიღება. მე-3 დალანდვისას ანუ გამოჩეკვის დებულია მრავალ ფაქტორზე.
ნტოისის წარმოშობით. I კატეგორიის ემბრიონში ალანტოისით პერიოდში ყველა მკვდარი ემბრიონი მიეკუთვნება “ჩამხრჩვა- რაც უფრო ინტენსიურად მიმდინარეობს აღნიშნული პროცე-
მთლიანად ამოფენილია ნაჭუჭის შიდა ზედაპირი, მოიცავს ცი- ლს” ემბრიონის განვითარებაში შეიმჩნევა კრიტიკული პერიო- სი, მით უფრო კარგად არის შემზადებული ემბრიონი გამოჩე-
ლას და კვერცხის მახვილ ბოლოზე ერთმანეთს შეერწყმება. დები. ქათმებისათვის ეს პერიოდია ინკუბაციის მე-3-5, 9-11 და კვისათვის. ინკუბაციის გახანგრძლივება ხშირად გამოჩეკვაზე
კვერცხის შიგთავსის მთელ ზედაპირზე ინტენსიურად არის გა- 19-20 დღეზე. გავლენას არ ახდენს, მაგრამ გამოჩეკილი წიწილების ხარისხზე
ნვითარებული ალანტოისის სისხლის მიმოქცევის სისტემა, რო- ემბრიონის განვითარების შემოწმება ხდება აგრეთვე კვე- უარყოფითად მოქმედებს, რაც შემდგომ გამოიხატება წიწილე-
მელიც შერწყმულია კვერცხის მახვილ ბოლოზე. ემბრიონი კვე- III დალანდვა - საჰაერო საკნის სიდიდისა და ალანტოისის სისხლძარღვთა მდგომარეობის განსაზღვრა
რცხის მასის კლების საფუძველზე (ცხრილი 14). როგორც ბევრი ბის ცუდი ზრდით და დაბალი ცხოველმყოფელობით.

ცხრილი 16 საინკუბაციო კვერცხზე წაყენებული მოთხოვნები ბრუნვისას ნაკლებ უნდა მოძრაობდეს. ვნებს: იგი მიღებული უნდა იქნას ჯანმრთელი სადედე გუნდიდან
(ცხრილი 16).
ქათამი ІІ
პირობითი წუნი
მაჩვენებლები მეკვერცხული (თეთრ მეკვერცხული (ყავის-
მეხორცული
ინდაური იხვი ბატი ციცარი მწყერი დასაშვებია ქათმის და იხვის კვერცხის შენახვა საინკუბაციოდ
ნაჭუჭიანი) ფერ ნაჭუჭიანი) მიეკუთვნება კვერცხი მარმარილოსებური ნაჭუჭით, უმნიშვნე-
დადებიდან 5-6 დღე, ინდაურის - 7-8 დღე, ბატის - 10 დღე. ასევე
კვერცხის მასა სამრეწველო გუნდისათვის.გ 50-72 50-75 48-75 60-90 70-110 135-235 36-52 10-14 ლო კიროვანი ნაზარდით, “ზოლიანი” (შიდა ბზარი), გრძელი
ან მრგვალი ფორმის, ნაჭუჭი შეიძლება იყოს დაჭუჭყიანებული, დადგენილია ოპტიმალური ტემპერატურა კვერცხის შესანახად
კვერცხის მასა სადედე გუნდისათვის.გ 52-70 52-73 52-73 65-90 75-95 140-220 38-50 11-13
წერტილოვანი ან ზოლის სახით არა უმცირეს 3 სმ² ფართობზე. +8...+12ºC და ფარდობითი ტენიანობა 80-85%. მხედველობაშია
საჰაერო საკანის სიმაღლე.მმ(არა უმეტეს) 2,0 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 1,5 0,8
საინკუბაციოდ უვარგისს მიეკუთვნება კვერცხი, რომელსაც მისაღები ის გარემოებაც, რომ 6 დღის შემდეგ ქათმის კვერცხის
ნაჭუჭის გამძლეობა.მკმ(არა უმეტესი) 25 23 25 22 22 20 18 - ერთდროულად აღენიშნება რამდენიმე დეფექტი. შენახვისას, ყოველი ერთი დღით შენახვა 4%-ით ამცირებს გამო-
ფორმის ინდექსი 70-80 70-80 70-82 70-76 65-76 63-70 78-80 76-79 ჩეკვას.
ІІ
მკვეთრი წუნი
ხვედრითი მასა.გ/სმ³ (არა უმცირესი) 1,075 1,075 1,075 1,075 1,080 1,078 1,125 1,055 შემუშავებულია კვერცხის ხანგრძლივად შენახვის რამდენიმე
ახასიათებს ძალიან წვრილ, ან მსხვილ, აგრეთვე ორ ან სა-
მეთოდი. ერთ-ერთი ასეთია შეთბობის მეთოდი, რომელიც შე-
ყვითრში კაროტინოდები.მკგ/გ 15 15 12 10 13 15 20 15 მგულა, ასიმეტრიულ ან წაგრძელებულ ფორმიან კვერცხს,
რომელსაც აქვს მოძრავი საჰაერო საკანი. არის გაბზარული მდეგში მდგომარეობს: დადებიდან მეორე დღეს კვერცხს ათბო-
განაყოფიერების,%(არა უმცირეს) 90 90 90 87 88 85 80 90
ან გატეხილი, ნაჭუჭი ხორკლიანი ან უნაჭუჭოა. დალანდვისას ბენ 5 სთ-ით 37° ტემპერატურაზე ინკუბატორის კარადაში, შემდეგ
ემბრიონალური განვითარების საშუალო ხანგრძლივობა, ІІ
ინკუბაციის შედეგების აღრიცხვა (ოვოსკოპირება) კვერცხში ჩანს სხვადასხვა ჩანართი (სისხლი, გამოიღებენ და ინახავენ +8...+12°C, ასეთი გზით საინკუბაციო
კვერცხის გამოტეხვის დასაწყისი და გამოჩეკვის ინტენსივობა ხორცი, ობი), მოწყვეტილი აქვს ხალაზები. ყვითრი შერეულია კვერცხი შეიძლება შევინახოთ 14-15 დღე ისე,რომ გამოჩეკვის
აწარმოებენ ამორჩევით, მხოლოდ საკონტროლო თაროებზე ცილას, ნაჭუჭი დაბინძურებულია ნაკელით, ლორწოთი და სის-
წარმოდგენლია მე-15 ცხრილში. პროცენტი არ შემცირდეს.
ინკუბატორის სხვადასხვა ზონაში მოთავსებულ კვერცხზე. აღ- ხლით.
გასათვალისწინებელია მშობელთა გუნდის ჯიში, ასაკი, რა- რიცხავენ მოზარდის გამოჩეკვას, განაყოფიერებას, სუსტი და საწყობში კვერცხის შესანახად დაუშვებელია ინკუბაციის ანა-
დგანაც ახალგაზრდა ფრინველის კვერცხისაგან მიღებული წი- საინკუბაციო კვერცხის წუნი არ უნდა აღემატებოდს ქათმებში
მახინჯი წიწილების რაოდენობას. რჩენების შენახვა. ინკუბატორში კვერცხის ჩაწყობამდე თაფხები
წილი უფრო ადრე იჩეკება, ვიდრე ასაკგადაცილებულისაგან; - 10%-ს, ინდაურებში - 8%-ს, იხვებში - 11%, ბატებში - 6%, ციცარ-
ასევე ფრინველის მსუბუქი ჯიშები უფრო ადრე იჩეკებიან, ვიდრე ში - 5%. ამ ნორმიდან გადახრა აუცილებელს ხდის დავადგინოთ 6-8 სთ-ით ადრე გამოაქვთ საწყობიდან. დაუშვებელია საწყობში
საინკუბაციო კვერცხის ხარისხი
მძიმე ჯიშები. მიზეზი და მივიღოთ სათანადო ზომები. ორპირი ქარი, რაც ხელს უწყობს კვერცხიდან წყლის აორთქლე-
ინკუბაციის შემდეგ ბიოლოგიური კონტროლი მოიცავს: კვერცხის გარეგნულად და დალანდვის გზით შეფასებისას მორფოლოგიური მაჩვენებლების განსაზღვრისათვის საჭი- ბას და ნაჭუჭის შრობას.
სწავლობენ კვერცხის ზომას და ფორმას, ნაჭუჭის მდგომარეო- როა 15-30 კვერცხი, ფიზიკურ-მორფოლოგიური თვისებების შე-
ინკუბაციის შედეგების აღრიცხვას და ანალიზს;
ბას, საჰაერო საკნის ზომას და მდებარეობას, ნაჭუჭის გაბზარვას მეორე მეთოდი საინკუბაციო კვერცხის ხანგრძლივად შენახ-
საწავლად საკმარისია 10 ცალი.
ერთდღიანი წიწილების ექსტერიერით და მორფო-ბიოქი- (გატეხვას), კვერცხში სხვადასხვა ჩანართების არსებობას, ყვით- ვისა არის კვერცხის შენახვა აზოტში, რისთვისაც პოლიეთილე-
მიური მაჩვენებლებით შეფასებას; კვერცხის შეფასება ხდება დადების დღეს ან დადებიდან 1
რის მოძრაობას და მდებარეობას, ხალაზების მდგომარეობას. ნის პარკს ქვემოდან უკეთებენ მილს, რომელიც შეერთებულია
დღე-ღამის განმავლობაში. კვერცხის ხარისხის შეფასება წა-
არაკონდიციური წიწილების წუნის მიხედვით განაწილე- სტანდარტული საინკუბაციო კვერცხი უნდა იყოს: დამახასი- აზოტის ბალონთან რედუქტორით და პარკში აზოტი შედის. ამ
რმოებს რეგულარულად, ყოველ წყებიდან თვეში 2-3 ჯერ. სუ-
ბას (თუ მათი რაოდენობა 2% აღემატება); ათებელი ფორმის, სუფთა და გლუვი ნაჭუჭით, საჰაერო საკანი რათზე მოცემულია კვერცხი,რომელიც არ გამოიყენება საინკუ- ტომარას ოპერატორი ხელით კრავს. ასეთი გზით დამუშავებულ
პათოლოგიურ ანალიზსა და ემბრიონის სიკვდილიანობის უნდა ჰქონდეს კვერცხის ბლაგვ ბოლოზე ან ოდნავ გვერდზე გა- ბაციოდ. კვერცხს ორი კვირის მანძილზე უხანგრძლივებენ საინკუბაციო
მიზეზის დადგენას; დახრილი. ყვითრი უნდა იკავებდეს ცენტრალურ მდებარეობას
საინკუბაციო კვერცხი უნდა აკმაყოფილებდეს შემდეგ მოთხო- თვისებებს.
10 დღის ასაკამდე წიწილის შენარჩუნების კონტროლს. ან იყოს საჰაერო საკანთან ოდნავ მიახლოებული. იგი კვერცხის

კვერცხის შეგროვება და
დახარისხება
ІІ
კვერცხის ტრანსპორტირება საფრინველიდან
საწყობში მსხვილმავთულიანი
ტრანსპორტიორით
კომპანია “ტეხნა” უშვებს კვერცხის ტრანსპორტირების მოწყო-
ბილობას, როგორც სიგრძივი, ასევე განივი კვერცხის შემგროვე-
ბელი დანადგარისათვის. სხვადასხვა წარმადობის მავთულიანი
ტრანსპორტიორი უზრუნველყოფს ყველა საფრინველის ერთია-
ნი სისტემით ტრანსპორტირებას კვერცხის საწყობში.
აღნიშნული სისტემა საშუალებას იძლევა მოახდინოს ყველა
საფრინველიდან წამოსული კვერცხის დახარისხება სპეციალურ წუნის გამოსავლენი დეტექტორი კვერცხის დაფასოებისა და შეფუთვის სისტემა კვერცხის 6 რიგიანი დასახარისხებელი აპარატი
შენობაში. მავთულიანი ტრანსპორტიორი გამორიცხავს ავტოტ-

რანსპორტით კვერცხის გადატანას საწყობში, რაც საშუალებას ორიენტატორით ხდება კვერცხის ჩაწყობა ფირფიტებში მახ- ავლენს კვერცხში, თუნდაც, უმცირეს სისხლის წვეთს. მას შეუძ- ІІ
ჭუჭყიანი კვერცხის გამოვლენის დეტექტორი
იძლევა გამოვრიცხოთ კვერცხის ჩაწყობის პროცესი ფირფი- ვილი ბოლოთი ქვემოთ და კონვეიერზე უკვე მიწოდებული კვე- ლია 200-300 ათას კვერცხში გამოავლინოს ერთი დეფექტური
ჭუჭყიანი კვერცხის გამოსავლენად გამოიყენება “ABD”-ს კა-
ტებზე, ყუთებში და კონვეიერზე, აგრეთვე თავიდან ავიცილოთ რცხის ორიენტირებული განლაგება (ყველა საჰაერო საკანი კვერცხიც.
მერა. კომპიუტერი სწრაფად ამუშავებს გამოსახულებას და მა-
კვერცხის გადატან-გადმოტანა, კვერცხის დასახარისხებელ მან- ერთი მიმართულებით). ავტოჩამოტვირთვის მიერ მოწოდებულ
ІІ
კვერცხის ბზარის გამოსავლენი დეტექტორი ღალი სიზუსტით გამოიწუნებს ჭუჭყიან კვერცხს. მოწყობილობა
ქანაზე ჩაწყობა. ტექნოლოგიური პროცესებიდან ასეთი ოპერა- კვერცხში ორიენტირი განსაზღვრავს მახვილ და ბლაგვ ბოლო-
განსაზღვრავს სულ უმნიშვნელო ჭუჭყს კვერცხის ზედაპირზე.
ციების შემცირება საშუალებას იძლევა წარმოებაში შემცირდეს ებს, საჭიროებისას მას აბრუნებს და ერთიანი ნაკადით აგზავნის
წინათ კვერცხის გაბზარვის გამოვლენა რთული იყო და დიდ ჭუჭყიან კვერცხს განსაზღვრავენ წითელი ინდიკატორით. ყვით-
კვერცხის გაბზარვა. ერთი მიმართულებით.
დროს მოითხოვდა. ამ პრობლემის გადაწყვეტა მოხდა ავტოდე- რით დასვრილი ნაჭუჭის განსაზღვრა ხდება ლურჯი ინდიკატო-
ტრანსპორტიორს გააჩნია მოძრაობის უსაფრთხოების კონ- ტექტორის “ACD-300600 საშუალებით, რომელიც ავლენს ნაჭუჭზე რით.
ტროლის რეგულატორი. თუ ტრანსპორტიორში გაიჭედა უცხო ІІ
ავტოჩამტვირთავი
ბზარს, აანალიზებს ტონს და ხმის აკუსტიკას. დეტექტორის სი-
საგანი, იგი მოძრაობის სისწრაფეს იცვლის და რეგულატორი ავტოჩამტვირთავი აწყობს კვერცხს ფირფიტებიდან კოჭებიან ზუსტე 95%-ია. ІІ
კვერცხის გასარეცხი დანადგარი
მომენტალურად აჩერებს ტრანსპორტიორს. ერთმანეთზე და- ტრანსპორტიორში. დატვირთვისას, მინიმუმამდეა შემცირებუ-
კვერცხის ნაჭუჭის შემოწმება ხდება დეტექტორით და დაა- კვერცხის გასარეცხი და საშრობი მანქანა დამზადებულია უჟა-
წყობილი ფირფიტების გადმოტვირთვისას, სისტემა ავტომა- ლი კვერცხის დაზიანება. კვერცხი ფრთხილად ეწყობა მანქანა-
ხლოებით კვერცხის 60%-ში შეიძლება გამოვლინდეს ნაჭუჭის ნგავი ფოლადისაგან, რომელიც გამძლეა კოროზიის მიმართ
ტურად იღებს თითოეულ ფირფიტას. აღნიშნული სისტემა შე- ში. ცარიელი ფირფიტები ავტომატურად ეწყობა შტაბელებად,
ბზარი. დანადგარის ტექნოლოგია ემყარება ხმის აკუსტიკის მისი მწარმოებლობა 10 ათასი ცალია საათში. იგი ერთდროუ-
საძლებლობას იძლევა თავისუფლად ამოტვირთოს ფირფიტა. რაც ამცირებს სამუშაო ძალის დანახარჯს.
პრინციპს. ლად ახდენს კვერცხის რეცხვას და შრობას. კვერცხი გამოთანა-
ფირფიტების ტრანსპორტირება ძალიან ადვილია. კვერცხი ნა-
ბრების შემდეგ ნაკადურად მიემართება ერთ მხარეს და მიდის
ზად და ფრთხილად ტრანსპორტირდება ავტომტვირთავზე. ІІ
სისხლის ჩანართების გამოსავლენი გაბზარული კვერცხი გამოსცემს სპეციფიკურ ხმას, რომელსაც გასარეცხ მანქანაში. აღნიშნულ მანქანას აქვს უნიკალური ჯაგ-
შემდეგში უკეთდება ანალიზი. მოწყობილობას აქვს ჩაქუჩი, რო- რისები. რიგში ჩამწკრივებული 12 ჯაგრისი, რომელიც მოძრა-
ІІ
მაგიდა-აკუმულატორი ეს არის ავტომატური დეტექტორი სპეციალური თითებით. კვე-
რცხის ტრანსპორტირებისას მასზე ხვდება სინათლის სხივი, რო- მელიც კვერცხს 16-ჯერ ამოწმებს. თუ გასინჯვისას წარმოიქმნა ობს სწრაფად და უზრუნველყოფს კვერცხის გაწმენდას მინიმა-
დასახარისხებული მანქანის ეფექტურად გამოყენებისათვის ანომალური ხმა, კვერცხი ითვლება გაბზარულად და იგზავნება ლური დაზიანებით. სარეცხი მანქანა უწყვეტად აკონტროლებს
მელიც გამოავლენს კვერცხში სისხლის ჩანართს. სისხლში არ-
და ხაზის 100%-ით მუშაობისათვის, აუცილებელია ტრანსპორტი- ცალკე მაგიდაზე. ჩაქუჩი თითოეულ კვერცხს უშვებს 0,01 წამში. ქლორიდის კონცენტრაციას და წყლის ტემპერატურა.
სებული ჰემოგლობინი იწვევს სხივის სიგრძის ცვალებადობას,
ორის ყველა ხაზზე დაცული იქნეს კვერცხის თანაბარი მიწოდე- მოქმდება 6 რიგი, შეგროვილი მასალები მოწმდება და უკეთდე-
რაც აისახება კომპიუტერში. აღნიშნული მეთოდი გამოიყენება ჰაერის ნაკადის საშუალებით კვერცხს წყალი შორდება და მი-
ბა. ამ მიზნით, გამოიყენება მაგიდა-აკუმულატორი, რომელიც ბა ანალიზი. სულ მცირე გაბზარული ხაზი კვერცხზე შეიძლება
აგრეთვე ყავისფერ ნაჭუჭიან კვერცხში სისხლიანი ჩანართების ემართება გასაშრობად. კვერცხის რეცხვა მიმდინარეობს ავტო-
ახდენს კვერცხის მოგროვებას და მისი მანქანაზე მიწოდების დიდად გადაიქცეს. ამიტომ იგი დროულად უნდა გამოვლინდეს,
გამოსავლენად. ადრე ასეთ კვერცხში მისი გამოვლენა დალან- მატურ რეჟიმში. გაჭუჭყიანებული ჯაგრისები და მანქანის შიდა
რეგულირებას.
დვით გაძნელებული იყო. მოწყობილობის წარმადობა 40 ათასი რადგანაც კვერცხის დასახარისხებელ მოწყობილობაში მისი გა- ნაწილები ერთ ღილაკზე ხელის დაჭერით ადვილად სუფთა-
ІІ
ორიენტატორი ცალია საათში. დანადგარი სპექტრული ანალიზის საშუალებით მოვლენა რთულია. ვდება. სპეციალური პროგრამით ქაფი ადვილად აღწევს ჯაგრი-
კვერცხის ტრანბსპორტირება საფრინველიდან ავტოჩამტვირთავი კვერცხის სანიტარიზაციისა და ულტრაიისფერი დეზინფექცია წვეთოვან ნაკადოვანი პრინტერი

ბატის და იხვის კვერცხის ინკუბაცია ცხრილი 17 იხვის კვერცხის ინკუბაციის რეჟიმი
ბატისა და იხვის საინკუბაციო კვერცხი მიღებული უნდა იყოს ინკუბაციის

ტემპ. °C ტენიანობა, %
გადაბრუნების
გაგრილება
დღე ჯერადობა
ფიზიოლოგიურ სიმწიფეს მიღწეული ჯანმრთელი სადედე გუ-
ნდიდან: 1-7 38,0-38,2 70 4 არა
ბატს - 280-300დღე; დღეში 2 ჯერ

8-14 37,8 60 4-6
10-15წთ
იხვს - 240-250 დღე. დღეში 2 ჯერ
15-25 37,8 60 4-6
15- 20 წთ
საინკუბაციო კვერცხი უნდა შევაგროვოთ ყოველ 2 საათში
26-28 (სა-
სუფთა დეზინფიცირებულ კვერცხის ფირფიტებზე. კვერცხის ჩეკში)
37,5 85-90 - -
აკრეფის წინ საჭიროა ხელები დავიბანოთ სადეზინფექციო

ხსნარით. დღის ბოლოს კვერცხი საფრინველიდან გადატანილი
ცხრილი 18 ბატის კვერცხის ინკუბაციის რეჟიმი
უნდა იქნეს ინკუბატორში ან კვერცხის შესანახ ოთახში. ტრან-
სპორტირება უნდა მოხდეს ტრანსპორტის ნელი სვლით. თუ ინკუბაციის
ტემპ. °C ტენიანობა, %
გადაბრუნების
გაგრილება
დღე ჯერადობა
საინკუბაციო კვერცხი ცივი სათავსოდან გადაგვაქვს თბილ სა-
თავსოში მაშინ ყუთებიდან კვერცხი ამოღებული უნდა იქნას 2-3 1-2 38,0-38,2 70 1 -
საათის შემდეგ. კვერცხი, რომელიც გადარჩეული იქნება საინკუ- 3-4 37,7-37,8 70 6-8 -
ბაციოდ, უნდა აკმაყოფილებდეს ბატისა და იხვის საინკუბაციო
5-9 37,5-37,6 70 7-8 -
კვერცხისადმი წაყენებულ მოთხოვნებს.
10-28 37,4-37,5 65 7-8 2-ჯერ 20 წთ
მასის მიხედვით ბატის კვერცხი უნდა იყოს 160-180 გრ, თუმცა
სის ზედაპირს და მანქანის შიდა ნაწილებს. ჭუჭყის მოშორების ІІ
წვეთოვან-ნაკადოვანი პრინტერი მსუბუქი ჯიშებისათვის და მათ შორის ჯავახური ბატის კვერცი 29-30 37,3-37,4 90 - -
შემდეგ მანქანა ირეცხება სუფთა წყლით და შრება. ვარგისია 120 გრ-დან. იხვის საინკუბაციო კვერცხის მასა, საშუ-
სასურსათო კვერცხის მარკირება ხდება სასურსათო მელნით,
რომლის მეშვეობითაც კვერცხის ნაჭუჭზე ახდენენ შემდეგი სახის ალოდ, შეადგენს 80-90 გრ-ს. მსუბუქი ჯიშებისათვის დასაშვებია კვერცხის შესანახ ოთახში ტემპერატურა უნდა იყოს არა უმეტესი
ІІ
კვერხის ავტომატური საშრობი
მარკირებას. დახარისხების თარიღი, შენახვის ვადა, ლოგო და კვერცხის მასა 70 გრ-დან, ხოლო მძიმე ჯიშებისა და კროსები- 18°C, ხოლო ტენიანობა 75-80%. კვერცხს თაფხებში ჩაწყობამდე
საშრობი იგი შედგება 11 ჯაგრისისაგან, რომელიც აშორებს პარტიის ნომერი. სათვის დასაშვებია კვერცხის მასა 100 გრ-მდე. აუცილებელია გაუკეთდეს დეზინფექცია. დეზინფექცია უტარდე-
ზედმეტ წყალს. მას შემდეგ, რაც წყალი მოშორდება 3 ცალი ვე- საინკუბაციოდ არ გამოიყენება: წვრილი, უფორმო, ორგულა, ბა ფორმალინის ორთქლით - 1მ³ კამერას სჭირდება 30 მლ ფო-
ნტილატორი კვერცხს ავტომატურად აშრობს. ІІ
კვერცხის დახარისხების და შეფუთვის წაგრძელებული ფორმის, მრგვალი, დაზიანებული ნაჭუჭით, რმალინი.
საშრობი მანქანის კონსტრუქცია ისეა მოწყობილი, რომ მისი სისტემა ნაჭუჭზე კალციუმის წანაზარდებით, ხსვადასხვა წანაზარდი კო-
ლონიებით,რომელთაც საჰაერო კამერა აქვთ გვერდზე ან წვე- გადარჩეული საინკუბაციო კვერცხი ლაგდება თაფხებში და
ზემოთა ნაწილი გამჭირვალეა, რაც საშუალებას იძლევა ყურა- კვერცხის შემგროვებელი კონვეიერი ფრთხილად აგროვებს
დღება მიექცეს მანქანის მუშაობის პროცესს და ჯაგრისის დაბინ- როში. შეაქვთ საინკუბაციო კარადებში. ბატის კვერცხი თაფხებში ეწყო-
კვერცხს კონვეიერზე. კვერცხი ეწყობა 6 რიგად. სპეციალური
ძურების მდგომარეობას. საინკუბაციოდ გადარჩეული კვერცხი, გარდა გარეგნული ნიშ- ბა ჰორიზონტალურად, ხოლო იხვისა ვერტიკალურად მახვილი
მრიცხველით აღირიცხება ფირფიტებზე დაწყობილი კვერცხის
რაოდენობა. კონვეიერის შესაფუთი ხაზი დამზადებულია უჟა- ნებისა, პერიოდულად(თვეში ერთხელ) უნდა შევამოწმოთ გა- ბოლოთი ქვემოთ. იხვის კვერცხის ინკუბაციისას, გამოიყენება
ІІ
ოვოსკოპირება ნგავი მეტალისაგან. ყველა ელექტრო სისტემა მოთავსებულია ნაყოფიერებაზე, A ვიტამინისა და კაროტინების შემცველობაზე. შემდეგი ინკუბაციის რეჟიმი (ცხრილი17). ბატის კვერცხის ინკუ-
მისი მუშაობის პრინციპი მარტივია - ოპერატორი სპეციალუ- მოწყობილობის ზედა ნაწილში, რაც საშუალებას იძლევა კონვე- კაროტინების შემცველობა 1 გრ ყვითრში უნდა იყოს: ბატის კვე- ბაციისას გამოიყენება შემდეგი ინკუბაციის რეჟიმი (ცხრილი 18).
რი საჩვენებელი ისრის მსუბუქი შეხებით გაშუქებული კვერცხის იერის ხაზი გაირეცხოს წყლით. კვერცხის დასახარისხებელი და რცხში 18-20 მკგ, ხოლო იხვის კვერცხში 12-20 მკგ. ხოლო A ვიტა-
იხვისა და ბატის კვერცხის ზემოთმოცემული ინკუბაციის რეჟი-
კაბინის შეხებისას აღნიშნავს, გატეხილ, გაბზარულ, ჭუჭყიან და შესაფუთი მოწყობილობა “EXW 3000” და “OBACION 6000” ამუშა- მინი ბატის კვერცხში უნდა იყოს 12-20 მკგ, ხოლო იხვის კვერცხში
15-18 მკგ. ბატის კვერცხის განაყოფიერება უნდა იყოს 70-75%, მის გამოყენებისას, შესაძლებელია მივღოთ ბატის კვერცხიდან
სისხლიან კვერცხს, რომელიც გამოიწუნება და ფიქსირდება ვებს 30 და 60 ათას ცალ კვერცხს საათში და მოითხოვს მინიმა-
ლური რაოდენობის მუშახელს. ხოლო იხვის კვერცხისა 80-82%. საინკუბაციო კვერცხის შენახვა 65-70% გამოჩეკვა, ხოლო იხვის კვერცხიდან 75-80%. კონდიციუ-
კომპიუტერში, ხოლო სპეციალური კამერა აფიქსირებს ხარვე-
ზიან კვერცხს და ავტომატურად გადაჰყავს გამოწუნებული კვე- დასაშვებია ბატის კვერცხისა 8-10 დღე, ხოლო იხვის - 5-7 დღე. რი ჭუკის გამოსავალი კი შადგენს 95-96%-ს.
ტრანსპორტირების დროს თითოეული კვერცხი იწონება და
რცხის ხაზზე. გადაეცემა დამჭერ თითებს, რომელიც მოძრაობს დიდი სიჩქა-
რით. შესაფუთი ხაზი ავტომატურად ახდენს ფირფიტების ტრა-
ІІ
ულტრაიისფერი სტერილიზატორი ნსპორტირებას, შემდეგ შემფუთველი მოწყობილობა კვერცხს
ულტრაიისფერი დეზინფექცია ხელს უშლის კვერცხზე და და- აფასოებს. ამავე დროს, თითები იკავებს საწყის პოზიციას და
ნადგარზე ბაქტერიების გავრცელებას. ასევე სპობს ისეთ ბაქტე- მოძრაობს მანქანის სიჩქარით. რადგანაც მომუშავე პრაქტიკუ-
რიებს, როგორიცაა სალმონელა და სტაფილოკოკი. ლად არ იღებს მონაწილეობას სამუშაო პროცესში, კვერცხის
დაზიანება მინიმუმამდე არის შემცირებული. მანქანის მართვას
ІІ
კვერცხის მაგნიტური აწონვა ახდენს ცენტრალური პროცესორი. მოწყობილობის მუშაობაზე
ინფორმაციას იძლევა პრინტერი. თუ ერთი დანადგარი გამოვი-
მაგნიტური აწონვის სისტემა უზრუნველყოფს კვერცხის აწონ- და მწყობრიდან ავტომატურად ირთვება მეორე.
ვას 0,1 გრამამდე სიზუსტით.
დახარისხებულ და მარკირებულ კვერცხს კატეგორიების
მოწყობილობა მუშაობს იმ პრინციპით, რომ ყველა ოპერაცია მიხედვით, ცალ-ცალკე თავდაპირველად აწყობენ მუყაოს ან
ხდება მანქანის წინა ნაწილში, უშუალოდ, მომუშავის პირდაპირ. პლასმასის ფირფიტებზე თვითოეულზე 30 ცალი. შემდგომ ამ
კვერცხის ფირფიტაზე შეფუთვა ხდება ავტომატურად. ფირფიტებს აწყობენ მუყაოს ყუთებში, სადაც ეტევა 360 ცალი.
ფირფიტის დასამატებლად მანქანის უკანა ნაწილში შესვლა გამზადებული კვერცხის მცირე მანძილზე გადატანა ხდება კო-
საჭირო არ არის იგი საშუალებას იძლევა მინიმალური შრო- ნტეინერების საშუალებით, რომლის ტევადობა 4320 ცალია.
მით, უფრო ეფექტურად იქნეს გამოყენებული სამუშაო ადგილი. კვერცხის დიდ მანძილზე გადასატანად გამოიყენება სხვადასხვა
აწონილი კვერცხის შეფუთვა ხდება სპეციალურ ფირფიტაზე 6 ან მარკის ავტომობილები, სადაც დაცულია კვერცხის შენახვის ოპ-
10 ცალის ტევადობით, აგრეთვე იყენებენ მუყაოს ფირფიტას 30 ტიმალური პირობები. ავტომანქანებში კვერცხის ჩატვირთვა და
ა) ბატის; ბ) იხვის; გ) ქათმის კვერცხი
ცალი კვერცხის ტევადობით. გადმოტვირთვა ხდება სპეციალური ამწე მოწყობილობებით.

მწყრის, ხოხბის, გნოლისა და კაკბის ცხრილი 19 მწყრის კვერცხის ინკუბაციის რეჟიმი მელანჟის და კვერცხის მოწმდება ბაქტერიოლოგიურად (დასაშვებია 0,1% ნაწლავის
ჩხირი). მელანჟზე სუფრის მარილის დამატებისას მისი რაოდე-
კვერცხის ინკუბაცია
ინკუბაციის რეჟიმი (დღე)
თერმომეტრის ჩვენება შეფარდებითი
ტენიანობა, %
ფხვნილის წარმოების ნობა 0,8% არ უნდა აჭარბებდეს. მელანჟის გემო ოდნავ მარი-
მწყერი კვერცხს დებს ძირითადად ღამით ან დილით - ადრე, მშრალი სველი
ამიტომ კვერცხს აგროვებენ ერთხელ, დღის პირველ ნახევარ- 12 დღემდე 37,5 30,5 56 – 60 ტექნოლოგია ლიანი უნდა იყოს, ფერი ღია-ნათელი, კონცენტრაცია უფრო
თხევადი.
ში. მამლების გამოყენება აღწარმოებისათვის უფრო მოკლეა, 13 – 15 37,2 29,5 54 – 55
მელანჟზე შაქრის დამატებისას მისი შემცველობა 5% არ უნდა
ვიდრე დედლების, მამლებს იყენებენ 5 თვის ასაკამდე.
16 (გამოსაჩეკში გადატანა) 37,0 28,0 48 – 49 მელანჟი აჭარბებდეს, ამ დროს მელანჟის გემო მოტკბილოა, ფერი - ღია,
მწყრის კვერცხის ინკუბაციის ხანგრძლივობა შეადგენს 17 კონცენტრაცია - თხელი.მაღალი ხარისხის მელანჟის მიღება შე-
16 – 17 37,0 32,0 67 – 70
დღეს. საინკუბაციოდ იყენებენ მსხვილ, სწორი ფორმის, სადა კვერცხის მელანჟი წარმოადგენს რთულ ბიოლოგიურ კომ- საძლებელია მხოლოდ სუფთანაჭუჭიანი კვერცხიდან, რადგან
ნაჭუჭის მქონე კვრცხს. არ გამოიყენება წითელი ან ბნელი შეფე- ხოხბის კვერცხის ინკუბაციისათვის გამოიყენება შემდეგი პლექსს, რომელიც შედგება ცხიმის, ცილის, ნახშირწყლებისა კვერცხის სანიტარული დამუშავება ყოველთვის დადებით შე-
რილობის, წვრილი, ნაოჭებიანი ნაჭუჭის მქონე კვერცხი. ასევე, ინკუბაციის რეჟიმი და ფერმენტებისაგან. სიტყვა მელანჟი ფრანგულია და ნიშნავს დეგს არ იძლევა. სანიტარულ დამუშავებამდე შესაძლებელია
არასასურველია გამოყენებული იქნეს ინკუბაციისათვის ძალიან შერევას. მელანჟი მიიღება ყვითრისა და ცილის ერთმანეთთან
ტემპერა- გადაბრუნების მიკრობების ნაჭუჭის ფორების მეშვეობით კვერცხში შეჭრა. და-
მსხვილი ან გრძელი კვერცხი. მეკვერცხული მიმართულების პერიოდი, დღე ტენიანობა შენიშვნა
შერევით.
ტურა ჯერადობა ჭუჭყიანებული კვერცხის გამოყენება მელანჟად შესაძლებელია
მწყრის კვერცხი უნდა იყოს 9-11 გრამი, ხოლო მეხორცულისათ-
1-7 37,8 60-65 4 არ გრილდება შემუშავებულია აგრეთვე ცალ-ცალკე - ყვითრისა და ცილის მხოლოდ მაშინ, თუ სანიტარულ დამუშავებმდე კვერცხი ინახე-
ვის – 12-16 გრამი. კვერცხი ინახება ღია თაროებზე, გვერდით
მელანჟის დამზადების ტექნოლოგია. მელანჟში შენარჩუნებუ- ბოდა 20º ტემპერატურაზე არა უმეტეს 5 დღისა.მელანჟის მისა-
მდგომარეობაში, ჩანასახი ყოველთვის იმყოფება გულის წვე- 8-14 37,8 60-65 4-6 არ გრილდება
ლია ყველა ის კვებითი ღირებულება, რაც კვერცხს გააჩნია. ღებად შესაძლებელია II კატეგორიის კვერცხის გამოყენებაც, თუ
როში გარსთან მჭიდროდ, რომელიც ნაჭუჭთან ახლოსაა. ხან- 15-21 37,6 60-65 4-6
დღეში 2ჯერ
გრძლივი შენახვისას კვერცხის გული შეიძლება მიეკრას ნაჭუჭს, 10-15 წუთი კვერცხთან შედარებით მელანჟი უფრო გამძლე და ადვილტრა- მისი ნაჭუჭი სუფთაა და შენახვის ხანგრძლივობა 20º ტემპერატუ-
ამიტომ ყოველ 2 დღეში კვერცხი უნდა გადავაბრუნოთ. კვე- 22-24 37,4 65-68 - - ნსპორტაბელურია, მის გადასატანად კვერცხთან შედარებით რაზე კვერცხის დადებიდან 20 დღეს არ აღემატება. მელანჟის
რცხის შენახვა არ შეიძლება ბზეში, მარცვალში, ისინი იმტვრევი- 29-30 37,3-37,4 90 - - 4-5-ჯერ ნაკლები ტრანსპორტია საჭირო. გაყინული მელანჟი ჰე- წარმოების ტექნოლოგია მიმდინარეობს გარკვეული თანმიმდე-
ან და მათი საინკუბაციო თვისებები ქვეითდება. რმეტულ ტარაში 8-10 თვის განმავლობაში ინახება. ვრობით:
ჩანასახის სიცოცხლის ხანგრძლივობა კვერცხში შენარჩუნებუ- დგურდება. მელანჟის მიღების ტექნოლოგიური პროცესი შემდეგ ოპერა- ყუთებით მიეწოდება ლენტურ ტრანსპორტიორს, საიდანაც
ლია 3-4 კვირის მანძილზე. კარგია ისეთი კვერცხის ინკუბაცია, ხოხბის კვერცხის ინკუბაციის რეჟიმი მოცემულია ცხრილ 20-ში. ციას მოიცავს: კვერცხის მიღება, დათვლა, დახარისხება, სანი- კვერცხს იღებენ ხელით ან სპეციალური მოწყობილობით (ვაკუუ-
რომელიც შენახულია არა უმეტეს 5-7 დღისა. ამ პერიოდის გა- ტარული დამუშავება, კვერცხის გატეხვა, ნაჭუჭშიგა გარსის მო- მური ჩამწყობი) და ათავსებენ ტრანსპორტიორზე, რომელიც მი-
გნოლის კვერცხი ერთფეროვანია მოყვითალო - ნაცრისფრო დის ოვოსკოპში, სადაც ხდება მისი დალანდვა და დახარისხება.
ვლის შემდეგ გამოჩეკის ხარისხი ქვეითდება 3-4%-ით. თუ კვე- შორება, ყვითრისა და ცილის ერთმანეთისაგან განცალკევება,
პრიალა ნაჭუჭით. კვერცხის სიგრძეა 33-39 მმ,სიგანე 26-29 მმ,
რცხს შევინახავთ 15-18°C ტემპერატურაზე ყუთებში შეფუთულ ფილტრაცია, არევა, პასტერიზაცია. მელანჟი ისხმება ქილებში, ხდება სანიტარული დამუშავება, რომელიც მოიცავს კვერცხის
მასა12-15 გრ.
მდგომარეობაში, მაშინ მისი საინკუბაციო თვისებები შენარჩუნე- უკეთდება მარკირება და იგზავნება სარეალიზაციოდ. მელანჟი გარეცხვას, გაშრობასა და დეზინფექციას. კვერცხის გარეცხვა
ბული იქნება 12-15 დღის განმავლობაში. სხვა მეთოდი მწყრის ახალი კვერცხი ინკუბაციამდე ინახება შესაბამისი პირობების
კვერცხის მაღალი საინკუბაციო თვისებების შენარჩუნებისათვის, დაცვით. ყუთებში, რომელშიც აფენია თივა ან ყრია ნახერხი კვე-
არის მათი ყოველდღიური გათბობა ინკუბატორში. დადების მე-2 რცხს აწყობენ ბლაგვი ბოლოთი ქვემოთ ისე,რომ ერთმანეთს
დღიდან დაწყებული, კვერცხს ათავსებენ ინკუბატორში 30 წუთის არ შეეხოს. თუ შენახვის ხანგრძლივობა 10-15 დღეზე მეტია,
განმავლობაში ყოველდღიურად, ასეთი მეთოდი საშუალებას მაშინ ყოველ 2-3 დღეში ცვლიან მათ მდებარეობას. ინკუბაციის
იძლევა 20 დღის განმავლობაში შენარჩუნებული იქნეს კვერცხის დასაწყისში ტემპერატურა უნდა იყოს 37,7°C, ხოლო გამოჩეკვა-
საინკუბაციო თვისებები. ინკუბატორში კვერცხის ჩადების წინ მდე 3 დღით ადრე ტემპერატურას დაბლა სწევენ 37,2°C-მდე.
ყველა მათგანს ამოწმებენ ოვოსკოპში. გამოიწუნებენ ორგულა გნოლის და კაკბის კვერცხის ინკუბაციის ხანგრძლივობაა 23-
კვერცხს, სისხლიანი ჩანასახებით, ნაჭუჭის კედლებზე ბზარებით. 24 დღე. მე-20 დღიდან კვერცხის გადაბრუნება აღარ ხდება. გნო-
ინკუბაციისათვის კვერცხის ნაკლად ითვლება ცილის გაიშვი- ლისა და კაკბის კვერცხის ინკუბაციისას, ასევე შესაძლებელია
ათება, როდესაც გული უახლოვდება ნაჭუჭს ან ეშვება კვერცხის გამოყენებული იქნეს ინკუბაციის შემდეგი რეჟიმები: ინკუბაციის
მახვილი ბოლოსაკენ და მისი გადაბრუნებისას მკვეთრად მოძ- 1-20 დღემდე ტემპერატურა უნდა იყოს 38-38,5°C, ფარდობითი
რაობს. მწყრის კვერცხის ინკუბაციას ახდენენ ინკუბატორებში,,უ- ტენიანობა კი 50-60%, გამოსაჩეკ კარადაში ტემპერატურას წევენ
ნივერსალ 45” და,,უნივერსალ 50”. ინკუბაციისათვის იყენებენ 38,8°C, ხოლო ფარდობით ტენიანობას კი -80%-მდე. ან კიდევ
შემდეგ რეჟიმს (ცხრილი 19). გამოჩეკის დამთავრებიდან 4-5 1-18 დრემდე ტემპერატურა ინკუბატორში 38-39°C-ია, ფარდობი-
საათის შემდეგ მიღებულ მოზარდს ახარისხებენ. კონდიციური თი ტენიანობა 50-55%, ხოლო ბოლო ორ დღეში კი ფარდობითი
წიწილა იგზავნება გამოსაზრდელად, ხოლო სუსტი, მახინჯი ნა- ტენიანობა 75-80%-ია.
მწყრის კვერცხი გნოლის კვერცხი მელანჟის წარმოების პროცესი

აუცილებელია, რადგან ნაჭუჭზე ხშირია ქვეშსაფენის ნაწილაკე- დობას. დადგენილია, რომ გლუკოზის მოშორება სწარმოებს აჭარბებს, მისი შენახვა ხანგრძლივად შეიძლება.
ბით, ნაკელითა და საკვებით დაჭუჭყიანების შემთხვევები, რაც ფერმენტ გლუკოზა-ოქსიდაზის მოქმედებით, შემუშავებულია მშრალი კვერცხის ცილის ფხვნილი მიიღება ყვითრიდან და
მიკროფლორის გამრავლების წყაროა. გასარეცხად იყენებენ ტექნოლოგია და შექმნილია მოწყობილობა დეშაქარიზაციის ნაჭუჭშიგა გარსიდან ცილის განცალკევების შემდეგ. სულ მცი-
წყალს უმნიშვნელო რაოდენობის ქლორის (0,1-0,2% აქტიური ტექნიკური ოპერაციის საწარმოებლად სუფთა ფერმენტატული რე (0,1%) ყვითრის შერევისას ცილის ფუნქციონალური თვისება
შემცველობით) დამატებით. კვერცხს ავლებენ 25-28º ტემპერა- პრეპარატების მოქმედებით. კვერცხის ფხვნილის მისაღებად იცვლება. ცილის ფხვნილის მაღალი ხარისხი მოწმდება იმით,
ტურის წყალში 30 წთ განმავლობაში. ასეთი დამუსშავება ზრდის მისი შენახვის ხანგრძლივობას სა- როცა გაცხელების დროს ათქვეფისას წარმოიქმნება ისეთი
გასუფთავებული და დეზინფიცირებული კვერცხი ლენტური მაცივრო მოწყობილობების გარეშე 2-3-ჯერ, ვიდრე დაუმუშავე- ქაფი, როგორიც დამახასიათებელია ნატურალური კვერცხისათ-
ტრანსპორტტიორით მიდის გასატეხ განყოფილებაში, სადაც ბელი ნედლეულის წარმოებისას. ამასთან უმჯობესდება ბაქტე- ვის. ყველაზე რთული პროცესია კვერცხის მასის გამოშრობა.
მექანიკურად სპეციალური დანით ახდენენ კვერცხის გატეხვას რიოლოგიური პროცესები და ცხობადობა. პურპროდუქტები, გამოშრობას ახდენენ: მელანჟის (ყვითრი და ცილა ერთად),
და თითოეული კვერცხის გადმოღვრას სპეციალურ თეფშზე. თუ რომლებიც მიღებულია ფერმენტატული კვერცხის ფხვნილისა- ყვითრისა და ცილის. იგი დამოკიდებულია მომხმარებლის
გათვალისწინებულია ყვითრისა და ცილის განცალკევება, მაშინ გან, უფრო ნაზი კონსისტენციისაა და უკეთესი საგემოვნო თვი- მოთხოვნაზე. კვერცხის მასის გამოსაშრობად იყენებენ სხვადა-
ყვითრი რჩება თეფშის ზედაპირზე, ხოლო ცილა თეფშის ხვრე- სებებით ხასიათდება. სხვა მფრქვევად მოწყობილობას.
ლებით გადის სპეციალურ ჭურჭელში. კვერცხის ფხვნილი მიიღება შეფრქვევითი შრობის მეთოდით გამშრობი მოწყობილობის ძირითადი ნაწილია მფრქვევანა
მშრალი კვერცხის ცილის ფხვნილი მიიღება ყვითრიდან და ნაჭუჭშიგა გარსიდან ცილის განცალკევებით
მელანჟის წარმოებისას იცავენ მუდმივ სტერილობას, წინააღ- ფორსუნკის და დისკოს საშრობ მოწყობილობაში 130-140ºC დისკო, რომელსაც აქვს 5-6 ფრთა. ნედლი პროდუქტი სპეცია-
მდეგ შემთხვევაში, მიკროორგანიზმები აჭუჭყიანებს მთელ პრო- ტემპერატურაზე. კვერცხის მასა მალე კარგავს ტენს და მისი ლური ხვრელის საშუალებით ხვდება დისკოს ზემოთა ნაწილ-
რატურაზე და 70-85% შეფარდებით ტენიანობაზე. ამ პირობებში
დუქციას. კვერცხის შიგთავსში მიკრობთა გამრავლება ძალიან ტემპერატურა 44-47ºC არ აღემატება. ამ დროს ცილა არ დედ- ში. ცენტრიდანული ძალების მოქმედებით იგი გადაისროლება
მელანჟს არა უმეტეს 8 თვეს ინახავენ, პერიოდულად ამოწმებენ
სწრაფად მიმდინარეობს, რადგანაც მასში მიკროორგანიზმების დება, ხოლო კვერცხის მასა თბილ წყალთან შერევისას კარგად დისკოს პერიფერიაზე და არხის საშუალებით გადადის გამშრობ
მის ხარისხს.
განვითარებისათვის შესანიშნავი არეა. შემდეგი ტექნოლოგი- იდღვიბება. კვერცხის ფხვნილი ძალიან ჰიგროსკოპულია და კამერაში. მოწყვეტილი ნაკადის სიჩქარე შეადგენს 120-160 მ/
კვერცხპროდუქტების ერთ-ერთი სახეობაა თხევადი კვე- ჰაერის ტენს სწრაფად შთანთქავს. ამ დროს წარმოიქმნება წამში. შემხვედრი ჰაერის წინააღმდეგობა ამ ნაკადს აქუცმაცებს
ური პროცესია ფილტრაცია და პასტერიზაცია. ფილტრაციის
რცხის ყვითრი. მას ამზადებენ იგივე ტექნოლოგიით, როგორც კოლტები, რაც გემოსა და ფერს უცვლის მას და ამცირებს ხა- წვრილ ნაწილაკებად. გამშრობ კარადაში ცხელი ჰაერის ტემპე-
შედეგად კვერცხის ცილასა და ყვითრს ათავისუფლებენ ნაჭუჭ-
მელანჟს. თავდაპირველად ყვითრს აცლიან ნაჭუჭს და ცილას, რისხს. კვერცხის ფხვნილზე უარყოფითად მოქმედებს ჰაერი და რატურა 140º აღწევს. კვერცხის ფხვნილს აფასოებენ კონსერვის
შიგა გარსისაგან, ნაჭუჭის ნამცეცებისაგან და ხალაზებისაგან.
ფილტრავენ, თქვეფენ, უკეთებენ პასტერიზაციას, აცივებენ ან ყი- სინათლე. ამიტომ მას ინახავენ ბნელ და გრილ ადგილას: 20ºC ქილებში, რადგან იგი ხასიათდება მაღალი ჰიგროსკოპულო-
პასტერიზაციას აწარმოებენ ფირფიტებიან პასტერიზატორში. ნავენ და ასხამენ სპეციალურ ტარაში.
პასტერიზაციის ფირფიტები სამი სექციისგან შედგება, სადაც ტემპერატურამდე და არა უმეტეს 75% შეფარდებით ტენიანობაზე ბით. კვერცხის ფხვნილი, რომელიც იყრება თუნუქის ქილებში
წარმოებს კვერცხის შიგთავსის რეგენერაცია, პასტერიზაცია და თხევადი კვერცხის ცილის მიღების ტექნოლოგია ისეთივეა, 6 თვემდე, ხოლო 2 წლამდე შენახვა შესაძლებელია მხოლოდ კონვეიერით მიდის დასალუქ მოწყობილობაში, სადაც მას ლუ-
გაცივება. როგორიც ყვითრის. 2ºC ტემპერატურაზე. თუ კვერცხის ფხვნილის ტენიანობა 9%-ს არ ქავენ.
მელანჟს ასხამენ ქილებში, რომლის ტევადობაა 2,8-4-5-8 კგ. კვერცხპროდუქტების კონსერვირების ყველაზე უკეთესი ფორ-
ზოგჯერ 10 კგ ტევადობის ქილებსაც იყენებენ. ქილა უნდა იყოს მაა გაყინვა, რაც მისი ხანგრძლივად შენახვისა და რეფრეჟერა-
სუფთა და სტერილიზებული. მელანჟით ავსების შემდეგ ქილე- ტორებით შორ მანძილზე გადატანის საშუალებას იძლევა.
ბს სახურავით ლუქავენ. ქილებს მთლიანად არ ავსებენ, არამედ
კვერცხის ფხვნილი
ტევადობის 7% ცარიელს ტოვებენ, რათა გაყინვის დროს მასის
მომატების გამო, იგი არ გასკდეს. მარკირებას უკეთებენ სპეცი- საუკეთესო კვების პროდუქტია, რომელსაც მელანჟთან შედა-
ალური ეტიკეტით. კვერცხის მელანჟს 18-20ºჩ ტემპერატურამდე რებით აქვს მთელი რიგი უპირატესობა, ინახება უფრო ხანგრ-
ყინავენ. გაყინვის ბოლოს მელანჟის ტემპერატურა 6ºC უნდა ძლივად სპეციალური სამაცივრო მოწყობილობის გარეშე, ხა-
იყოს. გაყინვის ხანგრძლივობა დამოკიდებულია ქილის სისქე- სიათდება უკეთესი ტრანსპორტაბელობით და მაღალი კვებითი
სა და მის განლაგებაზე. ჩვეულებრივ იგი 40-დან 72 საათამდე ღირებულებით, აქვს კარგი ხსნადობა. იგი ფართოდ გამოიყე-
გრძელდება. მელანჟს იმ შემთხვევაში ყინავენ, როცა უნდათ ნება საკონდიტრო წარმოებაში, საზოგადოებრივი კვების საწა-
მისი ხანგრძლივად შენახვა. მელანჟის გაყინვის დროს ხდე- რმოებში, ექსპედიციებში და სხვა. კვერცხის ფხვნილში თითქმის
ბა რთული ფიზიკურ-ქიმიური პროცესები. პირველად იყინება არ არის მიკროორგანიზმების განვითარებისათვის საჭირო
უფრო წყლიანი ნაწილი, რომელიც ქილის ზემოთა ნაწილში პირობები; ნაწილი ბაქტერიებისა იღუპება შრობისას, ხოლო
გროვდება. წარმოიქმნება წყლის კრისტალები, ირღვევა ცილის დარჩენილი მიკროორგანიზმები ისპობიან შენახვის პროცესში,
მოლეკულების კავშირი, რის გამოც იცვლება მათი კოლოიდური რადგანაც დაბალი ტენიანობა (4-8%) ფხვნილში ქმნის არახელ-
მდგომარეობა. დაუშვებელია, მელანჟის რამდენჯერმე გაყინვა საყრელ გარემოს ბაქტერიების ცხოველმყოფელობისათვის.
და გალღობა, რადგანაც ამით მისი კვებითი ღირებულება მცირ- კვერცხის ფხვნილის წარმოებისას აუცილებელია შენარჩუნებუ-
დება. გაყინულ მელანჟს ინახავენ არა უმეტეს მინუს 8-9º ტემპე- ლი იქნას კვერცხის თავდაპირველი ფიზიკურ-ქიმიური და ბიო-
ქიმიური თვისებები. კვერცხის ფხვნილის ხარისხზე მოქმედებს
მთელი რიგი ფაქტორი, მათ შორის მთავარია თვით ნედლეუ-
ლის ხარისხი, კვერცხის მასის წინასწარი დამუშავება, გამოშრო-
ბის რეჟიმი და სხვა. კვერცხის ფხვნილის მისაღებად კვერცხის
მასას ამზადებენ იმავე წესით, როგორც მელანჟს. კვერცხის
ფხვნილის ხანგრძლივად შესანახად, ახდენენ მასის წინასწარ
დამუშავებას, კერძოდ, ახდენენ მის გათავისუფლებას შაქარი-გ-
ლუკოზისაგან. ამ ოპერაციას ახორციელებენ ფერმენტების მო-
ნაწილეობით ან გარკვეული ჯგუფის მიკროორგანიზმებისა და
საფუარების შეყვანით.
გლუკოზის უარყოფითი მოქმედება გამოიხატება იმაში, რომ
იგი რეაქციაში შედის თავისუფალ ამინომჟავებთან და ამინის
ჯგუფებთან. ოპტიმალურ პირობებში 180 გ გლუკოზა შეიძლება
დაუკავშირდეს 32 კგ ცილას, რაც იწვევს მისი ხსნადობის მკვეთრ
კვერცხის ფხვნილი
შემცირებას და ხელს უშლის ქაფის წარმოქმნასა და მონელება-

კვება, საკვები და
კვებითი დანამატები
კვება, საკვები და კვებითი დანამატები მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები
სხვადასხვა სახეობის ბაში, მუდმივად შეიცავენ ერთი და იგივე საკვებთა ნაკრებს და ეს

მეორდება წლიდან წლამდე, ეწოდებათ ტიპობრივი ულუფები.
ცხოველთა ნორმირებული კვების (ულუფის) ტიპი ხასიათდება ულუფის სტრუქტურით და და-
მოკიდებულია საკვები ბაზის მდგომარეობაზე, საკვებთა ნაკრების
კვება და კვების სისტემის საკმარისობაზე, მათ ხარისხზე, შემადგენლობასა და საზრდოობაზე.
ელემენტები ტიპობრივი ულუფებით კვება ხელს უნდა უწყობდეს მოსალოდნელი
პროდუქტიულობის მიღებას, პროდუქციის მაღალ ხარისხს, ცხო-
ველთა ჯანმრთელობისა და ნორმალური აღწარმოების შენარჩუ-
ცხოველთა კვების სისტემაში შედის შემდეგი ელემენტები: ნორმა, ნებას.
ულუფა და მისი სტრუქტურა, კვების ტიპი და რეჟიმი, სრულფასოვანი
კვების (ულუფის) ტიპს განსაზღვრავს ულუფაში საკვების ან სა-
კვების კონტროლის მეთოდები და სხვა.
კვებთა ჯგუფის სიჭარბე. მაგალითად, თუ ძროხის ულუფის სტრუქ-
იმისათვის, რომ უზრუნველვყოთ ცხოველთა ნორმალური ჯან- ტურაში 50%-ზე მეტი ენერგეტიკული საკვები ერთეულისა მოდის სი-
მრთელობა, მათგან ძლიერი, სიცოცხლისუნარიანი მონაშენის მი- ლოსსა და სენაჟზე, მაშინ კვების ტიპს უწოდებენ სილოს-სენაჟურს,
ღება, შთამომავლობის სრული შენარჩუნება, მოზარდის ინტენსიუ- თუ სილოსზე და ძირხვენეულზე – სილოს-ძირხვენეულს და ა. შ.
რი ზრდა და განვითარება, აგრეთვე საკვების ეკონომიური ხარჯვით
საკვების საზრდო ნივთიერებების სრულად გამოყენებისათვის,
მაღალი პროდუქტიულობა, აუცილებელია ვარეგულიროთ საკვების
აუცილებელია არა მარტო ულუფის სწორად შედგენა ცხოველთა
რაოდენობა და ხარისხი მათი მოთხოვნილების შესაბამისად. რო-
მოთხოვნილების მიხედვით, არამედ უნდა დავადგინოთ კვების რე-
გორც არასაკმარისი, ისე ჭარბი კვება მავნეა ცხოველისათვის და
ჟიმი.
ზარალიანია საწარმოსთვის.
სასოფლო-სამეურნეო ცხოველთა და ფრინველთა, აგრეთვე ნე- ІІ
კვების რეჟიმი
ბისმიერი ცხოველის მოთხოვნილება საზრდო ნივთიერებებსა და
ენერგიაზე განისაზღვრება გარკვეული სიდიდით ანუ ნორმით. იგულისხმება კვების დრო და ჯერადობა, ცალკეული ულუფების
(საკვების გამოყენების) განაწილება დღეღამის განმავლობაში,
ІІ
კვების ნორმა ერთჯერად კვებაზე გადასვლა, საკვები ულუფების სიდიდე, საკვების
კვების ნორმა ეწოდება საზრდო ნივთიერებებისა და ენერგიის იმ

რაოდენობას, რომელიც აკმაყოფილებს ცხოველთა მოთხოვნილე-
დარიგების თანმიმდევრობა (თუ ულუფების შემადგენელი საკვები
საშუალებები არ არის შენარევის სახით), საკვების კვებისწინა შემ-
ზადება, ახალ საკვებზე და ულუფაზე თანდათანობითი გადასვლა,
ფრინველთა კვება
ბას და განპირობებულია მათი ფიზიოლოგიური მდგომარეობითა სასმელი წყლის გამოყენების დრო და სხვა.
და სამეურნეო (საწარმოო) გამოყენებით. კვებას, რომელიც პასუ-
დამუშავებულია კვების რეჟიმის შემდეგი საერთო მოთხოვნები,
ხობს მოთხოვნილების ნორმებს ეწოდება ნორმირებული.
რომელთა დაცვაც აუცილებელია ცხოველისა და ფრინველის ყვე-
ნორმირებული კვება, ამავე დროს, უნდა იყოს სრულფასოვანი ლა სახეობისათვის.
(საკვების საზრდო ნივთიერებების ბიოლოგიური ღირებუ-ლებისა
კვება დღე-ღამის ზუსტად დადგენილ დროში, ვინაიდან მომნე-
და ხარისხის გათვალისწინებით), დაბალანსებული (საკვებში და
ლებელი ჯირკვლების რეფლექტორულ-სეკრეტორული მოქმედება
ცხოველის ორგანიზმში საზრდო ნივთიერებების შეფარდებისა და
იწყება ჯერ კიდევ საკვების მიღებამდე და გრძელდება უფრო ინტე-
ურთიერთმოქმედების გათვალისწინებით) და რაციონალური (ულუ- ნსიურად.
ფაში საკვები საშუალებების ყველაზე უფრო სასარგებლო გამოყენე-
ბის გათვალისწინებით). მოუწესრიგებელი კვება (ნაადრევი ან დაგვიანებული) იწვევს მომ-
ნელებელი ჯირკვლების აწყობილი ფუნქციონირების დარღვევას
წვრილ და მსხვილ ფერმერულ მეურნეობებში ნორმირების სიდი- და არაკეთილსაიმედოდ აისახება საკვების საზრდო ნივთიერებე-
დე და ულუფის შემადგენლობა ცხოველთა სწორი კვების ორგანი- ბის მონელებასა და შეთვისებაზე.
ზაციის საფუძველია. დღეისათვის, კვებაში იყენებენ ე. წ. დეტალი-
ზებულ ნორმებს, რომელიც ითვალისწინებს 40-მდე მაჩვენებელს. კვების დღეღამურ ჯერადობასა და საკვების ცალკეული ულუ-
ფის ზომას ადგენენ ისეთი გაანგარიშებით, რომ ყოველი კვების
ნორმების საფუძველზე ადგენენ ცხოველთა მოთხოვნილებას სა- შედეგად ცხოველები დროის გარკვეულ პერიოდში იყვნენ მაძღარ
ზრდო ნივთიერებების მიმართ - საკვებ ულუფებს. ულუფა – ეს არის მდგომარეობაში და რიგით მომდევნო კვებას შეხვდნენ კარგი მა-
საკვების ნაკრები და რაოდენობა, რომელსაც იყენებს ცხოველი დით. მაძღრობის გრძნობას აქვს დიდი მნიშვნელობა, ვინაიდან
დროის გარკვეულ მონაკვეთში. ამის მიხედვით ცნობილია: დღეღა- ასეთ მდგომარეობაში ყველა სახის ცხოველი და ფრინველი თავს
მური, სეზონური და წლიური ულუფები. მშვიდად გრძნობს.
ულუფები სრულად უნდა შეესაბამებოდეს ცხოველთა მოთხოვნი- ყოველი კვებისას, სასურველია, გამოვიყენოთ საკვების რამდენი-
ლებებს საზრდო ნივთიერებების მიხედვით (ენერგიაზე, პროტეინზე, მე სახეობა, რომლებიც ერთმანეთისაგან განსხვავდებიან საგემო-
ნახშირწყლებზე, ცხიმებზე, მინერალურ ნივთიერებებსა და ვიტამი- ვნო თვისებებით. საკვები უნდა გამოვიყენოთ ისეთი თანმიმდევრო-
ნებზე). მათი შედგენა უნდა ხდებოდეს ისეთი საკვები საშუალებე- ბით, რომ ხელი შევუწყოთ ცხოველთა მადის სტიმულირებას. ახალი
ბისაგან და იმ რაოდენობით, რომლებიც შეესაბამება ცხოველთა საკვები საშუალებები ულუფაში შეაქვთ თანდათანობით. მომნელე-
ბუნებას, გემოვნებას და არ იწვევენ მავნე მოქმედებას მათ ჯანმრ- ბელი აპარატის სეკრეტორულ-მოტორული მოქმედება დამოკიდე-
თელობაზე. ბულია საკვებთა რაოდენობრივსა და ხარისხობრივ თავისებურე-
საკვები საშუალებები ისე უნდა შეირჩეს, რომ ულუფამ მთლიანო- ბებზე. მომნელებელი აპარატი თანდათანობით ეგუება საკვების
ბაში კეთილსაიმედოდ იმოქმედოს მონელებაზე. მოცულობისა და ხასიათს. ულუფის მკვეთრად შეცვლის შემთხვევაში, შესაძლებელია
მშრალი ნივთიერებების შემცველობით, ულუფა უნდა შეესაბამებო- ადგილი ჰქონდეს მონელების დარღვევას, როგორც მომნელებელი
დეს მომნელებელი ტრაქტის ტევადობასა და ორგანიზმის უნარს, აპარატის დროებით არაშემგუებლობის გამოვლენას კვების პირო-
როგორც საზრდო ნივთიერებების მონელების, ასევე შეთვისების ბების შეცვლასთან დაკავშირებით.
მხრივ. კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის, როგორც არასაკმარისი, ისე გადაჭა- კვების რეჟიმის წესებიდან ყოველგვარი გადახრა ჩვეულებრივ
რბებული შევსება, არაკეთილსაიმედოდ ვლინდება ცხოველის მო- იწვევს საკვები საშუალებების დანაკარგებს, პროდუქტიულობის შე-
ტორულ-სეკრეტორულ მუშაობასა და მის საერთო მდგომარეობაზე. მცირებას, ცხოველისა და ფრინველის ჯანმრთელობის მდგომარე-
საკვებ ულუფებს, რომლებიც კვების მთელი სეზონის განმავლო- ობის გაუარესებას.
176 მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები კვება, საკვები და კვებითი დანამატები 177

ბროილერის კვება და იატაკზე დაფენილი ქაღალდიდან, ღრმა საფენზე შენახვისას -

ნავისებური და ღარული საკვებურიდან და შემდეგ ავტომატიზე-
ოთ ცხოველური და მცენარეული წარმოშობის ცილებისა და
საკვები საფუარის დამატების ხარჯზე. ძვალ-ხორცის ფქვილი,
შის მიცემა 7 დღის ასაკიდან კვირაში ერთხელ 4-5 გ რაოდენო-
ბით ერთ ფრთაზე.
კვების ტექნიკა ბულად საკვებდამრიგებელი ხაზიდან. კომბინირებული საკვების ინკუბაციისა და სასაკლაოს ანარჩენები ულუფაში შეიძლება 2 სასტარტო პერიოდში ეკონომიურია ბროილერის კვება კომ-
ყუათიანობა და სტრუქტურა მოცემულია ცხრილში 1. კვირის ასაკიდან შევიტანოთ 2%-ის ოდენობით. ამ რაოდენობის
ბინირებული საკვებით - წვრილი (1,0-2,5 მმ) გრანულის სახით,
სხვა სასოფლო-სამეურნეო ფრინველისაგან განსხვავებით, ბროილერის ცოცხალი მასის მატება, ძირითადად, ხდება ცი- გაზრდა 6%-მდე შესაძლებელია თანდათან, გამოზრდის ბოლო
საფინიშო პერიოდში კი უკეთესია მსხვილი (3,0-3,5 მმ) გრანული-
ბროილერები გამოირჩევიან ზრდის მაღალი ტემპით, ამიტომაც ლების ხარჯზე. ამიტომაც, აუცილებელია ულუფაში ბიოლოგი- პერიოდამდე. პროტეინის ნორმამდე გაზრდა ულუფაში პარკოს-
რებული საკვების მიცემა.
სიცოცხლის პირველ დღეებში აუცილებელია მათი კვება ყველა ურად სრულფასოვანი პროტეინის მაღალი შემცველობა. პრო- ნებისა და მიკრობული საკვების ხარჯზე შესაძლებელია ამინომ-
საყუათო ნივთიერებით დაბალანსებული კომბინირებული სა- ტეინის ძირითად წყაროს საკვებში წარმოადგენს მცენარეული ჟავების (ლიზინი, მეთიონინი) და მინერალური ნივთიერების ბროილერის ნებაზე კვება არაეკონომიურია, რადგან ფრინ-
კვებით. და ცხოველური წარმოშობის ცილები. კომბინირებულ საკვებში დამატებით. ველი საკვებურთან დგომას დიდ დროს ანდომებს, საკვებიდან
არსებული რეკომენდაციით ბროილერის კვება ორ პერიოდს ნედლი პროტეინის საერთო შემადგენლობაში ცხოველური წა- ულუფაში ენერგიის ნაკლებობა შესაძლებელია შეივსოს 3-5% არჩევს უფრო მსხვილ ნაწილაკებს, ხშირად საკვებს ნისკარტით
მოიცავს: სასტარტო (1-4 კვირა) და საფინიშო (5 კვირის ზევით). რმოშობის პროტეინი 20-25% უნდა იყოს. შეიძლება ულუფაში საკვები ზეთისა და ცხიმის დამატებით. ზეთი და ცხიმი მიზანშე- ფანტავს. ღრმა საფენზე შენახვისას, გაფანტულ საკვებს ფრინვე-
ახალგამოჩეკილ წიწილას პირველი ოთხი დღის განმავლობა- ნედლი პროტეინის (20 და 17% შესაბამისად, ზრდის ორ პერი- წონილია წიწილის ულუფაში შევიტანოთ 2 კვირის ასაკიდან ლი ეძებს და ჭამს (20-30% გაფანტული საკვებია), მაგრამ გალიუ-
ში სასურველია მიეცეს ადვილადმონელებადი საკვები (რძის ოდში) ნაკლები შემცველობაც, მაგრამ ამ შემთხვევაში, კომბი- რი შენახვისას საკვები იკარგება.
1-2%-ის, ხოლო 4 კვირიდან - 3-5%-ის ოდენობით.
პროდუქტები, სიმინდი, ხორბალი, სოიას შროტი, ქერი, ფეტვი). საკვებში უნდა შევიტანოთ სინთეტიკური ამინომჟავები (მეთიო-
ნინი და ლიზინი) იმ რაოდენობით, სანამ ულუფაში პროტეინის ბროილერის ზრდისთვის დიდი მნიშვნელობა ენიჭება მინერა- ცნობილია, რომ საკვებს წიწილა კუჭ-ნაწლავის ტრაქტში 2-3
რეკომენდებულია საკვები ნარევი შემდეგი შემადგენლობით:
შემცველობა 23 და 21%-ს არ მიაღწევს. ძნელია ბროილერების ლურ კვებას. კომბინირებული საკვების მინერალური ნივთიერე- საათში ატარებს, ამიტომ საკვების პერიოდული მიღება ფრინ-
სიმინდი _ 40%, ხორბალი _ 40%, სოიას შროტი (დაფქვილი) _
უზრუნველყოფა ცხოველური წარმოშობის საკვებით, აგრეთვე, ბებით დაბალანსება შესაძლებელია ცარცის, ძვლის ფქვილის, ველის მადასა და საკვების მონელებადობას აუმჯობესებს,
10%, მშრალი შროტი _ 10% ან შეიძლება ვისარგებლოთ სასტა-
სიმინდით და სოიას შროტით, რადგან ისინი დეფიციტური და ფოსფატებისა და სუფრის მარილის დამატებით. კალციუმისა და ამასთან, მინიმალურად მცირდება საკვების გაფანტვა. 2 კვირის
რტო კომბი-ნირებული საკვებით, რომელსაც დაემატება 3-5%
ძვირადღირებული საკვებია, ამიტომ საკვებში მიზანშეწონილია ფოსფორის შეფარდება ულუფაში უნდა იყოს 1,4 : 1,7. ასაკიდან რეკომენდებულია პერიოდული კვების შემდეგი რეჟი-
მოხდილი რძის ფხვნილი 1-7 დღის ასაკამდე, ხოლო 8-14 დღის
ასაკისათვის საკმარისია 2-3%. ერთდღიან წიწილებს საფრინვე- სხვა კომპონენტებთან (ქერი 10%-ზე მეტი, მზესუმზირის შროტი ნივთიერებათა ცვლის გაუმჯობესების მიზნით, ბროილერის მი: საკვების მიცემა ყოველ 2 საათში ერთხელ ერთი საათით. ამ
ლეში ჩასმისთანავე უნდა მიეცეს საკვები და ახალი წყალი (20- და კოპტონი 10%-ზე მეტი, შვრია და საფუარი 5% მეტი და სხვა) ულუფაში შეაქვთ ბიოლოგიურად აქტიური ნივთიერებები პრე- შემთხვევაში, დღე-ღამეში კვება 8-ჯერ ხდება. ფრინველის პერი-
22ºC ტემპერატურის). გალიური შენახვისას სიცოცხლის პირველ ერთად შევიტანოთ ფერმენტული პრეპარატები. მიქსების სახით. ოდული კვება მიზანშეწონილია, როგორც გალიური, ასევე ღრმა
დღეებში (2-3 დღე) დასაშვებია საკვების მიცემა მავთულბადიან კომბინირებულ საკვებში პროტეინის დონე შეიძლება ავწი- ბროილერების კვებაში გათვალისწინებული უნდა იქნეს ქვი- საფენზე გამოზრდისას.
ცხრილი 1 კომბისაკვების ყუათიანობა და სტრუქტურა, %
ასაკი, კვირა
კომპონენტები 2 ფაზოვანი კვებისას 3 ფაზოვანი კვებისას
1-4 კვ 5 კვ. და ზევით 1-3 4-5 6-7
სამიმოცვლო ენერგია,
310 320 310 315 320
კკალ
კ/ჯოული 1297 1339 1297 1318 1339
ნედლი პროტეინი 23,0 21,0 23,0 21,0 20,0
ნედლი უჯრედანა 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0
კალციუმი 1,0 1,2 1,0 1,1 1,2
ფოსფორი:
საერთო 0,70 0,70 0,70 0,70 0,70
შესათვისებელი 0,40 0,40 0,40 0,40 0,40
ნატრიუმი 0,20 0,20 0,20 0,20 0,20
ლინოლის მჟავა 1,3 1,3 1,4 1,3 1,2
ლიზინი 1,36 1,25 1,36 1,25 1,17
მეთიონინი 0,53 0,47 0,53 0,47 0,45
მეთიონინი+ცისტინი 0,98 0,90 0,98 0,90 0,85
ტრიპტოფანი 0,25 0,23 0,25 0,23 0,21
არგინინი 1,25 1,14 1,25 1,14 1,09
ჰისტიდინი 0,48 0,44 0,48 0,44 0,42
ლეიცინი 1,61 1,47 1,61 1,47 1,40
იზოლეიცინი 0,88 0,80 0,88 0,80 0,76
ფენილალანინი 0,80 0,74 0,80 0,74 0,69
ფენილალანინი+თი-
1,49 1,37 1,49 1,39 1,30
როზინი
ტრეონინი 0,91 0,83 0,91 0,83 0,80
ვალინი 0,98 0,89 0,98 0,89 0,85
გლიცინი 1,04 0,95 1,04 0,95 0,90

მეხორცული ქათმის გრაფიკი 1 საკვებური ცხრილი 4

კომბინირებული საკვების, საყუათო ნივთიერებებისა და მიმოცვლითი ენერგიის საორიენტაციო ნორმები ერთ ფრთაზე დღეში
კვერცხმდებელი ქათმისათვის, გ
მშობელთა გუნდის კვება საყუათო ნივთიერებები
კომბინირებული
ასაკი, კვირა მიმოცვლითი მეთიონინი +
საკვები, გ ნედლი პროტეინი კალციუმი ფოსფორი ლიზინი
ენერგია, კკალ ცისტინი
ფრინველის შენახვის სწორი ტექნოლოგიის ერთ-ერთი მთა-
ვარი პირობაა კვება. უკანასკნელ წლებში მსოფლიოს მოწინავე 20 100 265 16,0 2,0 0,70 0,73 0,73
ფირმებში ფართოდ დაინერგა მეხორცული კროსების სქესგა- 21 110 292 17,6 2,2 0,77 0,80 0,8
ნცალკევებით კვება. ეს განპირობებულია იმით, რომ დედლის-
22 120 318 19,2 2,4 0,84 0,88 0,88
გან მიღებული იქნას მეტი განაყოფიერებული კვერცხი და
ამასთან მამალმა შეინარჩუნოს სტანდარტული წონა. საკვებს 23 130 344 20,8 2,6 0,91 0,95 0,95
იღებენ ხაზობრივი საკვებურიდან, რომელსაც ზემოდან ზიგზაგე- 24 140 371 23,1 3,9 0,98 1,02 1,02
ბით შემორტყმული აქვს მავთულის ჩხირები. ჩხირებს შორის მა-
25 145 395 23,9 4,1 1,01 1,16 1,16
ნძილი იმდენად ვიწროა, რომ მამალი ვერ ახერხებს საკვებურში
თავის შეყოფას დ საკვების მიღებას. მავთულის ჩხირებს შორის 26 150 405 24,7 4,2 1,05 1,2 1,2
მანძილი 43-45 მმ-ია. 27-29 155 419 26,0 4,65 1,09 1,24 1,24
დედლებისათვის იყენებენ აგრეთვე საკვებურს, რომელიც 30-42 175 432 27,0 4,80 1,12 1,28 1,28
მავთულის ჩხირებით ზიგზაგურად ჩამოკიდებულია პლასტიკურ 50-55 სმ
მრგვალ ფირფიტაზე, რომლის დიამეტრიც 2-3 მმ-ია, იგი სა- 43-54 160 419 24,8 4,65 1,09 1,24 1,24
კვებურიდან 45-50 სმ-ის სიმაღლეზეა დაშორებული. მავთულის 55-62 155 398 24,0 4,95 0,90 1,05 1,05
ჩხირებს შორის მანძილი 2-3 მმ-ით მეტია და შეადგენს 44-46 მმ.
მავთულის ჩხირები უნდა იყოს მაგარი და არ იღუნებოდეს, რათა
მანძილი ჩხირებს შორის იყოს თანაბარი.მამლებისთვის იყენე- 50 კვირის ზევით ასაკში დასაშვებია, შესაბამისად, 15% და 265 ლანსებული პროტეინის დღიური ნორმა უნდა იყოს 26-26,5 გრ,
ბენ ცილინდრულ საკვებურს, რომელიც იმართება ხელით ან კკალ. ულუფის ცილოვანი ნაწილი უნდა დაბალანსდეს შროტე- ხოლო მიმოცვლითი ენერგიის - 472 კკალ.
ცხრილი 2 მამლებისათვის საჭირო საკვების დღიური ნორმა
ავტომატურად, მისი ზევით აწევა ხდება თანდათან. თავდაპირ- ბის და ცხოველური საკვების ხარჯზე. თუ დაბალია ცხოველური
ველად 10 დღის განმავლობაში აყენებენ იატაკიდან 40 სმ-ის სი- კვერცხდების პიკის 6-8 კვირის შემდეგ კვერცხის მასის გამო-
ასაკი, კვირა დღეში საკვების ნორმა, გ საკვების დონე, მაშინ აუცილებელია ულუფაში შევიტანოთ სი- სავალი უცვლელია (კვერცხმდებლობა მცირდება, კვერცხის
მაღლეზე, რათა მამალი მიეჩვიოს საკვებურიდან კვებას, შემდეგ ნთეთიკური პრეპარატები - ლიზინი, მეთიონინი ცხრ. 5-ში მითი-
მას წევენ 50-55 სმ-ის სიმაღლეზე (გრაფიკი 1). 20 95-100 მასა იზრდება), ამიტომაც საკვების დღიური ნორმა ამ პერიოდში
თებული ნორმებით. ერთსადაიმავე დონეზე უნდა იყოს. 40 კვირის ასაკიდან პრო-
დედლები, ამ შემთხვევაში, ვერ წვდებიან მამლების საკვებუ- კვერცხის საინკუბაციო თვისებების გაუმჯობესების მიზნით,
21 100-105 დუქტიულობა მცირდება და, შესაბამისად, მცირდება საკვები
რს. საკვებური უნდა მოეწყოს საფრინველის მთელ სიგრძეზე კომბინირებულ საკვებში უნდა ჩავრთოთ 5-დან 13%-მდე ვიტამი- ნორმაც. ასე, მაგალითად, 4%-ით კვერცხდების შემცირებისას
ერთ ხაზად და თანაბრად. სქესგანცალკევებით კვებისას, გა- 22 105-110
ნიზირებული ბალახის ფქვილი და 3-5% საკვები საფუარი. გარდა დღიური ნორმა ერთ ფრთაზე მცირდება 2-3 ტ-ით. ამ პერიოდში
სათვალისწინებელია ისიც, რომ თუ მამლებს ბიბილო მოჭრილი
23 110-115 ამისა, ულუფაში შეაქვთ 1-2 კალციუმის წყარო (ცარცი, ნიჟარა, ყურადღება უნდა მიექცეს ფრინველის ცოცხალი მასის მატებას,
აქვს, 27-32 კვირის ასაკამდე თავს ადვილად ყოფენ დედლების
კირი). ყველაზე უკეთესია დაფქვილი ნიჟარა და კირი 1:1-ზე რადგანაც იგი უნდა იყოს მინიმალური (კვირაში 5-9 გრ).
საკვებურში, ხოლო მოუჭრელი ბიბილოთი - 24-26 კვირის ასაკ- 25 120-125 შეფარდებით, ნაწილაკების ზომა დასაშვებია 1,5-2,5 მმ. მარტო
ში, ამიტომაც საკვების ხარჯი ზოგჯერ განსხვავებულია. ამ თვა- ფრინველს დღიური ნორმა უკეთესია მიეცეს დღეში ორჯერ:
ცარცის მიცემა, მაღალი ჰიგროსკოპიულობის გამო, არასასუ-
ლსაზრისით მიზანშეწონილი არ არის ბიბილოს მოჭრა. 30 130-145 დილით და საღამოთი. შენობის ოპტიმალური ტემპერატურისას
რველია. ფოსფორის უკმარისობისას შესაძლებელია ძვლის
სქესგანცალკევებით კვებისას, განსაკუთრებით ხშირი შეწყვი- წყალი ფრინველს უნდა მიეცეს დღისით 9 საათის განმავლობა-
40-60 135 ფქვილის ან საკვები ფოსფატის (ფტორის შემცველობით არა
ლების დროს, ადგილი აქვს მამლის ცოცხალი მასის შემცირე- ში (8-დან 17 სთ-მდე). ყურადღება უნდა მიექცეს კომბინირებული
უმეტეს 0,2%) მიცემა. კალციუმისა და ფოსფორის შეფარდება
ბას, ამიტომ დასაწყისში შესაძლებელია საკვების დღიური ნო- საკვების მჟავიანობას და იგი არ უნდა აღემატებოდეს 4%. კვე-
ქათმის ულუფაში უნდა იყოს არა უმცირესი 4:1-თან, ფოსფორის
რმა გაიზარდოს ერთ ფრთაზე 5-10 გრ-ით. მამლები სწრაფად ცხრილი 3
კომბინირებულ საკვებში მიმოცვლითი ენერგიის და
დონე არ უნდა აღემატებოდეს 0,8%. რცხმდებლებისთვის იყენებენ კომბინირებულ საკვებს, რომლის
ეჩვევიან ასეთ კვებას და დედლების საკვების დარიგებიდან 3-5 საყუათო ნივთიერებების ნორმა ნაწილაკების სიმსხო არ უნდა იყოს 1,8-2,5 მმ-ზე მეტი.
დედლის გადასუქების თავიდან აცილებისა და სტაბილური,
წუთის შემდეგ მიდიან “თავიანთ” საკვებურთან. ასაკი, კვირა მშობელთა გუნდის სრულფასოვან კომბინირებულ საკვებში
მაჩვენებლები მაღალი კვერცხმდებლობის მიღწევის მიზნით, კომბინირებული
დედლებისათვის განკუთვნილ ხაზობრივ საკვებურში აუცი- 24-40 50 და ზევით
საკვების დღიური ნორმა ერთ ფრთაზე უნდა შეადგენდეს 156-160 კომპონენტების საორიენტაციო სტრუქტურა ასეთია (ცხრილი 5).
ლებელია საკვების სწრაფი (3 წთ მთელ სიგრძეზე) და თანაბა- მიმოქცევითი ენერგია:
მ/ჯოული
1,130 1,109
გრ. საკვები ნორმისა და ყუათიანობის საორიენტაციო ნორმები მშობელთა გუნდის კვებისას მხედველობაში უნდა მივიღოთ
რი დარიგება. 30 დღის ასაკამდე საკვების მკაცრად შეზღუდვა მეხორცული ქათმისათვის წარმოდგენილია მე-2 ცხრილში. კვირაში ერთხელ ქვიშის მიცემა, რომლის ნორმა დახარჯული
მამალზე უარყოფითად მოქმედებს, რაც გავლენას ახდენს დედ- კკალ 272 270
საკვების 1,0-1,2% შეადგენს. ქვიშა უნდა იყოს სუფთა (გარეცხი-
ლების განაყოფიერებაზე. პროდუქტიულობის გაზრდის მიზნით, ავანსად ზრდიან კომბი-
ნედლი პროტეინი 17,0-16,0 15,5-14,5
ნირებული საკვების დღიურ ნორმას. თუ მომდევნო ერთ კვირაში ლი) და კარგი ხარისხის. უკეთესია, კვარციტი (1-5 მმ დიამეტ-
მამლებისათვის საჭირო საკვების დღიური ნორმა მოცემულია პროდუქტიულობა არ გაიზარდა, მაშინ ტოვებენ ნორმის ფარგ- რის), რადგან იგი კუნთოვან კუჭში დიდხანს ძლებს.
ცხრილში N2 ნედლი უჯრედანა 5,5 6,0
ლებში.
სქესგანცალკევებით კვება ზრდის მამლის შენარჩუნებას, კვე- კალციუმი 2,8-3,0 3,0-3,2
პირველი კვერცხის დადებიდან 5 კვირის შემდეგ მიღწეული ცხრილი 5
მშობელთა გუნდის სრულფასოვან კომბინირებულ
საკვებში კომპონენტების საორიენტაციო სტრუქტურა
რცხის განაყოფიერებასა და გამოჩეკვას 2,5-3,0%-ით, ხოლო სა- უნდა იქნეს კვერცხდების პიკი. სწორი კვება-მოვლის პირობებში
ფოსფორი 0,7 0,6
კვების დანახარჯს ერთ ფრთაზე 0,5-1,0 კგ-ით ამცირებს. კომპონენტები: რაოდენობა, %
კვერცხდების პიკი მიიღწევა 30-32 კვირის ასაკში. კვერცხდების
მშობელთა გუნდის კვება უნდა მოხდეს ასაკის და პროდუქ- ნატრიუმი 0,16 0,16 ინტენსივობა 80% და ზევით უნდა გაგრძელდეს 5-6 კვირა, შე- მარცვლოვანი საკვები 60-75
ტიულობის გათვალისწინებით დაბალანებული სრულფასოვანი მდეგ კი ეცემა. 30 კვირის ასაკში ფრინველის ზრდა მთავრდება,
ლიზინი 0,80 0,75 კოპტონი და შროტი 8-15
კომბინირებული საკვებით. შემდგომში ცოცხალი მასის მატება ხდება ორგანიზმში ცხიმის
კომბინირებულ საკვებში საყუათო ნივთიერებებისა და მიმოც- მეთიონინი 0,37 0,33 დაგროვების ხარჯზე. ცხოველური საკვები 4-6
ვლითი ენერგიის შემადგენლობა იხილეთ ცხრილში 3. აუცილებელია, საკვების ნორმაში კორექტირება შევიტანოთ საკვები საფუარი 3-5
მეთიონინი+ცისტინი 0,62 0,55
პროდუქტიულობის დასაწყისში (24-49 კვირა) უნდა გამოვიყე- შენობის ტემპერატურის გათვალისწინებით. ტემპერატურის თი-
ნოთ უფრო ყუათიანი საკვები, რომელიც ყოველ 100 გრ კომბი- ლინოლის მჟავა 1,4 1,2 თოეულ გრადუსზე მომატების ან მოკლებისას საკვების ნორმა ბალახის ფქვილი 10-12
ნირებულ საკვებში 16-17% ნედლ პროტეინს და 270 კკალ მიმოც- ერთ ფრთაზე დღეში უნდა გაიზარდოს 1-2 გრ-ით. უნდა გავით- მინერალური საკვები 6-8
ვლით ენერგიას შეიცავს. ვალისწინოთ, რომ კვერცხდების პიკისას ამინომჟავეებით დაბა-

მეკვერცხული და უნდა გაკონტროლდეს ამინომჟავეების შემადგენლობით. ამი-

ნომჟავეებზე მოზარდის მოთხოვნილებას ანგარიშობენ 100 გრ
ნი + ცისტინს – 0,69 გრ. 5-6 დღის ასაკიდან წიწილას გარდა დაღერღილი მარცვლე-
ულისა ეძლევა: ფქვილეული საკვების, მზესუმზირის შროტის,
მშრალი საკვები ნარევის მომზადებისას, მოზარდისათვის
მეხორცული ფრინველის კომბისაკვებში ან ულუფის მშრალ მასაში. მაგალითად, მეკვე- აუცილებელია შევჩერდეთ სანიმუშო სტრუქტურაზე, %-ად მასის თევზისა და ძვალ-ხორცის ფქვილის, ხაჭოსა და სტაფილოს ნა-
სარემონტო მოზარდის რცხული ქათმის მოზარდისათვის აუცილებელია, რომ 100 გრ
კომბისაკვები სიცოცხლის პირველ 7 კვირაში შეიცავდეს 1 გრ
მიმართ: მარცვლეული საკვები (მ. შ. პარკოსნები) - 60-80, ხორ- რევი მოხდილი რძით ან შრატით დატენიანებული სახით. დაღე-
რღილ მარცვალს აძლევენ დილით და საღამოთი.
ბლის ქატო (8 კვირის ასაკიდან) - 5-10-მდე, კოპტონი და შროტი
კვება ლიზინს, 8-20 კვირაში – 0,65-0,80, მეთიონინს შესაბამისად – 0,40 - 5-20, ცხოველური საკვები - 2,7, საკვები საფუარი - 3-5, ბალახის პირველ 4-5 დღეში წიწილას კვებავენ არა ნაკლებ 8-ჯერ დღე-
და 0,30-0,33, ტრიპტოფანს – 0,2 და 0,15-0,16 გრამს და ა. შ. ფქვილი - 3-10, მინერალური მისაკვები - 1-4, საკვები ცხიმი - 1-2. ღამეში, შემდეგ კვების რიცხვი მცირდება 5-6-მდე, ხოლო 8 კვი-
წიწილის ორგანიზმში სიცოცხლის პირველი 1,5 თვის განმა- ქათმის მოზარდის ზრდა-განვითარებაზე მნიშვნელოვან გა- კომბინირებული ტიპის კვების შემთხვევაში ულუფის შემა- რის ასაკიდან – 4-5-მდე დღიურად. ერთი თვის ასაკამდე ტენიანი
ვლობაში იზრდება ცილების განლაგება 5-ჯერ, მინერალური ვლენას ახდენს ნედლი უჯრედანა, რომელიც მკაცრად ნორ- დგენლობაში შეაქვთ მარცვლეული საკვების ნარევი დანამატე- ნარევებით კვებავენ 3-4-ჯერ, ხოლო შემდეგ 2-ჯერ დღეღამეში
ნივთიერებების 7-ჯერ, წონამატის კალორიულობა 3,5-ჯერ. ნი- მირდება: საშუალოდ 100 გრ კომბისაკვები ან მშრალი საკვები ბით 70-80%-ის რაოდენობით და წვნიანი საკვები (კარტოფილი, იმ ანგარიშით, რომ საკვებს წიწილა იყენებდეს 30-40 წუთის გა-
ვთიერებათა მიმოცვლის ასეთი ინტენსიურობის გამო, მათი ორ- ნარევი უნდა შეიცავდეს 4-7 გ ნედლ უჯრედანას.მინერალური სტაფილო და სხვა) - 20-30% სამიმოცვლო ენერგიის ნორმიდან ნმავლობაში. კვების ფრონტი წიწილის ასაკის მიხედვით შემდე-
განიზმი საჭიროებს უხვ და სრულფასოვან კვებას. ნივთიერებებით უზრუნველყოფა განსაზღვრავს მოზარდის ნო- გამომდინარე. გია: პირველ თვეს – 2,5 სმ, მეორე – 3, მესამე – 4 და მე-4 თვეს 5
ქათმის მოზარდის ნორმირებას აწარმოებენ სამიმოცვლო რმალურ ზრდასა და ჯანმრთელობას, აუცილებელია ულუფებში წიწილას კვერცხიდან გამოჩეკის შემდეგ აქვს საზრდო ნი- სმ ერთ ფრთაზე. თენიანი ნარევებით კვებისას, კვების ფრონტი
ენერგიის, ნედლი პროტეინის, ამინომჟავეების, ნედლი უჯრედა- მკაცრად იყოს დაცული კალციუმის, ფოსფორის და ნატრიუმის ვთიერებების მინიმუმ 2-3 დღის მარაგი, მაგრამ ის უკეთესად ერთი თვის წიწილისათვის იზრდება 5 სმ-მდე, 2 თვის – 7 სმ-მდე
ნის, კალციუმის, ფოსფორის, ნატრიუმისა და ლინოლის მჟავის ნორმირება. ვითარდება თუ კვებას ვიწყებთ პირველივე დღიდან. მშრალი და უფროსი ასაკისათვის – არა ნაკლებ 10 სმ-მდე.
მოთხოვნილების მიხედვით. ვიტამინებსა და მიკროელემენტებ- ქათმის მოზარდის მოთხოვნილება მიკროელემენტებზე ტიპის კვების შემთხვევაში სიცოცხლის პირველი დღიდან და განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა მოზარდის (ვარიის) კვე-
ზე მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად კომბისაკვებსა და კმაყოფილდება გარანტირებული დანამატების ხარჯზე: საშუა- გამოზარდოს მთელი პერიოდის მანძილზე, წიწილას ეძლევა ბას კვერცხდების დასაწყისში. ამ პერიოდში გრძელდება ფრინ-
ულუფებში შეაქვთ გარანტირებული დანამატები (პრემიქსები). ლოდ 100 გრ კომბისაკვებს ან მშრალ ნარევს ემატება რკინა – სრულულუფოვანი კომბისაკვები. კომბინირებული ტიპის კვების ველის ზრდა შედარებით კვების დაბალი დონის პირობებში.
მოზარდის ზრდასა და განვითარებაზე დიდ გავლენას ახდე- 2,5 მგ, მანგანუმი – 7, თუთია – 6, სპილენძი – 0,25, კობალტი – 0,1, შემთხვევაში, რომელსაც ძირითადად იყენებენ საკარმიდამო
ამასთან დაკავშირებით, ფრინველი თანდათანობით გადაჰყავთ
ნს კვების საერთო დონე, რომელიც გამოიხატება სამიმოცვლო იოდი – 0,07 მგ მიკროელემენტების მარილების სახით. მეურნეობებში, პირველ დღეს წიწილას აძლევენ ხორბლის, სი-
მოზრდილი ქათმის ულუფაზე.
ენერგიის რაოდენობით და შეადგენს მეკვერცხული ქათმის მო- ქათმის მოზარდი ძალიან მკვეთრად რეაგირებს საკვებში ვი- მინდისა და ფეტვის დაღერღილ ბურღულს ნატურალური სახით,
ზარდისათვის 109 კჯ-დან (0,11 მჯ) სიცოცხლის პირველ კვირაში აგრეთვე წვრილადაღერღილ მარცვლეულს, მაგრად მოხარშუ- მეხორცული მიმართულების ქათმის მოზარდის კვების თა-
ტამინების ნაკლებობაზე. A ვიტამინის ნაკლებობას მივყავართ
972 კჯ-მდე (0,9 მჯ) 20 კვირის ასაკში, ხოლო მეხორცული ქათმის ლი კვერცხის დაქუცმაცებულ ან ახალი ხაჭოს ნარევს. წიწილას ვისებურებას წარმოადგენს შეზღუდული კვება. წინააღმდეგ
ზრდის შეჩერებამდე.საკვებში D ვიტამინის ნაკლებობა იწვევს
მოზარდისათვის - შესაბამისად 170 (0,17) და 1552 კჯ (1,6 მჯ) ერთ სასურველია მიეცეს შვრიის ბურღული, რათა ჯირკვლოვანი შემთხვევაში, ვარია კვერცხდებას იწყებს იმაზე ადრე, ვიდრე
ზრდის შეფერხებასა და რაქიტს, სახსრების გამსხვილებას, კოჭ-
ფრთაზე დღე-ღამეში. კუჭის სეკრეტორული უჯრედები დაცული იქნეს დაშლისაგან. 4 ის მიაღწევს ნორმალურ ფიზიოლოგიურ განვითარებას და ნა-
ლობასა და ძვლების დეფორმაციას. წიწილები სწრაფად რეა-
კვირის ასაკამდე წიწილას მარცვლეული საკვები ეძლევა გარ- ადრევად სუქდება, რაც უარყოფითად მოქმედებს ფრინველის
მოზარდისათვის საკვების სრულფასოვნებას საზღვრავენ გირებენ K ვიტამინის უკმარისობაზე: გამოჩეკიდან 5-7 დღის შე-
მდეგ ჩნდება ჰემორაგია გულმკერდზე, კიდურებზე და ფრთებზე. სის აპკიდან გასუფთავებული. პროდუქტიულობასა და ჯანმრთელობაზე.
ამინომჟავური შემადგენლობით, ამიტომ ულუფები ყოველთვის
B ჯგუფის ვიტამინების კომპლექსიდან მოზარდისათვის აუცილე-
სრულულუფოვანი კომბისაკვების საორიენტაციოკვების ბელია – თიამინი, რიბოფლავინი, ნიკოტინის მჟავა, პირიდოქსი-
ცხრილი 6 რეცეპტი ქათმის მოზარდისათვის, გ ერთ ფრთაზე დღე-
ღამეში ნი, ქოლინი, ბიოტინი, ფოლაცინი და ციანკობალამინი. ულუფა-
მეკვერცხული მეხორცული
ში მათი ნაკლებობა იწვევს: B1 – პოლინევრიტს, B2 – კიდურების
ასაკი,
თეთრი ყავისფერი იატაკზე გალიაში დამბლას, B3 – დერმატიტს, არათანაბარ შებუმბვლას, კანი კი-
კვირა
შეფერილობა შეფერილობა შენახვა შენახვა დურების ძირზე სქელდება, ხდება მოვარდისფერო, თითებს შო-
13 რის კანზე წარმოიქმნება ბზარები, B4 – პეროზისს და სხვა.
9 12 14 22
ვიტამინებზე ქათმის მოზარდის მოთხოვნილებას აკმაყოფი-
16 19 30 33
ლებენ კომბისაკვებსა და ულუფებში გარანტირებული დანამა-
22 25 45 45 ტების ხარჯზე. მოზარდისათვის საზრდო ნივთიერებების და-
28 32 50 45 სადგენად ერთ ფრთაზე დღეღამეში, აუცილებელია ვიცოდეთ
34 36 55 50 სრულფასოვანი კომბისაკვების მოთხოვნილების ნორმები თა-
40 41 58 55 ვისუფალი კვების პირობებში. ქათმის მოზარდისათვის 6 კვირის
45 46 60 55 ზევით იყენებენ შეზღუდულ კვებას (ცხრილი 6).
49 51 62 60
სამრეწველო წარმოების პირობებში, მსხვილ მეფრინველეო-
53 55 64 60
ბის ფაბრიკებში ქათმის მოზარდის კვებაში იყენებენ სრულულუ-
57 58 66 65 ფოვან კომბისაკვებს, რომელიც დამზადებულია კომბისაკვების
60 61 68 65 ქარხნებში სპეციალური რეცეპტების მიხედვით ფრინველის ასა-
63 64 70 70 კიდან გამომდინარე: სრულულუფოვანი კომბისაკვები (სკ – 2-0)
66 67 70 70 – 1-4 დღის წიწილისათვის, (სკ – 2) – 1-7 კვირის მოზარდისათვის,
68 70 70 75 (სკ – 3) – 8-13 და 18-20 კვირის მოზარდისათვის, (სკ – 4) – 14-17
70 72 75 75 კვირის მოზარდისათვის.
72 75 75 75
სრულულუფოვანი კომბისაკვების სანიმუშო რეცეპტი ქათმის
76 78 80 80
მოზარდისათვის 1-7 კვირის ასაკში შემდეგი, %-ად მასის მიმა-
79 82 85 85 რთ: სიმინდი – 37, ხორბალი – 30, მზესუმზირის შროტი – 17,7,
83 87 90 90 საკვები საფუარი – 3, თევზის ფქვილი – 6,5, ბალახის ფქვილი – 3,
86 90 105 100 კირი – 1,8, პრემიქსი – 1.
_ _ 110 110
100 გრ კომბისაკვები შეიცავს: სამიმოცვლო ენერგიას – 291
_ _ 120 120
კკალ, ნედლ პროტეინს – 20 გრ, ნედლ უჯრედანას – 5 გრ, კა-
_ _ 130 130
ლციუმს – 1,1 გრ, საერთო ფოსფორს – 0,8 გრ, მისაწვდომ ფოს-
_ _ 140 -
ფორს – 0,45 გრ, ნატრიუმს – 0,2 გრ, ლიზინს – 0,83 გრ, მეთიონი-

მაკე მშრალი ფურისა და პროტეინოვანი საზრდოობის დაბალი დონე (90-ზე ნაკლები)

იწვევს ახალშობილი ხბოს დისტროფიას, ხოლო შაქარ-პროტე-
უშობლის კვება ინოვანი დონის დაუცველობა (ნორმით – 08-1,0) ფიზიოლოგიუ-
რად მოუმწიფებელი ხბოს მოგებას და დისპეპსიას. მინერალური
ნივთიერებების და D ვიტამინის დეფიციტი ხელს უწყობს ოსტეო-
ІІ
მაკე მშრალი ფურის კვება დისტროფიული დაავადებების მქონე ხბოს გაჩენას, ხოლო კა-
მშრალობის პერიოდი იწყება ფურის გაშრობიდან, რომლის როტინის ნაკლებობა იწვევს აბორტს, უკეთეს შემთხვევაში სუსტი
ხანგრძლივობა საშუალოდ შეადგენს 40-60 დღეს, მაგრამ მისი ხბოს მოგებას და ახალმოგებულ ფურებში დაბლა სცემს ხსენის
მნიშვნელობა ჯანმრთელობის, აღწარმოების ფუნქციისა და მო- ხარისხს.
მდევნო სარძეო პროდუქტიულობისათვის განუზომლად დიდია. მაკე-მშრალი ფურისა და უშობელის სანიმუშო სტრუქტურა
საშუალო ნაკვებობის ფურს მშრალობის პერიოდში ცოცხალი ზამთრის პერიოდში საშუალოდ ასეთია: თივა – 50%, წვნიანი
მასა ეზრდება 10-15%-ით, ხოლო საშუალოზე დაბალი ნაკვებო- საკვები – 25% და კონცენტრატი – 25% ულუფის წესებიდან გამო-
ბის ფურისათვის ცოცხალი მასის მატება უფრო დიდია. მდინარე, ზაფხულის პერიოდში თივა და წვნიანი საკვები იცვლე-
არანორმირებული და არასრულფასოვანი კვება ხშირად ხდე- ბა ბალახით.
ბა გართულებული მოგების, სუსტი ხბოს დაბადების, მათი ცუდი ფურსა და უშობელს 100 კგ ცოცხალ მასაზე აძლევენ: თივას
განვითარებისა და ფურის დაბალი პროდუქტიულობის მიზეზი 2-3 კგ-ს, სილოსს 2-2,5, სენაჟს 1-1,5, ძირხვენეულს 1, ბალახს
მოგების შემდგომ ლაქტაციაში. მაკე-მშრალი ფურის მოთხოვ- 8-10 კგ-ს. კონცენტრატს (კომბისაკვებს) აძლევენ საშუალოდ 1,5-
ნილება ენერგიაზე, საზრდო და ბიოლოგიურად აქტიურ ნივთი- 2 კგ-ს დღეღამეში.
ერებებზე დამოკიდებულია მის ცოცხალ მასასა და მოსალოდ-
მაკე-მშრალი ფურისა და უშობელისათვის არარეკომენდებუ-
ცხოველთა
ნელ წველადობაზე მომდევნო ლაქტაციაში
ლია კონცენტრატული ტიპის ულუფებით კვება, ამასთან საკვე-
მაკე-მშრალი ფურის კვების საერთო დონე უნდა იყოს საშუა- ბად იყენებენ მხოლოდ მაღალხარისხოვან საკვებ საშუალებებს.
ლოდ 1,8-2,4 ესე 100 კგ ცოცხალ მასაზე გაანგარიშებით. 1 ესე შე-
იცავს: მონელებად პროტეინს – 90-100 გრამს, ნედლ უჯრედანას მინერალური ნივთიერებებისა და ვიტამინების ნაკლებობი-
200-300, შაქრებს 90-110, სახამებელს 110-140, ნედლ ცხიმს 30-40, სას, ულუფაში შეაქვთ ცარცი, ძვლის ფქვილი, საკვები ფოსფატე-
სუფრის მარილს 6, კალციუმს 9-10, ფოსფორს 6 გრამს, კარო- ბი, მიკროელემენტების მარილები და ვიტამინოვანი პრეპარა-
კვება ტინს 40-60 მგ, D ვიტამინს 1000 სე და E ვიტამინს 40 მგ-ს. კვების

დონის გადიდება ნორმის ზევით ხელს უწყობს ფურის გასუქებას,
რაც თავის მხრივ იწვევს მოგების გართულებას და მშობიარობის
ტები ან პრემიქსები. პრემიქსების ნორმა საშუალოდ შეადგენს
10 გრამს ულუფის 1 კგ მშრალ ნივთიერებაზე გაანგარიშებით.
მაკე-მშრალი ფურის სანიმუშო სადღეღამისო ულუფა ზამ-
დაავადებებს. თრის პერიოდში (ცოცხალი მასა 500 კგ, მოსალოდნელი წვე-

ლადობა 5000 კგ წელიწადში) საშუალოდ ასეთია: თივა 5 კგ, უშობელის კვების საერთო დონე მოგების მომენტში უნდა
ცხრილი 7 მაკე-მშრალი ფურის კვების ნორმები (1 სულზე დღე-ღამეში)
ბალახის ნაკუწი 1 კგ, სენაჟი 7 კგ, სილოსი 12 კგ, ძირხვენეული 5 შეადგენდეს არა ნაკლებ 8-9 ენერგეტიკულ საკვებ ერთეულს
დაგეგმილი წლიური წველადობა, კგ
კგ, კონცენტრატი 2-2,5 კგ, სუფრის მარილი 60 გ, საკვები ფოსფა- დღეღამეში, პროტეინოვანი საზრდოობის დონე 100-105 გრამს
ტები 130 გ, სპილენძის სულფატი 120 მგ, თუთიის სულფატი 800 ულუფის 1 ესე-ზე გაანგარიშებით. უშობელს კვებავენ მოცულო-
კომპონენტები:
3000 4000 5000 6000
მგ, კობალტის ქლორიდი 8 მგ, კალიუმიოდი 3 მგ. ასეთი ულუფა ბიანი ტიპის ულუფებით იმავე საკვებით, რომელსაც იყენებენ
ცოცხალი მასა, კგ შეიცავს – 11,6 ესე და 116 მჯ სამიმოცვლო ენერგიას. მაკე-მშრალი ფურის კვებისას. ზემოთ როგორც ავღნიშნეთ მა-
400 500 500 500 მაკე-მშრალ ფურსა და უშობელს დღიურად კვებავენ 2-3-ჯერ. კე-მშრალი ფურისა და უშობელისათვის კონცენტრატული ტიპის
ზამთრიდან ზაფხულის კვებაზე გადასვლა ხდება თანდათანო- კვების ულუფები მიუღებელია.
ენერგეტიკული საკ.ერთ. (ესე) 8,0 10,5 11,6 14,2
ბით, სიფრთხილის დაცვით. მკვეთრი გადასვლა ზამთრის ულუ- 7-9 თვის მაკე უშობელის სანიმუშო სადღეღამისო ულუფა
სამიმოცვლო ენერგია, მჯ 80 105 116 142 ფიდან, რომელიც მდიდარია სტრუქტურული უჯრედანით, იწვევს ზამთრის პერიოდში 500-550 კგ ცოცხალი მასის ფურის გამო-
მონელების პროცესის და მაკეობის ნორმალური მიმდინარეო- საზრდელად ასეთია: თივა 3,5 კგ, ჩალა (ნამჯა) 1, სილოსი 12,
მშრალი ნივთიერება, კგ 9,4 11,0 11,6 12,9
ბის დარღვევას. ამიტომ ერთი კვირის განმავლობაში ფურისა სენაჟი 7, კონცენტრატი 1,5 კგ, საკვები ფოსფატები 55 გ, სუფრის
და უშობელის ულუფაში, საძოვარზე გარეკვის წინ ან საკვებუ-
ნედლი პროტეინი, გ 1115 1459 1675 2085 მარილი 58 გ, თუთიის სულფატი 260 მგ, კობალტის სულფატი 11
რიდან მწვანე საკვებით კვების შემთხვევაში, ჩართავენ თივას,
მგ, D ვიტამინის პრეპარატი 3200 სე.
ხსნადი პროტეინი, გ 715 940 1038 1270 სენაჟს ან სილოსს.
ფურსა და უშობელს, მასტიტის აცილების მიზნით, მაკეობის
უხსნადი პროტეინი, გ 400 510 637 815
ІІ
უშობელის კვება ბოლო დეკადაში კვების საერთო დონეს უმცირებენ 30-40%-ით
მონელებადი პროტეინი, გ 725 970 1090 1355 ესე-დან გამომდინარე და სადღეღამისო ნორმა მიახლოებუ-
უშობელის კვება, ისე როგორც მაკე-მშრალი ფურის, უნდა
ლია საარსებო ნორმასთან (კვებასთან).
ლიზინი, გ 66 77 81 90 იყოს ნორმირებული და სრულფასოვანი, რათა უზრუნველვყოთ,
როგორც ცხოველის აუცილებელი (გარდაუვალი) ზრდა, ასევე მოგების წინ ულუფის საფუძველს შეადგენს კარგი ხარისხის
მეთიონინი, გ 33 39 41 45 ნაყოფის ნორმალური განვითარება. უშობელის კვების ნორმები თივა ნებაზე და 1-1,5 კგ შემამსუბუქებელი (დიეტური) თვისების
ითვალისწინებს ცხოველის ცოცხალ მასას, მაკეობის თვეს და კონცენტრატები (შვრიის ფქვილი, ხორბლის ქატო, მზესუმზი-
ტრიპტოფანი, გ 24 28 29 32
მოსალოდნელი პროდუქტიულობის დონეს (ცხრილი 7). მერძე- რის კოპტონი და შროტი, კომბისაკვები). მოგებამდე 2-3 კვირით
ნედლი უჯრედანა, გ 2350 2640 2670 2840 ული ჯიშის უშობელის ცოცხალი მასის საშუალო სადღეღამისო ადრე და მოგების მომენტში, ულუფიდან გამოთიშავენ კონცენ-
წონამატი უნდა შეადგენდეს არა ნაკლებ 500-600 გრამს. ტრატს და კვებავებენ მხოლოდ კარგი ხარისხის თივით.
სახამებელი, გ 640 850 1175 1465
შაქრები, გ 580 775 980 1220
ნედლი ცხიმი, გ 200 280 335 445
სუფრის მარილი, გ 40 55 60 75
მაკროელემენტები, გ:
კალციუმი 60 90 95 120
ფოსფორი 35 50 55 70
მაგნიუმი 16 20 21 23
კალიუმი 53 66 70 87
გოგირდი 18 22 23 29
მიკროელემენტები, მგ:
რკინა 460 615 695 860
სპილენძი 65 90 100 125
თუთია 330 440 495 615
კობალტი 5,1 6,2 6,9 8,6
მანგანუმი 330 440 495 615
იოდი 5,1 6,2 6,9 8,6
კაროტინი, მგ 295 440 495 675
D ვიტამინი, ათასი სე 6,6 8,8 10,9 13,5
E ვიტამინი, მგ 265 350 395 490
ესე-ის კონცენტ. 1კგ მშრ ნივთ. 0,85 0,95 1,0 1,05
მონელებ. პროტეინი 1 ესე-ზე, გ 91 92 94 95
შაქარ-პროტეინოვანი შეფარდება 0,8 0,8 0,9 0,9

მეწველი ფურის კვება კარგი ხარისხის თივას აძლევენ კვებისწინა შემზადების გარე-
შე, დაბალი ხარისხის ჩალას, ნამჯას და თივას შეაზავებენ მარი- ცხრილი 8 სქესობრივად მომწიფებული მოლაქტაციეფურის კვების ნორმები (ცოცხალი მასა – 500 კგ. ერთ სულზე დღე-ღამეში)
ლით, ბადაგით, ძირხვენეულით და კონცენტრატებით. ძირ-ხვე-

ფურის რძე საკვების საზრდო ნივთიერებებიდან გამომუშა- ნეულს აძლევენ მთელი სახით, ხოლო წვრილ კარტოფილსა და
დღიური მონაწველი ცხიმიანობა 3,8-4,0%, კგ
მაჩვენებელი
ვდება სარძევე ჯირკვლებში, რომლებიც ინტენსიურად ფუნქცი- ჭარხალს აქუცმაცებენ საყლაპავი მილის დაცობის აცილების 8 12 16 20 24 28
ონირებენ ლაქტაციის პერიოდში. 1 კგ რძის წარმოსაქმნელად მიზნით. კონცენტრატის მცირე რაოდენობას (2-3 კგ დღეღამეში) საკვები ერთეული 8,6 10,8 12,8 14,6 17,1 19,7
სარძევე ჯირკვალში გაივლის 500-600 ლიტრამდე სისხლი. იყენებენ მშრალი სახით, ხოლო დიდ რაოდენობას (6-7 კგ და
ენერგეტიკული საკ.ერთ. (ესე) 10,4 12,6 14,8 17,0 19,2 21,6
ლაქტაციის პერიოდში 4-6 ათასი კგ რძის წარმოების შემთხვე- მეტი დღეღამეში) ასველებენ სქელი ფაფის მდგომარეობმდე.
ვაში ფური რძესთან ერთად გამოყოფს 144-220 კგ ცილებს, 150- მარცვლეულ საკვებს აძლევენ ღერღილის (მსხვილად დაფქვი- სამიმოცვლო ენერგია, მჯ 104 126 148 170 192 216
300 კგ ცხიმს, 200-300 კგ ლაქტოზას, 6-9 კგ კალციუმსა და 4,5-7 ლი) სახით. თუ ულუფა მოითხოვს ახალი საკვების ჩართვას, ეს
კგ ფოსფორს. ეს იწვევს სამიმოცვლო პროცესების გაძლიერე- უნდა მოხდეს თანდათანობით. მშრალი ნივთიერება 12,3 14,1 15,7 17,3 19,0 20,7
ბას და მაღალ მოთხოვნებს უყენებს სრულფასოვან კვებას რძის კვების ჯერადობა დამოკიდებულია პროდუქტიულობასა და ნედლი პროტეინი, გ 1280 1610 1980 2320 1680 3128
ინტენსიური წარმოების გათვალისწინებით. ლაქტაციის პერიოდზე. წელიწადში 4000 კგ წველადობისას და
ხსნადი პროტეინი, გ 930 1138 1335 1520 1722 1933
ლაქტაციის განმავლობაში პროცესების ხასიათი და ინტენსი- ლაქტაციის ბოლოსათვის კვებავენ 2-3-ჯერ, ხოლო 4000-ზე ზე-
ვობა, რაც რძის წარმოქმნას უკავშირდება განიცდის მნიშვნე- ვით და ახალმოგებულებს 3-4-ჯერ დღე-ღამეში. მრავალკომპო- უხსნადი პროტეინი, გ 350 472 695 800 908 1195
ლოვან ცვლილებებს. ყველაზე მეტი მოთხოვნილება ენერგიაზე ნენტიანი ულუფის საკვებ საშუალებებს ერთჯერადი კვებისათვის
მონელებადი პროტეინი, გ 820 1060 1310 1560 1822 2127
წარმოიქმნება მოგების შემდეგ ლაქტაციის პირველ პერიოდში, იყენებენ განსაზღვრული თანმიმდევრობით: კონცენტრატი –
როცა საკვები ულუფის საზრდო ნივთიერებები ვერ ფარავენ ენე- წვნიანი – უხეში (ამ უკანასკნელს უფრო ხშირად წველის შემდეგ). ლიზინი, გ 86 90 111 120 133 145
რგიის იმ დანახარჯებს, რაც რძის შემადგენელი ნივთიერებების მსხვილ ფერმერულ საწარმოებში კონცენტრატს აძლევენ წვე-
სინთეზს ჭირდება. ლის პერიოდში, რომლის დოზირება ხდება ავტომატურად წვე- მეთიონინი, გ 43 50 55 60 67 73
ლაქტაციის მეორე პერიოდში ფურის ორგანიზმა უნდა შეი- ლადობის რაოდენობის მიხედვით. ტრიპტოფანი, გ 31 35 40 43 48 52
ვსოს საზრდო ნივთიერებების ის მარაგი, რომლებიც ადრე გა- ზაფხულის პერიოდში მეწველი ფურების კვების რეჟიმის და-
ნედლი უჯრედანა, გ 3450 3810 4110 4130 4180 4140
მოყენებული იყო რძის წარმოსაქმნელად. ლაქტაციის მიმდი- რღვევას მივყავართ უარყოფით შედეგამდე. უზმოზე ძოვება
ნა-რეობასთან დაკავშირებით, პროდუქტიულობის შემცირება ცვრიანი პარკოსნებით მოჭარბებულ ბალახზე და საკვებურიდან სახამებელი, გ 970 1435 1895 2355 2815 3275
არ უნდა იყოს საფუძველი ცხოველთა სრულფასოვანი კვების სველი იონჯის, სამყურისა და სხვათა გამოყენების შემთხვევაში
შაქრები, გ 645 940 1195 1535 1895 2255
შემცირებისათვის, ვინაიდან ამ პერიოდში წარმოებს მომდევნო ფურებში იწვევს ტიმპანიას, ხოლო ბალახში ნიტრიტებისა და ნი-
მაკეობისათვის ნაყოფის ზრდა, რომლის ქსოვილებისა და ორ- ტრატების სიჭარბე მოწამვლას. ბალახში კალიუმის სიჭარბეს და ნედლი ცხიმი, გ 240 340 435 535 640 740
განოების ფორმირებაზე იხარჯება ორგანული და მინერალური მაგნიუმთან მისი შეფარდების დარღვევას მივყავართ მაგნიუმის
ნივთიერებების მნიშვნელოვანი რაოდენობა. (ბალახოვან) ტეტანიასთან. დიდი რაოდენობით იონჯა და სა-
სუფრის მარილი, გ 57 73 89 105 121 137
მეწველი ფურის ნორმირებული კვების ორგანიზაციას საფუძ- მყურა ამცირებენ განაყოფიერებას, ხოლო ბალახში ფიტოესტ- მაკროელემენტები, მგ:
ვლად უდევს მისი მოთხოვნილება ენერგიაზე, საზრდო და ბიო- როგენების (ესტრონის, ესტრადიონის) არსებობის შემთხვევაში
კალციუმი 57 73 89 105 121 137
ლოგიურად აქტიურ ნივთიერებებზე, რომლებიც აუცილებელია მაკე ფურებში ადგილი აქვს აბორტებს.
რძის წარმოსაქმნელად, აღწარმოების ფუნქციისა და ჯანმრთე- მოგების დღეს ფურს თბილ წყალთან ერთად ნებაზე აძლევენ ფოსფორი 39 51 63 75 87 99
ლობის შესანარჩუნებლად. კარგი ხარისხის თივას ან შემჭკნარ ბალახს თივასთან ერთად.
მაგნიუმი 20 22 25 27 29 32
აუცილებელია დაცული იქნეს მეწველი ფურის კვების რეჟიმი, მოგებიდან პირველ 2-3 დღეს თივისა და შემჭკნარი ბალახის გა-
რაც გულისხმობს თავის დროზე კვებას, საკვების რაოდენობას რდა, აძლევენ 1-1,5 კგ კონცენტრატს (ხორბლის ქატოს, შვრიის კალიუმი 68 82 96 110 124 138
ერთ სულზე და ერთჯერად კვებაზე, საკვების კვებისწინა შემზა- ფქვილს, მზესუმზირის შროტს, კომბისაკვებსა და სხვ.) სალაფა-
გოგირდი 23 27 31 35 39 43
დებას, კვების ჯერადობას, საკვების მიწოდების თანმიმდევრო- ვის სახით. მე-4 დღიდან თანდათანობით ზრდიან კონცენტრატის
ბასა და სხვა. რაოდენობას და შეაქვთ წვნიანი საკვები ან მწვანე ბალახი ისე- მიკროელემენტები, გ:
მეწველ ფურს კვებავენ გარკვეული დღიური განაწესის მიხედ- თი ანგარიშით, რომ 10-15 დღისათვის უზრუნველვყოთ საკვების
რკინა 690 850 1010 1170 1370 1575
ვით ერთსა და იმავე დროს. საკვების დღეღამურ რაოდენობას მთლიანი ნორმა პროდუქტიულობის დონის შესაბამისად. სრულ
ერთ სულზე საზღვრავენ ულუფის სტრუქტურით. ზამთრის პერი- ულუფაზე ნაადრევად გადაყვანამ შეიძლება მიგვიყვანოს სარძე- სპილენძი 70 95 115 130 170 195
ოდის ულუფის სტრუქტურა ასეთია: წვნიანი საკვები – 40-50%, ვე ჯირკვლების დაავადებამდე.

თუთია 475 635 755 875 1110 1280
უხეში – 20-25 და კონცენტრირებული – 30-35% ენერგეტიკულ სა- ფურის სრულ ულუფაზე გადასვლის შემდეგ იწყება განწველის
კვებ ერთეულზე მოთხოვნილებიდან გამომდინარე. ფურს საშუა- ფაზა. განწველა – ეს არის ახალმოგებული ფურის პოტენცია- კობალტი 6,2 7,4 8,8 10,2 13,7 15,8
ლოდ ყოველ 100 კგ ცოცხალ მასაზე აძლევენ – 1,5-2,5 კგ თივას, ლური (მაქსიმალური) პროდუქტიულობის გამოვლენის უნარი,
მანგანუმი 475 635 755 875 1110 1280
4-8 წვნიან საკვებს მათ შორის – 2-5 სილოსს, 2-5 სენაჟს, 1-3 კგ რისთვისაც გამოიყენება ე.წ. საავანსო მეთოდი, რაც შემდეგ-
ძირხვენეულს. კონცენტრატს აძლევენ 100-დან 400-500 გრამა- ში მდგომარეობს: ულუფას ნორმის ზევით ემატება 1-2 ან 2-3 იოდი 6,0 8,5 10,1 11,7 15,4 17,7
მდე 1 კგ რძეზე გაანგარიშებით. სილოსი სანახევროდ შეიძლება ესე ფურის სარძევე პროდუქტიულობიდან გამომდინარე და ეს
კაროტინი, მგ 345 475 565 655 770 885
შევცვალოთ სენაჟით. ბალახის ფქვილი ეძლევა არაუმეტეს 3 გრძელდება მანამ, სანამ ცხოველი წველადობის მატებას არ შე-
კგ-ისა დღეღამეში. წყვეტს. განწველის პერიოდში ფურს ეძლევა კონცენტრატები (მ. D ვიტამინი, ათასი სე 8,6 10,6 12,6 14,6 17,1 19,7
მეწველი ფურისათვის სანიმუშო სადღეღამისო ულუფა, რომ- შ. კომბისაკვები) და წვნიანი საკვები (მ. შ. ძირხვენეული).
E ვიტამინი, მგ 345 425 505 585 685 790
ლის ცოცხალი მასა შეადგენს 500 კგ-ს და დღიურად იწველება განწველის დასრულებისთანავე ხდება ფურის განაყოფიერე-
20 კგ-ს ზამთრის პერიოდში ასეთია: თივა – 6 კგ, ბალახის ნაკუწი ბა. ამ დროს ულუფაში ჩართავენ დიდი რაოდენობით ვეგეტა- ესე-ის კონც 1კგ მშრ. ნივთ. 0,84 0,89 0,94 0,98 1,01 1,04
– 2, სილოსი – 10, სენაჟი – 6,5, ძირხვენეული – 18, კონცენტრატი ტიურ საკვებს (საუკეთესო ხარისხის თივას, I კლასის სენაჟსა და
მონელ. პროტ. 1 ესე-ზე, გ 79 84 88 92 95 98
– 5,6, სუფრის მარილი – 105 გრ, დინატრიფოსფატი – 50, თუთიის ძირხვენეულს). დაუშვებელია გაფუჭებული საკვებით კვება, რაც
სულფატი – 1 გრ, კობალტის ქლორიდი – 18 მგ, კალიუმიოდი შეიძლება გახდეს განაყოფიერებული კვერცხუჯრედის დაღუპ- შაქარ-პროტეინოვანი შეფარდ. 0,78 0,83 0,86 0,89 0,99 1,03
– 9 მგ. ასეთი ულუფა შეიცავს – 17 ესე და 170 მჯ სამიმოცვლო ვის მიზეზი, მისი საშვილოსნოს ლორწოვანი გარსის იმპლანტა-
დღ. მონაწ-ში ესე-ის შემცვ. 2,4 3,6 4,8 6,0 7,2 8,4
ენერგიას. ციის მომენტში.

ფურის განწველის დამთავრების პერიოდი ჩვეულებრივ ემ- ტს. გაშრობის შემდეგ ულუფაში საკვების რაოდენობა თანდათა-
ცხრილი 9 მაღალპროდუქტიული მეწველი ფურის კვებისნორმები (ცოცხალი მასა – 600 კგ, ერთ სულზე დღე-ღამეში) თხვევა მაკეობის დასაწყისს. ამ პერიოდში იწყება ლაქტაციური ნობით დაჰყავთ ნორმამდე.
(წველადობის) მრუდის დაწევა (შემცირება). განწველის პერი- მეწველი ფურის კვება გავლენას ახდენს რძის შემადგენლო-
დღიური მონაწველი ცხიმიანობით – 3,8-4,0%, კგ ოდში ფურის ულუფების კორექტირებას ახდენენ თვეში 2-3-ჯერ ბასა და ხარისხზე, აგრეთვე რძის პროდუქტებზე (ცხრილი 2).
მაჩვენებელი საკონტროლო წველის შედეგების მიხედვით. მშრალობის პერიოდში და მოგების შემდეგ კვების საერთო
12 16 20 24 28 32 ლაქტაციის შუა პერიოდში ფურს კვებავენ მკაცრად დაცული დონე, აგრეთვე ულუფებში პროტეინის, ცხიმის, მინერალური
ნორმის მიხედვით, რაც უზრუნველყოფს მის მოთხოვნილებას ნივთიერებებისა და ვიტამინების შემცველობა გავლენას ახდე-
ესე 14 16 18 20 22 24 ენერგიასა და საზრდო ნივთიერებებზე სრულფასოვანი საკვე- ნს არა მარტო წველადობაზე, არამედ რძის შემადგენლობაზეც.
სამიმოც. ენერგია, მჯ 140 160 180 200 220 240
ბისა და ცილოვან-მინერალურ-ვიტამინოვანი დანამატების ხარ- ამასთან ერთად, ცნობილია ცალკეული საკვები საშუალებების
ჯზე, აგრეთვე კვების რეჟიმის დაცვით წლის სეზონურობიდან ზეგავლენა რძის ხარისხზე. წველადობასა და რძის შემადგენ-
მშრალი ნივთიერება. კგ 14,7 15,9 17,1 18,3 19,5 20,7 გამომდინარე. ამ პერიოდში ფური საშუალოდ მოიხმარს 3 კგ ლობაზე დადებით გავლენას ახდენს ისეთი კეთილხარისხოვანი
მშრალ ნივთიერებას, მაღალპროდუქტიული კი – 4 კგ-მდე 100 საკვები საშუალებები, როგორიცაა: მწვანე საკვები, თივა, სილო-
ნედლი პროტეინი, გ 1690 1990 2223 2655 2925 3310
კგ ცოცხალ მასაზე გაანგარიშებით. კონცენტრატების (კომბისა- სი, სტაფილო, ჭარხალი, შვრიის მარცვალი, ხორბლის ქატო,
ხსნადი პროტეინი, გ 1185 1395 1560 1780 1960 2150 კვების) გახარჯვა 1 კგ რძეზე შეადგენს საშუალოდ – 250 გრამს, მზესუმზირისა და სელის კოპტონი, შროტი და სხვა. მაგალითად,
როცა წლიური მონაწველი არ აღემატება 4000 კგ-ს და 400 გრამს, ჩალისა და ნამჯის მაგივრად თივის გამოყენება, როცა ულუ-
უხსნადი პროტეინი, გ 505 595 723 875 990 1160
როცა წლიური მონაწველი აღემატება 5000 კგ-ს. ამ პერიოდში
ფის საერთო და პროტეინოვანი საზრდოობა ერთნაირია ხელს
მეწველი ფურის კვება უნდა იყოს კარგად დაბალანსებული და
მონელებადი პროტეინი, გ 1030 1270 1455 1740 1950 2280 უწყობს რძის ცხიმიანობის მომატებას. დაბალი ხარისხის თივა
უწყვეტი, რომ არ დაირღვეს ფაშვში მონელების პროცესი და
და ჩალა დაბლა სწევს ცხიმიანობას და პირიქით, ხოლო კარგი
ლიზინი, გ 103 111 120 128 136 145 არ მოხდეს წველადობის მკვეთრი დაცემა. გამოწველის ფაზაში
ხარისხის პარკოსან-მარცვლოვნების თივა და შაქრის ჭარხალი
კვების საერთო დონეს ცოტაოდენ ამცირებენ, მაგრამ საზრდო
მეთიონინი, გ 51 55 60 64 68 72 კი ზრდის ცხიმიანობას.
ნივთიერებების კონცენტრაციას ულუფის მშრალ ნივთიერებაში
ტრიპტოფანი, გ 37 40 43 46 49 52 ზრდიან მაღალხარისხოვანი პროტეინის, კაროტინისა და მი- რძისა და კარაქის გემოს აუარესებს შემდეგი საკვები საშუა-
ნერალური ნივთიერებების (ძირითადად კალციუმის) ხარჯზე. ლებები: დიდი რაოდენობით ჩალა, ნამჯა და ტყის თივა, ძოვება
ნედლი უჯრედანა, გ 4115 4055 4020 3930 3800 3725
ულუფაში საკვების ნაწილს ცვლიან ცილოვან-ვიტამინოვან-მი- ისეთ საძოვრებზე, რომლებიც დანაგვიანებულია ჯვაროსანთა
სახამებელი, გ 1325 1590 2140 2470 2830 3210 ნერალური დანამატებით (ცვმდ), 25%-ით ადიდებენ კალციუმის მცენარეებით, გარეული ხახვი, აბზინდა, ათასფურცელა, მჟაუნა,
ნორმას, რათა თავიდან იქნეს აცილებული მაკეობის აციდოზი, რძიანა, გვირილა და სხვა ბალახებით. გემოს აუარესებს აგრეთ-
შაქრები, გ 825 1020 1165 1575 1755 2280
ფურის ორგანიზმი განიცდის კაროტინით გაჯერებას (1 გრამა- ვე, დიდი რაოდენობით ისეთი ტექნიკური წარმოების წყლიანი
ნედლი ცხიმი, გ 380 445 515 585 665 745 მდე დღეღამეში), რაც თავიდან ააცილებს პლაცენტის სისუსტესა ნარჩენების გამოყენება, როგორიცაა: ჟენჟო, ბუყი, დღლაბი და
და მუცლის მოშლას. ცხიმით მდიდარი კოპტონები. თუ კარაქი მეტისმეტად მაგარია
სუფრის მარილი, გ 76 89 103 117 133 147
ფურის გაშრობის ფაზაში ძირითად ხერხად ითვლება წველა- (მყარია), მაშინ საკვებად იყენებენ შვრიის ღერღილს, მზესუმზი-
მაკროელემენტები, გ: დობის ჯერადობის შემცირება და ულუფის შეცვლა. დასაწყისში რის ან სელის კოპტონს, ხოლო თუ მეტისმეტად რბილია, მაშინ
ფური გადაჰყავთ ორჯერად, შემდეგ ერთჯერად და ბოლოს, ულუფაში შეაქვთ ცხიმით ღარიბი საკვები (პარკოსანთა მარცვა-
კალციუმი 76 89 103 117 133 147
დღეგამოშვებით წველაზე. წველადობის შეწყვეტის შემდეგ აკო- ლი, შროტები და სხვა). მაგარ და ფხვიერ კარაქს ღებულობენ იმ
ფოსფორი 53 60 68 80 94 108 ნტროლებენ სარძევე ჯირკვლების მდგომარეობას. ერთდროუ- ფურის რძიდან, რომელსაც კვებავენ ჭაობის ან გადაბარებული
ლად ზამთრის ულუფიდან თივის ხარჯზე გამოთიშავენ წვნიან და მდელოს თივით, ჩალით, ნამჯით, ჭარხლის ფოჩით, ჟენჟოთი,
მაგნიუმი 24 26 29 31 33 37 ნაწილობრივ კონცენტრატულ საკვებს, ხოლო ზაფხულში მწვანე კარტოფილით და სხვა, აგრეთვე ტყის საძოვრებზე ძოვებისას.
საკვებს ხშირად ცვლიან უხეში საკვებით. იძულებითი გაშრობის კარაქის ხარისხზე სასიკეთოდ მოქმედებს მარცვლოვან-პა-
კალიუმი 91 102 113 124 136 149
შემთხვევაში ულუფიდან მთლიანად გამოთიშავენ კონცენტრა- რკოსნების ნარევისაგან შემდგარი მწვანე საკვები.
გოგირდი 29 32 36 38 43 50
რკინა 880 955 1200 1280 1365 1655
სპილენძი 118 127 162 174 185 228
თუთია 735 795 1025 1100 1170 1450
კობალტი 8,8 9,5 12,0 12,8 13,6 18,6
მანგანუმი 735 795 1025 1100 1170 1450
იოდი 10,3 12,7 13,7 18,3 19,5 24,8
კაროტინი, მგ 515 635 685 825 975 1140
D ვიტამინი, ათასი სე 11,0 12,7 13,7 15,5 16,6 18,6
E ვიტამინი, მგ 515 555 600 730 880 1035
ესე-ის კონც. 1 კგ მშრ. ნივთ-ში 0,95 1,00 1,05 1,09 1,13 1,16
მონელებ. პროტ. 1 ესე-ზე, გ 73,5 79,4 80,8 87,0 88,6 95,0
შაქარ-პროტეინ. შეფარდება 0,80 0,80 0,80 0,90 0,90 1,00

რძის ასაკის მოზარდის ცხრილი 10

ადგილობრივი საშუალო და პატარა ტანის ძროხის
ჯიშებისთვის განსაზღვრული სქემით კვება
კვების პირობების, ან რეჟიმის რამდენადმე უმნიშვნელო ცვალე-
ბადობაზე, ან კიდევ დაბალი ხარისხის საკვების მიცემაზე რეა-
მოვლა-შენახვის ნორმები ცოცხალი საკვების დღიური ნორმა გირებს ზრდის შეჩერებით, ან კიდევ სხვადასხვა დაავადებების
ასაკი, თვე დეკადა
მასა თვის
კონცენ- მწვანე და/ გამოვლენით.
ბოლოს, რძე თივა
მოგების პირველ დღეებიდანვე ყველა სახეობის მოზარდი კგ ტრატი ან წვნიანი
სათანადო ყურადღებას მოითხოვს რძით კვებიდან მთლია-
განსაკუთრებულ მზრუნველობას საჭიროებს. ცნობილია, რომ I 4,5 - - - ნად მცენარეულ საკვებით კვებაზე გადასვლა. ამ ეტაპზე სტრე-
ცხოველის ორგანიზმში ცალკეული ორგანოები და სისტემე- სული მოვლენების და წონამატის შემცირების თავიდან ასაცი-
I II 40 5,0 მიჩვევა მიჩვევა -
ბი ყალიბდება და ვითარდება მთელი სიცოცხლის მანძლზე. ლებლად, ხბოს გამოზრდის სქემებით გათვალისწინებულია
ამასთან, ამ პროცესის შესაბამისი პირობების შექმნით მართვა III 5,0 0,1-0,3 0,1 -
ულუფაში რძის რაოდენობის თანდათანობით შემცირება ან მისი
არის შესაძლებელი, განსაკუთრებულად კი ზრდა-განვითარების IV 4,5 0,4 0,3 - მოხდილით ჩანაცვლება და გარკვეული ასაკის მიღწევის შე-
ყველაზე აქტიურ - რძის ასაკის პერიოდში. II V 55 3,5 0,7 0,5 - მდეგ კვების ულუფიდან მათი მთლიანად ამოღება.
საერთოდ კი, მოზარდი ორგანიზმი პოსტემბრიონული განვი- რძით კვების შეწყვეტის შემდეგ, პირველ დღეებში, ხბოს უნდა
VI 2,5 1,0 0,7 -
თარების ყველა ასაკობრივ პერიოდში საჭიროებს გარკვეული იკვებოს იმავე სახის და ხარისხის მცენარეული საკვებით, რო-
პირობების შექმნას, რათა თანდათანობით, ყოველგვარი ფიზი- VII 1,5 1,3 0,8 -
გორიც ეძლეოდა რძით კვების დამთავრებისას. ამასთან, ულუ-
ოლოგიური დაძაბულობის გარეშე, გამოუმუშავდეს გარემოსად- III VIII 70 1,0 1,4 1,0 -
ფის საერთო ყუათიანობა უნდა შეესაბამებოდეს მოზარდის ცო-
მი შეგუების უნარი, აგრეთვე ჩამოყალიბდეს ცალკეული ორგა- IX - 1,6 1,2 - ცხალი მასას და დაგეგმილ წონამატს. გალიაში მოთავსებული მოზარდეული
ნოები და მთლიანად სისტემები.
X - 1,5 1,5 2,5 როგორც წესი, რძით კვების პერიოდში სწორად გამოზრდი-
ხსენის პერიოდის დამთავრების შემდეგ კი ხბო გადაჰყავთ
ლი ხბო უკვე შეჩვეულია საკმაო რაოდენობის მოცულობიანი
ჯგუფურ გალიაში, სადაც 6 თვის ასაკამდე სასურველია 1 სულზე IV XI 85 1,5 1,5 3,0
(უხეში, მწვანე, წვნიანი) და კონცენტრირებული საკვების ჭამას
ფართობი იყოს 1,5-2,0 მ2-ზე მეტი. ამასთან, ერთ გალიაში უმჯო- XII 1,5 1,5 3,5
და გარდამავალ პერიოდში რამდენადმე მნიშვნელოვანი გა-
ბესია მოთავსდეს 5-7 სული ერთი ასაკის, სქესისა და ცოცხალი XIII - 1,5 2,0 4,0 რთულება ზრდის შეფერხებით არ შეინიშნება. უფრო მეტიც,
მასის ინდივიდები. აქ მას აჩვევენ რძის სათლიდან დალევას და
V XIV 100 1,2 2,5 4,5 რძის კვების შეწყვეტიდან 5-6 დღის გავლის შემდეგ მოზარდი
გადჰყავთ ორჯერად, დილისა და საღამოს, კვებაზე.
მაღალი წონამატით რეაგირებს კვების პირობების გაუმჯობესე-
როგორც წესი, ამ ეტაპიდან მოზარდეულს კვებავენ სხვადას- XV 1,2 2,5 5,0
ბაზე და სწრაფად ვითარდება.
ხვა ფურიდან მოწველილი რძის ნარევით, ე.წ. „ნაკრები რძით“, XVI - 1,0 3,0 6,0
რომელიც, მთავარია, იყოს ახალი და თბილი, არა ნაკლებ რძის ასაკის შემდგომ პერიოდში სწორად გამოზრდილი ხბოს
+36...+38°C- ტემპერატურის.
VI XVII 115 1,0 3,0 7,0
ზრდის მაღალ პოტენციას განსაზღვრავს ის, რომ მისი კუჭ-ნაწ-
XVIII 1,0 4,0 9,0 ლავის სისტემა უკვე მზად არის გადაამუშაოს და აითვისოს
10-12 დღის ასაკიდან, შეჩვევის მიზნით, გალიაში მოწყობილ კონცენტრატების, უხეში, მწვანე და წვნიანი საკვების საყუათო
სულ საკვების დანახარჯი, კგ 275 170 261 445
საკვებურში ხბოს აძლევენ კონცენტრირებულ საკვებს. პირველ
ნივთიერებები. ფერმერმა უნდა გაითვალისწინოს, რომ სქემაში
დღეებში უკეთესია შვრიის ან ქერის მოხალული ღერღილის,
მოცემულ დონეზე მეტად დღიური ულუფის გაზრდით შესაძლე-
მათი ნარევის, ან კიდევ ხბოს კომბინირებული საკვებით კვება. კუჭ-ნაწლავის სისტემა განვითარდეს სწორი მიმართულებით და
ბელია ცოცხალი მასის უფრო მაღალი ნამატის მიღება, მაგრამ,
ამავე პერიოდიდან, ასევე, შესაჩვევად, აუცილებელია ცალკე საჭმლის მომნელებელმა ორგანოებმა მცენარეული წარმოშო-
მან სისტემატურად უნდა აკონტროლოს ხბოს ზრდის პროცესი,
საკვებურში მოზარდეულს სისტემატიურად ჰქონდეს კარგი ხა- ბის საკვების მონელების სპეციფიკური უნარი გამოიმუშაონ. მრა- ჯგუფურ გალიაში ხბოების რძით კვება
რაც ნიშნავს თვეში ერთხელ მოზარდეულის აწონვას და წონამა-
რისხის თივა. ვალსაკნიანი კუჭის მქონე ცხოველებში დიდი მნიშვნელობა აქვს
15 დღის ასაკიდან, ნატურალური რძე შეიძლება შევცვალოთ წინაკუჭების, განსაკუთრებით კი ფაშვის განვითარებას, რომლის გრაფიკი 2 ახალშობილ ხბოსა და ზრდასრულ ფურის კუჭში საკნების მოცულობა
აღდგენილი რძის შემცვლელით, რომლებსაც გვთავაზობენ სპე- მოცულობა დაბადებისას შეადგენს კუჭის ოთხივე საკნის საე-
ციალიზირებული მარკეტები. რთო მოცულობის მხოლოდ 25%- ს, ხოლო ზრდასრულ პირუ-
კვების წინ რძის შემცვლელი ფხვნილი უნდა გაიხსნას ტყვში უნდა მიაღწიოს 80- %- მდე (გრაფიკი 1). საყურადღებოა,
+39...+40°C ტემპერატურის წყალში და თბილადვე უნდა დავა- რომ ადრეული ასაკიდან მოზარდეულზე სხვადასხვა საკვების
ლევინოთ მოზარდეულს. წყლისა და რძის შემცვლელის ურთი- მიცემა უზრუნველყოფს ფაშვის შიდა კედლის განსხვავებული საყლაპავი
ერთ შეფარდება მოცებულია ეტიკეტზე და შეიძლება იყოს 1 კგ X მიმართულებით განვითარებას, რაც კვების სპეციალისტთა მილი
8 - 10 ლ წყალი. მტკიცებით ზრდასრულ ასაკში მცენარეული საკვების უკეთ მო-
ნელების წინაპირობაა.
რძის ფხვნილის რეცეპტურა შერჩეულია იმდაგვარად, რომ
გამოყენების ინსტრუქციის მოთხოვნების დაცვისას მოზრდეუ- აქედან გამომდინარე, მეცნიერების მიერ რეკომენდებულია ფაშვი
ლის ფიზიოლოგიურ მდგომარეობაში რაიმე გადახრები (ფაღა- ხბოს გამოზრდის რამოდენიმე სქემა, რომელთაგან ფერმერმა 25%
უნდა შეარჩიოს ის, რომელიც შეესაბამება მისი მოზარდეულის ფაშვი
რათი, ცხოველის ზრდაში ჩამორჩენა და სხვ.) არ აღინიშნება. 80%
დაბადების ცოცხალი მასას და ზრდის პოტენციური შესაძლებ- წიგნარა
უფრო მეტიც, ხბოს კუჭში რძის შემცვლელი მოინელება 2-3- ჯერ
ლობებს. მას უნდა ახსოვდეს, რომ ხბოს სწორად გამოზრდა უზ- 10% 5% ბადურა
უფრო სწრაფად, ვიდრე ნატურალური რძე. სპეციალისტების აზ-
რუნველყოფს ცხოველის სხვადასხვა ორგანოებისა და სისტემის 5% ბადურა
რით, ეს არის რძის შემცვლელის მაღალი ეფექტურობის განმ-
საზღვრელი ერთ-ერთი ეს ფაქტორი, რამეთუ ხბოს რჩება მეტი ჰარმონიულ განვითარებას, რაც მომავალში მაღალი სარძეო
დრო სხვა სახის საკვების „მოსაძიებლად“, შესაჭმელად და მო- და სახორცე პროდუქტიულობის წინაპირობაა. წიგნარა
მაჭიკი 8%
სანელებლად. რძის ასაკობრივ პერიოდში საქართველოში გავრცელებული 60%
ამასთან, ნატურალურ რძესთან შედარებით ის იაფია, ვინაი- ადგილობრივი ძროხის მოზარდეულის გამოსაკვებად მისაღე-
დან მზადდება მცენარეული და ცხოველური წარმოშობის არა- ბია საშუალო და პატარა ტანის ძროხის ჯიშებისთვის განსა- მაჭიკი
ტრადიციული ნედლეულიდან, ანუ ეკონომიკურადაც მომგებია- ზღვრული სქემით კვება (ცხრილი 10). 7%
ნია. რძის ასაკის მოზარდეული უნდა ვკვებოთ კარგი ხარისხის სა-
რძით კვების პერიოდი, ჩვეულებრივ 2-6 თვის ასაკამდე გრძე- კვებით და განსაზღვრული რეჟიმით. საქმე ის არის, რომ ხბოს
ლდება. ამ დროს ულუფა იმდაგვარად უნდა შეირჩეს, რომ ხბოს ორგანიზმი, ჯერ კიდევ, არ არის სათანადოდ მომაგრებული და

მოზარდის გამოზრდა – 1 გრ, B12 – 2 მგ, მაგნიუმს – 1,5 გ, გოგირდს – 10 გრ, რკინას – 2,5
გრ, მანგანუმს – 5 გრ, თუთიას – 4 გრ, სპილენძს – 0,5 გრ, იოდს –
და სუქება იტენსიური 0,15 გრ, კობალტს – 0,25 გრ, სელენს – 200 მგ, ბაციტრაცინს – 0,5
ტექნოლოგიის გამოყენებით გრ, სანტოხინს – 0,5 გრ, ფერმენტ МЭК СХ – 2-150 გრ.
65 დღეღამის გამოზრდის პერიოდში ყოველ მოზვერზე იხარ-
ჯება 28 კგ მშრალი მოუხდელი რძის შემცვლელი, 42 კგ კომბისა-
მოზარდის სუქების ინტენსიურ ტექნოლოგიას იყენებენ
კვები და დაახლოებით 12 კგ თივა ნაკუწის სახით.
მსხვილ ფერმერულ საწარმოებსა და კომპლექსებში მერძეული
და მერძეულ-მეხორცული ჯიშის მოზვრების გამოზრდისას. ІІ
გამოზრდის II ფაზა
სუქების პერიოდში, საწარმოებში შეთანხმების საფუძველზე
50 დღეღამე მოზვერს აძლევენ სპეციალურ კომბისაკვებს კს-2
დასაწყისში შემოჰყავთ მოზვრები 15-20 დღის ასაკში 45-50 კგ
და პარკოსნების თივას.
ცოცხალი მასით.
კომბისაკვები შეიცავს შემდეგ ინგრედიენტებს, %-ად მასის
გამოზრდის მთელი საწარმოო ციკლი იყოფა სამ ფაზად: I
მიმართ: ქერი – 50, სიმინდი – 18,1, მზესუმზირის შროტი – 18, ბა-
ფაზაში, რომელიც გრძელდება დაახლოებით 65 დღე, მოზვერს
ლახის ფქვილი – 6,6, საკვები ბადაგი – 3, ფტორგაცლილი ფო-
კვებავენ მოუხდელი რძის შემცვლელით (მრშ-ით), სპეციალური
სფატი – 0,8, ნატრიუმის ბიკარბონატი – 1,2, ცარცი – 0,9, სუფრის
კომბინირებული საკვებით (კს-ა) და თივით ყოველკვირეულად
შემდეგი სქემის მიხედვით (ცხრილი 11). მარილი – 0,4, პრემიქსი პKP – 1.
1 კგ კომბისაკვები შეიცავს 1,12 ესე და 180 გ მონელებად პრო-
ІІ
გამოზრდის I ფაზა ტეინს. ყოველ ცხოველზე იხარჯება დაახლოებით 42 კგ კომბისა-
კვები და დაახლოებით 132 კგ თივა.
პირველ ნახევარში მოზვერის ძირითად საკვებად ითვლება
მოუხდელი რძის შემცვლელი, რომლის 1 კგ შეიცავს, გრ-ებში: 1 კგ პრემიქსი პKP – 2 შეიცავს ვიტამინებს A – 1,5 მილ სე, D
მშრალი მოხდილი რძე – 810, ძროხის ხორცის ცხიმი – 40, ღო- – 200 ათასი სე, E – 1 გრ, მაგნიუმს – 1,5 გრ, გოგირდს – 10 გრ,
რის ქონი – 40, მცენარეული ცხიმი – 50, სიმინდის სახამებელი რკინას – 2,5 გრ, მანგანუმს – 5 გრ, თუთიას – 4 გრ, სპილენძს – 1
– 24, ბუტილჰიდროოქსიტოლუოლი – 0,25, შოკოლადის ესენცია გრ, იოდს – 0,1 გრ, კობალტს – 0,1 გრ, სე-ლენს – 10 მგ, სანტოხი-
– 0,25, ცხიმში ხსნადი ვიტამინების პრემიქსი და ქოლინ-ქლორი- ნს – 0,5 გრ და ფერმენტ МЭК СХ – 2-150 გრ.
დი – 20, წყალში ხსნადი ვიტამინების პრემიქსი ანტიბიოტიკებით
– 10, მინერალური პრემიქსი მიკროელემენტებით – 5,5. ІІ
ზრდის დასრულებისა და სუქების III ფაზა
1 კგ მოუხდელი რძის შემცვლელი შეიცავს – 2,24 ესე და 260 გრ გრძელდება 390 დღეღამე, როცა 13 თვის ასაკში ცოცხალი
ტის საკვების დანახარჯებთან შესაბამისობის დადგენას. წინააღ- პირველი ოთხი-ექვსი თვის მანძილზე მიმდინარეობს საკმაოდ მონელებად პროტეინს. მასა მიაღწევს 450 კგ-ს მოზვერს კვებავენ მრავალწლიანი ბალა-
მდეგ შემთხვევაში, შესაძლებელია ხბო ჩამორჩეს ზრდაში და/ან ნელა, ხოლო მისი სრულად „ამოქმედება“ მიიღწევა მხოლოდ I ფაზის მეორე ნახევარში მოზვერს უმცირებენ მოუხდელი რძის ხების სილოსით ან სენაჟითა და შემდეგი შემადგენლობის კომ-
გადავხარჯოთ საკვები. 15 თვის ასაკისათვის. შემცვლელს და ზრდიან კომბისაკვების რაოდენობას, რომლის ბისაკვებით (კს – 3), %-ად მასის მიმართ: სიმინდი – 35, ქერი – 28,
შემადგენლობა ასეთია, %-ად მასის მიმართ: ქერის ღერღილი ჩალის (ნამჯის) ნაკუწი – 19,4, მზესუმზირის შროტი – 6, საკვები
ზოგიერთი ფერმერი მეძუძური ხბოს გამოზრდისას მიმართავს ნორმალური განვითარებისა და ჯანმრთელობის შესანარჩუ-
კილის გარეშე – 51,5, მშრალი მოუხდელი რძე – 18, მზესუმზირის ბადაგი – 8, ძვლის ფქვილი – 0,8, ცარცი – 1,2, სუფრის მარილი –
ე.წ. წველა-წოვების წესს, რომელიც მდგომარეობს შემდეგში: ნებლად მოზარდს უნდა შეექმნას ოპტიმალური გარემო: ბო-
შროტი – 14, საკვები საფუარი – 5, შაქარი – 4, ბალახის ფქვილი 0,5, გოგირდი – 0,1, პრემიქსი პკ P – 2 – 1.
წველის დაწყებამდე ხბოს მიუშვებენ დედასთან, 1–1,5 წთ-ის შე- სელში ჰაერის ტემპერატურა უნდა იყოს +15...+20°C, ფარდობი-
მდეგ კი მას ასხლეტენ და იწყებენ წველას. როგორც წესი, ხბო- თი ტენიანობა კი 75%-მდე. ასევე, სახბორეში სისტემატიურად – 4, ძვლის ფქვილი და ფტორგაცლილი ფოსფატი – 0,65, ცარცი 1 კგ კომბისაკვები შეიცავს 0,96 ესე და 97 გრ მონელებად პრო-
სათვის მწველავი ჩამოუწველავს ტოვებს ერთ ან ორ კერტს (ან უნდა გაკონტროლდეს მავნე აირების კონცენტრაცია; კერძოდ, – 1,35, სუფრის მარილი – 0,5, პრემიქსი პKP – 1-1. ტეინს. მოზვერის ულუფის შემადგენლობაში კომბისაკვებზე მო-
ფურს სრულად არ ჩამოწველავს) და წველის დამთავრებისთა- ზოოჰიგიენური ნორმებით ბოსელის ჰაერში ნახშირორჟანგის 1 კგ კომბისაკვები შეიცავს 1,28 ესე და 216 გრ მონელებად დის 40-50%, სილოსზე ან სენაჟზე 50-60% ესე-ზე დღიური მოთხო-
ნავე მას კვლავ მიუშვებს დედასთან. როგორც ავღნიშნეთ, ხბოს კონცენტრაცია არ უნდა აღემატებოდეს 0,15-0,3%- ს, მხუთავი გა- პროტეინს. 1 კგ პრემიქსი პKP – 1 შეიცავს, ვიტამინებს: A – 2 მილ ვნილებიდან გამომდინარე.
შეჩვეული ფური, მთლიანად ასხლეტისას ძნელად იძლევა რძეს, ზის - 0,005 მგ/ლ-ს, ამიაკის - 0,02-0,025 მგ/ლ-ს, გოგირდწყალბა- სე, D – 400 ათას სე, E – 200 მგ, B1 – 300 მგ, B2 – 1 გრ, B3 – 2 გრ, B5 ზაფხულის პერიოდში გამოზრდისა და სუქების ყველა ფაზა-
ცალკეულ შემთხვევაში კი საერთოდ წყვეტს წველას, ამის გამო დის - 0,001 მგ/ლ-ს. ლიმიტირებულია ჰაერში მტვრის ნაწილაკე-
წველა-წოვების წესით რძის მიღება ლაქტაციის ბოლომდე გა- ბის და მიკროორგანიზმების რაოდენობის, განათების, აგრეთვე ცხრილი 11 მოზვერის კვების სქემა სახორცედ გამოზრდისას (I ფაზა) ინტენსიური ტექნოლოგიის საფუძველზე (კგ, ერთ სულზე დღე-ღამეში)
გრძელდეს. ჰაერის მოძრაობის სისწრაფის და სხვა პარამეტრები.
ხბოს ასეთი წესით გამოზრდა საჭიროებს მომსახურე პერსო- ზამთრის, თბილ-მშრალ ამინდში, მოზარდს უნდა ჰქონდეს სე- ვადა დღე-ღამე
მოუხდელი რძის
კომბისაკვები თივა ვადა დღე-ღამე
მოუხდელი რძის
კომბისაკვები თივა
შემცვლელი შემცვლელი
ნალის შრომის გადიდებულ დანახარჯებს, რაც დაკავშირებუ- ირანზე გასვლის შესაძლებლობა; კარგ შედეგს იძლევა, აგრეთ-
ლია ხბოს ფურთან მიშვებასთან, ასხლეტასთან, წველის დროს ვე ინფრაწითელი ან ულტრაიისფერი სხივებით ხელოვნური
ხბოს დაჭერასთან, წველის შემდეგ ფურთან კვლავ მიშვება- დასხივება. 1–7 0,5 _ _ 36 – 42 0,4 0.8 0,25
სთან, წოვების დამთავრების შემდეგ ასხლეტასთან და გალიაში გაზაფხულ-ზაფხულის თვეებში დასაშვებია 4-5 თვის ასაკის
დაბინავებასთან, ან დაბმასთან. ამასთან, შეუძლებელია ხბოს მოზარდის ფერმისპირა საძოვარზე გაშვება. ამასთან, ის არ
8 – 14 0,6 0,1 0,05 43 – 49 0,3 1,1 0,30
მიერ მოწოვილი რძის რაოდენობისა და ხარისხის დადგენა, უნდა ვაძოვოთ ცვრიან, აგრეთვე პარკოსანი ბალახეულით
მისი ნორმირებული კვებით უზრუნველყოფა და ფურის სარძეო მდიდარ საძოვარზე; კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის ფუნქციონირების
პროდუქტიულობის ზუსტად განსაზღვრა. ამ მხრივ, ყოველმხრივ ეფექტურობის გასაუმჯობესებლად, საძოვარზე გაყვანის პირ- 15 – 21 0,7 0,2 0,07 50 – 56 0,2 1,3 0,30
მისაღებად ითვლება ზემოთ აღწერილი “ხელზე გამოზრდის” ველ დღეებში, დილით მას დამატებით უნდა მივცეთ კარგი ხა-
წესი, რაც ნორმირებული კვების ნებისმიერი სქემის დანერგვის რისხის თივა, ხოლო საღამოს კომბინირებული საკვები.
საშუალებას იძლევა და მინიმუმამდე მცირდება შრომის არამწა- მზის სხივები დადებითად მოქმედებს ცხოველის ორგანიზმზე, 22 – 28 0,7 0,4 0,10 57 – 65 - 1,5 0,40
რმოებლური ხარჯები. ასტიმულირებს სისხლის მიმოქცევის სისტემას, აძლიერებს ნი-
მეტად დიდი მნიშვნელობა აქვს მოზარდეულის ჯანმრთელო- ვთიერებათა ცვლას და აუმჯობესებს კანის ჰიგიენურ მდგომა-
ბის მდგომარეობის სისტემატიურად კონტროლს. საქმე ის არის, რეობას. იმავდროულად, პაპანაქება სიცხისას ისინი უნდა დავი- 29 – 35 0,6 0,6 0,15 სულ 28 42 11,34
რომ ბუნებრივი იმუნიტეტის ჩამოყალიბება ხბოს ორგანიზმში ცვათ მზის სხივების პირდაპირი ზემოქმედებისგან.

ში თივის, სილოსის და სენაჯის ნაწილს ცვლიან მწვანე მასით,

ამასთან, კომბისაკვები შეადგენს 65-70%-მდე ესე-ზე მოთხოვნი-
განმვალობაში.
ძროხის სუქება ნორმალური მონელებისა და მადის შესანარჩუნებლად, მო-
ზარდს აუცილებლად უნდა მიეცეს უხეში საკვები 3-4 კგ-ის რა-
მოზარდის მაქსიმალურ წონამატს მწვანე საკვებზე მივიღებთ
ლებიდან გამომდინარე. კონცენტრატის გამოყენების პირობებში, რომლის რაოდენობაც ოდენობით ერთ სულზე დღეღამეში. აუცილებელია მივცეთ
ძროხის ხორცის წარმოების ძირითად წყაროდ ჩვენს ქვეყანა- მარცვლეული საკვები. უკეთესია სპეციალური კომბინირებეული
მოზარდის ზრდის დასრულება და სუქება
ულუფაში განისაზღვრება დაგეგმილი წონამატისა და მწვანე სა- ში ითვლება მერძეული და კომბინირებული ჯიშის ცხოველები. საკვები, რომელიც შეიცავს ყველა აუცილებელ მინერალურ და
მწვანე საკვებზე კვების ხარისხის მიხედვით. საშუალოდ ულუფის სტრუქტურაში სპეციალიზებული მეხორცული ჯიშის წილზე ჯერ-ჯერობით მო- ვიტამინოვან დანამატებს.
მწვანე საკვებს უკავია 60-70%, კონცენტრატს 30-40% ესე-ზე დღი- დის წარმოებული ძროხის ხორცის დაახლოებით 6%. საერთო
ასეთი სახის სუქებას იყენებენ ინტენსიური მიწათმოქმედების ური მოთხოვნილებიდან გამომდინარე. იმ შემთხვევაში, თუ ულუფები დაბალანსებულია ყველა მაჩვე-
მოცულობაში, სახორცედ რეალიზებულ მეძროხეობაში, 75%-ზე
საწარმოებში. ამასთან, გათიბულ მწვანე მასას იყენებენ ახალი ნებლით, მოზარდის საშუალო სადღეღამისო წონამატი აღწევს
მოზარდისათვის ზრდის დასრულებისა და მწვანე საკვებზე სუ- მეტს მოზარდი შეადგენს.
სახით საკვებურიდან. მწვანე საკვების ულუფებით სუქების 800-900 გრ-ს. მარცვალკონცენტრატის გარეშე ჟენჟოთი და უხე-
ქების პერიოდში საუკეთესო კონცენტრატულ საკვებად ითვლება ძროხის ხორცის წარმოების გადიდების მნიშვნელოვანი რე- ში საკვებით სუქებისას, სადღეღამისო წონამატი ჩვეულებრივ არ
ეფექტურობა განისაზღვრება მწვანე კონვეიერის კარგი ორგა- კომბისაკვები მინერალური პრემიქსით. ზერვია სახორცედ განკუთვნილი მოზარდის ცოცხალი მასის
ნიზაციით, რომელიც მოზარდს უზრუნველყოფს ადრეული გა- აღემატება 500-600 გრ-ს და სუქების ეკონომიკური ეფექტიანობა
1 კგ პრემიქსი შეიცავს: მანგანუმს – 0,4 გრ, თუთიას – 0,7გრ, გადიდება და მოზრდილი გამოწუნებული ძროხის დამატებითი უარესდება.
ზაფხულიდან გვიან შემოდგომამდე მაღალყუათიანი (მშრალი სუქება.
მასიდან გამომდინარე) მწვანე საკვებით. საუკეთესო შედეგებს სპილენძს – 0,5 გრ, იოდს – 0,1 გრ, კობალტს – 0,15 გრ, სელენს
– 0,01 გრ. პრემიქსიანი კომბისაკვების უქონლობის შემთხვევაში, ყველაზე უფრო ფართო გავრცელება მიიღო ძროხის ხორცის ІІ
სუქება ბუყზე
აღწევენ, როცა ერთდროულად იყენებენ პარკოსან და მარ-
ცვლოვან კულტურებს, ამასთან საჭიროა დავიცვათ მწვანე სა- მარცვლეულ ნარევში ჩართავენ სუფრის მარილს, ცარცს, ძვლის წარმოებამ, რომელშიც გამოყენებულია მერძეული და კომბი- მოზარდის ბუყზე სუქების ტექნიკას აქვს მრავალი საერთო ჟენ-
კვების გამოყენების საერთო ხერხები. მწვანე საკვების კვების ფქვილს, საკვებ ფოსფატებსა და მიკროელემენტების მარილებს ნირებული ჯიშის მოზარდი: ჟოზე სუქების ტექნიკასთან. მოზარდის საშუალო სადღეღამისო
ოპტიმალური ჯერადობა უნდა შეადგენდეს 2-ჯერ დღეღამის დეტალიზირებული ნორმების გათვალისწინებით. მერძეული ხბოს ინტენსიური გამოზრდა 15-20 დღიდან 13- წონამატი ამ შემთხვევაში შეადგენს – 650-700 გრ-ს.
14 თვის ასაკამდე 420-450 კგ ცოცხალი მასის მიღწევამდე;
ხბოს გამოზრდა 15-39 დღიდან 16-18 თვის ასაკამდე 420-450 ІІ
საძოვრული სუქება
კგ ცოცხალი მასის მიღწევამდე.
ძროხის საძოვრული სუქება მრავალი ქვეყნისათვის და მათ
ეს ტექნოლოგია გამოიყენება ისეთ ფერმერულ მეურნეობებ- შორის საქართველოსთვის წარმოადგენს დომინირებულ სახე-
ში, რომელთაც გააჩნიათ მტკიცე საკვები ბაზა. მერძეული ხბოს ობას სხვა სახის სუქებასთან შედარებით.
გამოზრდა ხდება 4-6 თვის ასაკამდე დახურულ, მიკროკლიმა-
უპირატესობა საძოვრული სუქებისა, ბაგურთან შედარებით
ტით რეგულირებულ სადგომებში, ხოლო ზრდის დასრულება და
მდგომარეობს იმაში, რომ ცხოველები პირდაპირ საძოვრიდან
სუქება წარმოებს ღრმა ქვეშასფენიან ან ცხაურა( ნაჩვრეტებიან)
მოიხმარენ საკვებს. მათ ზაფხულის პირობებში არ ჭირდებათ
იატაკის სადგომებში.
რაიმე კაპიტალური ნაგებობა და ნაკლები შრომა იხარჯება
სუქების წარმატებით განხორცილებისათვის ძირითადი პირო- ძროხის მოსავლელად. ძოვების სწორი ორგანიზაციის შემთხვე-
ბებია: ჯიში, ასაკი და ცხოველის ჯანმრთელობა, კვების ინტენსი- ვაში, ბალახი დამატებითი საკვების გარეშე უზრუნველყოფს 600-
ვობა და სრულფასოვნება. 800 გრ სადღეღამისო წონამატს.
ახალგაზრდა ცხოველი, მოზრდილთან შედარებით, სუქების მნიშვნელოვანი პირობები, რომლებიც განსაზღვრავს საძო-
დროს სხეულის მასის მატებაზე უფრო ნაკლებ საკვებს ხარჯა- ვრული სუქების წარმატებას, არის ძროხის შერჩევა ჯგუფებად,
ვს. ეს აიხსნება იმით, რომ მოზარდის წონამატი შეიცავს ნაკლებ საძოვრის გამოყენების ორგანიზაცია, ცხოველთა უზრუნველყო-
მშრალ ნივთიერებას და შესაბამისად ნაკლები ენერგია სჭირ- ფა საწყურებლით, საკვები მარილით და, თუ აუცილებელია სხვა
დება მის შესაქმნელად. დამატებითი საკვებით.
მოზარდის ინტენსიური გამოზრდისა და სუქების დროს ყველა- საძოვრული სუქებისათვის გამიზნული სულადობიდან ადგე-
ზე უფრო ხელსაყრელია ცხოველის რეალიზება მოვახდინოთ ნენ ჯგუფებს (ნახირს). გაშლილ ვაკე ადგილიან საძოვრებზე და
14-18 თვის ასაკში 400-500 კგ ცოცხალი მასით. სასმელი წყლის საკმარისი რაოდენობის შემთხვევაში, ჯგუფის
სუქება ემყარება იაფი საკვები ინგრედიენტებისა და ტექნიკუ- საშუალო სიდიდე შეადგენს – 150-200 სულს, ტყიან და მთიან რა-
რი წარმოების ანარჩენების ფართო გამოყენებას – შაქრის ჭარხ- იონებში – 100-150 სულს.
ლის ჟენჟო, ბუყი, კარტოფილის დღლაბი, აგრეთვე ადგილობ- სასურველია სასუქი ჯგუფების ფორმირება მოხდეს ერთნაირი
რივი წარმოების საკვები საშუალებები. სქესის, ასაკის, მასისა და ნაკვებობის მიხედვით. ჯგუფების სხვა-
დასხვაგვარი შემადგენლობა იწვევს ცხოველთა მიერ ბალახის
ІІ
სუქება ჟენჟოზე
ცუდად გამოყენებას, მათ უჭირთ ნორმალურად ძოვება და სა-
ძროხის სუქების დროს იყენებენ ახალ, მჟავე და მშრალ ჟენ- ძოვრული სუქების ბოლო პერიოდისათვის, ცხოველები სხვადა-
ჟოს. ეს უკანასკნელი უფრო ხშირად გამოიყენება სრულულუფო- სხვანაირი ნაკვებობის (ნასუქობის) გამოდიან.
ვანი მშრალი საკვებნარევის შემადგენლობაში ჩასართავად. ინტენსიური სუქების დროს, რომელიც ემყარება მოზარდის
ჟენჟოზე სუქებას იწყებენ ცხოველთა თანდათანობით მიჩ- დაბმულ შენახვას სამი თვიდან სასუქ მოზარდს კვებავენ დღე-
ვევით ახალი და მჟავე ჟენჟოს გამოყენებაზე და ერთი კვირის ში 3-ჯერ. პირველ კვებაზე ეძლევა დაღერღილი ქერი და თივა.
განმავლობაში მისი კვების ნორმა გადაყავთ 40-50 კგ-მდე ერთ ქერი ეძლევა 0,5-0,6 კგ თივა კი ნებაზე. შუადღის კვებაზე მო-
სულზე დღეღამეში. ზარდს ეძლევა დაჭრილი ძირხვენენების (ან სხვა წვნიანი სა-
ცხრილი 12 სუქებაზე დაყენებული მოზარდის კვების სანიმუშო ულუფა
საკვები დანამატი (პრე-

მოზარდის ასაკი, თვე თივა კგ სილოსი კგ ძირხვენები კგ კომბ. საკვები კგ
მიქსი) კგ
4 1,5 2,1 1,3 1,6 0,8
5 3,6 3,0 1,0 1,5 0,9
6 3,5-4,0 5,0 1,0 1,0-1,1 1,0

ზამთრის პერიოდში 6 თვის მოზარდის სუქების სანიმუშო სუქებაზე დაყენებულ მოზარდს ყოველთვის უნდა ჰქონდეს
კუროს კვება რის მაღალი შემცველობით.
ულუფა სუფთა წყალთან წვდომა ნებაზე. აუცილებელია 2 დღეში კურო-მწარმოებლისათვის რეკომენდებულია ულუფის სამა-
ასაკი, თვე ერთხელ მოზარდი 2-3 საათით გამოუშვათ სეირანზე. ამ ულუ- კუროს ნორმირებული კვების ორგანიზაციის ძირითადი ამო- გალითო სტრუქტურა, %-ად საერთო ენერგეტიკული ღირებუ-
საკვების დასახელება ფით ვკვებავთ მოზარდს 3 თვიდან 6 თვემდე. 6 თვიდან კი კონ- ცანაა მისი მუდმივად სანაშენო კონდიციაში ყოფნა. ცოცხალი ლებიდან (ცხრილი 16).
6-9 9-12 12-15 15-18
ცენტრირებული საკვების დღიურ რაოდენობას ვზრდით 2-ჯერ. მასის გაკონტროლება ხდება ყოველთვიური აწონვით. თუ ცხო- სანაშენო კუროს ყოველ 100 კგ ცოცხალ მასაზე რეკომენდე-
9-10 თვის პერიოდში სასუქ მოზარდს დღიურად უნდა მივცეთ ველის მასის წონამატი ძალიან მაღალია ან პირიქით ძალიან ბულია დღეღამეში მიეცეს: ზამთარში თივა – 0,8-1,2 კგ, სილოსი
მდელოს თივა, კგ 1,6 1,0 2,0 2,5
დაბალი, მაშინ კვების შემდგომ პერიოდში თანმიმდევრულად ან სენაჟი – 0,8-1, ძირხვენეული – 1-1,5, მარცვალ-კონცენტრატი
დაღერღილი ქერი 3,5-4,5კგ დღეში და თივა ნებაზე. რაც შეე- უნდა მოვუკლოთ ან მოვუმატოთ საკვების მიცემა. სადღეღამისო
ხორბლის ნამჯა, კგ 1,1 1,6 2,5 3,5 – 0,2-0,5 კგ და ზაფხულში მწვანე საკვები – 2-2,5 კგ, თივა – 0,4-
ხება ძირხვენებს სუქების ბოლოს (3-10 თვე) მათი რაოდენობა წონამატის 100 გრამით დასაწევად ულუფას ამცირებენ 0,5 ენე-
0,5, კონცენტრატი – 0,2-0,5 კგ. თივის სადღეღამისო რაოდენო-
სილოსი, კგ 10 12 15 20 ულუფაში უნდა გავზარდოთ 2,5-3,0 კგ-მდე. რგეტიკული საკვები ერთეულით, ხოლო დამატებითი 100 გრამი
ბის ნაწილი შეიძლება შეიცვალოს ხელოვნურად გამშრალი
წონამატის მისაღებად ულუფას ადიდებენ იმავე რაოდენობით.
რძით კვების პერიოდის დამთავრების შემდეგ (3 თვიდან) სუ- ბალახის ნაკუწით ან მისგან დამზადებული ბრიკეტით. არ არის
კონცენტრატი, კგ 1,2 1,3 1,6 2,0
ნორმირებული კვება, გამოყენებისა და შენახვის სწორი რეჟი- რეკომენდებული კუროს მიეცეს დღეღამეში ბალახის ფქვილი-
ქებაზე დაყენებული მოზარდის კვება, ასევე, შეიძლება შემდეგი
მი უზრუნველყოფს კურო-მწარმოებლის ექსპლუატაციის ხანგრ-
შაქარი, გ 20 30 40 50 ულუფით (ცხრილი 12). დან დამზადებული 2 კგ-ზე მეტი გრანული, ვინაიდან მისი დიდი
ძლივად გამოყენებას.
რაოდენობით გამოყენებამ შეიძლება გამოიწვიოს ფაშვში მო-
მარილი, გ 30 35 40 45 ძროხის სუქების დროს აუცილებელია ასაკთან ერთად გათვა- ცხრილში მოცემულია 800 და 1000 კგ-იანი ცოცხალი მასის კუ- ნელების პროცესის დარღვევა. ახალი წითელი სტაფილო, რო-
ლისწინებული იქნეს სუქებაზე დაყენებისას მოზარდის ცოცხალი როს კვების ნორმები დაგრილების სხვადასხვა ინტენსივობით
გორც კაროტინის საუკეთესო წყარო, შეიძლება მიეცეს 4-6 კგ-ის
ცარცი, გ 20 30 25 20 გამოყენების პირობებში (ცხრილი 15).
მასა, რადგან სწორედ საწყის მასას აქვს გადამწყვეტი მნიშვნე- რაოდენობით დღეღამეში. შაქარ-პროტეინოვანი შეფარდების
ლობა სუქების შედეგებზე. საშუალოდ კურო-მწარმოებლის 100 კგ ცოცხალ მასაზე ეძლე- დაბალანსებისათვის კუროს აძლევენ 5-8 კგ საკვებ ჭარხალს ან
ვა მოსვენების პერიოდში 0,8-1,3 ენერგეტიკული საკვები ერთეუ-
ზამთრის პერიოდში 6 თვის მოზარდის სუქების სანიმუშო 3-5 კგ შაქრის ჭარხალს დღეღამეში.
ულუფა ბოლო პერიოდში საზღვარგარეთ ფართოდ გამოიყენება ლი ან 8,3-12,6 მჯ სამიმოცვლო ენერგია, საშუალო დატვირთვი-
სუქების პერიოდში მხოლოდ ერთი სახის საკვებით კვება. ასე სას – 0,9-1,7 ენერგეტიკული საკვები ერთეული ან 8,9-13,6 მჯ კონცენტრატული საკვები უკეთესია მიეცეს ნარევის სახით და-
პერიოდი, თვე
სამიმოცვლო ენერგია და ინტენსიური დატვირთვისას – 1,0-1,6 ქუცმაცებული (დაღერღილი) შვრიის, ქერის, ფეტვისა და სიმი-
მაგალითად 6 თვიდან 18 თვემდე მოზვრების სუქების შვრიის
ენერგეტიკული საკვები ერთეული ან 10,6-16,2 მჯ სამიმოცვლო ნდის მარცვლისაგან, ქატოს, მზესუმზირის და სელის კოპტონისა
სუქების ტიპი საკვების დასახელება 1 2 3 გრანულირებული საკვებით კვებისას მიღებული საშუალო დღი-
ენერგია. და შროტისაგან შემდგარი, რომელიც ადგილზე მზადდება, ან
ური ნამატი 950-1000 გრ-ია, ხოლო მარტო ქერის გრანულირებუ- სამრეწველო წარმოების სპეციალური კომბინირებული საკვე-
17-18 18-19 19-20 მონელებადი პროტეინის შემცველობა 1 ენერგეტიკულ საკვებ
ლი საკვებით კვებისას კი 1000-1100 გრ. გრანულირებული მონო ერთეულზე უნდა შეადგენდეს მოსვენების პერიოდში 100 გრამის ბის სახითაა.
სილოსი, კგ. 20 15 12 საკვები მზადდება თავთავიანი კულტურების რძისებრ-ცვილი- ფარგლებში, საშუალო დატვირთვისას – 125 და ინტენსიური და- სანაშენო კუროს მოვლა-შენახვისა და კვების მაღალ დონეზე
სებრი სიმწიფის ფაზაში აღებისას, რომელსაც გრანულირების ტვირთვისას 145 გრამს. უზრუნველსაყოფად, დამუშავებული და მკაცრად დაცული უნდა
ხორბლის ნამჯა, კგ. 3 2 1,5
დროს ემატება მინერალური დანამატები და ვიტამინები (პრე- სანაშენო კუროს კვების სრულფასოვნების გაზრდისათვის იყოს დღის განაწესი (ცხრილი 17).
ულუფებში შეაქვთ პრემიქსები ბაგურ პერიოდში.
სილოსის მდელოს თივა, კგ. - 1,5 3,0 მიქსები). სანაშენო კუროს დღე-ღამეში კვებავენ სამჯერ ინდივიდუალუ-
სანაშენო კუროს ნორმირებული კვება უნდა იყოს უწყვეტი. რი საკვებურიდან. დილით აძლევენ კონცენტრატული საკვების
კონცენტრატი, კგ. 1,4 2,0 2,5 როდესაც სუქებაზე ვაყენებთ 12-18 თვის მოზარდს და თუ მას არეგულირებენ ფიზიოლოგიური მდგომარეობისა და სა- სადღეღამისო ნორმის ნახევარს, ჭარხლის ან სტაფილოს ნა-
ემთხვევა გაზაფხული-ზაფხულის პერიოდს, მოზარდის სუქე- ნაშენო დატვირთვის ცვლილებების მიხედვით. კვების სრულ-
მარილი, გ. 30 30 30 წილს, 2-3 კგ თივას. შუადღით – სილოსი ან სენაჟი, ჭარხლის და
ბისთვის არ არის საჭირო კონცენტრატი დიდი რაოდენობით ფასოვნების კონტროლისათვის აუცილებელია ცხოველთა
სტაფილოს დანარჩენ ნაწილს. საღამოს – თივისა და კონცენ-
(საკმარისია0,5-0,8 კგ), მაგრამ საჭიროა მოზარდი კარგად რეგულარული კლინიკური დათვალიერება და პერიოდულად
მდელოს თივა, კგ. 10 10 8,5
მათი სისხლის გამოკვლევა კალციუმის, ფოსფორის, კაროტი- ტრატის დანარჩენ ნაწილს.
კმაყოფილდებოდეს მწვანე მასით. თუ ემთხვევა ზამთრის პერი- ზაფხულში კურო მთელი დღეღამის განმავლობაში უნდა იყოს
კონცენტრატი, კგ. 3,0 4,5 6,0
ნის, სარეზერვო ტუტიანობისა და შარდოვანის შემცველობაზე.
ოდი და სუქებაზე ვაყენებთ 6 თვის მოზარდს სუქების პერიოდში ეს უკანასკნელი საკმაოდ მნიშვნელოვანია, ვინაიდან ითვლება ბანაკში ღია ცის ქვეშ. ყოველ მწარმოებელს ფარდულის ქვეშ
კონცენტრა-
შაქარო, გ. 50 50 50 რეკომინდებულია შემდეგი კვების ულუფა (ცხრილი 13). ამინომჟავური საზრდოობის სრულფასოვნების მაჩვენებლად. ინდივიდუალურად გაუწყობენ საკვებურს და ავტოსაწყურებელს.
ტული
კუროს სისხლში შარდოვანის შემცველობის ნორმა შეადგენს
სუქების საწყის პერიოდში (6-12 თვე) მოზარდს ულუფაში შეი- კუროს ზამთრის ულუფიდან ზაფხულის ულუფაზე გადასვლა
მარილი, გ. 30 30 35 16-25 მგ%. უფრო მაღალი კონცენტრაცია მიუთითებს ულუფაში
ძლება მივცეთ შედარებით მეტი დაბალი ხარისხის მოცულობია- წარმოებს უხეში საკვების გამოყენების თანდათანობით შემცი-
პროტეინის ჭარბ შემცველობაზე.
ცარცი, გ. 10 15 30 ნი საკვები- ნამჯა,ჩალა,ლუდის ხოტი და სხვა. ბოლო პერიოდში რებით და ძოვების ხანგრძლივობის გადიდებით. შემოდგომით
ულუფის სრულფასოვნება მიიღწევა მათში სხვადასხვა სა-
ბაგურ შენახვაზე გადასვლისას, ძოვების ხანგრძლივობას ან
კი შედარებით მეტი ხარისხიანი უხეში საკვები და კონცენტრატი. ზრდოობის მქონე საკვები საშუალებების ფართო ნაკრების
ჟენჟო, კგ 35 35 30 მწვანე საკვების გამოყენებას თანდათანობით ამცირებენ და
თუ ფერმერი მოზარდს ასუქებს მაღალი მასის მისაღებად ჩართვით. ულუფის საფუძველს უნდა შეადგენდეს მაღალხა-
რისხოვანი თივა, ხელოვნურად გამშრალი ახალგაზრდა ბა- ადიდებენ თივის რაოდენობის გამოყენებას.
მდელოს თივა, კგ. 1 2 2
(650-750 კგ) ორ წლამდე მაშინ სუქების ბოლო სამი თვე (17-დან- ლახის ნაკუწი, ძირხვენეული, სენაჟი, მარცვალ-კონცენტრატის ზამთრის პერიოდში ინტენსიური გამოყენებისას 1000 კგ კუ-
ჟენჟოთი ხორბლის ნამჯა, კგ. 1 3 2 20 თვემდე) უნდა გაყოს სამ პერიოდად, ანუ უნდა გადაიყვანოს ნარევი ან კომბინირებული საკვები შემდეგი შემადგენლობით: რო-მწარმოებლის სანიმუშო სადღეღამისო ულუფის შემადგენ-
ინტენსიურ სუქებაზე . ინტენსიური სუქების პერიოდში რეკომე- ხორბლის ქატო, შვრია, ქერი, ფეტვი, მზესუმზირის შროტი, ბა- ლობა ასეთია: მარცვლოვან-პარკოსნების თივა – 9 კგ, სილოსი
კონცენტრატი, კგ. 2 2 3
ნდებულია სუქების ტიპის გათვალისწინებით შემდეგი კვების რდა, სოია, მაკრო და მიკროელემენტების მარილები და ვიტა- – 5 კგ, საკვები ჭარხალი – 5 კგ, წითელი სტაფილო – 4 კგ, კომ-
მინოვანი პრეპარატები. ძირითად საკვებს ემატება ცხოველური ბინირებული საკვები – 4,8 კგ, სუფრის მარილი – 75 გ. ზაფხულის
დღიური ულუფა (ცხრილი 14).
მარილი, გ. 30 40 40
წარმოშობის საკვები – ახალი ან მშრალი მოხდილი რძე, სის- პერიოდში – თივა – 6 კგ, მარცვლოვან-პარკოსნების ბალახი – 20
დაკვლამდე 2 კვირით ადრე, საჭიროა სილოსის რაოდენობა ხლის, თევზისა და ძვალ-ხორცის ფქვილი, ქათმის კვერცხი. ზო- კგ, კომბინირებული საკვები – 4,1 კგ, სუფრის მარილი – 75 გ. ასე-
კვები-1,5-2 კგ) და თივა ნებაზე. საღამოს კვებაზე კი კვლავ და- განახევრდეს და თივის ან ნამჯის რაოდენობა გაიზარდოს 20%- გიერთი კურო მიუხედავად ხანგრძლივი მიჩვევისა, უარს ამბობს
თი ულუფა შეიცავს 12,5-12,7 საკვებ ერთეულს ან 124 მჯ სამიმო-
ღერღილი ქერი იგივე ოდენობით, როგორც დილით და თივა ცხოველური საკვების მიღებაზე. ასეთ შემთხვევაში, მიზანშეწო-
ით. ასევე გავზარდოთ კონცენტრატის რაოდენობა 3,0 კგ-მდე, ცვლო
ნილია გამოვიყენოთ ისეთი კომბინირებული საკვები, რომელიც
ნებაზე. თუ მოზარდის სუქება ემთხვევა ზაფხულის პერიოდს რაც საგრძნობლად გააუმჯობესებს ხორცის საგემოვნო თვისე- მინარევის სახით არ შეიცავს ცხოველურ საკვებს და გამოირჩევა შემდგომ ენერგიას, რაც უზრუნველყოფს საზრდო ნივთიერე-
თივა შეიძლება შევცვალოთ მწვანე მასით. ბებს. მზესუმზირის კოპტონის, ბალახის ფქვილისა და საკვები საფუა- ბებზე მოთხოვნილების ნორმას.

ცხრილი 15 სანაშენო კურო-მწარმოებლის კვების ნორმები (ერთ სულზე დღეღამეში) შინაური ღორის კვება წონამატზე იხარჯება 4 ენერგეტიკული საკვები ერთეული ან 44 მჯ
მიმოცვლის ენერგია.
მოსვენების პერიოდი საშუალო დატვირთვა* ინტენსიური დატვირთვა*
მაჩვენებელი ცოცხალი მასა, კგ ქუბში ოვულაციის პროცესი ინტენსიურად მიმდინარეობს იმ
800 1000 800 1000 800 1000 სალთი ქუბის კვება შემთხვევაში, თუ მისი კვების დონე დაგრილებამდე 10-14 დღით
საკვები ერთეული 7,3 8,4 8,0 9,1 8,8 10,8
ადრე იზრდება 25-30%-ით სალთი ქუბის კვების ნორმებთან შე-
ქუბის ჯანმრთელობის მდგომარეობა, მერძეულობა, მისგან დარებით.
ენერგეტიკული საკ.ერთ.(ესე) 8,4 9,7 9,0 10,4 11,0 12,7
მიღებული მონაშენის რაოდენობა და ხარისხი ბევრადაა დამო- სალთი ქუბის ულუფის შემადგენლობა დამოკიდებულია კვე-
სამიმოცვლო ენერგია, მჯ 84 97 90 104 110 127
კიდებული კვების სრულფასოვნებაზე. ამიტომ მათი კვება ისე ბის ტიპზე და მასში ჩვეულებრივ ჩართავენ მარცვლოვანებისა
მშრალი ნივთიერება, კგ 10,4 12,0 10,5 12,1 10,9 12,7
უნდა იყოს ორგანიზებული, რომ ქუბიდან ერთი დაგოჭიანების და პარკოსნების მარცვლის 2-3 სახეობას, ტექნიკური წარმოების
ნედლი პროტეინი, გ 1205 1385 1630 1880 2225 2585 შემთხვევაში მიღებული იქნეს 10-12 გოჭი (თითოეული 1,2-1,3 ნარჩენებს (კოპტონი, შროტი, ქატო და სხვა), ბალახის ფქვილს
ხსნადი პროტეინი, გ 752 868 805 930 985 1137 კგ ცოცხალი მასით), ხოლო 2 თვის ასაკისათვის ყოველი გოჭის (ზაფხულში მწვანე მასას), ძირხვენა-გორგლეულს, კომბინირე-
ცოცხალი მასა უნდა აღწევდეს 18-20 კგ-ს. ბულ სილოსს, მინერალურ და ვიტამინოვან დანამატებს.
უხსნადი პროტეინი, გ 453 517 825 950 1240 1448
ცხოველური წარმოშობის ცილოვანი საკვების საკმარისი რა-
მონელებადი პროტეინი, გ 730 840 990 1140 1350 1565 ქუბს კვებავენ ნორმის მიხედვით და ითვალისწინებენ მის ოდენობის შემთხვევაში (მოხდილი რძე, შრატი, ძვალ-ხორცის
ლიზინი, გ 73 84 74 85 76 90 ასაკს, ცოცხალ მასასა და ფიზიოლოგიურ მდგომარეობას (სა- ფქვილი და სხვა) სასურველია მათი ჩართვა სალთი ქუბის ულუ-
მეთიონინი, გ 37 41 37 43 38 45 ლთი, მაკეობის პირველი 2/3 და ბოლო მესამედი, მაწოვარი). ფის შემადგენლობაში 3-5%-ის (ყუათიანობის მიხედვით) რაოდე-
ულუფის შედგენის დროს ითვალისწინებენ საზრდო ნივთიერე- ნობით.
ტრიპტოფანი, გ 26 30 26 30 27 32
ბების კონცენტრაციის ნორმებს საკვების მშრალი ნივთიერები-
ნედლი უჯრედანა, გ 2600 3000 2100 2420 2180 2540
დან. მაკე (სალთი) ქუბის კვება
სახამებელი, გ 805 925 1085 1250 1485 1725
სალთი ქუბის კვების დონემ, რომელიც გათვალისწინებულია მაკე ქუბის კვების ნორმამ უნდა უზრუნველყოს მისი სანაშენო
შაქრები, გ 730 840 990 1140 1350 1565 ხელოვნური განაყოფიერებისა და დაგრილებისათვის, უნდა უზ- კონდიცია, კარგი ჯანმრთელობა და ემბრიონის ნორმალური
ნედლი ცხიმი, გ 910 360 370 425 440 510 რუნველყოს მისი სანაშენო კონდიცია. გამხდარი ან გასუქებული განვითარება.
ცხოველების დაგრილება ხშირად არ არის ნაყოფიერი, ან თუ
სუფრის მარილი, გ 45 50 50 60 65 75 მაკეობის პერიოდში ქუბის კვების ოპტიმალური დონის ერთ-ე-
ნაყოფიერდებიან, მათგან ღებულობენ მცირერიცხოვან თაობას.
მაკროელემენტები, გ: რთი მაჩვენებელია – ცოცხალი მასის მატება, რომელმაც მოზ-
გოჭების ასხლეტის შემდეგ ქუბს, განსაკუთრებით მაღალმერ- რდილი ღორისათვის უნდა შეადგინოს საშუალოდ – 35-40 კგ,
კალციუმი, გ 40 50 50 60 65 75
ძეულს, ჩვეულებრივ აქვს დაბალი ნაკვებობა. ასხლეტიდან პირ- ხოლო ახალგაზრდისთვის – 50-55 კგ.
ფოსფორი, გ 29 34 40 46 56 65
ველ 2-3 დღეს მას კვებავენ შეზღუდულად რძის სრული შეწყვე- ქუბის არასრულფასოვანმა კვებამ მაკეობის პირველ თვეში
მაგნიუმი, გ 16 20 24 30 32 40 ტის მიზნით. შეიძლება მიგვიყვანოს ჩანასახების დაღუპვამდე და დაგოჭია-
კალიუმი, გ 80 100 88 110 96 120 ცხოველს დაბალი ან ძალიან მაღალი ნაკვებობით, ნორმას ნების შემთხვევაში სუსტი და მკვდრად შობილი გოჭების გაჩენა-
გოგირდი, გ 24 30 32 40 40 50 უზრდიან ან უმცირებენ გამომდინარე იქიდან, რომ ყოველ 1 კგ მდე, ხოლო დაბალანსებული, ბიოლოგიურად სრულფასოვანი
რკინა 570 660 580 665 600 700
სპილენძი 100 115 100 115 105 120
თუთია 415 480 420 485 433 510
კობალტი 7,8 9,0 7,9 9,2 8,2 9,5
მანგანუმი 520 600 525 605 545 635
იოდი 7,8 9,0 7,9 9,2 8,2 9,5
კაროტინი, მგ 415 500 560 650 640 800
D ვიტამინი, ათასი სე 9,6 12,0 11,2 14,0 12,0 15,0
E ვიტამინი, მგ 310 360 315 365 325 380
ესე – კონც 1კგ მშრ. ნივთ-ში 0,8 0,8 0,86 1,0 1,0 _
მონელ. პროტ. 1 ესე-ზე, გ 87 87 11- 110 123 123
შაქარ-პროტეინოვანი შეფარდება 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0

*– საშუალო დატვირთვისას კუროდან ღებულობენ დღე-ღამეში ერთ დუპლეტურ დაგრილებას, ინტენსიურის – ორ დუპლეტურ დაგრილებას.
ცხრილი 16 კურო-მწარმოებლისათვის რეკომენდებული ულუფის ცხრილი 17 სანაშენო კუროს მოვლისა და კვების სამაგალითო დღის
სტრუქტურა, % საერთო ენერგ. ღირებულებიდან განაწესი
ზამთარში ზაფხულში საკვების შემზადება და კვება 06:00 სთ. 08:30 სთ.
სადგომის დასუფთავება 08:30 სთ. 10:30 სთ.

თივა 25-40 15-20
კვება, დაწყურვება 10:30 სთ. 11:30 სთ.
სილოსი, სენაჟი, ძირხვენეული 20-30 _
დასვენება, დაწყურვება 11:00 სთ. 15:00 სთ.
მწვანე საკვები - 35-40 კუროს მოციონი, საკვების კვებისწინა

15:00სთ. 17:30 სთ.
შემზადება
მარცვალკონცენტრატი, კომბისაკვები 40-50 40-50 კვება, დაწყურვება 17:30სთ. 18:30 სთ.

ცხრილი 18 ქუბის ხსენისა და რძის შემადგენლობა, % ლება ყველაზე მეტად შეიმჩნევა მაკეობის ბოლო 30 დღეში. აგრეთვე კომბისაკვები 4-5 კგ-ის რაოდენობით დღეღამეში. სამიმოცვლო ენერგიას) და 764 მონელებად პროტეინს. კონცენ-
მაკე ქუბი აუცილებელია ვკვებოთ ულუფებით, რომლებიც კონცენტრატების ნარევს აძლევენ სქელი მასის სახით (3 ნაწილი ტრატულ-ძირხვენეულის კვების ტიპის შემთხვევაში კარტოფილს
მშრალ ნივთიერებაში
პროდუქტი
მშრალი
ნივთიერება დაბალასებულია ვიტამინოვანი საზრდოობით კაროტინზე (A საკვები და 1 ნაწილი წყალი). წვნიანი საკვებიდან მაწოვარი ქუ- ცვლიან 5 კგ ჭარხლით, ხოლო კონცენტრატული ტიპის შემთხვე-
პროტეინი ცხიმი შაქარი ნაცარი
ვიტამინზე) მოთხოვნილება კმაყოფილდება მწვანე საკვებით, ბის კვებაში იყენებენ ჭარხალს, სტაფილოს, კარტოფილს, კომ- ვაში – 3,7 კგ კომბინირებული სილოსით. ზაფხულის პერიოდში
ხსენი 25,8 17,8 4,4 2,9 0,7
ბალახის ფქვილით, სილოსით, შესაბამისი პრეპარატებით. ღო- ბინირებულ სილოსს, საკვებ ბაღჩეულსა და სხვას 5-8 კგ-ის რა- წვნიანი საკვებისა და ბალახის მაგივრად ულუფაში შეაქვთ 6 კგ
რძე 19,1 6,3 6,5 5,2 1,1
რის კვებაში D ვიტამინის უკმარისობას აღმოფხვრიან ულუფაში ოდენობით დღეღამეში: ძირხვენეულს – ნედლი, კარტოფილს პარკოსნების მწვანე მასა.
დასხივებული საფუარის შეტანით მოხარშული სახით.
საზრდოობა უზრუნველყოფს მაღალნაყოფიერებასა და მასის გოჭის კვება
მაკეობის პირველ ნახევარში ქუბი შეიძლება ვკვებოთ დღეღა- მაწოვარი ქუბისათვის საუკეთესო ბალახის ფქვილად ითვლე-
მიხედვით კარგად განვითარებულ და გამოთანაბრებულ გოჭე-
მეში ორჯერ, მეორე ნახევარში უკეთესია – 3-ჯერ. ცხოველი მუდ- ბა სამყურას, იონჯასა და სხვა პარკოსნების ბალახი, რომელიც
ბს.
მივად უზრუნველყოფილი უნდა იყოს ახალი სასმელი წყლით. ეძლევა 1 კგ დღიურად, ცხოველური წარმოშობის საკვებიდან ІІ
მაწოვარი გოჭის კვება
ემბრიონის განვითარება ქუბში მისი მაკეობის პირველ 2/3-ში ულუფაში შეაქვთ ძვალ-ხორცის, სისხლისა და თევზის ფქვილი პირველ კვირაში დედის ხსენი და რძე ერთადერთი საკვებია
მიმდინარეობს შედარებით ნელა და მკვეთრად იზრდება მაკე- მაწოვარი ნეზვის (ქუბის ) კვება 60-80 გრამის რაოდენობით, აგრეთვე მოხდილი რძე 6 ლიტ- გოჭისათვის. ქუბის ხსენი, რძისაგან განსხვავებით შეიცავს უფრო
ობის ბოლო თვეში. მაკეობის მეორე ნახევარში ენერგეტიკული რამდე დღეღამეში. საკვებში მინერალური ნივთიერებებისა მეტ მშრალ ნივთიერებასა და ცილას ( იხ.ცხრილში ). ხსენის ცი-
მიმოცვლა ქუბის ორგანიზმში იზრდება 25-45%-ით სალთ ქუბთან მაწოვარი ქუბის კვების ორგანიზაცია ითვალისწინებს მისგან
და ვიტამინების ნაკლებობისას ჩართავენ სუფრის მარილს, ლაში 40% (გამა) გლობულინია, რომელიც ხელს უწყობს გოჭის
შედარებით. ეს დაკავშირებულია ნაყოფში და ნაყოფის ირგვ- საკმარისი რაოდენობის რძის გამომუშავებას. სიცოცხლის პირ-
ცარცს, ძვლის ფქვილს, საკვებ ფოსფატებს, მიკროელემენტე- ორგანიზმში ბუნებრივი იმუნიტეტის გამომუშავებას.
ლივ გარსში ორგანული და მინერალური ნივთიერებების გან- ველ დღეებში ახალდაბადებული გოჭის ერთადერთ საკვებად
ითვლება დედის რძე. რძის რაოდენობასა და შემადგენლობაზე ბის მარილებსა და ვიტამინოვან პრეპარატებს. მინერალური ქუბის ხსენი და რძე შეიცავენ კალციუმსა და ფოსფორს. რკი-
ლაგებასთან. მაგალითად, 10-12 გოჭის შემთხვევაში, ნაყარში ნივთიერებებისა და ვიტამინების საუკეთესო წყაროდ ითვლება
მაკეობის პერიოდში – საშვილოსნოში, ნაყოფებსა და გარსში დამოკიდებულია გოჭის ჯანმრთელობა, ზრდის ინტენსიურობა ნის მცირე რაოდენობამ მაწოვარი გოჭის ულუფაში, შეიძლება
და შენარჩუნება წოვების პერიოდში, განსაკუთრებით სიცო- პრემიქსების შეტანა ანგარიშით – 10 გრ 1 კგ ულუფის მშრალ ნი- გამოიწვიოს ანემიის განვითარება. ჰემოგლობინის შემცველობა
განლაგდება – 1,5-1,7 კგ ცილა, 150-160 გ კალციუმი, 80-85 გ ფოს- ვთიერებაზე.
ფორი. ერთდროულად ქუბის სხეულში განლაგდება სარეზერვო ცხლის პირველ კვირეებში. ამ დროს გოჭის 1 კგ ცოცხალი მასის გოჭის სისხლში 9%-დან (დაბადებისას) სიცოცხლის მეორე კვი-
საზრდო ნივთიერებები. კვების სარეზერვო პირობებში მაკეობის მატებაზე იხარჯება 3-3,5 კგ დედის რძე. რის ბოლოსათვის მცირდება 3-5%-მდე, ადგილი აქვს ზრდაში
ІІ
სანიმუშო ულუფა ჩამორჩენას, ნაწილი გოჭებისა იღუპება. მაწოვარი ქუბის დამა-
პერიოდში მის ორგანიზმში გროვდება მარაგის სახით 1,5-2-ჯერ ქუბის საშუალო სადღეღამისო მერძეულობა წოვების პერი-
ოდში შეადგენს 4-6 კგ-ს დიდი რყევებით. საშუალოდ ლაქტაცი- მაწოვარი ქუბისათვის, რომლის ცოცხალი მასა 180-200 კგ-ია ტებითი კვება (მისაკვების სახით) რკინის შემცველი პრეპარატე-
მეტი ცილები და მინერალური ნივთიერებები, ვიდრე მას შეიცა-
ის ორი თვის განმავლობაში მერძეულობა აღწევს 250-400 კგ-ს და ჰყავს 10 გოჭი, ხოლო კვება შეესაბამება კონცენტრატულ-კა- ბით, ხელს უწყობს ანემიის აღმოფხვრას (ცხრილი 18).
ვენ გოჭები დაბადებისას.
და მათ შორის მაქსიმალურ სადღე-ღამისო სიდიდეს გოჭების რტოფილის ტიპს (სტრუქტურა იხილეთ 63 ცხრილში) ზამთრის რკინისა და სპილენძის დეფიციტის ლიკვიდაციისათვის, მა-
მაკე ქუბი სალთთან შედარებით, საკვების ერთნაირი მოხ-
დაყრიდან (დოლიდან) მე-3-4 კვირაზე. მაწოვარ ქუბში იზრდება პერიოდში ასეთია (კგ ერთ სულზე დღეღამეში): ქერი – 2,5, ხო- წოვარი გოჭის ულუფაში შეაქვთ 0,5%-იანი გოგირდმჟავა რკინი-
მარების შემთხვევაში, უფრო ეფექტურად იყენებს ულუფის საზ-
მოთხოვნილება ადვილმონელებად ენერგიაზე, ბიოლოგიურად რბალი – 0,6, ბარდა – 0,2, მზესუმზირის შროტი – 0,4, ბალახის სა და გოგირდმჟავა სპილენძის ხსნარების ნარევი, რომლითაც
რდო ნივთიერებებს, რაც აიხსნება ორგანიზმის ბუნებრივი ჰო-
სრულფასოვან პროტეინზე, რომელიც დაბალანსებულია ლიზი- ფქვილი – 0,7, თევზის ფქვილი – 0,2, მოხდილი რძე – 2,0, გაო- ნამავენ ქუბის კერტებს ან უმატებენ სასმელ წყალში. უფრო საი-
რმონალური სტიმულაციით.
ნის, მეთიონინისა და ცისტინის მიხედვით, აგრეთვე მინერალურ რთქლილი კარტოფილი – 5,0, პრეციპიტატი – 57 გრ, სუფრის მედო მეთოდი ანემიის აცილების არის – გოჭების ინექცია რკი-
მაკეობის პირველი 84 დღის განმავლობაში ქუბი ყოველ 100 ნივთიერებებსა და ვიტამინებზე. წოვების პერიოდში ულუფებში მარილი – 30 გრ, პრემიქსი – 60 გრ. ულუფა შეიცავს 7,6 ესე (76 მჯ ნის შემცველი პრეპარატებით (2 მლ ფეროდექსი ან 5 მლ ურო-
კგ ცოცხალ მასაზე უნდა ღებულობდეს: მშრალ ნივთიერებას 1,8- ჩამოთვლილი ფაქტორებიდან ერთ-ერთის დაუბალანსებლო-
2,4 კგ 2 წლამდე ასაკისას და 1,2-1,6 კგ ორი წლის ასაკის ზევით, ბას მივყავართ ქუბის ცოცხალი მასის გადაჭარბებულ შემცი-
1,2-1,3 ენერგეტიკულ საკვებ ერთეულს, დაახლოებით 130 გრ რებამდე, მერძეული პროდუქტიულობისა და ზრდის ენერგიის
მონელებად პროტეინს, 10-12 გრ კალციუმს და 8,0-9,6 გრ ფო- დაცემამდე, გოჭების ჯანმრთელობისა და განვითარების გაუა-
სფორს. რესებამდე.
მაკეობის ბოლო 30 დღეში ქუბს 100 კგ ცოცხალ მასაზე აუცი- წოვების პერიოდში ქუბის კვების თანამედროვე ნორმებში
ლებლად უნდა მიეცეს 1,5 ან 1,7 ენერგეტიკული საკვები ერთე- გათვალისიწნებულია ულუფების დიფერენცირება ასაკისა (2
ული და დაახლოებით 170 გ მონელებადი პროტეინი. ქუბის საზ- წლამდე და 2 წელზე ზევით) და ცოცხალი მასის (120-დან 220
რდო ნივთიერებებზე მოთხოვნილება დამოკიდებულია ასაკზე, კგ-მდე და მეტი), აგრეთვე გოჭების რაოდენობის (ყოველ გოჭზე
ცოცხალ მასასა და მაკეობის პერიოდზე. შესწორებით 10-ზე მეტი ან ნაკლები რაოდენობის შემთხვევაში)
მაკეობის პერიოდში ქუბმა უნდა მოიხმაროს მაღალი ბიო- და დედიდან მათი ასხლეტის ვადების (60, 35 და 26 დღეში)
ლოგიური ღირებულების პროტეინი. მის უზრუნველსაყოფად მიხედვით.
ულუფაში ჩართავენ პარკოსანი მარცვლის ღერღილს, კოპტო- გოჭების დაყრიდან (დოლიდან) პირველ დღეებში ქუბს კვება-
ნს, ბალახის ფქვილს, პარკოსანი კულტურების მწვანე მასას, ვენ ზომიერად. დადოლების დღეს აძლევენ მხოლოდ წყალს,
საფუარს, ცხოველური წარმოშობის საკვებს ან საკვები ლიზინის მეორე დღეს – მცირე რაოდენობით (1 კგ-მდე დღეღამეში) ხო-
პრეპარატს. მეთიონინის დეფიციტს აღმოფხვრიან ულუფაში მე- რბლის ქატოს ან გაცრილი შვრიის ფქვილს სალაფავის სახით.
თიონინის პრეპარატის დამატებით ან ცხოველური წარმოშობის ყოველ დღიურად თანდათანობით ზრდიან საკვებთა რაოდენო-
საკვებით. ბასა და მათ სისქეს, ხოლო მეორე კვირიდან ქუბი გადაჰყავთ
საკვებში კალციუმის ნაკლებობისას უარესდება მაკე ქუბის სა- სრულ ულუფაზე, რომელიც უნდა შეიცავდეს მრავალფეროვან
ერთო მდგომარეობა, შეიმჩნევა მძიმე დაგოჭიანება, დაბალი საკვებს.
მერძეულობა, იზრდება მკვდრადშობილი გოჭების რაოდენობა. ულუფის სანიმუშო სტრუქტურა ზამთრის პერიოდში შემდეგია:
ულუფაში ამ ელემენტის დაბალანსებისათვის შეაქვთ ბალახის კონცენტრატული საკვები – 40-60%, წვნიანი – 30-35, ბალახის
ფქვილი ან პარკოსანი კულტურების მწვანე მასა, ცარცი, ძვლის ფქვილი – 15, ცხოველური წარმოშობის საკვები – 3-8% ესე-ზე
ფქვილი, კალციუმის ფოსფატი. კონცენტრატული კვების ტიპის მოთხოვნილებიდან გამომდინარე. ზაფხულის პერიოში მწვანე
შემთხვევაში და D ვიტამინით საკმარისად უზრუნველყოფისას, მასამ (ბალახმა) უნდა დაიკავოს ულუფის 30-40% ან 6-10 კგ დღი-
ღორის მოთხოვნილება ფოსფორზე პრაქტიკულად მთლიანად ურად.
დაკმაყოფილებულია. კონცენტრატებიდან გარდა მარცვლეულისა (ქერი, ხორბა-
აუცილებელია ქუბის კვების ნორმირება ულუფაში მიკროელე- ლი, შვრია, სიმინდი, ბარდა და სხვა) ულუფაში შეაქვთ ხორ-
მენტების შემცველობაზე. მინერალურ ელემენტებზე მოთხოვნი- ბლის ქატო, შროტი და კოპტონი (სოიოს, მზესუმზირის, სელის),

ზოფერანი ერთ სულზე) 2-3 დღის და შემდეგ 3 კვირის ასაკში. ნარე, უჯრედანის შემადგენლობა საკვების მშრალ ნივთიერე- გამოვიყენოთ ადგილობრივი წარმოების საკვები (კარტოფილი, ბი – 20% და ბალახის ფქვილი 10% მოთხოვნილებიდან გამო-
გოჭები თითქმის მთლიანად ინელებენ დედის რძის საზრდო ბაში უნა მერყეობდეს 3,6-4,2-ის ფარგლებში. მოთხოვნილება ჭარხალი, კომბინირებული სილოსი, ბალახის ფქვილი და მწვა- მდინარე.
ნივთიერებებს: 6-10 დღის ასაკში – მშრალ ნივთიერებას – 99,6%- ცხიმზე გოჭისათვის 6 კგ ცოცხალი მასით – 9,1 და 12-20 კგ-ის ნე მასა, რძის გადამუშავების ნარჩენები, აგრეთვე მარცვალი, მოზრდილი ღორის სუქებისას იყენებენ სხვადასხვაგვარ სა-
ით, პროტეინს – 99,1%, ნედლ ცხიმს – 99,6% და რძის შაქარს – შემთხვევაში – 5,8%. სუფრის მარილის შემცველობამ არ უნდა ქატო, კოპტონი და შროტი). ასეთ პირობებში ულუფებში ყუათი- კვებს. სუქების დასაწყისში ცხოველს აქვს კარგი მადა და ამ
99,8%-ით. გადააჭარბოს მშრალი ნივთიერების 0,34-0,40%-ს. მისი კონცე- ანობის მიხედვით კონცენტრირებულ საკვებს უკავია – 70-75%, პერიოდისათვის მიზანშეწონილია ვკვებოთ ადგილობრივი
ნტრაციის გაზრდამ შეიძლება გამოიწვიოს გოჭის კუჭ-ნაწლა- წვნიანს – 10-15%, ბალახის ფქვილს – 3-5%, ცხოველური წარმო- წარმოების იაფფასიანი საკვების მაქსიმალური რაოდენობით
მაწოვარი ქუბის მიერ გამოყოფილი რძის რაოდენობა და ხა-
ვის ტრაქტის ანთება. 2 თვემდე ასაკის გოჭი ნორმის მიხედვით შობის საკვებს – 5-10%, უმატებენ აგრეთვე მინერალურ და ვიტა- (ძირხვენა-გორგლეული, კომბინირებული სილოსი, ტექნიკური
რისხი სხვადასხვა კერტებიდან არაერთნაირია. ყველაზე დიდი
უზრუნველყოფილი უნდა იყოს A ვიტამინით, ვინაიდან საკვების მინოვან დანამატებს. წარმოების ნარჩენები, მწვანე მასა, საჭმლის ნარჩენები), რო-
რაოდენობით რძე გამოიყოფა გულმკერდის კერტებიდან. ამი-
კაროტინს ის ამ პერიოდში ცუდად ითვისებს. ასხლეტის შემდეგ გოჭებს კვებავენ დღე-ღამეში 4-5-ჯერ. ასა- მელთა შემცველობამ ულუფაში შეიძლება მიაღწიოს 65-70%-ს
ტომ, ძალიან მნიშვნელოვანია დაბადებისთანავე გოჭები მივაჩ-
ვიოთ დედის განსაზღვრულ კერტებს. შედარებით მსხვილ გოჭე- კის მატების მიხედვით კვების ჯერს ამცირებენ 2-3-მდე. მათი ყუათიანობის მიხედვით. მომდევნო პერიოდისათვის, მადის
ІІ
ასხლეტილი გოჭის კვება
ბს აჩვევენ უკანა კერტებს, ხოლო ნაკლებად განვითარებულებს გამოზრდის ეფექტი დამოკიდებულია საკვების კვებისწინა შემ- დაცემასთან დაკავშირებით, ღორის ულუფაში იზრდება კონ-
– წინას. ასეთი განაწილების შემთხვევაში ასხლეტისას, გოჭების ამ პერიოდში მოზარდის კვება და შენახვა ორგანიზებული ზადებაზე. მარცვლეულ საკვებს ფქვავენ (დაფხვნა, დაფშვნა, ცენტრატული საკვების რაოდენობა. სუქების საწყის პერიოდში
მასა გამოთანაბრებულია. უნდა იყოს ისე, რომ ცხოველს ჯანმრთელობისა და ზრდის ზია- დაქუცმაცება და სხვა), რაც მაღლა სწევს მათი საზრდო ნივთი- უჯრედანის რაოდენობამ ულუფის მშრალ ნივთიერებაში შეი-
დაგოჭიანების შემდეგ დედასთან ტოვებენ იმდენ გოჭს, ნის მიყენების გარეშე შეეძლოს გადასვლა ისეთ კვებაზე, რომე- ერებების მონელებას. მთლიანი მარცვალი ცუდად მოინელება, ძლება შეადგინოს 10-12%, ხოლო ბოლოსათვის – 6-8%.
რამდენი კერტიც ფუნქციონირებს. დიდი რაოდენობით ნაშიე- ლიც დამახასიათებელია მოზრდილი ღორისათვის. რძით კვე- ხოლო ნაწილი მარცვლის ტრანზიტის სახით გაივლის კუჭ-ნაწ- ღორის ხორცის საგემოვნო თვისებები უარესდება, როცა სუ-
რის (თაობის) შემთხვევაში გოჭების ნაწილს, მას შემდეგ როცა ბიდან თანდათანობითი გადასვლით ისეთ ულუფაზე, რომელიც ლავის ტრაქტს. მაგალითად, მსხვილად დაღერღილი ქერიდან ქებისას იყენებენ დიდი რაოდენობით ბუყს, ჭარხლის ჟენჟოს ან
ისინი მიიღებენ დედის ხსენს, გადაუსვამენ მცირე თაობის მქონე უპირატესად მცენარეული წარმოშობისაა, მოზარდს 2-4 თვის (2-3 ნაწილად) ღორი გამოიყენებს ლიზინის 30%-ს ხოლო წმი- კარტოფილის დღლაბს. ამიტომ, სუქების ბოლო 30-45 დღეში
ახლადდაგოჭიანებულ ქუბს. ქუბმა რომ ვერ გაარჩიოს თავისი ასაკში შეუძლია მოგვცეს დღეღამეში 400-500 გრ წონამატი. არა- ნდა ნაფქვავიდან – 72%-მდე.
ულუფიდან გამოთიშავენ იმ საკვებ საშუალებებს, რომლებიც უა-
და სხვისი გოჭები, გაერთიანებულ ბუდეს შეასხურებენ უვნებელი სრულფასოვანი კვების შემთხვევაში გოჭი ზრდაში ჩამორჩება, კარტოფილსა და ჭარხალს გოჭები ხალისიანად ჭამენ და უკე- რყოფითად მოქმედებენ ხორცისა და ქონის ხარისხზე.
სუნიანი ნივთიერებებით, ან გადასმულ გოჭებს წაუსვამენ (წაა- ხოლო კვებისა და შენახვის კარგ პირობებში კი ინტენსიურად თესად ინელებენ ჩაორთქლილი ან მოხარშული სახით.
იზრდება და აქვს უნარი ორგანიზმში განალაგოს (დააგროვოს) მოზრდილი ქუბის (160-180 კგ ცოცხალი მასით და 1000 გ სა-
ცხებენ) ე.წ. ძიძა ქუბის რძეს. დღეღამისო წონამატით) ულუფა კონცენტრატულ-კარტოფილის
დღეღამეში 80-დან 100 გრამამდე ცილა, 4 თვის ასაკში გოჭის ზრდასრული ღორის სუქება
ჯანმრთელი, დაბადებისას კარგად განვითარებული გოჭი, ტიპის სუქებისას შეიძლება შეიცავდეს: 3 კგ კონცენტრატს, 8-9 კგ
ცოცხალმა მასამ უნდა შეადგინოს 34-45 კგ.
რომელიც უზრუნველყოფილია საკმარისი რაოდენობის რძით, ამ ტიპის სუქებაზე აყენებენ, ერთჯერად ან გამოწუნებულ ქუბს კარტოფილს, 0,3-0,5 კგ ბალახის ფქვილს, 1-1,5 კგ რძის შრატს,
სწრაფად იზრდება. პირველ დეკადაში გოჭი 2,5-ჯერ ზრდის თა- 2-4 თვის ასაკში გოჭის კვებისას, განსაკუთრებული ყურადღება
და კერატს ქონიანი ნაკლავის მისაღებად. სუქების დროს მოზ- 35 გრ სუფრის მარილსა და 60 გრ ფტორგაცლილ ფოსფატს.
ვის მასას, ერთი თვის ასაკში – 5-ჯერ, ხოლო ასხლეტისას 2 თვის უნდა მიექცეს პროტეინის ბიოლოგიურ ღირებულებას. ლიზინის
რდილ ღორში ცოცხალი მასის მატება წარმოებს ცხიმის ხარჯზე. მარცვლეული საკვებიდან ღორის ხორცის ხარისხზე დადები-
ასაკში – 15-18-ჯერ დაბადების მასასთან შედარებით. კონცენტრაცია საკვების მშრალ ნივთიერებაში უნდა იყოს არა
Qქონის სისქე ზურგის ნაწილში კარგად გასუქებულ ღორში აღწე- თად მოქმედებს ქერი, ხორბალი, ჭვავი, უალკალოიდო ხანჭკო-
ნაკლებ 9 გ-ისა, ხოლო მეთიონინისა და ცისტინის – 5,4 გ. სრუ-
გოჭების მოთხოვნილება საზრდო ნივთიერებებზე სიცოცხლის ვს 70 მმ-ს და მეტს, ხოლო ნაკლავში ქონის შემცველობა – 50%-ს. ლა. სიმინდის მარცვალი ქონს არბილებს, ამიტომ მისი გამოყე-
ლულუფოვანი კომბინირებული საკვების უქონლობის შემთხვე-
პირველ 3 კვირაში, ძირითადად კმაყოფილდება დედის რძით. სუქების პერიოდში ღორის ცოცხალი მასა იზრდება 50-60%- ნება მიზანშეწონილია სხვა მარცვლეულთან შერევით 30-40%-ის
ვაში, შეუცვლელი ამინომჟავეებისა და პირველ რიგში ლიზინის
ამ პერიოდში ისინი 1 კგ წონამატზე ხარჯავენ 3,5-4 კგ რძეს. ით. სუქების ხანგრძლივობა 2,5-3 თვეა. კვებამ უნდა უზრუნვე- ფარგლებში. ბარდა და ცერცვი ქონის ხარისხზე დადებითად
წყაროდ ითვლება ბარდა (ულუფაში – 15%-მდე), აგრეთვე კოპ-
მაწოვარი გოჭის კვების ორგანიზაციისას ძირითადი ამოცანა ტონი, შროტი და ცხოველური წარმოშობის საკვები. ლყოს 800-1000 გ საშუალო სადღეღამისო წონამატის მიღება. მოქმედებენ, მაგრამ შეიცავენ პროტეოლიტური ფერმენტების
იმაში გამოიხატება, რომ ადრეულ ასაკში მივაჩვიოთ ის საკვე- ასეთი წონამატის მისაღებად, ღორს 100 კგ ცოცხალ მასაზე უნდა ინჰიბიტორებს, რომლებიც ღორში იწვევენ მო-ნელების დარ-
2-4 თვის ღორის მოზარდს არ შესწევს უნარი ეფექტურად გა-
ბისა და მისაკვების ჭამას. მისაკვების გამოყე-ნებას ანუ დამატე- მიეცეს არანაკლებ 3,8 ენერგეტიკული საკვები ერთეულისა. ღვევას. ამისათვის, აღნიშნული მარცვლეული წინასწარი მოხა-
მოიყენოს უჯრედანის მაღალი შემცველობის ულუფის საზრდო
ბით კვებას იწყებენ 5-7 დღის ასაკიდან, რისთვისაც მოაწყობენ სუქების პერიოდში მოზრდილი ღორი 1 კგ ცოცხალი მასის მა- რშვისა და ჩაორთქლვის გარეშე გამოიყენება შეზღუდულად.
ნივთიერებები. ამიტომ, ულუფის მშრალ ნივთიერებაში მისი რა-
საკვების განყოფილებას (რომელიც მიუწვდომელი იქნება ქუ- ტებაზე ხარჯავს 6,5-8 ენერგეტიკულ საკვებ ერთეულს (65,0-88,0 ღორის ხორცის ხარისხზე დადებითად მოქმედებს წვნიანი
ოდენობა არ უნდა აღემატებოდეს 5,2%-ს.
ბისთვის), სადაც დგამენ საკვებურებს მარცვლეული და მინე- მჯ მიმოცვლის ენერგიას). საკვები: საკვები შაქრისა და ნახევრადშაქრის ჭარხალი, კომ-
რალური მისაკვებით. საკვებურები უნდა იყოს სუფთა, ხოლო ღორის მოზარდის კვებაში მნიშვნელოვან როლს თამაშობს
ღორის საქონე სუქებას პირობითად ყოფენ 3 პერიოდად: და- ბინირებული სილოსი, სტაფილო, პარკოსნებისა და მარცვლო-
საკვები – კეთილხარისხოვანი. დამატებითი საკვების სახით მა- მინერალური საზრდოობა. 20-40 კგ ცოცხალი მასის გოჭის მშრა-
ლი ნივთიერება უნდა შეიცავდეს არა ნაკლებ 0,93% კალციუმს საწყისი, შუა და ბოლო პერიოდი. ულუფების სანიმუშო სტრუქტუ- ვან-პარკოსნების მწვანე მასა, ცხოველური წარმოშობის საკვები
წოვარ გოჭს აძლევენ მოხალულ ქერსა და სიმინდს, მინერალუ-
და 0,76% ფოსფორს. ამ ელემენტების შეთვისება ორგანიზმში რა სუქების დაწყებისას ასეთია: კონ-ცენტრატი – 50%, წვნიანი სა- – მოხდილი რძე, შრატი, ხორცისა და ძვალ-ხორცის ფქვილი.
რი ნეართებიდან – ცარცს, წითელ თიხას. სიცოცხლის პირველი
დღიდან გოჭი უზრუნველყოფილი უნდა იყოს ახალი სასმელი დამოკიდებულია არა მარტო მათ რაოდენობასა და შეფარდე- კვები – 30% და ბალახის ფქვილი – 20%; სუქების შუა პერიოდში: ღორის ხორცის საგემოვნო თვისებები ეცემა იმ შემთხვევაშიც,
წყლით. ბაზე, არამედ ცხოველის უზრუნველყოფაზე D ვიტამინითაც. კონცენტრატი – 60%, წვნიანი საკვები – 25% და ბალახის ფქვილი როცა ულუფაში ჩართავენ (ყუათიანობის მიხედვით) 50-60%-ზე
– 15%; სუქების დასასრულს: კონცენტრატი – 70%, წვნიანი საკვე- მეტ სიმინდის მარცვალს, წიწიბურას, ხორბლის ქატოს, კარტო-
სპეციალური კომბინირებული საკვების უქონლობის შემთხვე- გოჭის მოთხოვნილება ნატრიუმსა და ქლორზე იფარება სუფ-
ვაში, გოჭების მისაკვებად (დამატებით საკვებად) იყენებენ რძეს, რის მარილით (ულუფის მშრალი ნივთიერების 0,4%). ულუფაში
მოუხდელი რძის შემცვლელს, მოხდილ რძეს, კონცენტრატების მარილის დიდი რაოდენობის შემცველი საკვების ჩართვისას
ნარევს, წვნიან და მწვანე საკვებს. რძის შემცვლელის მშრალ (მარილიანი თევზი და სხვა), ითვალისწინებენ მასში მარილის
მასაში შედის შემდეგი კომპონენტები, %: მშრალი მოხდილი საერთო შემცველობას, რომ თავიდან ავიცილოთ ცხოველთა
რძე – 71, ღორის ქონი – 19,5, კულინარული ცხიმი – 4, სიმინდის მოწამვლა, რომელიც ხშირად სიკვდილით მთავრდება.
სახამებელი – 1,06, ბუთილჰიდროოქსიტოლუოლი – 0,04, ემუ- სადღეღამისო მოთხოვნილება მიკროელემენტებზე 2-4 თვის
ლგირებული პრემიქსი – 2, ვიტამინებისა და ანტიბიოტიკების ასაკში, ცოცხალი მასის მიხედვით შეადგენს: რკინის – 107-130
პრემიქსი – 1, მინერალური პრემიქსი – 1,4. მგ-ს, სპილენძის – 14-17, თუთიის – 67-81, მანგანუმის – 54-65, კო-
ერთ თვემდე ასაკის გოჭს, შერეული კვების ტიპისას აძლევენ ბალტის 1,4-1,7 და იოდის 0,3 მგ-ს.
რძეს ან მოუხდელი რძის შემცვლელს, შემდეგ მოხდილ რძეს. ღორის მოზარდი არსებული ნორმების მიხედვით უზრუნვე-
ქუბიდან ასხლეტის შემდეგ პირველ ხანებში გოჭს აძლევენ სა- ლყოფილი უნდა იყოს ვიტამინებით . ვიტამინოვანი საზრდოო-
კვებთა ისეთივე ნარევს, როგორიც იყო წოვების პერიოდის ბის დაუბალანსებლობის შემთხვევაში გოჭებში უფრო ხშირად,
ბოლო დღეებში. ვიდრე სხვა სახეობის ცხოველთა მოზარდში გვხვდება ჰიპოავი-
2 თვემდე ასაკის გოჭის კვების ნორმები დამოკიდებულია მის ტამინოზები.
ცოცხალ მასასა და საშუალო სადღეღამისო წონამტზე. შერეული კვების ტიპის ფერმერულ მეურნეობებში მოზარდის
2 თვემდე ასაკის გოჭის კვებისას ცოცხალი მასიდან გამომდი- გამოზრდისას, მიზანშეწონილია მაქსიმალური რაოდენობით

ფილს, კარტოფილის დღლაბს და ბადაგს. ხორცისა და ქონის მისი რაოდენობა კერატში უმაღლესია და საშუალოდ შეადგენს ულუფა სანაშენო კერატისათვის უნდა იყოს მცირე მოცულო- ნებენ ნარევის სახით. ზამთრის პერიოდში ულუფაში ჩართავენ
საგემოვნო თვისებები მნიშვნელოვნად ეცემა იმ შემთხვევაშიც, 400-500 მლ-ს, ხოლო ცალკეულ შემთხვევებში 900-1000 მლ-მდე. ბის, ამიტომ მოთხოვნილება მშრალ ნივთიერებაზე მოზარდი კე- წვნიან საკვებს (ჭარხალს, სტაფილოს ნედლი სახით, მოხარშულ
როცა ღორის საკვებად იყენებენ ცხიმის დიდი რაოდენობით ერთ დაგრილებაზე: ეს ათჯერ უფრო მეტია, ვიდრე ულაყის, ას- რატისათვის შეადგენს 1,7 კგ-ს, ხოლო მოზრდილისთვის – 1-1,3 კარტოფილს) 2-3 კგ-ის რაოდენობით, პარკოსანი მცენარეების
შემცველ მცენარეულ საკვებს (სოიას, კოპტონს, შვრიას), ან ჯერ, ვიდრე კუროს და 250-ჯერ უფრო მეტია ვიდრე ერკემლის კგ-ს 100 კგ ცოცხალ მასაზე გაანგარიშებით (ენერგიის კონცენ- ბალახის ფქვილს – 0,3-0,5 კგ დღეღამეში. ცხოველური საკვები-
ისეთებს, რომელთაც აქვთ ძლიერი სპეციფიკური სუნი (თევზის შემთხვევაში. ტრაცია 1 კგ მშრალ ნივთიერებაში უნდა შეადგენდეს – 1,42 ესე დან აძლევენ თევზისა და ძვალ-ხორცის ფქვილს – 20-40 გრა-
ფქვილი, თევზი და თევზის ფარში და სხვა). მათ სუქების ბოლო სპერმის ხარისხზე (მოცულობა, სიხშირე, მოძრაობა, სპერმის ანუ 14,2 მჯ სამიმოცვლო ენერგიას). უჯრედანის შემცველობა მის რაოდენობით, აგრეთვე მოხდილ რძეს 2-3 ლ დღეღამეში.
პერიოდიდან გამოთიშავენ ულუფიდან. სიცოცხლისუნარიანობა) დიდ გავლენას ახდენს სრულფასო- მშრალ ნივთიერებაში არ უნდა აღემატებოდეს – 7%-ს. ზაფხულის პერიოდში წვნიანი საკვებისა და ბალახის ფქვილის
მცენარეული წარმოშობის საკვებთა ცხიმი, ქიმიური და ფიზი- ვანი კვება. აღწარმოებითი ფუნქციების დარღვევა შეინიშნება სანაშენო კერატის ულუფები ყოველთვის უნდა იყოს დაბალა- მაგივრად ულუფაში ჩართავენ ბალახს 2-3 კგ-ის რაოდენობით.
კური თვისებებით ძლიერ განსხვავდება ღორის ქონის შემადგენ- ენერგეტიკული, პროტეინოვანი, ვიტამინოვანი და მინერალური ნსებული ვიტამინების კომპლექსით, ვინაიდან რომელიმე მა- მინერალური ნივთიერებებისა და ვიტამინების ნაკლებობისას
ლობისგან. მცენარეული ცხიმები უპირატესად წარმოადგენენ საზრდოობის უკმარისობის შემთხვევაში. სპერმისა და სათესლე თგანის დეფიციტიც კი მკვეთრად ამცირებს სპერმის ხარისხს და ულუფაში შეაქვთ სუფრის მარილი, ცარცი, ძვლის ფქვილი, სა-
უჯერი ცხიმოვანი მჟავების (ოლეინის, ლინოლის, ლინოლენის) სითხის წარმოქმნა, გოლვა, გაძლიერებული ნერბვული ფუნქცი- ქუბის აღწარმოებით უნარს. კვები ფოსფატები, მიკროელემენტების მარილები, ვიტამინების
ტრიგლიცერიდებს, რომლებიც ხასიათდებიან სიმკვრივის და- ონირება და ნივთიერებათა მაღალი მოცულობა დაკავშირებუ- პრეპარატები, აგრეთვე პრემიქსები დოზით 10 გ ულუფის ერთ
სრულფასოვანი და დაბალანსებული კვების ორგანიზაციის კილოგრამ მშრალ ნივთიერებაზე გაანგარიშებით.
ბალი ტემპერატურით, იოდის რიცხვისა და რეფრაქციის კოე- ლია ბიოლოგიურად სრულფასოვანი პროტეინის, სხვადასხვა
შემთხვევაში, განსაკუთრებულ მნიშვნელობას უთმობენ მინერა-
ფიციენტის მაღალი შემცველობით. ღორის მკვირვი ქონი უპი- ვიტამინების, მინერალური ნივთიერებების (მ.შ. მიკროელემე- სანიმუშო ულუფა კერატისთვის (200-250 კგ ცოცხალი მასით)
ნტების) დიდ მოთხოვნილებასთან. ამ ნივთიერებების დეფიციტს ლურ ნივთიერებებს და პირველ რიგში ფოსფორს. ფოსფორის
რატესად შედგება ნაჯერი ცხიმოვანი მჟავების (სტეარინისა და ზამთრის პერიოდში კვების კონცენტრატულ-კარტოფილის ტი-
მივყავართ სპერმა პროდუქციის შემცირებასა და ხარისხის გაუა- ნაკლებობა უარყოფითად მოქმედებს სპერმის რაოდენობასა
პალმიტინის) ტრიგლიცერიდებისაგან, ყველაზე უფრო მკვრივი პის შემთხვევაში ასეთია, კილოგრამ ერთ სულზე დღეღამეში:
რესებამდე, რაც იწვევს გოჭის ზრდისა და ცხოველმყოფელობის და ხარისხზე, განსაკუთრებით კერატის ინტენსიური გამოყენე-
ქონი წარმოიქმნება არა მცენარეული ცხიმებისაგან, არამედ ნა- ქერი – 0,5, შვრია – 0,5, ხორბალი – 0,6, სიმინდი – 0,5, ბარდა
შესუსტებას მუცლადყოფნის პერიოდში. ბის შემთხვევაში. ულუფის მშრალი ნივთიერება უნდა შეიცავდეს
ხშირწყლებისაგან. ღორის კვებაში ცხოველური ცხიმის გამოყე- – 0,1, ბალახის ფქვილი – 0,4, მზესუმზირის შროტი – 0,1, თევზის
0,93% კალციუმსა და 0,76% ფოსფორს.
ნება არ აუარესებს ქონის ხარისხს. სპერმის ხარისხზე მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს ულუფის ფქვილი – 0,2, მოხდილი რძე – 1,4, კარტოფილი გაორთქლი-
სტრუქტურა და ცალკეული საკვები. მაგალითად, მოცულობიანი ულუფების სტრუქტურა უნდა იყოს მრავალფეროვანი: კონცე- ლი – 1,2; ფტორგაცლილი ფოსფატი – 15 გრ, სუფრის მარილი
საკვებ საშუალებებს, რომლებიც მდიდარია მცენარეული ცხი-
საკვები ხელს უწყობს სქესობრივი ენერგიის შემცირებას. წყლი- ნტრატული საკვები – 70-80%, წვნიანი – 10-15, ბალახის ფქვილი – 17 გრ, პრემიქსი – 35 გრ. ასეთი ულუფა შეიცავს 4,2 ესე (42,4 მჯ
მებით (შვრია, კოპტონი, სიმინდი, სოია, ქატო) ღორს აძლევენ
ანი საკვები უარყოფითად მოქმედებს სპერმატოზოიდების სიხ- – 3-5, ცხოველური წარმოშობის საკვები – 6-8% ენერგეტიკული სამიმოცვლო ენერგიას), 458 გრ მონელებად პროტეინს, 28 გრ
სუქების დასაწყის და შუა პერიოდში, ხოლო ბოლო პერიოდში
შირესა და მოძრაობაზე. ვიტამინებისა და მინერალური ნივთი- საკვები ერთეულიდან გამომდინარე. კალციუმს, 23 გრ ფოსფორს და 85 მგ კაროტინს. მიკროელემე-
მათ ნაწილობრივ ან მთლიანად ცვლიან ცხიმის მცირე რაოდე-
ნობის შემცველი საკვებით (ქერი, ჭვავი, ბარდა, ჭარხალი, კომ- ერებების, განსაკუთრებით ფოსფორის ნაკლებობა ამცირებს კვების ტიპი კერატისათვის ნებისმიერ რეგიონში უნდა იყოს ნტებსა და ვიტამინებზე მოთხოვნილების ნორმები უზრუნველყო-
ბინირებული სილოსი). სპერმატოზოიდების სიცოცხლისუნარიანობასა და განაყოფიე- კონცენტრატული. კონცენტრული საკვებიდან იყენებენ პურეულ ფილია პრემიქსის ხარჯზე.
რების უნარს. მარცვლოვნებს – ქერს, სიმინდს, ხორბალს, შვრიას, აგრეთ- სპერმის მაღალ ხარისხს, მუდმივ სანაშენო კონდიციას და
ღორის საკვებად გამოყენებულ საკვებთა კონსისტენციას გა-
აჩნია გარკვეული თავისებურებანი. მეღორეობის გადაყვანამ კერატის პროტეინოვანი საზრდოობის ბიოლოგიური სრულ- ვე პარკოსნებიდან – ბარდას, მზესუმზირის, სოიოსა და სელის მაღალ სქესობრივ აქტიურობას მთელი წლის განმავლობაში
სამრეწველო საფუძველზე და კომბინირებული საკვების მრე- ფასოვნება განპირობებულია, უპირველეს ყოვლისა, ამინომჟავა შროტს, სპეციალურ კომბისაკვებს, კონცენტრატების საერთო უზრუნველყოფს კერატის კვება სპეციალური მარკის სრულუ-
წველობის განვითარებამ, ხელი შეუწყო მშრალი საკვების გამო- ლიზინის საკმარისი რაოდენობით. რაოდენობამ უნდა შეადგინოს 3-4 კგ დღეღამეში და მას იყე- ლუფოვანი კომბისაკვებით, რომლის შემადგენლობა შეიცავს
ყენების უპირატესობას. ხანგრძლივად ასეთი საკვების გამოყე- შემდეგ ინგრედიენტებს, %-ად მასის მიხედვით: ქერი – 18, ხო-
ნებისას ღორში, კერძოდ მის კუჭ-ნაწლავის ტრაქტში შეიმჩნევა რბალი – 28,3, სიმინდი – 8, შვრია – 8, ხორბლის ქატო – 10, ბა-
სხვადასხვა ანთებითი პროცესები, რასაც თან ახლავს ცხოვე- რდა – 10, მზესუმზირის შროტი – 8, თევზის ფქვილი – 4, საკვები
ლის პროდუქტიულობის დაცემა. საფუარი – 3, ცარცი – 0,8, საკვები ფოსფატი – 0,4, სუფრის მარი-
ლი – 0,5, პრემიქსი – 1. 1 კგ პრემიქსი შეიცავს ვიტამინებს: A – 2
ღორის კვებაში გამოყენებულ სხვადასხვა ტენიანობის საკვებ
მილ სე, D – 200 ათას სე, E – 1,გ, K – 100 მგ, B1 – 100 მგ, B2 – 500
საშუალებებს გააჩნიათ გარკვეული უპირატესობა და ნაკლოვა-
მგ, B3 – 1,2 გრ, B4 – 25 გრ, B5 – 2,2 გრ, B6 – 300 მგ, B12 – 2,2 მგ;
ნებებიც. მშრალი სრულულუფოვანი კომბინირებული საკვები
მიკროელემენტებს: რკინას – 4 გრ, მანგანუმს – 4 გრ, თუთიას – 8
არ თხოულობს დამატებით კვებისწინა შემზადებას და შეიძლება
გრ, სპილენძს – 0,8 გრ, იოდს – 40 მგ, კობალტს – 20 მგ, სელენს
მოვათავსოთ საკვებურში რამდენიმე დღით ისე, რომ არ გაფუჭ-
– 20 მგ, 1 კგ ასეთი კომ-ბისაკვები შეიცავს 1,06 ესე (10,6 მჯ სამი-
დეს, მაგრამ მშრალი კომბინირებული საკვების დარიგებისას
მოცვლო ენერგიას).
წარმოიშობა სადგომის დამტვერიანება. ტენიანი საკვების გა-
მოყენებისას იზრდება დანახარჯები. ასეთი საკვები სწრაფად მშრალი საკვების, ბალახის ფქვილისა და კომბისაკვების სა-
მჟავდება, რისთვისაც პერიოდულად აუცილებელი ხდება მილ- გემოვნო თვისებებისა და ჭამადობის გასაუმჯობესებლად, მათ
გაყვანილობების გასუფთავება და გარეცხვა. ატენიანებენ (დანამავენ) წყლით, მოხდილი რძით ან რძის შრა-
ტით. საკვებს უნდა ჰქონდეს ფხვიერი სქელი ქაშის კონსისტენცია
ფიზიოლოგიური ცდებით დადგენილია, რომ ღორის მარტო
60-70% ტენიანობით. თხიერი (თხევადი) საკვები კერატში იწვევს
მშრალი ან მარტო ტენიანი საკვებით კვებისას, კლებულობს
უკუჩვენებას. წყალი ეძლევა სუფთა სახით. კვებავენ დღეღამეში
კუჭის წვენის გამოყოფა და მათში ფერმენტების რაოდენობა
2-ჯერ და თითო ჯერზე აძლევენ ნორმის ნახევარს. ერთჯერადი
მცირდება. სანერწყვე ჯირკვლების სეკრეცია მნიშვნელოვანი
კვება მომნელებელი ტრაქტის პირამდე ავსების გამო, დაბლა
ხარისხით დამოკიდებულია საკვების ტენიანობაზე.
სცემს კერატის სქესობრივ აქტივობას, ამასთანავე კლებულობს
კერატის კვება საზრდო ნივთიერებების მონელება და გამოყენება, აგრეთვე
არასრულად გამოყენების გამო დარჩენილი საკვები მჟავდე-
კერატის ხანგრძლივი გამოყენების ძირითადი პირობაა – მისი ბა და ფუჭდება. ყველა საკვები უნდა იყოს კეთილხარისხოვანი
სრულფასოვანი კვება, ხოლო კვების ბიოლოგიური სრულფა- ობის, სიდამპლის, სოკოვანი და სხვა დაზიანებების ნიშან-თვი-
სოვნების მაჩვენებელი – კი სპერმის რაოდენობა და ხარისხია. სებების გარეშე. არ არის რეკომენდებული კერატის გამოყენება
კვების სისტემატურ დარღვევას თან ახლავს ქუბის დაბალი გა- დასაგრილებლად 1,5-2 საათით ადრე კვების შემდეგ.
ნაყოფიერება და შთამომავლობის სიცოცხლისუნარიანობის კერატის სრულფასოვან კვებას აკონტროლებენ ნაკვებობის,
გაუარესება. ცოცხალი მასის ცვლილებების, სპერმის ხარისხის, ნივთიერე-
კვების გავლენა სპერმა პროდუქციაზე კერატებში უფრო გა- ბათა მიმოცვლის მდგომარეობისა და ჯანმრთელობის მიხედ-
მოხატულია, ვიდრე სხვა სახის ცხოველთა მწარმოებლებში. ვით.

ცხვრის კვება დღე-ღამეში) და თუ საჭიროება მოითხოვს მწვანე მასას. კული და ცილოვანი საზრდოობის საჭირო დონის უზრუნველსა-
ყოფად მაკეობის მეორე პერიოდში აუცილებლად უნდა მიეცეს
პერიოდში სრულფასოვანი კვებით შეიძლება მნიშვნელოვნად
გავზარდოთ მისი მერძეულობა და უზრუნველვყოთ ბატკნის ნო-
ინტენსიური სანაშენო გამოყენების პერიოდში ერკემალი
უნდა ღებულობდეს ულუფას, რომელიც შედგება ნაირფეროვა- კონცენტრატული საკვები ან კომბინირებული საკვები, ენერგია- რმალური ზრდა-განვითარება.
საკვების მონელების ხასიათის მიხედვით ცხვარი ეკუთვნის ზე საერთო მოთხოვნილების 15-30%-ის რაოდენობით. სამხრეთ
ნი, კეთილხარისხოვანი, ადვილმონელებადი და ხალისიანად ცხვრის პირველადი რძე – ხსენია, რომელიც სხვა ცხოველების
მცოხნავი ცხოველების ჯგუფს. ძროხისაგან განსხვავებით ის რაიონებში (მ.შ.საქართველოში) ზამთრის პერიოდში ცხვარს
ჭამადი (მისაღები) საკვებისაგან. მსგავსად გამოირჩევა პროტეინის (17-23%) და ცხიმის (9-16%)
3-4 სმ-ით დაბლა ძოვს საძოვრის ბალახს და კარგად მოძრავი კვებავენ ღამის სათევ ადგილზე (საყარზე), ბაკში; შუა და ჩრდი-
ვერძის სათესლე ჯირკვლებში სპერმის მომწიფების ხანგრ- მაღალი შემცველობით, ნორმალური რძე საშუალოდ შეიცავს
ზედა ტუჩის დახმარებით შესწევს უნარი ნიადაგის ზედაპირიდან ლოეთ ზოლში – სადგომებში. ცხვარი სილოსით და სხვა წვნიანი
ძლივობა შეადგენს 40-50 დღემდე. ამიტომ მის მომზადებას 5,5% პროტეინს, 6,7% ცხიმსა და 5,7% შაქარს. ნერბს 1 კგ რძის
აკრიფოს საკვების მცირე ზომის ნაწილებიც კი. ცალკეული ჯი-
დაგრილების პერიოდისათვის იწყებენ სპერმის აღებამდე 1,5-2 საკვებით მიზანშეწონილია ვკვებოთ სადგომებში (ფარეხებში), წარმოსაქმნელად საარსებო ნორმის ზევით ეძლევა არანაკლებ
შის ცხვარს შეუძლია გამოიყენოს მაღალმთიანი (ყარაჩაევული
თვით ადრე. მომზადების პერიოდში ვერძი ნაკლებად უხვი სა- რომ არ მოხდეს ამ საკვებთა გაყინვა. 0,6 ენერგეტიკული საკვები ერთეული და 80 გრამი მონელებადი
ცხვარი) ან უდაბნოს (ყარაყულის ცხვარი) საძოვარი, რომლებიც
ძოვრული კვებიდან თანდათანობით გადაჰყავთ გაძლიერებულ პროტეინი. მაწოვარი ნერბის კვების ნორმები ითვალსიწინებს
ძროხისათვის მიუწვდომელია. ცხვარი ნაკლები ხალისით ჭამს ІІ
სანიმუშო ულუფები
ულუფაზე. მომზადების ბოლო თვეში ცხოველს კვებავენ ისევე, ცხოველის პროდუქტიულობის მიმართულებას, ცოცხალ მასას
უხეშღეროიან ჩალასა და ნამჯას, ძროხასთან შედარებით უარე-
როგორც მისგან სპერმის ინტენსიურად აღების პერიოდში. მაკე ნერბისათვის (პირველი 12-13 კვირის განმავლობაში, და ლაქტაციის პერიოდს.
სად ინელებს უხეში საკვების უჯრედანას. ის შედარებით კარგად
იტანს ხანგრძლივ მწირ კვებას, მაგრამ სრული შიმშილობის შემ- ერთ სულზე დღეღამეში) სანიმუშო ულუფაა: მარცვლოვნებისა გაზაფხულზე, დადოლებისას, საძოვრის ბალახს, რომელიც
თხვევაში მონელება მასში გაცილებით მალე ირღვევა, ვიდრე მაკე ნერბის კვება და ნაირბალახების თივა, საგაზაფხულო ნამჯა – 1-1,5 კგ, სიმი- შევსებულია მარცვალ-კონცენტრატითა და მარილით, შეუძლია
ძროხისა და ცხენის საჭმლის მომნელებელ ტრაქტში. ნდის სილოსი და ჭარხალი – 2-2,5 კგ, ქერის ღერღილი – 01,-0,2 უზრუნველყოს მაწოვარი ნერბის სრულფასოვანი კვება. ზამთარ-
ნერბის საკმარისად ინტენსიური და სრულფასოვანი კვება და- ში კი მაწოვარი ნერბის ულუფა უნდა შედგებოდეს კარგი თივის,
ზამთრის საძოვრებზე კვების არახელსაყრელ პირობებში კგ, სუფრის მარილი – 10 გრ, შარდოვანა – 7 გრ, საკვები ფოსფა-
დებითად მოქმედებს მისი გამრავლების ფუნქციაზე, მერძეულო- სილოსის, კონცენტრატის, მარილისა და, თუ შესაძლებელია,
(ნამქერი, ყინვა) ცხვრის სიკვდილიანობა გარდაუვალია, ასეთ ტი – 8 გრ, სპილენძის სულფატი – 30 მგ და კობალტის ქლორიდი
ბაზე, ნაყოფიერებაზე, შთამომავლობისა და მატყლის ხარისხზე. ძირხვენა-გორგლეულისაგან.
პირობებში დამატებითი საკვებით არადროული კვება ხშირად – 1 მგ.
ნერბი, რომელიც დაგრილების (ნერბვის) კამპანიის დაწყება- მასტიტის დაავადების თავიდან აცილების მიზნით, დადოლე-
აჩქარებს ცხოველთა სიკვდილიანობას. ძროხასთან შედარე- მაკეობის ბოლო 7-8 კვირის განმავლობაში: მარცვლოვან-პა-
მდე 1-1,5 თვის განმავლობაში იმყოფებოდა გაძლიერებული და ბიდან (მოგებიდან) 2-3 დღის შემდეგ ნერბს აძლევენ მხოლოდ
ბით, ცხვარი უკეთესად იტანს საძოვრის ბალახში მარილების (მ. სრულფასოვანი კვების პირობებში, ასევე შემჭიდროვებულ ვა- რკოსნების თივა 1-1,3 კგ, სიმინდის სილოსი და ჭარხალი – 1,5-2
შ. ნიტრატების) კონცენტრაციის გაზრდას, ამასთან ნიტრატებით კგ, ქერის და სიმინდის ღერღილი, ქატო, შროტი და კომბისაკვე- თივას, შემდეგ ულუფაში თანდათანობით ჩართავენ სხვა სახის
დებში მოდიოდა ახურებაზე, შესაბამისად მოკლდება, როგორც საკვებსაც. მაღალი მერძეულობის აუცილებელი პირობაა – ნერ-
ცხვრის მოწამვლა თითქმის არ აღინიშნება. ხელოვნური დაგრილების, ასევე დადოლების (დაბატკნიანების) ბი – 0,2-0,3 კგ, სუფრის მარილი – 13 გრ, დინატრიფოსფატი – 8
გრ, გოგირდის ელემენტი – 0,5 გრ, სპილენძის სულფატი - 40 მგ ბის რეგულარული დაწყურვება. მაწოვარი და მეწველი ნერბის
იმასთან დაკავშირებით, რომ მეცხვარეობა თანდათანობით ვადები. კარგად გამოკვებილი ნერბი, როგორც წესი პირველი-
და კობალტის ქლორიდი - 1,5 მგ. ულუფაზე, რომელიც შეიცავს თივასა და სილოსს კარგ შემავსებ-
გადადის ინტენსიურ ტექნოლოგიაზე, იზრდება ცხვრის კვების ვე დაგრილებისას ნაყოფიერდება და იშვიათად რჩება ბერწად. ლად შეიძლება ჩაითვალოს კომბინირებული საკვები შემდეგი
მაკონტროლებელი ფაქტორებისა და დეტალიზირებული ნო- დაგრილებისათვის კარგად მომზადებული ნერბებისაგან ტყუპი-
მაწოვარი ნერბის კვება შემადგენლობით, %: შვრია – 19, სელის შროტი – 15, ალაოს
რმირებული კვების ორგანიზაციის მნიშვნელობა. სხვადასხვა ანობის რიცხვი ხშირად 2-3-ჯერ იზრდება. ღივი – 3, ხორბლის ქატო – 30, ხორბლის ფქვილი – 31 და მინე-
პროდუქტიული მიმართულების ცხვრის კვების ნორმები, რომ- საძოვრის ნორჩი, წვნიანი ბალახი, იონჯისა და სამყურის აქვი- ბატკნის მოსაგებად ნერბის კარგი მომზადებით და წოვების რალური საკვები – 2.
ლებიც შემუშავებულია ნივთიერებათა ცვლისა და ენერგიის შე- ტი ან მწვანე კონვეიერის ბალახეული კულტურების მწვანე მასა,
დარებითი შესწავლის საფუძველზე. ზომიერი რაოდენობით დამატებითი კონცენტრატული საკვები
– განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია დაგრილებისათვის ნერბის
ერკემლის კვება
შესამზადებლად. გამხდარი ნერბის ნაკვებობის გასაუმჯობესებ-
ნორმირებული კვების ორგანიზაციის კონტროლი შეიძლება ლად აუცილებელია დამატებითი საკვების მიცემა იმ ანგარიშით,
მხოლოდ ცხოველთა ზრდა-განვითარებისა და ჯანმრთელობის რომ ყოველი ერთი კილოგრამი მასის მატებაზე გაიხარჯოს 5
მდგომარეობის ზედმიწევნით დაკვირვებისა და პროდუქტიუ- ენერგეტიკული საკვები ერთეული და დაახლოებით 500 გრ მო-
ლობის მაჩვენებლის შემოწმების საფუძველი ერკემლის (სანა- ნელებადი პროტეინი.
შენე ვერძი) კვება - მეცხვარეობაში ფართოდ გამოიყენება ნერ- მაკეობის პერიოდში ნაზმატყლიანი ნერბის კარგი ნაკვებობა
ბის ხელოვნური განაყოფიერება. თავისუფალი დაგრილებისას აუცილებელი პირობაა ნაყოფის ნორმალური განვითარები-
ერთი ვერძი ანაყოფიერებს 20-25 ნერბს, ხოლო გამორჩეული სათვის, მაგარი აგებულების, კარგი ტყავის მარაგით და ხშირ-
ვერძი მწარმოებლის სპერმით ხელოვნური განაყოფიერებისას მატყლიანი ბატკნის მისაღებად. არასაკმარისი ნაკვებობის მაკე
შეიძლება ერთ სეზონზე განაყოფიერდეს 3000-3500-მდე ნერბი. ნერბში მაკეობის ადრეულ პერიოდში წარმოებს ემბრიონის გა-
ვერძი მთელი წლის განმავლობაში სანაშენოდ ინტენსიური ნვითარების შეწყვეტა და ნაყოფის შეწოვა. ამის შედეგად, ტყუპ-
გამოყენებისას უნდა იმყოფებოდეს სანაშენო კონდიციაში და ბატკნიანი მაკე ნერბი მუცლით ატარებს მხოლოდ ერთ ბატკანს,
არ უნდა დავუშვათ მისი ზედმეტად გასუქება, რისთვისაც გარდა ხოლო ნერბი ერთი ჩანასახით რჩება ბერწად. ის ბატკანი, რომე-
სრულფასოვანი კვებისა, ცხოველი რეგულარულად უნდა იმყო- ლიც მიღებულია კარგად ნაკვები ნერბისაგან უფრო სიცოცხლი-
ფებოდეს სუფთა ჰაერზე ან ვაბალახოთ სპეციალურ საძოვარზე. სუნარიანია, აქვს უკეთესი მადა, რაც ასტიმულირებს დედისაგან
ენერგიის, პროტეინის, მინერალური ნივთიერებებისა და ვიტა- რძის მიღებას, აგრეთვე ასხლეტისას მოზარდს აქვს უფრო მაღა-
მინების მიხედვით სრულფასოვანი საზრდოობა უზრუნველყოფს ლი ცოცხალი მასა.
მასში სპერმის ინტენსიურ წარმოქმნას და ხელს უწყობს მაღალ მაკეობის პირველ სამ თვეში ნერბის რაციონალური, ნორმი-
დონეზე მის სქესობრივ აქტიურობას. რებული კვების მიზანს შეადგენს – მათი შენარჩუნება საშუალო
ბაგურ არადაგრილების (მოსვენების) პერიოდში ერკემალის და საშუალოზე მაღალი ნაკვებობის მდგომარეობაში. მაკეობის
სრულფასოვან კვებას უზრუნველყოფენ შემდეგი შემადგენლო- პირველ პერიოდში ნერბის საშუალოზე დაბალი ნაკვებობის შემ-
ბის (ულუფის საერთო ყუათიანობიდან) სადღეღამისო ულუფით: თხვევაში სადღეღამისო ულუფას ადიდებენ (ნორმის ზევით) 0,2-
1,5-2 კგ (35-40%) პარკოსნების ან მარცვლოვან-პარკოსნების 0,3 ენერგეტიკული საკვები ერთეულით.
თივა, 1,5-2 კგ (20-25%) წვნიანი საკვები: სტაფილო, შაქრის ჭა- მაკეობის უკანასკნელ 2-3 თვეში ნერბის მოთხოვნილება ენე-
რხალი, სილოსი; 0,6-0,8 კგ (40-45%) ნარევი: შვრიის, ქერის, რგიაზე იზრდება 30-40%-ით, მონელებად პროტეინზე 40-60%-ით,
ხორბლისა და ფეტვის ღერღილის, აგრეთვე კოპტონისა და ხო- აგრეთვე კალციუმზე, ფოსფორსა და კაროტინზე. ამ პერიოდში
რბლის ქატოს. ზაფხულობით ერკემალს საძოვარზე მისაკვების განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობენ ნერბის შეუწყვეტელ უზ-
სახით აძლევენ კონცენტრატების ნარევს (0,5-1 კგ ერთ სულზე რუნველყოფას სალოკავი მარილით ნებაზე. ნერბს ენერგეტი-

ბატკნის გამოზრდა და სუქება ასხლეტის შემდეგ ბატკანს 8 თვის ასაკამდე გააჩნია ზრდის
მაღალი ენერგია. საკმარისი და სრულფასოვანი კვების შემ-
პირველი 3-4 თვე ბატკანი იმყოფება დედასთან. მისი ჯანმრ- თხვევაში, მას უნარი შესწევს ამ პერიოდში მოგვცეს 150-200 გრ
თელობა და განვითარება სიცოცხლის პირველ თვეებში დამო- საშუალო სადღეღამისო ნამატი.
კიდებულია ნერბის მერძეულობაზე. კარგად ნაკვებ ნერბს, კვე-
ბის ნორმალურ პირობებში უნარი შესწევს რძით უზრუნველყოს ასხლეტილ ბატკნებს აერთიანებენ ფარებში ან ჯგუფებში და
1-2 ბატკანი. სამი და მეტი ბატკნის შემთხვევაში (დამახასიათე- სეზონის ბოლომდე აძოვებენ საუკეთესო საძოვრებზე, ამასთან,
ბელია რომანოვული ნერბისათვის), მას დამატებით კვებავენ მისაკვების სახით ყოველდღიურად აძლევენ მარცვლეულს,
ძროხის რძით ან ცხვრის რძის შემცვლელებით (20-20 კგ-ის რაო- კონცენტრატის ნარევს (შვრია, სიმინდი, ქერი, ქატო და სხვა) ან
დენობით ყოველ ბატკანზე). სპეციალურად კომბინირებულ საკვებს (250-600 გრამის რაოდე-
ნობით ერთ სულზე დღე-ღამეში).
წოვების პერიოდის მე-3-4 კვირიდან დედის რძე სრულყოფი-
ლად ვერ აკმაყოფილებს მოზარდის მოთხოვნილებას საზრდო ბაგურ პერიოდში ნაზმატყლიანი ნერბაკების (შიშაქების 35
ნივთიერებებზე და მას აჩვევენ სხვა საკვების ჭამას. თავდაპირვე- კგ-იანი მასით) ულუფა უნდა შეიცავდეს 0,5-0,8 კგ მარცვლოვა-
ლად, დამატებით კვებავენ შვრიის ფქვილით, შემდეგ ნარევით, ნ-პარკოსნების თივას, 1,5-2 კგ სიმინდის ან ბალახის სილოსს,
რომელიც შეიცავს შვრიის ფქვილს, სელის კოპტონს (ან შროტს) 0,25-0,30 კგ მარცვლეული კონცენტრატის ნარევს და 8-10 გრ
და ხორბლის ქატოს. კონცენტრატის მიცემას თანდათანობით სუფრის მარილს. სანაშენო სავერძეების ულუფაში ჩართავენ
ადიდებენ 10-20 გრამიდან 300-400 გრამამდე დღე-ღამეში ერთ რამდენადმე მეტ ადვილმონელებად საკვებს და ცილოვან კონ-
სულზე ასხლეტის მომენტისათვის. კონცენტრატთან ერთად ბატ- ცენტრატებს: მარცვლოვან-პარკოსნების თივა - 0,5 კგ, სიმინდის
კანს აძლევენ კარგი ხარისხის მდელოს ან ნათესი პარკოსნების ან ბალახის სილოსი – 2,5 კგ, შაქრის ჭარხალი – 0,5 კგ, მზესუმ-
თივასა და სილოსს. ზირის შროტი – 0,2 კგ, სიმინდის მარცვალი – 0,1 კგ და მარილი
წოვების პერიოდის ხელსაყრელ პირობებში, ბატკანი იძლევა – 10-11 გრ.
200-300 გრამამდე სადღეღამისო ნამატს, მატულობს მატყლის საძოვარზე და ბაგურ პერიოდში, კვების სწორი ორგანიზაციის
სიხშირე და სიგრძე. შემთხვევაში, ნაზმატყლიანი ჯიშის სავერძეები 12 თვის ასაკში
დედისაგან ბატკნის ასხლეტა ხდება 3-4,5 თვის ასაკში. ფარა- აღწევენ 55-60 კგ-ს, ხოლო შიშაქები – 40-50 კგ-ს.
ში, სადაც ცხვარს წველიან, ბატკანს აცილებენ 2,5-3 თვის ასაკში. პირველ გამოზამთრებაზე შიშაქების უხვი სრულფასოვანი
ადრეული ასხლეტა, თუ ის არ კომპენსირდება სრულფასოვანი კვება ხელსაყრელ პირობებს ქმნის მათი სასქესო ორგანოების
საზრდოობით, ცუდად მოქმედებს მოზარდის შემდგომ ზრდაზე, განვითარებისათვის, ხოლო შემდგომში – წარმატებული რეპ-
მის სამატყლო პროდუქტიულობასა და სანაშენო ღირსებებზე. როდუქციისათვისაც.
მოზრდილი ცხვრის სუქების წარმატება და მოზარდის ინტე- ნარევის შემადგენლობაში გაცილებით მაღალია, ვიდრე მისი
ნსიური გამოზრდა, ახალგაზრდა ბატკნის ხორცის მისაღებად, ჩვეულებრივად გამოყენებისას.
დამოკიდებულია ჯიშურ თავისებურებებზე, კვების დონესა და
საძოვრული სუქება (იალაღობა) – ყველაზე უფრო იაფი საშუ-
სრულფასოვნებაზე, გასასუქი ცხოველის ასაკზე.
ალებაა ცხვრის ხორცის წარმოებისათვის. მისი ორგანიზაციის
ახალგაზრდა ცხვრის ხორცის მისაღებად მიზანშეწონილია დროს მეტად მნიშვნელოვანია ფარების სწორად ჩამოყალიბება
ინტენსიურად გავასუქოთ სახორცე-სამატყლო ჯიშის ბატკანი, (ფორმირება). მათი ფორმირება ხდება ცხოველის სქესის, ასაკი-
რომ 5-6 თვის ასაკში მისმა მასამ 40-45 კგ-ს მიაღწიოს.
სა და ცოცხალი მასის მიხედვით. ოპტიმალურად ითვლება, რომ
ინტენსიურ სუქებას იწყებენ მაწოვარი ნერბის უხვი კვებით ფარების სიდიდე განისაზღვროს ჭედილებისათვის – 1000-1200,
და წოვების პერიოდში ბატკნის გაძლიერებული დამატებითი გამოწუნებული ნერბებისათვის – 800-1000 და მოზარდისათვის
კვებით. საკუთრივ მოზარდის სუქებას იწყებენ მისი დედისაგან
– 800-900 სულით. ფარის სიდიდე შეიძლება გაიზარდოს ან შე-
ასხლეტის შემდეგ. ბატკნის მასა ინტენსიურ სუქებაზე დაყენების
მცირდეს ადგილის (მხარის) რელიეფისა და საძოვარზე მწვანე
წინ უნდა შეადგენდეს 30 კგ-ს, ხოლო სუქების ბოლოსათვის – 52
კგ-სა და მეტს. სუქების ხანგრძლივობა შეადგენს 60 დღეს და მასის რეზერვის (მარაგის) გათვალისწინებით.
ბატკნის საშუალო სადღეღამისო წონამატი სუქების პერიოდში ცხვრის საძოვრული სუქების აუცილებელი პირობაა – მისი უზ-
უნდა იყოს დაახლოებით 180-200 გრ. რუნველყოფა სასმელი წყლითა და მარილით. ცხელ ამინდში
ინტენსიურად გასასუქი ბატკნის ულუფა უნდა შეიცავდეს არანა- ცხვარს დღისით ჩვეულებრივ ამყოფებენ საყარზე, ხოლო ძო-
კლებ 0,5 კგ-ს კარგი ხარისხის პარკოსნების ან მარცვლოვან-პა- ვებას ახდენენ ადრე, დილისა და ღამის საათებში. ცხო-ველები
რკოსნების თივას. კარგი შედეგის მიღება შეიძლება, აგრეთვე, საძოვარზე უნდა იმყოფებოდნენ დღე-ღამეში 10-12 საათის გან-
თუ გამოვიყენებთ საშუალო ხარისხის თივას, რომელსაც დამა- მავლობაში.
ტებული ექნება (0,1-0,2 კგ) ხელოვნურად გამშრალი ახალგაზ-
საძოვარზე, საშუალოდ, მოზრდილი ცხვარი 6-8 კგ, ხოლო მო-
რდა ბალახის ნაკუწი. სიმინდის და ბალახის სილოსი ბატკანს
ზარდი 2-6 კგ ბალახს მოიხმარს. საძოვრული სუქების პერიოდში
შეუძლია შეჭამოს 2-2,5 კგ დღე-ღამეში, შაქრის ჭარხალი – 1-1,5
კგ. მარცვლეული კონცენტრატის ნარევს აძლევენ დღე-ღამეში სისტემატურად აკონტროლებენ ცხოველთა უზრუნველყოფას
ერთ სულზე 350-400 გრამის რაოდენობით. საძოვრის საკვებით. ბუნებრივ საძოვარზე ცხვარი ჩვეულებ-
რივ იყენებს 40-დან 70%-მდე საკვები მასის რეზერვს, ამასთან,
ეფექტურია მოზრდილი ცხვრისა და მოზარდის ბაგური სუქე-
ბა (განსაკუთრებით მცირე საძოვრის მქონე საწარმოებში), სა- პირველ რიგში, ჭამს ახალგაზრდა ყლორტებსა და ფოთლებს.
დაც იყენებენ სრულფასოვან საზრდოობის ყველა ელემენტით გვალვიან ზონებში ბუნებრივი საძოვრების პროდუქტიულობა
დაბალანსებულ ფხვიერ ან გრანულირებულ საკვებნარევებს. დაბალია და შეადგენს 4-5 ცენტნერს ჰექტარი ჰაერმშრალი მა-
საკვებნარევის შემადგენლობაში შეაქვთ 60-70% უხეში საკვები, სიდან. საძოვრის ,,გადაწვის” შემთხვევაში, ცხვრებს გამოუყო-
მათ შორის ცხვრის ასაკიდან გამომდინარე 40-45%-მდე (მასის ფენ დამატებით ნაკვეთებს ან მიმართავენ მწვანე მასის დამატე-
მიხედვით) შეიძლება დაეთმოს ნამჯას. მისი ჭამადობა საკვებ- ბითი მისაკვების სახით გამოყენებას.

თხის კვება რებულებით შეიძლება შეცვალოს 1 კგ-მდე მდელოს საშუალო

ხარისხის თივა.
1 კგ კომბისაკვები შეიცავს 0,93 ესე (ენერგეტიკულ საკვებ ერთე-
ულს), 9,3 მჯ სამიმოცვლო ენერგიას, 130 გ მონელებად პროტე-
ბით და სრულ ნორმამდე აჰყავთ 5-7 დღის განმავლობაში.
თხა ზამთრის კვებიდან ზაფხულის კვებაზე გადაჰყავთ თანდა-
მოსვენების პერიოდში მწარმოებელს ინახავენ საშუალო ნა- ინს, 10 გრ კალციუმს, 8 გრ ფოსფორს, ვიტამინებს: A – 10,5 ათას თანობით დილით და საღამოს თივის მისაკვების გამოყენებით.
თხის ხანგრძლივად არასრულფასოვანი კვება იწვევს თივთი- სე, D – 1044 სე, E – 96 მგ-ს. კომბისაკვებით მთლიანად შეიძლება
კვებობის მდგომარეობაში, ხოლო 1,5-2 თვით ადრე დაგრილე- ზამთრის პერიოდში თივა თუ წარმოადგენს ერთადერთ საკვებს,
კისა და მატყლის გაწვრილებას, აგრეთვე მათი სიმაგრის შემცი- შევცვალოთ კონცენტრატული საკვები და საკვები დანამატები.
ბის (ნერბვის) დაწყებამდე, თანდათანობით გადაჰყავთ გაძლიე- მაშინ ის შეიძლება მივცეთ 2,5-3 კგ-მდე დღე-ღამეში.
რებასა და ტექნოლოგიური თვისებების გაუარესებას.
რებულ კვებაზე. მაკეობის პერიოდში სრულფასოვნად ითვლება ულუფა, რო-
თივთიკი და მატყლი ყველაზე უფრო ინტენსიურად იზრდება ნეზვი თხის კვება
ბოტი-მწარმოებლის ულუფის 1 ენერგეტიკული საკვები ერთე- მელიც შედგება 1,5-2 კგ კარგი თივისაგან და 0,4-0,5 კგ კონცე-
ოქტომბრიდან იანვრის ჩათვლით, ამიტომ ზამთრის პერიოდში
ული უნდა შეიცავდეს მოსვენების პერიოდში არანაკლებ 95 გრ მოთხოვნილება საზრდო ნივთიერებებზე დამოკიდებულია ნტრატისაგან, მაგრამ ლაქტაციის პერიოდში თივის ნაწილს
მწირ კვებას მივყავართ სათივთიკე და სამატყლო პროდუქტიუ-
მონელებად პროტეინს, ხოლო ნერბვის პერიოდში - 100-105 ნეზვის ცოცხალ მასასა და ფიზიოლოგიურ მდგომარეობაზე. 1 ცვლიან სილოსით 2-3 კგ-მდე დღე-ღამეში. ზაფხულის პერიოდ-
ლობის დაცემამდე.
გრამს. სრულფასოვან პროტეინსა და E ვიტამინზე მოთხოვ- კგ ცოცხალ მასაზე ულუფიდან მან უნდა მიიღოს დაახლოებით ში უხეშ და წვნიან საკვებს ცვლიან მწვანე საკვებით – 5-7 კგ-მდე
თხის რძეს აქვს დიეტური და ბაქტერიოციდული თვისებები და ნილების დასაკმაყოფილებლად მწარმოებელს დღე-ღამეში 40 გრ მშრალი ნივთიერება და მასში ნედლი უჯრედანის ოპტიმა- დღე-ღამეში, კონცენტრირებული საკვები უკეთესია მთლიანად
ამ მხრივ, ის სასარგებლოა ბავშვებისა და ავადმყოფებისათვის. კვებავენ 1,2 კგ შვრიით. დაგრილების პერიოდში სქესობრივი ლურმა რაოდენობამ უნდა შეადგინოს დაახლოებით 17%. 1 ენე- შეიცვალოს კომბისაკვებით კს-81-1 (ზამთარში) და კს-85-2 (ზა-
ადამიანები, რომლებიც ძროხის რძისა და სხვა საკვები პრო- აქტივობის სტიმულირებისთვის აძლევენ ახალ მოხდილ რძეს რგეტიკული საკვები ერთეული უნდა შეიცავდეს დაახლოებით ფხულში).
დუქტების მიმართ ალერგიულები არიან, ჩვეულებრივ კარგად (1-1,5 ლ), 2-3 გრ ცხიმგაცლილ ხაჭოს ერთ სულზე დღე-ღამეში. 95 გრ მონელებად პროტეინს მშრალი და მაკე ნეზვისათვის და კომბისაკვების სამაგალითო რეცეპტი %-ად მასის მიმართ ასე-
იტანენ თხის რძეს. მასში, ძროხის რძესთან შედარებით, მეტია მინერალური ნივთიერებებისა და ვიტამინების ნაკლებობისას, 100-105 გრამს მაწოვარისათვის. თია: ქერი – 30, შვრია – 13, ხორბალი – 12, ხორბლის ქატო – 20,
ცილები, ცხიმები, კალციუმისა და ფოსფორის მარილები. ულუფაში რთავენ მინერალურ დანამატებსა და ვიტამინოვან ზამთრის პერიოდში თხის კვებაში დიდი მნიშვნელობა აქვს მზესუმზირის შროტი – 3, ბამბის შროტი – 8, საკვები საფუარი – 3,
თხის ხორცი თავისი საგემოვნო და კულინარული თვისებებით პრეპარატებს. თივას, განსაკუთრებით - წვრილღეროიანებს. ისინი კარგად ჭა- ბალახის ფქვილი – 7, ფტორგაცლილი ფოსფატი – 2, სუფრის
პრაქტიკულად არ ჩამორჩება ცხვრის ხორცს. თხას, ცხვართან სანაშენო ბოტი-მწარმოებლის სადღეღამისო ულუფა ზამთ- მენ საგაზაფხულო ქერის, შვრიისა და ფეტვის ნამჯას და შედა- მარილი – 1, პრემიქსი – П 85-1-1. 1კგ ასეთი კომბისაკვები შეიცა-
შედარებით მცირე რაოდენობით უგროვდება კანქვეშა ცხიმი, რის პერიოდში შედგება: მარცვალ-ნაირბალახები და პარკოს- რებით ცუდად – საშემოდგომოს, განსაკუთრებით ჭვავის ნამჯას. ვს: 1 ენერგეტიკული საკვები ერთეული, 10 მჯ სამიმოცვლო ენე-
სამაგიეროდ, იგი უფრო მეტად ლაგდება შინაგან ორგანოებზე. ნების თივა (1,5-2 კგ), კონცენტრატები – ქერი, შვრია, ხორბლის უხეში საკვების სახით, თივის სადღეღამისო ნორმის ნახევარი რგიას და 128 გ მონელებად პროტეინს. 1 კგ პრემიქსი შეიცავს: A
თხის ქონი ადვილლღობადია და გამოირჩევა, როგორც მაღა- ქატო, ბარდა, კომბისაკვები (0,8 კგ), მზესუმზირის შროტი (50 გ), შეიძლება მიეცეს ნეკეროვანი საკვები (გამშრალი ხის ტოტები ვიტამინს – 1 მლ სე, D ვიტამინს – 100 ათას სე, E ვიტამინს – 1 გ,
ლი კვებითი ღირებულებით, აგრეთვე ცნობილია კარგი სამკურ- სტაფილო (0,5 კგ), მარილი (15 გ). ზაფხულის პერიოდში თივასა ფოთლებით – ალვის, ვერხვის, ნეკერჩხლის, აკაციის, არყის, გოგირდს – 200, რკინას – 2,5, მანგანუმს – 4, თუთიას – 3 გ, სპი-
ნალო თვისებებითაც. და სტაფილოს ცვლიან ბალახით, კონცენტრატების ნორმა იგი- ტირიფის, თხმელას, ცაცხვის, ცირცელისა და სხვა). ლენძს – 250 მგ, კობალტს – 100, იოდს – 100 და სელენს – 15 მგ.
ვეა. ულუფის შემადგენლობაში უხეში საკვების გარდა შეაქვთ მაკეობის მეორე პერიოდსა და დადოლების (თიკნის მოგე-
სანაშენე ბოტი-მწარმოებლის კვება
მწვანე მასასა და კარგ თივას ჩვეულებრივ აძლევენ ნებაზე. წვნიანი საკვები – სილოსი, ჭარხალი, სტაფილო, გოგრა, საკვე- ბის) პერიოდში განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა საკვების
თხის ძირითადი საკვები უხეში და საძოვრული საკვებია, იგი სრულფასოვანი კონცენტრირებული საკვების სახით იყენებენ ბი საზამთრო, ტურნეფსი, კარტოფილი, აგრეთვე, მინერალური ხარისხს. მოგების დამთავრებისთანავე დედას ეძლევა სასმე-
წარმატებით იყენებს ხე-მცენარეულ საკვებს, ნეკერს, რითაც კომბისაკვებს შემდეგი შემადგენლობით, %-ად მასის მიმართ: დანამატები და ვიტამინოვანი პრეპარატები. ველის (სალაფავის) სახით ხორბლის ქატო, კარგი თივა, მცირე
შეიძლება წონისა და წველადობის მიხედვით მისთვის საჭირო ქერი – 18, შვრია – 20, ფეტვი – 16, ხორბლის ქატო – 14, მზესუმზი- ულუფის სტრუქტურაში წვნიანმა საკვებმა შეიძლება დაიკავოს რაოდენობით (1 კგ-მდე დღე-ღამეში) ჭარხალი ან სტაფილო.
უხეში საკვების თითქმის ნახევარი რაოდენობის შეცვლა. არყის, რის შროტი – 12, ბამბის შროტი – 6, ბალახის ფქვილი – 11, ფტორ- 40%-მდე ენერგეტიკული საკვები ერთეულიდან გამომდინარე კვების ჩვეულებრივ ტიპზე მაწოვარი თხა გადაჰყავთ 5-7 დღის
ალვის ხის, ტირიფის ორმა კილოგრამმა ნეკერმა კვებითი ღი- გაცლილი ფოსფატი – 1, სუფრის მარილი – 1 და პრემიქ-სი – 1. (დღე-ღამეში 2-3 კგ), სილოსით კვებას იწყებენ მცირე რაოდენო- განმავლობაში.
ცხრილი 19 სათივთიკე და სამატყლო ჯიშის თიკნის საზრდო ნივთიერებებზე მოთხოვნილების ნორმები (ერთ სულზე დღე-ღამეში)
სანეზვე Nსავაცე
მაჩვენებელი ცოცხალი მასა, კგ
15 25 37 20 30 40
ესე 0,68 0,76 1,00 0,80 0,99 1,29
სამიმოც. ენერგია, მჯ 6,8 7,6 10,0 8,0 9,9 12,9
მშრალი ნივთიერება, კგ 0,7 0,9 1,25 0,8 1,05 1,5
ნედლი პროტეინი, გ 100 120 140 120 140 180
მონელებადი პროტეინი,გ 70 80 90 85 95 100
სუფრის მარილი, გ 7 7 9 8 9 12
მაკროელემენტები, გ:
კალციუმი 4 5 5 5 6 6
ფოსფორი 2 3 3 3 4 4
მაგნიუმი 0,4 0,5 0,7 0,5 0,6 0,8
გოგირდი 1,8 2,8 2,8 2,5 3,5 3,5
რკინა 45 49 55 50 62 75
სპილენძი 8 8,1 8,3 10,2 11,7 13,4
თუთია 33 40 48 40 49 58
კობალტი 0,4 0,41 0,41 0,46 0,55 0,58
მანგანუმი 45 52 55 50 62 76
იოდი 0,3 0,3 0,3 0,3 0,38 0,38
კაროტინი, მგ 6 6 7 7 8 10
D ვიტამინი, სე 400 420 500 420 450 550

კამეჩის კვება მადგენლობით, მისი მაღალი ენერგეტიკული ღირებულებით,

რომელიც 1,5-2-ჯერ აღემატება ძროხის რძის ენერგეტიკულ ღი-
რებულებას.
კამეჩი მაღალი სამეურნეო-სასარგებლო თვისებებით ხასიათ-
მეწველი ფურკამეჩის კვების სადღეღამისო ნორმების მარტი-
დება, განსაკუთრებით ეს ეხება მის მდგრადობას გარე სამყაროს
ვად გაანგარიშებისათვის გამოიყენება ცხრილი 22. გაანგა-
მაღალი ტემპერატურისა და ტენიანობის მიმართ, რაც ხელს
რიშებულია 7,5% ცხიმიანობის სტანდარტულ რძეზე. თუ ცხიმის
უწყობს მათ ფართო გავრცელებას აზიის, აფრიკის, სამხრეთ
პროცენტი რძეში სტანდარტთან შედარებით მეტი ან ნაკლებია,
ამერიკისა და ევროპის მრავალ ქვეყანაში. მას იყენებენ, რო-
მაშინ უპირველეს ყოვლისა უნდა მოვახდინოთ გადაანგარიშება
გორც მუშა საქონელს, სრულფასოვანი საზრდო პროდუქტების
7,5%-იან რძეზე.
(რძისა და ხორცის) წყაროს და როგორც ნედლეულის მიმწოდე-
ბელს ტყავის მრეწველობისათვის. მშრალობის პერიოდში მაკე ფურკამეჩმა საკვები უნდა მიი-
ღოს ცოცხალი მასისა და მოსალოდნელი წველადობის მიხედ-
ის მცოხნავი ცხოველია, ხალისიანად იკვებება და კარგად
ვით. ზაქის გამოზრდის მეთოდები ჯერ-ჯერობით არასაკმარისა-
იყენებენ ნაკლებადგამოსადეგ ბუნებრივ სავარგულებსა და
მემცენარეობის სხვადასხვა ნარჩენებს: ჭაობის ბალახს, ლელ- დაა დამუშავებული.
ქაშს, შამბნარ მცენარეულობას, ჩალას (ნამჯას) და თითქმის არ მეურნეობაში არსებული კონკრეტული პირობების გათვა-
თხოულობენ კონცენტრატულ საკვებს, თუმცა კამეჩის სტაბილუ- ლისწინებით, მოცემული ნორმები (განსაკუთრებით რძით კვე-
რი და სრულფასოვანი კვება მთელი წლის განმავლობაში მნიშ- ბის პერიოდში) შესაძლებელია გაიზარდოს 20-25%-ით 700-750 გ
ვნელოვნად აუმჯობესებს მათი ზრდის ინტენსიობას, ადიდებს წონამატის მისაღებად დღეღამეში
ლაქტაციის ხანგრძლივობასა და მერძეულ პროდუქტიულობას. კამეჩი წყლის მოყვარული ცხოველია და მათი მოშენება წა-
გაუმჯობესებული კვების, ბაგურ-ბანაკური შენახვის, განწველვის რმოებს ისეთ ზონებში, რომლებიც გამოირჩევიან ყოველგვარი
პროგრესული ხერხების, ცურის მასაჟის გამოყენებისა და ცხო- ბუნებრივი და ხელოვნური წყალსატევების სიუხვით.
ველთა მოგებისათვის შესაბამისი შემზადების შედეგად ფურკა-
კამეჩის კვებაში ფართოდ იყენებენ ბამბის კოპტონსა და ჩე-
მეჩის წველადობა დიდ ნახირში შეიძლება გაიზარდოს 700-
ნჩოს. ამასთან, ბამბის საკვებთა შეხამება წვნიან, უხეშსა და კონ-
1000-დან 1400-1600 კგ-მდე (რეკორდული წველადობა 2000-3500
ცენტრირებულ საკვებთან გამორიცხავს კამეჩის ჰოსიპოლით
კგ და მეტი), ხოლო ცხიმიანობა 7,5-დან 8,4-8,5%-მდე.
მოწამვლის შესაძლებლობას.
სანაშენო მწარმოებელს კვებავენ ასაკის, ცოცხალი მასისა
ზაფხულის პერიოდში, როცა საძოვრის ბალახი გადამხმარია,
და სანაშენოდ გამოყენების ინტენსივობის გათვალისწინებით
კამეჩისათვის შეუცვლელ საკვებად ითვლება ჭაობის უვარგისი
(ცხრილი 20).
საძოვარი ისლისებრი ბალახდგომით, ახალგაზრდა ლელქა-
ამასთან, განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა ულუფების შით და სხვა ბალახოვანი მცენარეულობა, აგრეთვე წვრილი
დაბალანსებას პროტეინით, მინერალური ნივთიერებებითა და ბუჩქნარები მაღალი შამბნარი მცენარეულობით, მერქნიანი
ცხიმში ხსნადი ვიტამინებით (განსაკუთრებით A ვიტამინით). მცენარეულობის ახალგაზრდა ყლორტები და სხვა. კამეჩს გან-
ფურკამეჩის მოთხოვნილება ენერგიასა და საზრდო ნივთიე- საკუთრებით უყვარს კოპიტის (იფანი) ყლორტები.
რებებზე განისაზღვრება მათი ასაკის, ცოცხალი წონის, ფიზიო- ფურ-კამეჩის კვების ეფექტურობისა და მაღალი მერძეული
ლოგიური მდგომარეობის, მიღებული პროდუქციის დონისა და პროდუქტიულობის მნიშვნელოვანი პირობაა მათი სასმელი
ხარისხის მიხედვით წყლით შეუზღუდავი უზრუნველყოფა. დადგენილია, რომ 100 კგ
ლაქტაციის პერიოდში, რომლის ხანგრძლივობა კვებისა და ცოცხალ მასაზე წლის სეზონურობიდან გამომდინარე მეწველი
თიკნის გამოზრდა და სუქება დღე-ღამეში A ავიტამინოზის ასაცილებლად. მინერალური მი- შენახვის კონკრეტული პირობებიდან გამომდინარე მერყეობს კამეჩი მოიხმარს 8,1-დან 15,5 ლ წყალს, მშრალი – 6,4 და მწა-
საკვების სახით აძლევენ სუფრის მარილს, ცარცისა და ძვლის 150-დან 430 დღის განმავლობაში, ფურკამეჩის მოთხოვნილე- რმოებელი – 8-10 ლიტრს. ფურკამეჩის დღიური ულუფის 1 კგ
ახალდაბადებული თიკნისთვის დედის რძე ძირითად საკვე- ბა ენერგიასა და საზრდო ნივთიერებებზე მკვეთრად იზრდება მშრალ ნივთიერებაზე წყლის ხარჯვა შეადგენს ზამთრის პერი-
ფქვილის ნარევს 4-5 გრამის რაოდენობით.
ბად ითვლება.შემდეგ მას აჩვევენ თივას, წვნიანი და კონცენ- (ცხრილი 21). ეს უპირველეს ყოვლისა განისაზღვრება რძის შე- ოდში 2-3 ლ და ზაფხულში 4-6,5 ლიტრს.
ტრატული საკვებით კვებას. 4 თვის ასაკიდან გადაჰყავთ ნორმი- დედიდან თიკნის ასხლეტა ხდება 3,5-4,5 თვის ასაკში 7-10
რებულ კვებაზე (ცხრილი 19). დღის განმავლობაში. ამ დროისათვის ის კარგად უნდა ძოვდეს ცხრილი 21 კამეჩი-მწარმოებლის კვების ნორმები
10-15 დღის ასაკიდან თიკანს მისაკვების სახით კონცენტრატე- ბალახს, ჭამდეს კონცენტრატს და უხეშ საკვებს (განსაკუთრებით ყოველ კილოგრამ რძეზე საარსებო ნორმას დამატებით
ბიდან აძლევენ ხორბლისა და შვრიის ქატოს, ქერის ღერღილს, ნეკერ-ნეშოს). რძეში ცხიმის ესაჭიროება
შემცველობა, %
კოპტონსა და შროტს, აგრეთვე მაღალხარისხიან წვრილღერო- 35 კგ წონის თიკნის ულუფა ასეთია: თივა – 0,7 კგ, სილოსი – ესე სამიმოცვლო ენერგია, მჯ მონელებადი პროტეინი, გ კალციუმი, გ ფოსფორი, გ
იან თივასა და სილოსს. 2 თვის ასაკში თიკანი ჭამს 40-80 გრამ 1,5 კგ, კონცენტრატი – 0,25 კგ, მზესუმზირის შროტი – 50 გ, სუფ-
5,2 – 5,6 0,67 – 0,70 6,70 – 7,00 54 – 57 4 4
კონცენტრატს დღე-ღამეში, ხოლო 3 თვისა – 120-180 გრამს. რის მარილი – 12 გრ დღე-ღამეში. 1 კგ ასეთი ულუფა შეიცავრს
წოვების პერიოდში 1 თიკანზე იხარჯება 15-18 კგ კონცენტრატი, 1,26 ენერგეტიკულ საკვებ ერთეულს, 12,6 მჯ სამ-იმოცვლო ენე- 5,7 – 6,1 0,70 – 0,74 7,00 – 7,40 57 – 60 4 4
დაახლოებით 50 კგ თივა და 20-30 კგ სილოსი. კონცენტრატული რგიას, 140 გრ მონელებად პროტეინს, 13 გრ კალციუმს, 6 გრ 6,2 – 6,7 0,74 – 0,78 7,40 – 7,80 60 – 63 4 4
საკვების სახით 3 თვის ასაკამდე კვებავენ შემდეგი შემადგენ- ფოსფორს, 42 მგ კაროტინს. 6,8 – 7,4 0,78 – 0,83 7,80 – 8,30 63 – 67 4 4
ლობის კომბისაკვებით, %-ად მასის მიმართ: სიმინდი – 15, ქერი
– 13, შვრია – 8, ხორბალი – 12, ხორბლის ქატო – 15, მზესუმზირის თიკნის ხელოვნური გამოზრდისას იყენებენ რძის შემცვლე- 7,5 – 8,2 0,83 – 0,88 8,30 – 8,80 67 – 71 4 4
შროტი – 14, სოიოს შროტი – 5, საკვები საფუარი – 3, ბალახის ლებს, განსაკუთრებით მერძეულ მეთხეობაში. თხის რძის შემ- 8,3 – 9,0 0,88 – 0,94 8,80 – 9,40 71 – 76 4 4
ფქვილი – 12, ფტორგაცლილი ფოსფატი – 2, სუფრის მარილი – ცვლელის შემადგენლობაში რთავენ: მშრალ მოხდილ რძეს,
9,1 – 9,9 0,94 – 1,00 9,40 – 10,00 76 – 81 4 4
1 და პრემიქსი – 1. 1 კგ ასეთი კომბისაკვები შეიცავს 1,04 ენერგე- მცენარეულ და ცხოველურ ცხიმებს, ვიტამინოვან პრეპარატებს,
ტიკულ საკვებ ერთეულს. 10,4 მჯ სამიმოცვლო ენერგიას, 156 გრ მაკრო და მიკროელემენტებს, ემულგატორებსა და ისეთ ნივთი- 10,0 – 10,8 1,00 – 1,06 10,00 – 10,60 81 – 86 4 4
მონელებად პროტეინს, 6,0 გრ კალციუმს, 6,8 გრ ფოსფორს, A ერებებს, რომლებიც აძლევენ რძეს გემოს. თიკნის ხელოვნურ 10,9 – 11,8 1,06 – 1,12 10,60 – 11,20 86 – 91 4 4
– ვიტამინს 10000 სე, D – ვიტამინს 10010 სე, E – ვიტამინს – 120 მგ. გამოზრდას იწყებენ 4-7 დღის ასაკიდან. მის საკვებად შეიძლება 11,9 – 12,8 1,12 – 1,19 11,20 – 11,90 91 – 97 4 4
მწვანე ბალახის გამოჩენამდე თიკნის ულუფაში რთავენ გამოყენებულ იქნეს ცხვრის რძის შემცვლელი 60 დღის ასაკა-
12,9 – 13,9 1,19 – 1,27 11,90 – 12,70 97 - 103 4 4
სტაფილოს, წიწვს ან თევზის ქონს 4-8 გრამის რაოდენობით მდე.

სწორი კვებისა და დაწყურვების თანაბრად, დიდი მნიშვნე- საძოვრებზე.

ცხრილი 20 კამეჩი-მწარმოებლის კვების ნორმები
ლობა აქვს ცხოველთა მოვლა-შენახვას. თანამედროვე დაუბმე- ხელზე წოვებისას, რომლის ხანგრძლივობაც შეადგენს 12-
ლი შენახვის პირობებში სადგომთან აშენებენ საკვებ მოედანს 15 დეკადას, სანაშენო მოზარდის გამოზრდა ხდება მოუხდელი
დაგრილების პერიოდი არადაგრილების პერიოდი მყარი საფარი 10-12 მ2 ფართობის მოცულობით ფურკამეჩი- რძით. ასეთი კვების პირობებში, ერთი ზაქი იღებს 427 კგ-მდე
ცოცხალი მასა სათვის და 5-6 მ2-ის მოცულობით ერთი სული მოზარდისათვის. რძეს , ხოლო ზაქი სამომხმარებლო ნახირიდან, რომლის გამო-
ესე სამიმოცვლო ენერგია, მჯ მონელებადი პროტეინი, გ ესე სამიმოცვლო ენერგია, მჯ მონელებადი პროტეინი, გ სასეირნო მოედანზე დგამენ წყალსასმევ გობებს, საკვებურებს ზრდაც წარმოებს მოუხდელ და მოხდილ რძეზე – იღებს 200-300
უხეში საკვებისათვის (ანგარიშით 45-60 სმ ერთ სულზე ფრონტის ლ მოუხდელ და 500-800 ლ მოხდილ რძეს.
მიხედვით) და თხევადი (წყლიანი) საკვებისათვის (ბუყი, სხვადა-
300 5,36 53,60 590 4,02 40,20 390 მეკამეჩეობაში დანერგილია ზაქის გამოზრდის ახალი სისტე-
სხვა შენარევები და სხვა).
მა, რომელმაც მიიღო ჯგუფური წოვების სახელწოდება, ანუ ერ-
350 5,90 59,00 646 4,98 49,80 410
მაკე ფურკამეჩის კვების ხასიათი და დონე დამოკიდებულია თდროულად ძიძა-ფურკამეჩის ქვეშ იზრდება (წოვს) 4 ზაქი, რომ-
მის ასაკზე, მდგომარეობაზე, ნაკვებობასა და ჯანმრთელობაზე. ლებიც წინასწარ სარგებლობენ თავიანთი დედის ხსენით 5-6
განუვითრებელი და ცუდად ნაკვები, შესაბამისად ცუდად გამო- დღის განმავლობაში. 90 დღის წოვების შემდეგ ძიძა-ფურკამე-
400 6,65 66,50 703 5,55 55,50 430 კვებილი უშობელი აუცილებლად უნდა დავაყენოთ გაუმჯობე- ჩისთვის არჩევენ 3-4 ზაქის ახალ პარტიას (მეორე ტური), ხოლო
სებულ კვებაზე მოგებამდე 5-6 თვით ადრე. ასეთ ცხოველებს კიდევ 80-90 დღის შემდეგ ცვლიან ზაქების შემდგომი პარტიით
450 7,40 74,00 760 6,11 61,10 450 ზამთრის პერი-ოდში კვებავენ შემდეგი ულუფით (კგ, ერთ სულ- (მესამე ტური), რომელიც შედგება 2-3 ცხოველისაგან. ჩვეულებ-
ზე დღეღამეში): კარგი ხარისხის თივა – 6-7, ბზენარევი ალიზი რივ ძიძა-ფურკამეჩი ლაქტაციის პერიოდში გამოკვებავს 8-10
(თიხაბზე) – 2, კარგი ხარისხის სილოსი – 8-12, კონცენტრა-ტების ზაქს. ასეთი სისტემა ამცირებს შრომის დანახარჯებს მოზარდის
500 8,15 81,50 817 6,68 66,80 470
ნარევი – 2, სუფრის მარილი – 50 გ. მოგებამდე 2 თვით ადრე სა- გამოზრდაზე და უზრუნველყოფს მათ სრულ შენარჩუნებასა და
დღეღამისო ულუფას უმატებენ 2-4 კგ იონჯის თივას, 1-2 კგ კონ- ნორმალურ განვითარებას.
550 8,90 89,00 874 7,24 72,40 490 ცენტრატების ნარევს, ხოლო სილოსის რაოდენობას ამცირებენ
6 თვის შემდეგ მოზარდის საკვებად რეკომენდებულია გამო-
ან საერთოდ გამოთიშავენ ულუფიდან. ულუფიდან შესაძლოა
ყენებული იქნეს იგივე საკვები საშუალებები, რასაც მოზრდილი
გამოითიშოს თიხაბზეც.
600 9,65 96,50 988 7,81 78,10 500 ცხოველისათვის იყენებენ
მოგებამდე 5-10 დღით ადრე სადღეღამისო ულუფის მოცუ-
ნახირის სწორი ორგანიზაციის პირობებში, კამეჩი კარგად
ლობას ამცირებენ, უტოვებენ 8-10 კგ თივას და 2 კგ კონცენტრა-
650 10,41 104,10 1029 8,36 83,60 515 სუქდება დაბალყუათიან ჭაობის ბალახზე, მთის საძოვრებზე,
ტს. ასევე კვებავენ ფურ-კამეჩს მოგებიდან პირველ 3-4 დღეში.
აგრეთვე, კვების მრეწველობის გადამუშავების ნარჩენებზე.
საძოვრული შენახვისას განუვითარებელ უშობლებს მისაკვების
700 11,15 111,50 1081 8,93 89,30 530 სახით, მოგებამდე 4 თვით ადრე აძლევენ კონცენტრატების ნა- ნახირისათვის არჩევენ დაახლოებით ერთნაირი ასაკის და
რევს 2-დან 4 კგ-მდე დღეღამეში საძოვრის ხარისხის მიხედვით. აუცილებლად ერთნაირი სქესის ცხოველებს, კასტრატებს (და-
კოდილებს) ხარზაქებთან (ერთიდან ორ წლამდე) ერთად.
750 11,90 119,00 1138 10,06 100,60 545 ცნობილია მოზარდის გამოზრდის მეცნიერულად დასაბუთე-
ბული კვების ორი მეთოდი: რაც შეეხება ფურკამეჩის ნახირის დაკომპლექტებას საძოვ-
რული სუქებისათვის, დაუშვებელია მათი შერევა კასტრატებთან
ზაქის ძუძუთი (წოვებით) გამოზრდა;
800 13,41 134,10 1248 11,18 111,80 560 მით უმეტეს ხარზაქებთან (ანუ მოზვრებთან, როგორც ამას მეძ-
ხელზე წოვება. როხეობაში უწოდებენ). ძოვება წარმოებს დღეღამის განმავლო-
პირველი მეთოდი დიდი ხანია ხორციელდება მსოფლიოს ბაში. სიცხეში ცხოველები უნდა შევრეკოთ წყალსატევებთან
ცხრილი 22 კამეჩი-მწარმოებლის კვების ნორმები
ბევრ ქვეყანაში, მაგრამ ასეთ შემთხვევაში ძალიან ძნელია ფუ- ახლოს, სადაც ისინი დაისვენებენ და ღებულობენ მისაკვების
ცოცხალი მას, კგ რკამეჩის განწველვის ორგანიზება. სახით სუფრის მარილს.
სადღეღამისო მოთხოვნილება
325 400 475 575 დადგენილია, რომ ზაქი, საშუალოდ, ფურკამეჩის მიერ 300 შემოდგომის პერიოდში კამეჩი შეიძლება გამოვკვებოთ (გავა-
სამიმოცვლო მონელებადი სუფრის
დღიანი ლაქტაციის პერიოდში წარმოებული რძის საერთო რა- სუქოთ) სიმინდის მარცვლად აღების შემდეგ დარჩენილი ფო-
სადღეღამისო წველადობა რძეში 7,5% ცხიმის შემცველობით, კგ ესე
ენერგია, მჯ პროტეინი, გ
კალციუმი, გ ფოსფორი, გ
მარილი, გ ოდენობის დაახლოებით 20%-ს მოიხმარს. პირველ 2-3 თვეში თოლღეროვანი მასის გაძოვებით.
ზაქი იყენებს ძუძუს ორ თავს (კერტებს), ხოლო შემდეგ თვეებში კარგ შედეგს იძლევა ინტენსიური სუქება მრეწველობის გა-
2,6 2,0 1,3 0,7 6,8-,4 68-74 450-500 30 23 25 (7-9 თვის ასაკამდე) ერთ ან ორ კერტს. დამუშავების სხვადასხვა ნარჩენებით (ბუყი, ჟენჟო, სასურსათო
ზაქს დედასთან ორჯერ უშვებენ დღეღამეში – დილით და სა- ნარჩენები და სხვა), ასეთი სუქების ტექნიკა ძროხის მოზარდის
4,0 3,3 2,6 2,0 8,0-8,6 80-86 550-600 31 29 28 ღამოს. წოვებას შორის შუალედში ზაქს აძოვებენ ფერმისპირა სუქების ანალოგიურია.
5,3 4,6 4,0 3,3 9,3-9,9 93-99 650-700 39 35 32
7,3 6,6 5,9 5,3 11,1-11,7 111-117 800-850 47 44 37
8,6 7,9 7,3 6,6 12,3-12,9 123-129 900-950 52 50 39
10,6 9,9 9,2 8,6 14,2-14,8 142-148 1050-1100 59 59 44
11,9 11,2 10,6 9,9 15,4-16,1 154-161 1150-1200 65 65 49
13,2 12,5 11,9 11,2 16,7-17,3 164-173 1250-1300 70 70 49
15,2 14,5 13,9 13,2 18,5-19,1 185-191 1400-1450 77 77 53
16,5 15,8 15,2 14,5 19,8-20,4 198-204 1500-1550 83 89 56

ვირის მოვლა-შენახვა და მისი სიცოცხლის ხანგრძლივობას საგრძნობლად ამცირებს.

ბოცვრის კვება მოსვლას. სქესობრივ სიმწიფეს საშუალო ზომის ჯიშის ბოცვერი
4-5 თვის ასაკში, ხოლო მსხვილი ჯიში – 5-6 თვის ასაკში აღწევს.
კვება ვირის კვება
ბოცვერს ერთკამერიანი კუჭი აქვს და მისი მოცულობა 200
ბოცვერი ეკუთვნის მღრღნელთა რაზმს. სხვა ცხოველის ხო-
როგორც ირკვევა ვირი განსაკუთრებული (სპეციალური) სა- მლ-მდეა. კარგად აქვს განვითარებული ბრმა ნაწლავი, რო-
რცთან შედარებით, მისი ხორცი დიეტურ, უვნებელ, ანტიალე-
ვირი შინაური ცხოველების ღირსეულ წარმომადგენელთა კვების მიმართ არ არის მომთხოვნი. გარდა ამისა ისინი ბევრ სა- მელშიც წარმოებს უჯრედანის მონელება. შედარებით ცუდად
რგიულ და სასარგებლო ხორცპროდუქტად მიიჩნევა.
ჯგუფს მიეკუთვნება, პირველ რიგში იმით, რომ გამოირჩევა მა- კვებსაც არ იღებენ. ამას ისიც ადასტურებს, რომ შესრულებული ინელებს უხეში საკვების საზრდო ნივთიერებებს. მონელებადო-
ღალი გამძლეობით, სიმშვიდით და შრომის უნარიანობით. გა- ადამიანის ორგანიზმი საქონლის ხორცის 60%-ს ითვისებს, ბა იზრდება თუ თივასა და კონცენტრატისაგან შემდგარ ულუფა-
სამუშაოს მარგი ქმედების კოეფიციენტი (სარგებელი) გაცილე- ბოცვრის შემთხვევაში ეს მაჩვენებელი 90%-მდე იზრდება. ეს
მოდინარე აქედან მას არასწორად შეარქვეს ჯიუტი ცხოველის ში ჩავრთავთ კარტოფილს, სტაფილოს ან ჭარხალს.
ბით აღემატება გამოყენებული საკვების ღირებულებას. იშვიათი მახასიათებლების მქონე ხორცპროდუქტი ლეიკოზისა
სახელი. მიიჩნევენ,რომ ვირის მოვლა-შენახვა ისეთივეა, როგო-
ამრიგად, ვირი ცხენისგან განსხვავებით, საკვების მიმართ ნა- და კიბოს საწინააღმდეგო თვისებებით ხასიათდება. მისი მიღე- დღე-ღამის განმავლობაში ბოცვერი 70-80-ჯერ იკვებება, კუჭი
რც ცხენის, რაც არასწორია, რადგან ცხენისგან განსხვავებით
კლებ პრეტენზიულია, თუმცა ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ეკონომია ბა განსაკუთრებით სასურველია ჩვილი ბავშვების, ორსულების, არასოდეს არ არის ცარიელი და ნახევრამდე ივსება. ბოცვერს
ვირი მოვლა-შენახვის იდეალურ პირობებს არ ითხოვს, თუმცა
გავწიოთ მისი კვებისას და ვირი ვაშიმშილოთ. ამ დროს გასათ- გულ-სისხლძარღვთა დაავადებებისა და შაქრიანი დიაბეტის განვითარებული აქვს კოპროფაგიის გამოვლენის უნარი. რაც
მისთვის დამახასიათებელია განსაკუთრებული ინდივიდუალუ-
ვალისწინებელია ის გარემოებაც, რომ ვირი გამოიყენება მძიმე მქონე პირებისთვის. გამოიხატება საკუთარი რბილი (ღამის) ფეკალის ჭამაში.
რი თვისებები, რომელთა გათვალისწინება მისი მოვლა-შენახ-
ვისას აუცილებელია. პირველ რიგში ეს არის კლიმატური პირო- სამუშაოს, თვირთის გადასაზიდად დიდ მანძილზე (განსაკუთ- პედიატრების გარკვეული ჯგუფის რეკომენდაციით, ბავშვმა ბოცვრის სამეურნეო-ბიოლოგიური თავისებურებანი განსა-
ბების გათვალისწინება. რებით მთა-გორიან პირობებში, ქვიან და კლდიან რელიეფზე). პირველად სწორედ ბოცვრის ხორცი უნდა გასინჯოს. გარდა ზღვრავს მისი კვების სპეციფიკას მთლიანობაში, კერძოდ კი საზ-
ვირი, ძირითადად, წარმოშობილია მშრალი კლიმატის მქონე ვირის მაღალი ტვირთმზიდველობა იმაში გამოიხატება, რომ ხორცისა, ბოცვრის ტვინი განსაკუთრებით კარგია მხედველო- რდო ნივთიერებებზე მოთხოვნილებას: ასაკის, ცოცხალი მასის,
ქვეყნებიდან და ნოტიო კლიმატურმა პირობებმა შეიძლება შე- თუ ცხენს შეუძლია თავისი წონის 30-50% ტვირთი ზიდოს, ვირის ბისათვის, გადამდნარ ქონს კი დამწვრობის, გამონაყარის, ალე- ფიზიოლოგიური მდგომარეობისა და წლის სეზონის მიხედვით.
უქმნას სერიოზული პრობლემები, რაც გამოიხატება ჩლიქებთან შემთხვევაში ტვირთმზიდველობა 50-70%-ია. ცხენს აღნიშნული რგიის სამკურნალოდ, ჭრილობის შეხორცებისა და ანთებითი ბოცვერი ცუდად ინელებს უჯრედანას, ამიტომ მისი რაოდენობა
დაკავშირებით (ჩლიქების დახეთქვა, დალპობა და სხვა). ამი- ტვირთის ტარება შეუძლია რამდენიმე საათის განმავლობაში, პროცესის შესაჩერებლად იყენებენ. ულუფაში არ უნდა აღემატებოდეს 8-12%-ს საკვების მშრალი ნი-
ტომ ასეთ რეგიონებში ვირის შენახვისას აუცილებელია მუდმი- ხოლო ვირს მთელი დღე-ღამის განმავლობაში. ამიტომ მისი ვთიერებიდან გამომდინარე. ეს თავისებურება გულისხმობს უხე-
ბოცვერი გამოირჩევა რიგი ბიოლოგიური და ფიზიოლოგი-
ვად ყურადღება მივაქციოთ მისი ჩლიქების მდგომარეობას. კვება უნდა იყოს მიზანმიმართული. ვირი ყველანაირ საკვებს ში საკვების დიდი რაოდენობით გამოყენების შეზღუდვას.
ური თავისებურებებით. მათში არ შეინიშნება გამრავლების სე-
ვირის მოვლა-შენახვის ნებისმიერი გარემოა მისაღები. თუ- იყენებს, მათ შორის, უხეშ საკვებს (ბუჩქნარი, თივა, ნამჯა, ნეკე- ზონური ნიშნები. დედალი ბოცვერი ახურებაზე მოდის ბაჭიების ბოცვრის საკვები და კვების ტიპი
ნდაც ეს იყოს არაერთგვაროვანი შენობა ნაგებობა, ოღონდ რი) და კონცენტრატულ საკვებს მარცვლოვნების სახით (სიმი- დაყრიდან (მოგებიდან) მეორე დღესვე.
მთავარია სადგომში სიმშრალე და სითბო იყოს. მათთვის მი- ნდი, ქერი, ხორბალი ,შვრია). ბოცვერისათვის ძირითად საკვებად ზაფხულში ითვლება ბა-
მდედრის მაკეობის ხანგრძლივობა, საშუალოდ, 30 დღეს
უღებელია სადგომში სინესტე და ტენიანობა. გარდა ამისა მისი შესაბაბამის რეგიონებში ვირის მოშენებისას ადამიანები მი- (დღე-ღამეს) შეადგენს, ნაყოფიერება 6-დან 10 ბაჭიამდე. ლახი, რომელსაც შეუძლია დაიკავოს ულუფის ყუათიანობის
მოვლა-შენახვისას აუცილებელია დავიცვათ დღის განაწესი - უხედავად იმისა, რომ მისგან მიღებულ პროდუქციას (ხორცი, 30%-მდე, ზამთარში: ძირხვენეული, კარტოფილი, სილოსი,
ბაჭიების ცოცხალი მასა, დაბადებისას, 40-დან 50 გრამამდეა
ზრდასრული ვირის (3 წელი) გამოყენება სხვადასხვა სამუშაოს ტყავი,რძე) ფართოდ გამოიყენებდნენ მათი მოშენების მთავარი აგრეთვე, თივა და კონცენტრატი. ულუფის სტრუქტურაში კონცე-
და ამ დროს ისინი შეუბუსავი, გაშიშვლებული, უსინათლოები
შესასრულებლად დღე-ღამის განმავლობაში ნებადართულია მიზანი მძიმე სამუშაოს შესრულება იყო, რაც დღეის მონაცემე- ნტრატი, საშუალოდ, 30-40%-ს შეადგენს სამიმოცვლო ენერგია-
არიან. პირველი სამი კვირა იკვებებიან მხოლოდ დედის რძით,
8-10 საათის განმავლობაში, დანარჩენ დროს იგი უნდა ისვენებ- ბით აქტუალობას არ კარგავს. განსაკუთრებით იმ ცხელი ქვეყ- ზე მოთხოვნილებიდან გამომდინარე.
რომელიც გამოირჩევა მაღალი საზრდოობით: საშუალოდ, შეი-
დეს. ნებისათვის (აფრიკა, ახლო აღმოსავლეთი, ცენტრალური ამე- ცავს 20%-მდე ცხიმს, 15%-მდე ცილას და 2%-მდე შაქარს. სიცო- საუკეთესო საკვებად ითვლება: კონცენტრატიდან – სიმინდის,
ნორმალურ მოვლა-შენახვის პირობებში ვირის სიცოცხლის რიკა,შუა აზია) სადაც იქ არსებულ მთავრობებს არ შეუძლიათ ცხლის მე-5-7 დღიდან ბაჭია იფარება ბეწვით, მე-10-14 დღიდან შვრიისა და ბარდის მარცვალი, ხორბლის ქატო, მზესუმზირისა
ხანგრძლივობა 15-16 წელია, ხოლო არასწორი მოვლა-შენახვა მოაწყონ, მოაწესრიგონ გზების ინფრასტრუქტურა. ეხილება თვალები, ხოლო მე-17-20 დღიდან იწყებს ბუდიდან გა- და სელის კოპტონი და შროტი, კომბისაკვები; წვნიანი საკვები-

საკვებს. წვრილად დაქუცმაცებული საკვების გამოყენებისას, მე- ბად საკვებ საშუალებებს: პარკოსნებისა და პარკოსან-მარცვ-
ცხრილი 23 სუქებაზე დაყენებული მოზარდის კვების სანიმუშო ულუფა
3-4 დღეს ის უარს ამბობს ყველანაირ საკვებზე. ყველაზე უფრო ლოვანების უმაღლესი ხარისხის ვიტამინოვან თივას ზამთრის
საკვები მოზრდილი
მოზარდი ასაკში, თვე ეფექტურია გრანულირებული საკვებნარევის გამოყენება, რო- პერიოდში და ახალგაზრდა ბალახს ზაფხულში, მარცვლეულ
1 3 6 მელიც ხასიათდება მშრალი კვების ტიპით. ამასთან, გრანულის საკვებს, კომბისაკვებს, მოხარშულ კარტოფილს, სტაფილოს,
ბალახი: დიამეტრი უნდა იყოს 2-5 მმ, სიგრძე – 10-12 მმ. დიდი ზომის გრა- ხორბლის ქატოს, კოპტონსა და შროტს, მშრალ რძეს, ძვალ-ხო-
ბუნებრივი მდელოების 1500 200 500 900 ნულებს წინასწარ აქუცმაცებენ. რცის ფქვილს, თევზის ფქვილს, მინერალურ დანამატებს (სუფ-
ბოცვრისთვის ულუფების კვების ტიპები, მათში კონცენტრი- რის მარილი, ძვლის ფქვილი, საკვები ფოსფატები, მიკრო-ე-
პარკოსანი კულტურების 1200 150 400 700
რებული, უხეში და წვნიანი საკვების რაოდენობის გათვალისწი- ლემენტების მარილები), ვიტამინოვან პრეპარატებს, აგრეთვე
ფოთლოვანი ჯიშის მწვანე ტოტები 600 50 200 400
ნებით იყოფა: კონცენტრატულ, ნახევრადკონცენტრატულ და პრემიქსებს. ბოცვრის მოზარდის სანიმუშო ულუფები 61-90 დღის
ჭარხლის ფოჩი 200 _ 50 100 მცირეკონცენტრატულ ტიპებად. სამრეწველო მებოცვრეობის ასაკში, ერთ სულზე დღე-ღამეში (გრამებში) შემდეგია: ზამთრის
კომბოსტო 600 100 150 400 პირობებში იყენებენ კონცენტრირებულ ულუფებს, სადაც კონ- პერიოდში – თივა – 73, ქერი და ხორბალი – 50, ძირ-ხვენეული –
ცენტრატი შეადგენს 70-80%-ს, ბალახის ფქვილი – 20-30%-ს 210, ხორბლის ქატო – 25, მზესუმზირის კოპტონი და შროტი – 45,
კომბოსტოს ფოთოლი 300 _ 100 200
ენერგეტიკული საკვები ერთეულიდან გამომ-დინარე. ნახე- თევზის ფქვილი – 5, საკვები საფუარი – 5, სუფრის მარილი – 1,
სტაფილო 600 100 250 400 ვრადკონცენტრირებულ ულუფებს, ჩვეულებრივ, იყენებენ მცი- ტრიკალციფოსფატი – 1,5, ზაფხულის პერიოდში: მწვანე ბალახი
ჭარხალი: რე ზომის ფერმებში და ზაფხულში ის შეიცავს – კომბისაკვებს – 260, ქერი და ხორბალი – 43, ხორბლის ქატო – 17, კოპტონი და
ან მარცვლეულ ნარევს (45-55%), პარკოსან-მარცვლოვანთა ბა- შროტი – 38, თევზის ფქვილი – 4, საკვები საფუარი – 4, სუფრის
საკვები 200 50 100 200
ლახს (45-50%), ზამთარში – კონცენტრატს (45-55%), მოხარშულ მარილი – 1, ტრიკალციფოსფატი – 2,5. ბოცვერის მოზარდი შე-
შაქრის 600 100 250 400 კარტოფილს (10-15%), თივის ან ბალახის ფქვილს (25-30%) და იძლება ვკვებოთ ქარხნული წარმოების გრანულირებული კომ-
ტურნეფსი, მიწამხალა, თალგამი 400 50 100 200 წვნიან საკვებს (5-10%). მცირეკონცენტრატული ულუფები დაბა- ბისაკვებით.
ლეფექტურია და მათ იყენებენ იძულებით მარცვლეული საკვე- მოზარდის კვება, განსაკუთრებით პირველ თვეებში, დედი-
კარტოფილი
ბის უკმარისობის შემთხვევაში, რომელიც ულუფის სტრუქტურაში საგან ასხლეტის შემდეგ დაუშვებელია: მოცულობიანი და და-
მოხარშული 400 50 150 300 შეადგენს არა უმეტეს 20-30%-ს. ბალყუათიანი ცუდი ხარისხის საკვებით, უხეში თივით, ერთფე-
ნედლი 150 _ 50 250 ბოცვერის მცირე სულადობის შემთხვევაში იყენებენ კომბინი- როვანი გაუხეშებული ბალახით, ბოსტნეულისა და ბაღჩეული
სილოსი 300 20 80 200 რებული ტიპის კვებას: ზამთარში კომბისაკვების ან მარცვლეუ- კულტურების ნარჩენებით, ვინაიდან ისინი იწვევენ კუჭ-ნაწლავის
ლი უხეში და წვნიანი საკვების, ხოლო ზაფხულში მწვანე სა- დაავადებებს.
თივა 300 _ 100 200
კვების დამატებას. ასეთ შემთხვევაში ამზადებენ ტენიან ნარევს. ბოცვრის მოზარდს კვებავენ დღეში 3-4-ჯერ ერთსა და იმავე
ტოტიანი (შტო, რტო) საკვები 100 _ 50 80
ულუფის სანიმუშო სტრუქტურა კომბინირებული ტიპის კვების დროს. ერთ საკვებს მეორეთი ცვლიან თანდათანობით და იწყე-
მარცვლეული: შემთხვევაში შემდეგია: ზამთარში – 60% კონცენტრატი, 25% უხე- ბენ მცირე რაოდენობით. ასხლეტიდან პირველი ორი კვირის
მარცვლოვანთა 150 30 60 100
ში საკვები, 15% წვნიანი საკვები, ზაფხულში – 65% კონცენტრატი, განმავლობაში ულუფაში ტოვებენ იმავე საკვებს, რასაც ისინი
35% მწვანე ბალახი სამიმოცვლო ენერგიაზე მოთხოვნილები- იღებენ დედასთან ერთად. ბალახს აძლევენ მხოლოდ შემჭკნა-
პარკოსანთა 50 10 20 30
დან გამომდინარე. რი სახით, ძირხვენეულს ნედლს, მიწისაგან გასუფთავებულს,
ზეთოვანთა 20 5 10 15
გარეცხილსა და დაქუცმაცებულს. მარცვალი კვების წინ უნდა
ბოცვრის მოზარდის კვება
ხორბლის ქატო 100 5 20 80 დაიღერღოს ან დაისრისოს. მოზარდისათვის დაუშვებელია უხა-
კოპტონი, შროტი (გარდა ბამბის) 100 5 20 80 ბაჭიებს დედისაგან ასხლეტენ 30-45 დღის ასაკში. ამ მომე- რისხო საკვების გამოყენება.
ძვალ-ხორცის ფქვილი 15 5 10 10
ნტიდან მათ კვებავენ ნორმის მიხედვით. მოზარდის ულუფების მებოცვრეობაში ბოლო წლებში განვითარება დაიწყო ბოცვე-
შედგენის დროს და საკვების სადღეღამისო რაოდენობის განსა- რი-ბროილერის ხორცის სპეციალიზებულმა წარმოებამ. ხო-
ცარცი 2 0,5 1 1
ზღვრისას, საჭიროა ვისარგებლოთ შემდეგი სანიმუშო სტრუქტუ- რცის წარმოებისათვის იყენებენ ორივე სქესის მოზარდს, რომ-
სუფრის მარილი 2,5 0,5 1 1 რით: ზამთრის პერიოდში – 10-20% თივა, 20-30% წვნიანი საკვები ლებიც 10 კვირის ასაკში იძლევიან ცოცხალ მასას არანაკლებ
და 55-65% კონცენტრირებული საკვები; ზაფხულის პერიოდში 1,8-2 კგ-ისა და გააჩნიათ უნარი მოგვცენ სასაქონლო ნაკლავი
– 30-40% ბალახი, 60-70% კონცენტრატი სამიმოცვლო ენერგიის დაახლოებით 1 კგ-მდე მასით. მალმწიფადი მოზარდის საუკე-
დან – სტაფილო, კარტოფილი, ჭარხალი, სილოსი. მწვანე სა- ფოჩით, რომელიც დიდი რაოდენობით შეიცავს ჭიანჭველამჟა- სადღეღამისო მოთხოვნილებიდან გამომდინარე. ულუფების თესო ჯიშებად ითვლება – შინშილა, ახალზელანდიური თეთრი
კვებიდან – იონჯა, სამყურა, ცირცველა – შვრიის ნარევი, საკვები ვას კვებავენ დღე-ღამეში არაუმეტეს ერთხელ და მისი რაოდე- შემადგენლობაში რთავენ მაღალყუათიან და ადვილმონელე- და კალიფორნიული. ამ ჯიშების მოზარდი სრულფასოვანი კვე-
კომბოსტო; ბუნებრივი ბალახიდან – მარმუჭი, გრაკლა, აბზინდა, ნობა არ უნდა აღემატებოდეს საკვებად გამოყენებული მწვანე
მრავალძარღვა, ჭანგა, რძიანა, ბაბუაწვერა; უხეში საკვებიდან საკვების საერთო რაოდენობის მესამედს. ჭარხლისა და სტა-
– პარკოსნების და კარგად შეფოთლილი მდელოს თივა; ცხო- ფილოს ფოჩის გამოყენებისას ულუფას უნდა დაემატოს ცარცი:
ველური საკვებიდან – ძვალ-ხორცის ფქვილი, სისხლისა და მოზარდს – 1 გრ, მოზრდილს – 2 გრ ერთ სულზე დღე-ღამეში.
თევზის ფქვილი; მინერალური დანამატებიდან – ცარცი, სუფრის ღამით, კომბოსტოს გამოყენების შემთხვევაში, აუცილებელია
მარილი, ძვლის ფქვილი და საკვები ფოსფატები. მცირე რაო-დენობით თივის ჩართვა. მონელების დარღვევის
ზაფხულის პერიოდში დღე-ღამის განმავლობაში მწვანე ბა- (აშლილობის) შემთხვევაში, ფოჩსა და კომბოსტოს მთლიანად
ლახით კვება უნდა ვაწარმოოთ შენაცვლებით (მრავალფერო- ამოიღებენ ულუფიდან გამოჯანმრთელებამდე. ბოცვრისათვის
ვნების მიზნით), მაგალითად: დილით - მდელოს, ხოლო სა- ცალკეული საკვები საშუალებების გამოყენების მაქსიმალური
ღამოს - ნათესი, ცირცველა-შვრიის და ა.შ. ბალახი, რომელიც კვების ნორმები მოცემულია ცხრილში 23.
დაფარულია ცვრით, ჩაწოლილია წვიმის ქვეშ ან ჩახურებულია, პურეულების მარცვალს მოზრდილ ბოცვერს აძლევენ მთელი
აუცილებლად უნდა გავანიავოთ. სახით, ბაჭიას – დაღერღილს. პარკოსნების მარცვალს მიღება-
ბოცვერი ძალიან მომთხოვნია ბალახის ხარისხის მიმართ: მდე 3-4 საათით ადრე ალბობენ წყალში, კოპტონს ამსხვრევენ
დამპალი და ობით დაფარული საკვებად არ უნდა გამოვიყენოთ. (დაფხვნიან), უკეთესია მათი გამოყენება ხორბლის ქატოსთან
მონელების აშლილობის შემთხვევაში ბალახის რაოდენობას შერეული სახით. ძირხვენეულს გულმოდგინედ რეცხავენ და
ამცირებენ მინიმუმამდე და ულუფაში რთავენ შემკვრელ მცე- აქუცმაცებენ.
ნარეებს – გვირილას, მუხის ფოთლებს და სხვა. ძირხვენეულის ბოცვერი, როგორც მღრღნელი, უპირატესობას ანიჭებს მაგარ

ბის პირობებში 10 კვირის ასაკში იძლევა 2-2,5 კგ ცოცხალ მასას. კალციფოსფატი – 2,5, ზაფხულში – ბალახი – 330, კონცენტრატი
ბოცვერი-ბროილერის კვებისათვის იყენებენ სრულულუფოვან (შვრია, ქერი, კომბისაკვები) – 80, კოპტონი და შროტი – 38, სუფ-
კომბისაკვებს. ბოცვერი-ბროილერის ხორცის წარმოება ეკონო- რის მარილი – 1,5.
მიურად გამართლებულია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ დედა-
ლი მაღალნაყოფიერი და მაღალმერძეულია. წლიურად მისგან ІІ
სანიმუშო ულუფები მოლაქტაციე
მიღებული უნდა იქნეს არა ნაკლებ სამი მოგება და 20-25 ბაჭია ბოცვერისთვის
გამოკვებილი. ბოცვერ-ბროილერს ასხლეტის შემდეგ 6-8 სულის
5 კგ ცოცხალი მასით ბაჭიების მოგებიდან პირველ 10 დღეში,
რაოდენობით ასუქებენ ერთიარუსიან გალიაში ბადისებრი იატა-
(გრამებში) ერთ სულზე დღე-ღამეში: ზამთარში – თივა – 132,
კით (იატაკის ფართობი – 0,54 მ2).
ქერი, ხორბალი – 30, მზესუმზირის შროტი, კოპტონი – 80, ძირხ-
ვენეული – 400, ტრიკალციფოსფატი – 3, სუფრის მარილი – 2,
მოზრდილი ბოცვრის კვება ზაფხულში – მწვანე მასა – 500, ქერი, ხორბალი – 89, ხორ-ბლის
ხორცის, ბეწვისა და ტყავის მაღალი პროდუქტიულობისა და ქატო – 26, კოპტონი, შროტი – 68, სუფრის მარილი – 2. ულუფაში
ხარისხის მისაღებად, ბოცვერი აუცილებლად უნდა ვკვებოთ მინერალური ნივთიერებების ნაკლებობისას, დედალ ბოცვერს
სრულფასოვანი ულუფებით ნორმის მიხედვით. მამრისა და აძლევენ ცარცს, ძვლის ფქვილს, საკვებ ფოსფატებსა და სხვა.
მდედრის ნებაზე კვების შემთხვევაში შეიმჩნევა მათი ზედმეტად ვიტამინების ნაკლებობისას – ვიტამინოვან პრეპარატებს.
გასუქება, შედეგად, ისინი შეიძლება გახდნენ გამოუსადეგარი მოზრდილი ბოცვერი შეიძლება ვკვებოთ გრანულირებული
აღწარმოებისათვის ან იძლევიან სიცოცხლის უნარმოკლებულ კომბისაკვებით. მოზრდილი ბოცვრის კომბისაკვების სანიმუშო
შთამომავლობას. რეცეპტი სხვადასხვა ფიზიოლოგიური მდგომარეობისას შემდე-
მოზრდილი ბოცვრის კვებაში განსაკუთრებული ადგილი უჭი- გია (%-ად მასის მიმართ): ბალახის ფქვილი – 40, შვრია – 19,
რავს საკვების უჯრედანას, რომელიც მონაწილეობს მონელების ქერი – 18, ხორბლის ქატო – 10, მზესუმზირის კოპტონი – 9, თევ-
ზის ფქვილი – 2, საკვები საფუარი – 1, ძვლის ფქვილი – 0,5, სუფ-
საკვები
რეგულირებაში და ამინომჟავების, ვიტამინებისა და სხვა სასი-
ცოცხლოდ მნიშვნელოვანი ნივთიერებების ბაქტერიულ სინთეზ- რის მარილი – 0,5.
ში. ბოცვრის ორგანიზმში სინთეზირდება ყველა ვიტამინი გარდა გრანულირებული კომბისაკვების ნორმები მოზრდილი ბოცვ-
საშუალებები
A, D და E ვიტამინებისა. A ვიტამინზე სადღეღამისო მოთხოვ- რისთვის შემდეგია (გრამებში ერთ სულზე დღე-ღამეში): მდედ-
ნილება მოზრდილ ბოცვერში (250 სე) სრულად კმაყოფილდე- რისა და მამრისათვის სიმშვიდის (არადაგრილების) პერიოდში
ბა საკვებში 1,5-3 მგ კაროტინის შემცველობისას. D ვიტამინზე – 180, დაგრილების – 230; მაკე ბოცვრისთვის – 180, მოლაქტა-
მოთხოვნილება შეადგენს დაახლოებით 100 სე და E ვიტამინზე ციე ბოცვრისთვის ლაქტაციის პირველ 10 დღეში – 330, 11-დან 20
დაახლოებით – 1,5-2 მგ-ს 1 კგ ცოცხალ მასაზე გაანგარიშებით. დღეში – 440, 21-დან 30 დღეში – 560 და 31-დან 45 დღეში – 700.
ბოცვრისთვის ულუფების შედგენისა და საკვების რაოდენობის მოზრდილ ბოცვერს კვებავენ დღე-ღამეში 2-3-ჯერ ერთსა და
განსაზღვრის დროს ითვალისწინებენ შემდეგ სტრუქტურას: ზამ- იმავე დროს. დილით აძლევენ კონცენტრატის სადღეღამისო
თრის პერიოდში: თივა – 15-25%, კონცენტრატი – 40-65, წვნიანი ნორმის ნახევარს, დღისით თივას ან ბალახს, საღამოს – კონცე-
საკვები – 20-35%; ზაფხულის პერიოდში: მწვანე საკვები – 30-60%, ნტრატის დანარჩენ ნაწილსა და ძირხვენეულს. ერთი საკვების
კონცენტრატი – 40-65% სამიმოცვლო ენერგიაზე სადღე-ღამისო შეცვლას მეორეთი ახდენენ თანდათანობით, 5-7 დღე-ღამის
მოთხოვნილებიდან გამომდინარე. განმავლობაში, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ეს პროცესი,
როცა მშრალი საკვები იცვლება წვნიანით ან პირიქით. ბალახს
ІІ
სანიმუშო ულუფები მაკე ბოცვერისთვის
აძლევენ მხოლოდ შეჭკნობის შემდეგ, ძირხვენეულს (უკეთესია
5 კგ ცოცხალი მასით ერთ სულზე დღე-ღამეში ასეთია (გრამებ- კონცენტრატთან ერთად) ნედლი სახით, მიწისაგან გასუფთა-
ში): ზამთარში – თივა – 90, შვრია, ქერი – 85, მზესუმზირის კოპტო- ვებულს, გარეცხილსა და დაქუცმაცებულს. ძირხვენეულისა და
ნი, შროტი – 55, ძირხვენეული – 260, სუფრის მარილი – 1,5, ტრი- კომბოსტოს ფოჩის გამოყენებისას ულუფაში რთავენ თივას.

მწვანე საკვები ცხრილი 24

მწვანე საკვებში E და K ვიტამინების შემცველობა
(საშუალოდ), მგ 1 კგ საკვებში
პირდაპირ კავშირშია მის შემცველობასთან ულუფაში. თელობისათვის, მათ შორის უამრავი მცენარე შხამიანია.
ზაფხულის ულუფაში კაროტინის ჭარბი რაოდენობის შემცვე- ცხოველის ორგანიზმზე მოქმედების მიხედვით მავნე და შხა-
მწვანე საკვებს მიეკუთვნება ბუნებრივი და ხელოვნური მდე- ბალახი
ვიტამინები ლობის შემთხვევაში, ის რეზერვის სახით ძირითადად თავს იყ- მიანი მცენარეები შეიძლება დაიყოს შემდეგ ჯგუფებად: მცენა-
ლოების და საძოვრების მწვანე მცენარეულობა, მწვანე კონვე-
E K რის ცხოველთა ღვიძლში, ხოლო ძროხასა და ფრინველში შე- რეები, რომლებიც იწვევენ ცენტრალური ნერვული სისტემის
იერის კულტურები, მებოსტნეობის ნარჩენები – ყველა მათგანი
მარცვლოვნები 40 – 50 15 – 20 საძლოა მისი დეპონირება კანქვეშა ცხიმში. დაბეჩავებას და პარალიზებას, ცენტრალური ნერვული სისტემის
წარმოადგენს ბუნებრივ საკვებ საშუალებებს სოფლის მეურნეო- პარკოსნები 50 - 55 15 - 20 ცხიმში ხსნადი ვიტამინებიდან მწვანე საკვებში მოიპოვება E აგზნებადობას, ცენტრალური ნერვული სისტემის დაბეჩავებას,
ბის ცხოველებისათვის. და K ვიტამინების მნიშვნელოვანი რაოდენობა (ცხრილი 24). პარალიზებას და მომნელებელი ტრაქტის დაზიანებას, ცენტრა-
მწვანე საკვები ხასიათდება ტენის დიდი რაოდენობის შემცვე- ლური ნერვული სისტემის აგზნებადობას და გულის, თირკმელე-
მწვანე საკვებში B ჯგუფის ვიტამინების შემცველობა D ვიტამინი მწვანე საკვებში მოიპოვება მცირე რაოდენობით
ლობით. წყლის რაოდენობა განვითარების ადრეულ ფაზაში
ცხრილი 25 ბის და მომნელებელი ტრაქტის დაზიანებას, სასუნთქი ორგა-
(საშუალოდ), მგ 1 კგ საკვებში და მისი შემცველობა მნიშვნელოვნად იზრდება მოთიბული
მაღალია (75-90%) და მომწიფებასთან დაკავშირებით თანდა- ნოების და მომნელებელი ტრაქტის დაზიანებას, კუჭ-ნაწლავის
მშრალი
B1 B2 B3 B4 B5 B6 მწვანე მცენარის მზეზე გაშრობისას.
თანობით მცირდება. ვეგეტაციის ფაზის გარდა, მწვანე საკვების მასა % ტრაქტის დაზიანებას და სხვა.
მწვანე საკვებში სინთეზირდება წყალში ხსნადი B ჯგუფის ვიტა-
წყლის რაოდენობაზე გავლენას ახდენს ჰაერის ტემპერატურა სათითურა 31,2 1,4 2,3 7,8 279 6,2 3,1 შხამიანი, მავნე და სარეველა მცენარეების წინააღმდეგ ბრძო-
მინები გარდა B12 ვიტამინისა, რომელიც წარმოიქმნება მცოხ-
და სინოტივე, ნალექის რაოდენობა და მორწყვა. უფხო შვრიელა 37,7 1,2 2,8 9,4 75 7,5 3,8 ლის ძირითად ღონისძიებებს მიეკუთვნება – გამოხშირვა ან ად-
ნავების წინაკუჭებში არსებული მიკროორგანიზმების დახმარე-
ენერგეტიკული საზრდოობით მწვანე მცენარის მშრალი მასა შვრია 25,5 1,5 3,0 5,0 60 8,0 _ ბით ისეთი რაოდენობით, რომელიც აკმაყოფილებს ცხოველის რეულ ფაზაში გათიბვა, კულტურული მცენარეების თესლეულის
ვეგეტაციის ადრეულ ფაზაში უახლოვდება მარცვლეულ საკვებს. მოთხოვნილებას, მაგრამ ეს იმ შემთხვევაში ხდება, როცა ულუ- შეთესვა. ზოგიერთ შემთხვევაში ჰერბიციდების გამოყენება ან
სამყურა წითელი 24,5 1,5 4,4 4,2 80 14,0 8,3
მცენარის ასაკის მომატებასთან დაკავშირებით, მათი საზრდო- ფა საკმარისი რაოდენობით შეიცავს კობალტს. B ჯგუფის ვიტა- დასარევლიანებული ნაკვეთების გადახვნა.
ობა კლებულობს უჯრედანის შემცველობის გადიდების ხარჯზე, იონჯა 25,0 1,3 4,0 7,1 80 5,0 1,3
მინების შემცველობა მწვანე საკვებში განსხვავებულია (ცხრილი ცხოველისათვის შხამიანი და მავნე მცენარეების დასაშვები
რაც იწვევს ორგანული ნივთიერებების მონელების შემცირებას. ხანჭკოლა 20,0 3,2 2,6 6,5 244 5,5 2,3 25). რაოდენობა (მასის მიხედვით) მწვანე საკვებისა და თივისათვის,
პროტეინის შემცველობა მწვანე საკვების მშრალ მასაში დამოკი- რეგლამენტირებულია შესაბამისი სახელმწიფო სტანდარტებით.
დებულია მცენარის სახეობაზე, განვითარების ფაზაზე, აზოტით მწვანე საკვების ხარისხი მკვეთრად ეცემა მასში ცხოველი-
მჟავე ნიადაგების გაკირიანება ერთ-ერთი რადიკალური ხერხია
მცენარის საზრდოობის პირობებზე და მერყეობამ შეიძლება სათვის შხამიანი და მავნე მცენარეების არსებობის შემთხვევაში. მწვანე საკვებს ჯერ კიდევ გააჩნია ისეთი საზრდო და ტექნო-
ბალახეულის მინერალური შემადგენლობის გაუმჯობესებისათ-
შეადგინოს 3%-დან 25%-მდე. ბალახის ასაკთან დაკავშირებით ჩვენს ქვეყანაში დარეგისტრირებულია 1000-მდე სახეობა მცენა- ლოგიური თვისებები, რომლებიც ჯერჯერობით არასაკმარისად
ვის. უნდა აღინიშნოს, რომ პარკოსანი მცენარეები უფრო მეტ
პროტეინის რაოდენობა იკლებს, მაგრამ თანაფარდობა ცალკე- რისა, რომელთა გამოყენება ცხოველთა კვებაში საშიშია ჯანმრ- არის შესწავლილი.
კალციუმს შეიცავენ, ვიდრე მარცვლოვნები, ეს უკანასკნელი კი
ულ ამინომჟავეებს შორის იცვლება უმნიშვნელოდ. მწვანე მცე- უფრო მეტ ნატრიუმს შეიცავს.
ნარის არაცილოვანი ნაწილის ძირითადი კომპონენტებია: თა-
მიკროელემენტების შემცველობით მარცვლოვან და პარკო-
ვისუფალი ამინომჟავები, ამიდები (ასპარაგინის, გლუტამინის),
სან მცენარეებს გააჩნიათ გარკვეული თავისებურებანი. ცალკეუ-
ნიტრატები და ნიტრიტები.
ლი მინერალური ელემენტების უკმარისობამ ან სიჭარბემ მეწვე-
ცხიმების შემცველობა (ლიპიდები) მწვანე ნაწილებში, ჩვეუ- ლი ფურის ულუფაში შეიძლება გამოიწვიოს რიგი სპეციფიკური
ლებრივ არ აღემატება მშრალი მასის 4%-ს. საკვები ბალახიდან არაგადამდები დაავადებები. მწვანე ბალახში და დამატებით სა-
ექსტრაგირებული ცხიმი მდიდარია უჯერი ცხიმოვანი მჟავეებით, კვებში კალციუმის ან ფოსფორის ნაკლებობა ცხოველში იწვევს
რომელთა უმრავლესობა სასოფლო-სამეურნეო ცხოველთა
ოსტეოპოროზს ან ოსტეომალაციას.
საზრდოობაში წარმოადგენს შეუცვლელ ნივთიერებებს. მცოხ-
ნავებში, ნორმალური მონელებისათვის ცხიმების შემცველობა მწვანე საკვების მაღალი ბიოლოგიური ღირსება ხასიათდება
საკვებ ულუფაში უნდა შეადგენდეს მშრალი მასის არა ნაკლებ მათში ცხიმში და წყალში ხსნადი ვიტამინების არსებობით.
2,5%-ს. მწვანე საკვები კაროტინის ძირითადი წყაროა. მისი შემცვე-
მწვანე საკვების უჯრედანამ (ცელულოზამ) მათი ასაკიდან გა- ლობა დამოკიდებულია მწვანე მცენარის ვეგეტაციის მიმდინა-
მომდინარე, შეიძლება შეადგინოს მშრალი მასის 14-დან 32%- რეობზე. ყველაზე მეტი რაოდენობით კაროტინი მოიპოვება მარ-
მდე. ცვლოვნებში ამოღერების და დათავთავების საწყის პერიოდში
(საშუალოდ 180-200 მგ/კგ მშრალ მასაში), ხოლო პარკოსნებში
უჯრედანის და მათ შორის ლიგნინის გაზრდა, იწვევს ცხოვე-
ლის მიერ მწვანე მასის ჭამადობის გაუარესებას და დაბლა სცე- აკოკრების – ყვავილობის საწყის პერიოდში (საშუალოდ 280-300
მს ზაფხულის ულუფის საზრდო ნივთიერებების მონელებას. მგ/კგ მშრალ მასაში). რიგ შემთხვევებში კაროტინის შემცველო- სათითურა უფხო შვრიელა შვრია
ბამ მცენარის მშრალ მასაში შეიძლება შეადგინოს 500-700 მგ/

მწვანე საკვების უაზოტო ექსტრაქტული ნივთიერებები შეა- კგ. კაროტინის შემცველობა მწვანე საკვებში დამოკიდებულია
დგენს მშრალი მასის 40-50% და წარმოდგენილია ადვილმო-
მცენარის სახეობასა და ხარისხზე, აგროტექნიკის პირობებზე,
ნელებადი ნახშირწყლებისაგან, ძირითადად სახამებლის და
დღეღამის დროზე და ამინდის პირობებზე. კაროტინოიდების
შაქრებისაგან. აზოტოვანი სასუქების მაღალი დოზის შეტანისას
გვერდით აღნიშნულ საკვებში მოიპოვება აგრეთვე სხვა ყვით-
(240-350 კგ/ჰა აზოტი სეზონში), უენ-ის რაოდენობა მწვანე საკვებ-
ლადშე-ფერილი პიგმენტები – ქსანტოფილები. ეს კაროტინი-
ში მცირდება აზოტოვანი ნაერთების (პროტეინის) კონცენტრა-
საგან იმით განსხვავდება, რომ მოლეკულაში შეიცავს ორ ატომ
ციის გაზრდის ხარჯზე. ასეთ შემთხვევაში, როცა დარღვეულია
ჟანგბადს, რისთვისაც ხშირად უწოდებენ ოქსიკაროტინოიდებს.
აზოტოვანი და უაზოტო ნივთიერებების ბალანსი (ანუ პროტე-
მწვანე საკვების ქსანტოფილების წარმომადგენელია – კრიპ-
ინოვანი შეფარდება), საჭიროა მისი აღდგენა, რისთვისაც და-
ტოქსანტინი, ლუტეინი, ვილოქსანტინი და ნეოქსანტინი.
მატებით ეძლევა ცხოველს ნახშირწყლებით მდიდარი საკვები
(საკვები ბადაგი, სიმინდის მარცვალი, ზოგიერთ შემთხვევაში ცხოველის ორგანიზმში დაგროვილი ქსანტოფილი ყვითელ
ჩალა და ნამჯა). შეფერვას აძლევს ორგანოებს და ქსოვილებს. მაგალითად, ლუ-
მინერალური ნივთიერებების შემცველობა მწვანე საკვებში ტეინი კაროტინოიდებთან ერთად განსაზღვრავს ფრინველის
ცვალებადობს და დამოკიდებულია მცენარის სახეობასა და კვერცხის, ეპიდერმისის და ცხიმოვანი ქსოვილის შეფერვას.
ვეგეტაციის ფაზაზე, ნიადაგის ტიპზე და აგროტექნიკის პირობებ- მწვანე საკვებში კაროტინოიდების შეფარდება ქსანტოფილთან
ზე. მჟავე, ეწერიანი, ჭაობიანი და ტყის ნიადაგები უარყოფითად საშუალოდ შეადგენს 1:1,5-2-თან.
მოქმედებენ მწვანე მცენარის მინერალურ შემადგენლობაზე. კაროტინისა და A ვიტამინის რაოდენობა ცხოველის რძეში სამყურა წითელი იონჯა ხანჭკოლა

სილოსი დოთ მასში ცილების შემცირებას.

ცხიმმჟავა ბაქტერიებს შეუძლიათ ტოქსინების სინთეზირე-
ბა. მათ შორის ყველაზე „ცნობილია“ - ბოტულინი. ცხიმმჟავას
საქონლის ძირითად რაციონს უხეში საკვები შეადგენს: ბალა-
ბაქტერიები სილოსში ძირითადად ნიადაგიდან ხვდებიან. დაბი-
ხის მწვანე მასა, თივა, სენაჟი და სილოსი.
ნძურების ყველაზე დიდ წყაროს წარმოადგენს სილოსის ორმოს
სილოსი არის საკვები, რომელიც მიიღება მცენარის მიწის- წინ არსებული გუბურების არსებობის შემთხვევაში ტალახიანი
ზედა ვეგეტაციური ნაწილების ჭკნობის გზით 60-დან 70%-მდე ტექნიკის საბურავები.
ტენტიანობის დიაპაზონში ან მცენარის მიერ ამავე დიაპაზონის
ცხიმმჟავას მაღალი დონე საკვებში უარყოფით გავლენას ახ-
ტენიანობის მიღწევისას ფიზიოლოგიური სიმწიფის (სიმინდი, სა-
დენს ინფექციის საწინააღმდეგო დაცვის პრაქტიკულად ყველა
სილოსე სორგო) მიღწევის შედეგად. რგოლზე: ირღვევა უჯრედშორისი ურთიერთდამოკიდებულე-
სილოსის დამზადების ტექნოლოგია
ბა, ქვეითდება იმუნიტეტი. კლინიკურად ასეთი მდგომარეობა
FUSARIUM ვლინდება ცვალებადი მადით, ნამჯის საფენის ჭამით, სუსტად
დასილოსება წარმოადგენს წვნიანი და მწვანე საკვების, მათ გამოვლენილი ცოხნით და ამობოყინებით, ფეკალური მასის
შორის, ნათესი ბალახებისა და ბუნებრივი სათიბების ბალახნა- გათხევადებით (ხასიათდება სიმყრალით და შავი შეფერილო-
რის დაკონსერვების და შენახვის ერთ-ერთ, ფართოდ გავრცე- ბით), ცხოველებიდან გამომავალი აცეტონის სუნით.
ლებულ ხერხს. საკვებში ცხიმ მჟავების დაგროვებასთან ბრძოლის ყველაზე
ბალახების სასილოსედ აღება წარმოებს პარკოსნების და-
კლოსტრიდიები
ეფექტურ საშუალებას წარმოადგენს, პირველ რიგში, კლოსტ-
კოკრებისა და ყვავილობის დაწყების ფაზაში, ხოლო მარცვლო- რიდიებისათვის არაკომფორტული პირობების შექმნა. ამისათ-
აერობული გახრწნის თავიდან აცილების საუკეთესო საშუა- ვის სასილოსე მასაში ტენიანობა უნდა შევამციროთ მინიმუმ
ვანების დათავთავების დაწყებამდე. ლებაა - გამოვიყენოთ სილოსი საკვებად მისი გამოტანის დღეს, 70%-მდე, უმჯობესია 65%-მდე. მეორეს მხრივ, მაღალხარისხო-
როგორც წესი, ბალახების სასილოსედ აღებისას მწვანე მასის არ გავხსნათ ორმოს საფარი იმ ნაწილში რომელსაც არ გამო- ვანი საკვების მისაღებად, აუცილებელია ინოკულანტების გამო-
ტენიანობა აღწევს 75-85 %, რის გამოც ოპტიმალურ ტენიანობა- ვიყენებთ. ყენება (რძის მჟავების და ძმრის მჟავების ცოცხალი ბაქტერიები
მდე დასაყვანად (60-70%) საჭიროა მოთიბული ბალახების შეშ- კონცენტრატები), რომლებიც საკუთარი სიმრავლის გამო ველის
რობა ან ქიმიური კონსერვანტების გამოყენება (შემჟავება). შეშ- ІІ
კლოსტრიდიების ზემოქმედება
მიკროფლორას ართმევენ საკვებ ნივთიერებას და ამასთან
რობილი ბალახებისაგან სილოსის ჩადება სილოსის ხარისხის სწრაფად ამცირებენ рН-ს უსაფრთხო დონემდე.
ASPERGILLUS კლოსტრიდიების ანაერობული ბაქტერიებია, კლოსტრიდიუ-
ამაღლების ერთ-ერთი ყველაზე ეფექტური ღონისძიებაა. ახ-
მის სახეობის ბაქტერიები ახდენენ ცხიმის მჟავას სინთეზირებას,
ლად მოთიბული ბალახი აუცილებელია შესაშრობად გავაჩე- საქონლის საკვები სილოსის წარმოების
ჟანგბადი; რომლისთვისაც დამახასიათებელია არასასიამოვნო სუნი და
როთ ერთი დღის განმავლობაში (თუ ამის საშუალებას ამინდის დაჩქარების მეთოდი
კლოსტრიდია; გემო. ეს, თავის მხრივ, გავლენას ახდენს სილოსის საგემოვნო
პირობები იძლევა) და უზრუნველყოთ მასაში ტენიანობის შემცი-
თვისებებზე და შესაბამისად ცხოველების მიერ ასეთი მასის სა-
რება 60-70 %-მდე. უჯრედანა. შემუშავებულია მიკროორგანიზმის კულტურების ისეთი სე-
კვებად მოხმარება მცირდება. ლექცია და კოქტეილი, რომელიც საშუალებას იძლევა როგორც
სილოსის დასამზადებლად მწვანე მასას აქუცმაცებენ მოთი- ІІ
ჟანგბადის ზემოქმედება ცხიმმჟავა ბაქტერიებს უნარი აქვთ მოახდინონ პროტეაზე- მცირე ფერმერულ მეურნეობებში, ასევე დიდ ფერმებში დაჩქა-
ბვის ან ღვარეულებიდან აკრეფის პროცესში.
ბის სინთეზი და დაშალონ ცილები სილოსში. მათი ნეგატიური რებული წესით – 3-5 დღის ვადაში დავასილოსოთ მწვანე მასა
ყველაზე მიზანშეწონილია ბალახის სილოსის შენახვა მიწის- ბაქტერიების უმრავლესობა, რომელიც მონაწილეობს და-
სილოსების პროცესში, წყვეტს აქტიურ მოქმედებას უჟანგბადო ეფექტი დაკავშირებულია არა მარტო ცხიმის მჟავებთან, არამედ და მივიღოთ ისეთი სილოსი, რომელიც საუკეთესო საკვებს წა-
ზედა თხრილებში (ტრანშეებში) ან სასილოსე კოშკებში. დანა- ცილების შემცველობის შემცირებასთან. სილოსი ცხიმის მჟავა- რმოადგენს საქონლისთვის როგორც ზაფხულის, ასევე ზამთ-
კარგების შემცირების და სრულფასოვანი სილოსის მისაღებად (ანაერობულ) გარემოში, 70% ტენიანობისას და როდესაც рН
დონე 4.2-ზე ნაკლებია. ასეთ პირობებში დასასილოსებელი მცე- თი უმჯობესია მალე შევაჭამოთ ცხოველებს და არ დაველო- რის პერიოდში.
ძალზე მნიშვნელოვანია სილოსის საცავის ხარისხი, მისი სასი-
ნარეებისგან და სიმინდის მწვანე მასისგან დამზადებული სა-
ლოსე მასით შევსების ვადების და ხერხის დაცვა. თხრილი (ტრა-
კვები შესაძლებელია შეინახოს საკმაოდ დიდხანს, ყოველ შემ-
ნშეა) სილოსის ჩასადებად სასურველია იყოს 30-100 მ სიგრძის,
თხვევაში ერთ წელზე მეტს ხანს. როგორც ბოლო დროს გახდა
2,5-3,5 სიღრმის (სიმაღლის) და 8-18 მ სიგანის. თხრილის შევ-
ცნობილი, სიმინდის სილოსი ჩადებიდან მხოლოდ ოთხი თვის
სების პროცესში სასილოსე მასა განუწყვეტლივ იტკეპნება მძიმე
თავზე აღწევს მაქსიმალურ ხარისხის მაჩვენებლებს.
ტრაქტორებით.
ჟანგბადის არსებობის შემთხვევაში, სასილოსე და სასენაჟე
მაღალი ხარისხის სილოსის დამზადების მთავარ პირო- მასაზე აგენტების მოქმედება ძალზედ დამანგრეველია, რადგან
ბას წარმოადგენს ოპტიმალური პირობების შექმნა რძის სოკოები, ობი, დამალპობელი ბაქტერიები და საფუარები, მოიხ-
მჟავა ბაქტერიების განვითარებისათვის, რომელთა ცხო- მარენ ძვირფას საკვებ ნივთიერებებს და წარმოქმნიან შხამებს.
ველმყოფელობის პროდუქტს წარმოადგენს რძის მჟავა. ჟანგბადის ჭარბი რაოდენობის (და ასევე ჭარბი ტენიანობის)
ეს ბაქტერიები ვითარდებიან როგორც ანაერობულ, ასევე ზემოქმედებით სასილოსე მასა ხურდება არასასურველ ტემპე-
ჰაერის ჟანგბადის არსებობის პირობებში. რატურამდე (40 გრადუს ცელსიუსს ზემოთ) რის შედეგადად მი-
მდინარეობს კარამელიზაციის რეაქცია და პროტეინის მნიშვნე-
მაკონსერვირებელ მოქმედებას ახდენენ შენახვის ანაერობუ- ლოვანი ნაწილი გადადის აუთვისებელ ფორმაში.
ლი პირობები და მაღალი მჟავიანობა (рН 3,8-4,2 დიაპაზონში), სილოსის ლპობას და ცილების დაშლას ასევე იწვევენ ობის
დღესდღეობით კონსერვაციის ეს მეთოდი მსოფლიო პრაქტი- სოკოები.სასილოსე მასის კარგი დატკეპვნის შემთხვევაში, ისინი
კაში საუკეთესოდაა მიჩნეული მისი ტექნოლოგიურობის გამო, პრაქტიკულად აღარ იზრდებიან. ტრანშეების შიგნით ობის არ-
ასევე იმ მიზეზით, რომ ინოკულანტების და ტექნოლოგიური ხე- სებობა მიუთითებს მხოლოდ ერთზე - უხარისხო დატკეპვნაზე.
რხების გამოყენებით შესაძლებელი გახდა არასილოსირებადი ობის სოკოების არასასიამოვნო თავისებურებას ტოქსინების
კულტურების დასილოსებაც. სინთეზის უნარი წარმოადგენს. შხამები, რომლებიც სინთეზირ-
ხარისხიანი ძირითად საკვებს სულ სამი მტერი გააჩნია, რომ- დება ობის სოკოებით, ამცირებენ პირუტყვის პროდუქტიულო-
ლებიც ერთიანდებიან საერთო მიზნით წაგვართვან ერთ-ერთი ბას, იწვევენ ნაწლავების და სასუნთქი გზების დაავადებას და
მთავარი რესურსი, ან გააუარესონ მისი ხარისხი. ესენია: უნაყოფობას.

სენაჟი სასენაჟე მასის ჰერმეტულად დახურვა. სენაჟის ჩადება ხდება უპირატესად მიწისზედა სათავსოებში.
მიწისზედა სათავსოების უპირატესობა მდგომარეობს იმაში,
აფსკში შეფუთული საკვების, ძირითადად სენაჟის რულონებში
დამზადება. პირველად საკვების ამ წესით დამზადება დაიწყეს
მაღალხარისხიანი სენაჟის დამზადების მეორე გადამწყვეტი
ფაქტორია მოთიბული ბალახის შეჭკნობის ხარისხი. მრავალი რომ საჭირო არ არის რთული და საკმაოდ ძვირი სადრენაჟო შვედეთში. ამჟამად, მეთოდი ფართოდ გამოიყენება აშშ-ში და
სენაჟი წარმოადგენს 50-55%-მდე შემჭკნარ მწვანე მასისაგან სისტემის მოწყობა წვიმისა და გრუნტის წყლების ასაცილებლად, კანადაში და ევროპის ბევრ ქვეყანაში.
გამოკვლევით დადგენილია, რომ აზოტიანი სასუქების მაღა-
დამზადებულ კონსერვირებულ საკვებს. თვისებებით იგი უფრო ადვილდება სასენაჟე მასიდან გამოყოფილი წვენის შეგროვება,
ლი ნორმების გამოყენებისა და ადრეულ ფაზებში (დაკოკრება, ტექნოლოგიის არსი იმაში მდგომარეობს, რომ საკვების რუ-
უახლოვდება მწვანე მასას, ვიდრე თივა ან სილოსი. აგრეთვე სებაჟის ამოღება. საკვების დანაკარგის შემცირების, სა-
აღერება) მოთიბული სასენაჟედ ჩასადები მასის ტენიანობა სა- ლონებს და ბარდანებს ფუთავენ რამდენიმე ფენიანი პოლიეთი-
სენაჟის დასამზადებლად გამოიყენება ნათესი ერთწლოვანი სურველია არ აღემატებოდეს 55%. შეჭკნობისათვის გამიზნული მუშაოების შესასრულებლად ხელსაყრელი პირობების შექმნისა ლენის აფსკით, რომელიც ჰაერგაუმტარია და შიდა მხარეს აქვს
და მრავალწლოვანი პარკოსანი და მარცვლოვანი ბალახები, ბალახები უნდა გაითიბოს და დალაგდეს ღვარეულებში. მოთი- და მექანიზაციის უფრო ეფექტური გამოყენების მიზნით მიწისზე- წებვადი ზედაპირი. ამ ღონისძიების დანიშნულებაა რულონში
აგრეთვე ბუნებრივი სათიბების ბალახნარი. პარკოსანი ბალა- ბული მასის შეჭკნობის დასაჩქარებლად მიმართავენ პარკოსანი და თხრილები (ტრანშეები) მიზანშეწონილია აშენდეს მოპირკე- ჰაერის შეღწევის შესაძლებლობის შეზღუდვა და მაქსიმალური
ხები უნდა მოითიბოს არა უგვიანეს ყვავილობის, ხოლო მარცვ- და პარკოსან-მარცვლოვანი ნარევის დატლეჟას. ბალახნარის თებული კედლებით და მყარი ბეტონის ძირით (საფუძველით). ჰერმენტიზაციის მიღწევა. იყენებენ 0,025 მმ სისქის პოლიეთი-
ლოვანები დათავთავების დასაწყისში. მოთიბული პარკოსანი მაღალი მოსავლიანობის დროს (10 ტ/ჰა) აუცილებელია სათი- ჰერმეტულობის და წყალგაუმტარობის უზრუნველყოფისათვის ლენის აფსკს 70 %-მდე გაწელვის უნარით.
ბალახების შეჭკნობა წარმოებს 50-55% ტენიანობამდე, ხოლო ბელა-სატლეჟი მანქანით ღვარეულებად დალაგებული მოთიბუ- თხრილის კედლებსა და ძირს ლესავენ ხოლმე ბიტუმით. პოლიეთილენის აფსკში შეფუთული ბალახოვანი საკვების
მარცვლოვანების - 45-50%-მდე. ლი მასის აჩეჩვა-გადაბრუნება ბალახის თანაბარი შეშრობისათ- ფერმის ტერიტორიაზე, საძროხესთან ახლოს კომპაქტურად შე-
მაღალი ხარისხის სენაჟის დამზადების ერთ-ერთ მთავარ პი- ვის დაახლოებით 55%-მდე ტენიანობის მაჩვენებლამდე. ნახვისას გამოირიცხება საკვების ის დანაკარგები, რომელსაც
რობას წარმოადგენს ბალახის მოთიბვის ოპტიმალური ვადების !პრაქტიკული რჩევა! 1 ტონა სენაჟის გადასახურავად ადგილი აქვს ფერმიდან დაცილებული საცავებიდან (კოშკი,
დადგენა და დაცვა.
შეშრობა 45% ტენიანობის ქვევით ერთობ არასასურვე- თხრილებში (საშუალოდ) საჭიროა 1 მ2 აპკი. საცავის გა- ტრანშეა) დაკონსერვებული საკვების მოტანის დროს.
ლია, რადგან ამ შემთხვევაში გრძელდება შეშრობის დასახურავად გამოიყენება 0,15-0,20 მმ აპკი, რომლის 100
სენაჟის დასამზადებლად მარცვლოვანი ბალახები უნდა მოი- პოლიეთილენის აფსკში შეფუთული საკვების შენახვა შეი-
ვადები, მატულობს მექანიკური დანაკარგები, განსაკუთ- მ2 წონა 13,8-18,4 კგ შეადგენს.
თიბოს დათავთავების, ხოლო პარკოსნების - დაკოკრება-ყვავი- ძლება ნებისმიერ ადგილზე. მოსახერხებელია მისი გამოყენება
რებით პარკოსანი ბალახების, კლებულობს საყუათო ნი-
ლობის დაწყების ფაზაში. წლის ნებისმიერ დროს.
ვთიერებების მონელებადობის და სენაჟის ხარისხი. ჰერმეტიულობის გასადიდებლად და აპკის ხარჯის შემცი-
სენაჟის დამზადების არსებული ტექნოლოგია, მეურნეობის მსოფლიოს განვითარებული მეცხოველეობის ქვეყნებში გა-
რებისათვის აპკებს აწებებენ რამდენიმე განად, იმ ანგარიშით, მოიყენება პოლიმერულ მასალაში შეფუთული სენაჟის დამზა-
ტექნიკური ბაზის მდგომარეობის, აგრეთვე კლიმატურ - ეკონო- სენაჟის აღნიშნულ მაჩვენებლებზე მოქმედებს აგრეთვე მასის რომ ის საცავის სიგრძეს აღემატებოდეს 5-6 მეტრით, სიგანე კი
მიკური პირობების მიხედვით, შედგება შემდეგი ოპერაციებისა- დაქუცმაცებაც. სასენაჟე მასის უკეთ დატკეპნისა და თვითაალე- დების რამდენიმე ხერხი:
2-2,5 მეტრით. გადახურვისას აპკი არ უნდა დაიჭიმოს, ხოლო
გან: ბის თავიდან აცილების მიზნით აუცილებელია მისი დაქუცმაცე- მღრღნელებისაგან მის დასაცავად უნდა მოეყაროს კირფიფქი.
რულონებში დაწნეხილი და პოლიეთილენის აფსკში შე-
ბალახის მოთიბვა (პარკოსნების დატყლეჟით); ბა. დაქუცმაცება ადიდებს გადანაჭრის (ანათალის) ფართობს, ფუთული სენაჟის დამზადება და შენახვა;
ამცირებს შესანახ მასაში ფორების მოცულობას, ხელს უწყობს ამ აღსანიშნავია, რომ სენაჟის კოშკებში შენახვისას მისი ყუათი- დაწნეხილი რულონის პოლიმერულ ტომრებში შეფუთვა
მოთიბული ბალახის ნათიბში დატოვება ან ღვარეულებად ანობა და მონელებადობა რამდენადმე უფრო მაღალია, თხრი-
დაწყობა; მასაში ანაერობული პირობების შექმნას, აადვილებს მზა სენაჟის და შენახვა;
(ან სილოსის) ამოღებას ორმოდან. რაც უფრო მცირეა სასენაჟე ლებში შენახვასთან შედარებით.
დაკუწული სასენაჟე მასის პოლიმერულ ტომრებში შე-
შემჭკნარი სასენაჟე მასის ღვარეულებიდან აღება , დაკუ-
მასის ტენიანობა, მით უფრო მცირე უნდა იყოს დაქუცმაცებული ფუთვა და შენახვა.
წვა; შეფუთული სენაჟის დამზადების ახალი
ნაწილაკების ზომები. 80% და მეტი ტენიანობისას ნაწილაკების პროცესი მიმდინარეობს სპეციალური ტექნიკის გამოყენებით.
ტრანსპორტზე დატვირთვა და ტრანსპორტირება; პროგრესული ტექნოლოგია
სიგრძე 8-10 სმ შეიძლება იყოს, 75-80% ტენიანობისას - 4-5, 70- სასენაჟე მასალა აიღება, დაქუცმაცდება და იწნეხება სპეციალუ-
სასენაჟე მასის საცავში ჩაყრა და დატკეპნა; 75% - 3-4, 70% და უფრო დაბალი ტენიანობისას კი 1-3 სმ. გასული საუკუნის 90-იანი წლებიდან დაიწყეს პოლიეთილენის რი წნეხ-საფითავების გამოყენებით.

უხეში საკვები საკვებს. თივის ხარისხი და ყუათიანობა მეტად მერყეობს, რისი

რეგულირება სავსებით შესაძლებელია. მაგალითად, მშრალო-
სარტყელის თივას. ორივეში ჭარბობს წვრილღეროიანი მარცვ-
ლოვნები და პარკოსნები (მდელოს და ალპური ტიმოთელა, მა-
ლებად პროტეინს.
უმაღლესი ხარისხის თივის მისაღებად ბალახის აღება უნდა
ბის მდელოს საშუალო ხარისხის თივის ყუათიანობა 0,4-0,5 ენე- ღალი კოინდარი, სამყურა, ესპარცეტი, სათითურა, ნამიკრეფია, დაიწყოს პარკოსნების დაკოკრების და მარცვლოვანებისათვის
უჯრედანის დიდი რაოდენობით შემცველობა ამ ჯგუფის საკვე- რგეტიკულ საკვებ ერთეულს შეადგენს, ხოლო იმავე სათიბიდან მხოხავი ჭანგა და სხვა). 1 კგ მთის თივა შეიცავს 0,5-0,55 ენერგე- დათავთავების ფაზაში, ხოლო აღების ხანგრძლივობა არ უნდა
ბისათვის – საკვებს მექანიკურ სიმაგრეს ანუ უხეშობას ანიჭებს, მიღებული, მაგრამ გვიან აღებული ან შრობისას წვიმაში მოხვე- ტიკულ საკვებ ერთეულს და 50-60 გრ მონელებად პროტეინს. აღემატებოდეს 5-7 დღეს.
რის გამოც ძნელად დასაღეჭი ხდება, მონელება ხანგრძლი- დრილი თივის ყუათიანობა 0,2 ენერგეტიკულ საკვებ ერთეულს,
ვ-დება, ხოლო მონელების კოეფიციენტი დაბალია. ამიტომ ბოტანიკური შემადგელობისა და აღმოცენების პირობებთან
ზოგჯერ კი უფრო ნაკლებსაც შეიცავს. ІІ
მშრალობის თივა
უხეში საკვები, როგორც წესი მნიშვ-ნელოვნად უფრო დაბალყუ- დაკავშირებით, დასამზადებელი თივა სახელმწიფო სტანდა-
ათიანია, ვიდრე კონცენტრატი. მცენარეული საკვები, რომლის 1 თივის ხარისხზე – ყუათიანობაზე, უმნიშვნელოვანეს საზრდო მშრალობის თივა, ძირითადად, შედგება მარცვლოვნებისა- რტის მიხედვით იყოფა შემდეგ სახეობებად:
კგ შეიცავს არა უმეტეს 500 გრამ მონელებად ნივთიერებას, ანუ ნივთიერებათა შემცველობაზე, დიეტურ თვისებებსა და მრა- გან (მახრჩობელა, ნამიკრეფია, ძიგვა, ცხვრის წივანა, ყვითელ- ნათესი პარკოსნები (პარკოსანი მცენარეები 60%-ზე მეტი);
კვებითი ღირებულებით არ აღემატება 0,65 ენერგეტიკულ საკვებ ვალგვარ სპეციფიკურ მხარეებზე გავლენას ახდენს მრავალი თავთავა და სხვა), პარკოსნები ცოტაა. საშუალოდ, 1 კგ მშრა- ნათესი მარცვლოვნები (მარცვლოვანი მცენარე 60%-ზე
ერთეულს – უხეშ საკვებს მიეკუთვნება. ფაქტორი, რომელთა შორის ყურადღებას იმსახურებს: ლობის თივა შეიცავს 0,45-0,50 ენერგეტიკულ საკვებ ერთეულს მეტი და პარკოსნები 20%-ზე ნაკლები);
ბალახის გათიბვის ვადა ანუ მცენარის სავეგეტაციო პერი- და 40-48 გ მონელებად პროტეინს.
უხეში საკვები ბაგური შენახვის პერიოდში ულუფის აუცილებე- მარცვლოვან-პარკოსნების ნათესი (პარკოსანი მცენარე-
ოდი;
ლი ინგრედიენტია ბალახისმჭამელი ცხოველებისათვის: ძრო- ІІ
ტყის თივა ები 20-დან 60%-მდე);
ხა, ცხვარი, თხა, აქლემი, ცხენი, ვირი და სხვა. მის გარეშე, ანუ თივის ნედლეულის ანუ მწვანე ბალახის ბოტანიკური შე-
ბუნებრივი საკვები სავარგულები (მარცვლოვნები, პა-
მხოლოდ კონცენტრატისა და წვნიანი საკვებისაგან შეზავებული მადგენლობა და ნაირფეროვნება; ვერტიკალური ზონალობის, ნაკვეთის დაქანების, ნიადაგის რკოსნები, მარცვლოვან-პარკოსნები და სხვა).
ულუფა მიუხედავად ცილების, მინერალური ნივთიერებების და სათიბების ნიადაგობრივი და კლიმატური პირობები; თვისებების, მზით გაშუქების ხასიათის და სხვა მრავალი პირო- თივის ტენიანობის სტანდარტი შეადგენს არაუმეტეს 17%-ისა.
ვიტამინების ნორმალური შემცველობისა, ვერ უზრუნველყოფს ნათესი ბალახების აგროწესები ანუ ყოველივე ის, რაც ბა- ბების გამო ტყის თივის ბალახის შემადგენლობა და კვებითი ღი- თივის ყველა სახეობა შეიცავს სამ კლასს. ხარისხის ძირითადი
ზემოთ დასახელებულ ცხოველთა ნორმალურ საზრდოობას. ლახის რაოდენობაზე და ქიმიურ შემადგენლობაზე ახდე- რებულება მეტად ცვალებადია. მაჩვენებლები მოცემულია ცხრილში 26.
საზრდოობაში ჩამორჩენა თავს იჩენს პირველ რიგში მომნელე- ნს გავლენას; ბოტანიკური შემადგენლობით და საზრდოობით ის ახლოს
ბელი ორგანოების ფუნქციურ მოდუნებაში და აგრეთვე ნივთიე- თივა თუ არ პასუხობს ხარისხის ერთ რომელიმე მაჩვენებელ-
სათიბის ზედაპირის მდგომარეობა - ფერდობების დაქანე- დგას მდელოს თივასთან (1 კგ-ში – 0,40 ენერგეტიკული საკვები საც კი - ნედლი პროტეინი, სამიმოცვლო ენერგია ან ენერგე-
რებათა მიმოცვლის დარღვევაში. ბა, ექსპოზიცია და სხვა; ერთეული და 35-40 გრ მონელებადი პროტეინი), სამაგიეროდ ტიკული საკვები ერთეული, გადადის დაბალ კლასში ან რჩება
თანამედროვე სასოფლო-სამეურნეო ცხოველისა და ფრინვე- ყამირის სათიბის მცენარეთა განვითარების სტადია; ხშირად შეიცავს ცხოველისათვის საკვებად გამოუყენებელ და უკლასოდ.
ლის უხეში საკვების გარეშე სწორი კვება შეუძლებელია. ბალახის შრობის წესები ანუ თივის დამზადების ტექნო- მავნე მცენარეებს.
ნათესი ბალახეულის თივა არ უნდა შეიცავდეს მავნე და შხა-
უხეში საკვების გამოყენებით ცხოველი ღებულობს: ლოგია, შენახვის პირობები და სხვა. მიან მცენარეებს. ბუნებრივი საკვები სავარგულების ბალახიდან
ІІ
ჭაობის თივა
გარკვეულ რაოდენობა საზრდო მასას ანუ გამოსაყენე- სხვადასხვა სახეობის თივის კვებითი ღირებულება მეტად გა- დამზადებულ თივაში, დასაშვებია მავნე და შხამიანი მცენარე-
ბელ ენერგიას, რომელსაც ყუათიანობის საერთო საზო- ნსხვავებულია. მრავალწლიანი და ერთწლიანი ნათესი ბალა- ჭაობის თივა განსხვავდება სხვა თივისაგან ბოტანიკური და ების რაოდენობა არა უმეტეს 0,5%-ისა პირველი კლასის თივი-
მით - სამიმოცვლო ენერგიით გამოსახავენ; ხების პარკოსნების თივა (იონჯა, სამყურა, ცერცველა, ბარდა, ქიმიური შემადგენლობით. მასში ჭარბობს ჭაობის ბალახები (ის- სათვის. სამივე კლასის თივას არ უნდა ჰქონდეს შმორის, ობის
პროტეინს (მცირე რაოდენობით); ესპარცეტი, ძიძო), აღებული დაკოკრების ფაზაში და ამინდის ლის, ჭილის, ლერწმის, ქასრის, კალამის, შვიტის და სხვა). 1 კგ და ლპობის ნიშნები. ნაცრის რაოდენობა თივაში, რომელიც არ
ნახშირწყლებს (დიდი რაოდენობით), რომლებშიც ჭარ- კარგ პირობებში შეიცავს 0,5-0,6 ენერგეტიკულ საკვებ ერთეულს, შეიცავს 0,40 ენერგეტიკულ საკვებ ერთეულს და 35-40 გრ მონე- იხსნება მარილმჟავაში, უნდა იყოს არა უმეტეს 0,7%-ისა.
ბობს უხსნადი და ძნელადხსნადი ფორმის ნაერთები; 150-200 გრ მონელებად პროტეინს.
ცხრილი 26 თივის ხარისხის მაჩვენებლები
ცხიმს (მეტად მცირე რაოდენობით); პარკოსნების თივა ცხოველის ორგანიზმისათვის ვიტამინების
ნაცარს დიდი რაოდენობით (აშკარად ტუტე რეაქცია აქვს და მინერალური ნივთიერებების საუკეთესო წყაროა. პარკოსა- 1 კგ მშრალი მასის საზრდოობა არა ნაკლებ
და სხვა საკვებისაგან განსხვავებით მდიდარია კალციუ- ნი კულტურების თივის დამზადების გაზრდა მეცხოველეობაში თივა კლასი
ნედლი პროტეინის შემცველობა მშრალ მასაში, %
ენერგეტიკული საკვები
არა ნაკლებ
მით). საკვები ცილის პრობლემის გადაწყვეტის ერთ-ერთი ძირითადი სამიმოცვლო ენერგია მჯ/კგ
ერთეული
უხეში საკვები, როგორც ვიტამინების წყარო მეტად უმნიშვნე- გზაა.

ლოა, ან სრულიად მოკლებულია ცხოველისათვის საჭირო უმ- ერთწლიანი და მრავალწლიანი ბალახების მარცვლოვნების I 16 9,2 0,68
ნიშვნელოვანეს ვიტამინებს. თივა (შვრია, სუდანურა, ტიმოთელა, მოჰარი, კაპუეტა და სხვა)

ნათესი პარკოსნები II 13 8,8 0,62
გამოდის, რომ უხეში საკვები წარმატებით დააკმაყოფილებს დამზადებული ოპტიმალურ დროში შეიცავს: 1კგ-ში 0,45-0,55 ენე-
ცხოველის მოთხოვნილებას ნახშირწყლების იმ ჯგუფზე, რომ- რგეტიკულ საკვებ ერთეულს და 40-50 გრ მონელებად პროტე-
III 10 8,2 0,54
ლის მონელება ბაქტერიული დუღილით ხდება და მინერა- ინს. პროტეინის შემცველობამ თივის მშრალ მასაში შეიძლება
ლურ ნივთიერებებზე, განსაკუთრებით კალციუმზე. პროტეინზე მიაღწიოს 18-22%-ს.
I 13 8,9 0,64
მოთხოვნილების დაკმაყოფილების დონეს განსაზღვრავს მისი მაღალი კვებითი ღირებულებით გამოირჩევა პარკოსან-მარ-
(პროტეინის) რაოდენობა კონკრეტულად აღებულ უხეშ საკვებში ცვლოვნების თივა, რომელიც მიღებულია პარკოსანი და მარცვ- ნათესი მარცვლოვნები II 10 8,5 0,58
(პარკოსნების თივა მდიდარია პროტეინით, ხოლო მარცვლო- ლოვანი კულტურების ნარევი ნათესი ბალახებისაგან.
ვნების ჩალა და ნამჯა მეტად ღარიბია პროტეინით) და ცხოვე- საერთოდ, თივის საერთო რაოდენობიდან, რომელიც ჩვე- III 8 8,2 0,54
ლის მოთხოვნილების მაჩვენებლები პროტეინზე. ცხოველის ნთან მზადდება, ნახევარზე მეტი მოდის ბუნებრივი საკვები სავა-
უხეშ საკვებზე მოთხოვნილების ანუ ულუფაში მისი კუთრი წონის რგულებიდან მიღებულ თივაზე, რომელიც თავის მხრივ, იყოფა I 14 9,1 0,67
განსაზღვრისათვის გათვალისიწნებული უნდა იქნეს, როგორც შემდეგ ძირითად სახეობებად: მთის, მშრალობის, ტყის, ჭაობის
ნათესი მარცვლოვან-პარკოს-
ცხოველის მოთხოვნილება, ისე თვით უხეში საკვების და ულუ- და სხვა. ნები
II 11 8,6 0,60
ფაში შემავალი სხვა საკვების რაობა და ოდენობა.
ІІ
მთის თივა III 9 8,2 0,54
თივა
მთის თივა მიიღება ალპების და სუბალპების მდელოს ბალა- I 11 8,9 0,64
უხეში საკვების ჯგუფში თივას განსაკუთრებული ადგილი ხისაგან. ვერტიკალური ზონალობის (სიმაღლე ზღვის დონიდან),
უკავია - უფრო ყუათიანია, ვიდრე ჩალა. ცილების, ვიტამინე- ექსპოზიციის, ფერდობის დაქანების, ნალექების რაოდენობისა ბუნებრივი სათიბები II 9 8,5 0,58
ბის და მინერალური ნივთიერებების შემცველობით, აგრეთვე და ნიადაგის თვისებების მიხედვით, მთის მდელოების ბალახია-
ცხოველის მომნელებელ და ნივთიერებათა ცვლის ფუნქციებ- ნობა და მის შესატყვისად, თივის ხარისხი იცვლება. მთის თივის III 7 7,9 0,50
ზე დადებითად მოქმედებითაც, ხშირად აღემატება სხვა უხეშ ორ ქვეტიპს განასხვავებენ: ალპური სარტყელის და სუბალპური

ცხრილი 27 მარცვლოვნების ყუათიანობის განლაგება ІІ

ნეკერი ІІ
ბალახის ფქვილი იონჯის მწვანე მასის და მისგან მიღებული ბალახის
ფქვილის ქიმიური შემადგენლობა
რიგ მერქნიან მცენარეთა ფოთოლი და ერთწლიანი ტოტები მწვანე ბალახის ხელოვნური გაშრობით მიიღება ბალახის
დასახელება ენერგეტიკული საკვები ერთეული (საშუალოდ)
საკვებად ვარგისია და ზოგიერთი ზონის მეურნეობაში მათი გა- ფქვილი. უაზოტო ექ-
ნედლი ნედლი ნედლი სტრაქტული კაროტინი
ფეტვი 0,58 მოყენება ეკონომიურად გამართლებულია. ბალახის ხელოვნური შრობა მიმდინარეობს მარალი ტემპე- საკვები
პროტეინი უჯრედანა ცხიმი ნივთიერე- მგ/კგ
ქერი 0,54 ტყის კაფვის პროცესში, როგორც წესი უფოთლო ნეკერი მი- რატურის პირობებში. ამ დროს საზრდო ნივთიერებების დანა- ბები
იღება. ეს ხდება შემოდგომაზე ან ზამთარში, მაგრამ ხის მცენა- კარგი მცირეა. მრავალწლოვანი და ერთწლოვანი ბალახების
სიმინდი 0,51
რეებისაგან სპეციალურად მზადდება ე.წ. ფოთლოვანი ნეკერი მწვანე მასის დაკონსერვების ყველაზე მაღალეფექტიან მეთოდს იონჯის
23,4 24,6 3,3 46,1 221
ბალახი
შვრიი 0,50 წარმოადგენს ხელოვნური გაუწყლოება და ბალახის ფქვილის
– იმავე სეზონის ამონაყარი ტოტები თავისი ფოთლით. ნეკერო-
ან გრანულის დამზადება.
ხორბლი 0,42 ვანი საკვები მიიღება აგრეთვე ვენახისა და ზოგიერთი ხეხილის იონჯის
(მსხალი, ვაშლი) გასხვლის შედეგად. საშუალოდ, 1 კგ ბალახის ფქვილი შეიცავს 1,6-ჯერ მეტ ცილე- ფქვილი
22,6 25,3 3,4 45,7 197
ჭვავი 0,40
ბს, 3,5-ჯერ მეტ ნახშირწყლებს, 7-ჯერ მეტ კაროტინს, ვიდრე კა-
ნეკერი და ფოთლოვანი ნეკერი უნდა მიჩნეული იქნეს, რო- რგი ხარისხის თივა.
სტანდარტით გათვალისწინებულია თივად ბალახის აღების გორც დამხმარე და არა ძირითადი საკვები. საკვებად ვარგისი გასაშრობი ნედლეულის ტემპერატურა არ უნდა აღემატებოდეს
ქიმიური შემადგენლობით ახლად დამზადებული ბალახის
ვადები: პარკოსნებისთვის – დაკოკრების ფაზა, მაგრამ არა ნეკერის წარმოებისათვის გამოდგება: თხმელა, აკაცია, ცაცხვი, 80°C-ს, რადგანაც ტემპერატურის მატება გამოიწვევს კაროტინის
ფქვილი მცირედ განსხვავდება საწყისი ნედლეულიდან (ცხრი-
უგვიანეს სრული ყვავილობისა, მარცვლოვნებისათვის – დათა- წაბლა, ალვის ხე, მსხალი, ტირიფი, კოპიტი, ნეკერჩხალი და ლი 28). დაშლის დაჩქარებას. არასაკმარისად გამომშრალი მასა ცუდად
ვთავების ფაზა, მაგრამ არა უგვიანეს ყვავილობის დასაწყისისა. წიწვოვანებიდან მხოლოდ ნაძვი. ნაკლებად ან სრულებით არ ინახება, ზრდის თვითაალების შესაძლებლობას.
სტანდარტული და სრულფასოვანი ბალახის ფქვილის წარმო-
გამოდგება: წიწვოვანები (ნაძვის გამოკლებით), მუხა, წყავი და საშრობი დოლიდან გამოსული მასის ტემპერატურა 60-70°C-ს,
ІІ
ჩალა და ნამჯა ებისათვის უპირველეს ყოვლისა აუცილებელია მაღალხარისხი-
სხვა. ხოლო აგრეგატიდან გამოსულის 30-40°C-ს არ უნდა აღემატებო-
ანი ნედლეული — ნათესი პარკოსანი და მარცვლოვანი ბალახე-
როდესაც მინდვრის მცენარეს – მარცვლოვანს თუ პარკოსა- ხის ფოთოლი ხშირად შეიცავს დიდი რაოდენობა მთრიმლავ ბი, მათი ნარევი, ან ბუნებრივი სათიბი. ძალზე მნიშვნელოვანია დეს.
ნს სამარცვლედ ან სათესლედ ვიყენებთ, მოსავლის აღების შე- ნაერთებს, რომლებიც მნიშვნელოვნად აფერხებენ მომნელებე- ბალახნარის დროულად გათიბვა, კერძოდ, პარკოსნების და- ბალახის ფქვილი 6 თვის შენახვის შემდეგ 50%-ზე მეტ კარო-
მდეგ მიღებულ მასას – ღეროს, ფოთლებს და სხვას ჩალა და ლი ორგანოების მუშაობას – იწვევენ ყაბზობას. ამ მხრივ განსა- კოკრების, ხოლო მარცვლოვნების - აღერების (დამუხვლის) ტინს კარგავს, რაც დამოკიდებულია ტემპერატურაზე, ტენიანო-
ნამჯა ეწოდება. წარმოებაში უფრო გავრცელებულია მარცვლო- კუთრებით გამოირჩევა: წიფლის, მუხის, და მურყნის. ფაზაში. ბაზე, განათებასა და სხვა ფაქტორებზე. ყველაზე ოპტიმალურია
ვნების ჩალა, ნაკლებად პარკოსნების.
ზოგიერთი ხის ფოთოლი მომშხამავ ნივთიერებებსაც შეიცა- ბალახის ფქვილის დამზადების ტექნოლოგია მოიცავს შე- ბალახის ფქვილის შენახვა ქაღალდის ან პოლიეთილენის ტო-
ჩალისათვის დამახასიათებელია უჯრედანის დიდი რაოდე- მდეგ ოპერაციებს: მრებში.
ვს. ამ მხრივ გამოირჩევა: ატმის, ბზის, სუროს, კენკრის და სხვა.
ნობით (30-45%) შემცველობა, პროტეინის, ცხიმის და უაზოტო ექ-
ნეკერის დამზადებისას უნდა გაითვალისწინონ, რომ პირუტყვი- მწვანე მასის გათიბვა), დაქუცმაცება და ტრანსპორტირე- ბალახის ფქვილში კაროტინის დანაკარგების შესამცირებ-
სტრაქტული ნივთიერებების მცირე რაოდენობით შემცველობა.
სათვის არ გამოდგება ისეთი ამონაყარი, რომლის დიამეტრიც ბა; ლად წარმოების პროცესში შეაქვთ კაროტინის სტაბილიზატო-
ჩალაში ნაცარი შეადგენს 5-7%-ს, მაგრამ კალციუმი, აგრეთვე
ტოტის გადაჭრის ადგილას ერთ სანტიმეტრს აღემატება. დაქუცმაცებული მასის ნაწილაკების სიგრძე უნდა იყოს 20- რები - სანტოქინი და დილუდინი.
ფოსფორი მცირე რაოდენობით არის, 2-3-ჯერ უფრო ნაკლები,
30 მმ (არა უმცირეს 85%-სა); ბალახის ფქვილიდან მიზანშეწონილია დავამზადოთ გრანუ-
ვიდრე თივაში. ნეკერი გახმარებული უნდა იქნეს ნედლად. გამხმარი ნეკე-
რი საკვებად არ გამოდგება. ცხოველი მას არ ჭამს. კვების წინ გადამუშავების პუნქტთან მიტანა და საღობ აგრეგატში მი- ლები, რითაც 12%-ით მცირდება კაროტინის დანაკარგები შენა-
ცნობილია, რომ ჩალის ნედლი უჯრედანის კომპლექსში დიდი
ის უნდა დაწვრილმანდეს – დაიჭრას 1-2 სანტიმეტრის ზომაზე.
წოდება; ხვის დროს და სამჯერ ნაკლები მოცულობის საცავებია საჭირო.
რაოდენობითაა მაინკრუსტირებელი ნივთიერება – ლიგნინი,
დასაჭრელად გამოიყენება თითქმის ყველა სილოსის და ჩალის ბალახის მასის შრობა 9-12 % ტენიანობამდე; გრანულების დასამზადებლად გამოიყენება სხვადასხვა მარკის
რომელიც აძლიერებს ჩალის, როგორც საკვების უხეშობას, რის
საჭრელი დანადგარი. ბალახის მასის გაციება და მიღებული პროდუქტის გრანუ- გრანულატორები.
გამოც ძნელად მოინელება და დიდხანს რჩება ცხოველის მომ-
ნელებელ ორგანოში. დაბალი მონელების გამო ყუათიანობაც ლირება ან ბრიკეტირება. ბალახის ფქვილი მაღალცილოვანი და ვიტამინოვანი საკვე-
ნეკეროვანი საკვები გამოიყენება, როგორც უხეში საკვები
დაბალია. ერთი კგ წყლის ასაორთქლებლად საჭიროა 80 გრ-მდე თხე- ბია. მისი საზრდოობა დამოკიდებულია საწყისი ნედლეულის
მცოხნავებისა და მუშა ცხენისათვის. ნორმალურად ჩაითვლება,
ვადი საწვავი, ამიტომაც ხელოვნურად გამომშრალი საკვების, ხარისხზე.
თავთავიანი კულტურების ჩალას და ნამჯას განასხვავებენ როდესაც შესაფერად შემზადებული ნეკერი ულუფაში იკავებს
შემოდგომისა და გაზაფხულის ნათესების მიხედვით, საკვებად კერძოდ ბალახის ფქვილის წარმოების დროს დანახარჯების საწყის ნედლეულს ამ შემთხვევაში წარმოადგენს პარკოსანი
უხეში საკვების 30-50%-მდე. ნედლი ნეკერის (ტენიანობა 30-40%)
უკეთესია, მეტი ყუათიანობა აქვს და პროტეინსაც უფრო მეტს შე- ლომის წილი სწორედ საწვავზე მოდის. მეტად პერსპექტიულია ბალახების — აღმოსავლეთ საქართველოში ლურჯი იონჯას,
კვებითი ღირებულება 0,3-0,4 ენერგეტიკულ საკვებ ერთეულს ამ მიზნით მზის და ქარის ენერგიის გამოყენება.
იცავს გაზაფხულის, ვიდრე შემოდგომისა. დასავლეთში კი ლურჯი იონჯას ან მდელოს (წითელი) სამყურას,
შეადგენს.
სხვადასხვა სახის მარცვლოვნების ჩალა, (ნამჯა) ყუათიანო- მწვანე ბალახეული მასის შრობის მთელი პროცესის მანძილზე კოლხეთის დაბლობზე, მათ გარდა, კურდღლისფრჩხილას თე-
ფოთლოვანი ნეკერის ყუათიანობაზე დიდ გავლენას ახდენს
ბის მიხედვით შეიძლება განლაგდეს, როგორც ეს მოცემულია აღების ვადა. რაც უფრო ადრე ან ახალწამონაზარდი ტოტი იჭ-
ცხრილში 27.
რება, მით უფრო მაღალყუათიანი ფოთლოვანი ნეკერი მიიღება
ჩალა, როგორც უხეში საკვები გამოიყენება უპირატესად ძრო- მისგან. ფოთლოვანი ნეკერის ყუათიანობა (მშრალი მასის) – 0,4-
ხის, ცხვრისა და აგრეთვე ცხენისათვის. მაღალპროდუქტიული, 0,5 ენერგეტიკულ საკვებ ერთეულს შეადგენს. ფოთლოვან ნეკე-
სანაშენოდ მნიშვნელოვანი ეგზემპლიარებისა და მოზარდის რს, როგორც წესი კვებისწინა გადამუშავება არ სჭირდება, იმ
ულუფაში ჩალას შეიძლება დაეთმოს უხეში საკვების 20-50%-
შემთხვევაში, თუ ტოტები მსხვილია საჭიროა მისი კვებისწინ და-
მდე, ხოლო სხვა სულადობის ულუფაში კი შეიძლება უხეში სა-
წვრილმანება. ფოთლოვანი ნეკერი მცოხნავი ცხოველის ულუ-
კვები მთლიანად ჩალის სახით იქნეს. აღსანიშნავია, რომ ამას
ფაში წარმატებით დაიკავებს უხეში საკვების 40-60%-ს, ზოგჯერ
განსაზღვრავს არა მარტო მომხმარებელი (ცხოველი), არამედ
თვით ჩალა ე. ი. მისი ხარისხი და კონკრეტული პირობები ულუ- მეტსაც. რაც უფრო მეტ ფოთოლს შეიცავს ფოთლოვანი ნეკერი,
ფის დაკომპლექტებისა მით უფრო მაღალია მისი ყუათიანობა – მდიდარია პროტეინით,
მინერალური ნივთიერებებით, ვიტამინებითა და სხვა.
იქ, სადაც ჩალა დიდი რაოდენობით არის და ცხოველის ულუ-
ფაში მისი კუთრი წონის გადიდება ეკონომიურად გამართლე- თხმელის, აკაციის, თუთის და არყის ფოთოლი უთანაბრდება,
ბულია, მისი ჭამადობის აწევის მიზნით მიმართავენ კვებისწინა ზოგჯერ კი ჭარბობს პარკოსანი ბალახების მწვანე მასას – პრო-
შემზადების ხერხებს: ფიზიკურს, ქიმიურს, ბიოლოგიურსა და ტეინის, ცხიმის, ნაცრისა და ვიტამინების შემცველობით. დასახე-
კომბინირებულს (ფიზიკო-ქიმიური, ფიზიკო-ბიოლოგიური და ლებულ მცენარეთა ფოთოლი მხოლოდ დიეტური თვისებებით
სხვა). ჩამორჩება პარკოსნების მწვანე მასას.

კონცენტრატული საკვები ლეული კულტურის მინდვრიდან აღებისთანავე შეუძლებელია

მისი რეალიზაცია და გამოყენება. ხორბლის მარცვლის შენახვა
უდანაკარგოდ და ხარისხის შენარჩუნებით მეტად საჭირო და
კონცენტრატულ საკვებს აქვს მაღალი კვებითი ღირებულე- აუცილებელია, რათა მთელი წლის განმავლობაში ხელმისაწ-
ბა. 1 კგ შეიცავს 8-14 მჯ სამიმოცვლო ენერგიას და 80-დან 400 ვდომი იყოს ამ ყოველდღიურად საჭირო პროდუქტის გამოყე-
გრამამდე მონელებად პროტეინს. ძროხეულისათვის იგი წა- ნება.
რმოადგენს დამატებით (დამაბალანსებელ) საკვებს და საკვე-
მარცვლეულის შენახვისათვის ოპტიმალური გარემოს შექმნას
ბი ულუფების წლიურ სტრუქტურაში მისი წილი – 20%-25%-ია.
აქვს მხოლოდ ერთი მიზანი-მარცვლის ხარისხის შენარჩუნება.
მარცვლეული საკვების ყველა წარმომადგენელი კონცენტრა-
ტს ეკუთვნის და თავისი კვებითი ღირებულებით არა ნაკლებ 1
ენერგეტიკულ საკვებ ერთეულს შეიცავს, ხშირად აღემატება მარცვლის დაბალი ტემპერატურა და ტენიანობა - ეს არის
კიდეც. ამ ჯგუფში ყველაზე უფრო გავრცელებულია და ძროხეუ- აუცილებელი პირობა წარმატებული შენახვისათვის ხან-
ლისათვის ფართოდ გამოიყენება მარცვლოვნების მარცვალი: გრძლივი პერიოდის განმავლობაში.
სიმინდი, შვრია, ქერი, ჭვავი, ფეტვი, სორგო და სხვა. შედარე-
ბით ნაკლებად გავრცელებულია პარკოსნების მარცვალი: მარცვლის ეფექტიანი შენახვისათვის საჭიროა ისეთი პირობე-
სოიო, ხანჭკოლა,ბარდა, ცულისპირა მუხუდო, ოსპი და სხვა. ბის შექმნა, რომელიც ხელს შეუშლის მავნებლებისა და მიკრო-
მარცვლოვნები და პარკოსნები განსხვავდებიან ერთმანეთისა- ორგანიზმების განვითარებას კონკრეტულ გარემოში.
იონჯა სამყურა კურდღლისფრჩხილა გან, როგორც შემადგენლობით, ისე საკვებად გამოყენების შე-
მარცვლის შრობისას, მარცვალში მიმდინარე ნივთიერებათა
საძლებლობით და ხასიათით.
ცვლის ყველა რეაქცია მის ტენიანობასთან არის დაკავშირებუ-
სვა. ასევე, სამყურა ტიმოთელას , ცერცველა-შვრიის, მდელოს საფარის ქვეშ უძლებს – 40°C - მდე ყინვას. წყლის მიმართ დიდი საკვები ულუფების წლიურ სტრუქტურაში კონცენტრატს უკა- ლი. მასში არსებობული მიკრო და მაკროკაპილარების საშუა-
ბალახნარევიდან მოთიბული მწვანე მასა. მოთხოვნილებისაა, კარგად იტანს გვალვებსაც და სიცხეებსაც, ვია: ლებით ტენი სითხის სახით ცირკულირებს მარცვლის ზედაპი-
(40°C-მდე). იონჯის თესლი გაღივებას იწყებს 2-3 °C სითბოს პი- მეძროხეობაში – 20-25 %; რისაკენ და პირიქით. გამომდინარე აქედან, მარცვლის აქტიური
ІІ
იონჯა რობებში, აღმონაცენს შეუძლია დაუზიანებლად გადაიტანოს მეცხვარეობაში – 10-12 %; ზედაპირი საიდანაც ხდება ტენის ცვლა გარემოსთან, თითქმის
ყველა საკვები ბალახებიდან იონჯა გამოირჩევა დიდი მო- 5-6°C ყინვა, ეს საშუალებას იძლევა იონჯა დაითესოს ადრე გა- ათასჯერ მეტია მარცვლის გეომეტრიულ ზედაპირთან შედარე-
მეღორეობაში – 70 % და მეტი;
სავლიანობით და მაღალი კვებითი ღირსებით. მისი ბალახის ზაფხულზე, წამონაზარდს იძლევა ნაადრევად, გათიბვიდან 40- ბით.
თივა შეიცავს: 18% პროტეინს, 2,7% ცხიმს, 40%-მდე უაზოტო ექ- მეცხენეობაში – 30 % მდე;
45 დღის შემდეგ. მარცვლის მასის დამუშავების დროს შეიძლება გამოყენებუ-
სტრაქტულ ნივთიერებას და 30%-მდე უჯრედანას. იონჯისაგან მეფრინველეობაში – 90 % და მეტი;
ლი იქნეს ფიზიკურ-მექანიკური და ქიმიური მეთოდები. ფიზიკუ-
იონჯა გრძელი დღის მცენარეა და სინათლის მოყვარულია.
დამზადებული ფქვილი თავისი ღირსებით აღემატება ხორბლის მებოცვრეობაში – 25-30%. რ-მექანიკურ მეთოდებს მიეკუთვნება გაყინვა (გაციება), მარცვ-
იგი მოსავალს იძლევა სხვადასხვანაირ ნიადაგებზე. რუხ და კი-
ქატოს. მისი ბალახი და თივა მინერალური ნივთიერებებით და სოფლის მეურნეობის სეზონურობიდან გამომდინარე მარცვ- ლის შრობა, გაწმენდა.
ვიტამინებით მდიდარია. რით მდიდარ სხვა ტიპის ნიადაგებზე. იონჯა მაქსიმალურ მოსა-
ვალს იძლევა დათესვიდან მეორე-მესამე წელს. ჩაწოლისადმი
იონჯა ეკუთვნის პარკოსანთა ოჯახს. მას მრავალწლიანი იონ-
გამძლეობა ძირითადად დამოკიდებულია ნიადაგის ნაყოფი-
ჯას ფესვის ყელიდან გამოაქვს მრავალი ღერო, რომლის სიმა- ცხრილი 29 მარცვლოვნების ქიმიური შემადგენლობადა კვებითი ღირებულება
ღლე 70-100 სმ-ს აღწევს და მცენარეს ბუჩქისებრ სახეს აძლევს. ერებაზე (რამდენადაც ნაყოფიერია ნიადაგი, იმდენად მეტად
ღერო ბალახოვანია, ძლიერ დატოტვილი, 10-20-მდე მუხლთშო- იცის იონჯამ ჩაწოლა). შემადგენლობა, % 1 კგ საკვებში
რისებით, უხვად შეფოთლილი. ფოთოლი რთულია, სამფოთო- მარცვალი
ლაკიანი, ფოთოლაკები სხვადასხვა ფორმისაა - ელიფსური,

ІІ
ბალახის ფქვილის ხარისხზე მომქმედი წყალი პროტეინი ცხიმი უჯრედანა უენ ნაცარი ესე და საკვები ერთეული მონელებადი პროტეინი
კვერცხისებური, ლანცეტური ან მომრგვალო, წვეროს მხარეს ფაქტორები

დაკბილულია. ყვავილი ორსქესიანია, მოკლე ყვავილსაჯდო- ბალახის ფქვილის ხარისხის ძირითადი მაჩვენებელია მასში სიმინდი 13 10,4 4,1 2,2 68,7 1,6 1,43 78
მით, გვირგვინის ფურცლები იისფერი, ლურჯი, ყვითელი, ცის- პროტეინის და კაროტინის შემცველობა. რასაც განაპირობებს
ფერი ან ჭრელი.
ბალახის აღების ფაზის განზაზღვრა. ეს უნდა იყოს პარკოსნები-
იონჯა ჯვარედინდამამტვერიანებელი მცენარეა, ყვავილის სათვის დაკოკრების , ხოლო მარცვლოვებისათვის დათავთავე- შვრია 13 11,0 4,7 9,8 58,2 3,4 1,0 85
დამტვერვა ხდება მწერების საშუალებით. ნაყოფი – მრავალთე- ბის ფაზა.
სლიანი პარკია, რომელიც სპირალურად არის დაგრეხილი ან
ნამგლისებურად მოხრილია. თესლი წვრილია, ლობიოსმაგვა- ბალახის მასის ხელოვნური შრობის დროს ყურადსაღებია ქერი 13 10,1 2,1 4,0 68,0 2,8 1,21 81
რი მოყვანილობით, პირველად მომწვანო-მოყვითალო, შემდეგ აგრეგატის გამართული მუშაობა და შრობის აგენტის ტემპერა-
კი მუქდება და მოყავისფრო ფერს იღებს. 1000 ცალი თესლის ტურის რეგულირება. ვინაიდან მწვანე მასის ზედმეტად გამოშ-
მასა 1-2,7 გრ-ია. ფესვთა სისტემა მთავარღერძიანია, კარგად რობა იწვევს პროტეინისა და კაროტინის მაღალ დანაკარგებს. ჭვავი 13 12,3 2,0 2,4 68,4 1,9 1,18 81
განვითარებული, დატოტვილი, პირველსავე წელს ნიადაგში ჩა- ბალახის ფქვილის გრანულირება ადიდებს ტრასპორტაბელუ-
დის 2-3 მ სიღრმეზე, შემდეგში კი 5-8 მეტრს აღწევს, რაც აუმჯო- რობას და ხელს უწყობს საზრდო ნივთიერებების უკეთესად შენა- ხორბალი 13 13,1 22,3 2,7 67,2 1,7 1,20 117
ბესებს ნიადაგის სტრუქტურას. რჩუნებას მასიდან ჰაერის გამოდევნის და ჟანგვითი პროცესების
იონჯას (ისევე, როგორც სხვა პარკოსანი კულტურების) ფე- შენელების გამო.
სვებზე სახლდებიან ე. წ. კოჟრის ბაქტერიები რომლებსაც უნარი სორგო 13 11,2 2,8 3,0 67,8 2,2 1,18 90
ბალახის ფქვილში კაროტინის შენარჩუნებაზე გავლენას ახ-
აქვთ უზრუნველყონ ნიადაგში აზოტის საჭირო ოდენობით და-
გროვება, იონჯას 4-წლიანი ნარგავი სავეგეტაციო პერიოდში 1 დენს გარემო ჰაერის ტემპერატურა. 6 თვის განმავლობაში 25°C-
ჰა-ზე 200 კგ-მდე აზოტს აფიქსირებს. ზე ნარჩუნდება მხოლოდ 28 % კაროტინი. ძალიან კარგად ინახე- ფეტვი 13 11,1 3,7 9,2 56,6 9,2 0,95 79
ბა ქაღალდის ტომრებში.
იონჯა დათესვის წელსვე იძლევა ყვავილს და თესლს, შე-
უძლია 5-6 წლის განმავლობაში მოგვცეს მოსავალი. სითბოს კაროტინის სტაბილიზაციის მიზნით იყენებენ სხვადასვა სახის
მოყვარული მცენარეა, მაგრამ კარგად იტანს სიცივეებსაც. მას სინთეზურ ანტიოქსიდანტებს: სანტოხინს, ბუტილოქსიტოლუო- ტრიტიკალე 14 15,1 2,4 2,3 65,5 1,8 1,15 121
შეუძლია დაუზიანებლად გადაიტანოს -15-20°C ყინვა, თოვლის ლი, ბუტილოქსიანიზოლს, ტექნიკურ ცხიმს.

გაყინვა (გაციება) გამოიყენება ხანგრძლივი პერიოდით მა-

რცვლის შენახვის დროს. ამისათვის საჭიროა ვიხელმძღვანე-
შრობის პროცესი, გამომდინარე აქედან, რაც უფრო წვრილია
მარცვალი მით ინტენსიურად შრება ის.
მარცვლის შრობა და შემნახველი სილოსის ზედა (ან ქვედა) ნაწილში.
ლოთ მავნებელ-დაავადებების განვითარების სპეციფიკით, და- ძალიან მნიშვნელოვანია შრობის აგენტის ტემპერატურის გა- შენახვა ІІ
შენახვა გაგრილებად გარემოში
ბალ ტემპერატურაზე. ვლენა მარცვალში არსებულ ორგანულ ნივთიერებებზე (ცილე- „გაგრილებად გარემოში შენახვა“ „მშრალი ვენტელაციისა-
მარცვლის შრობა (თერმული დამუშავება) მისაღებია მაშინ, ბი, ცხიმები, ნახშირწყლები, ფერმენტები და ვიტამინები). გან“ იმით განსხვავდება, რომ როდესაც ცხელი მარცვალი მი-
მარცვალსაშრობების ტიპები
როდესაც აუცილებელია მარცვლის ტენიანობის შემცირება. ამ ეწოდება გამაგრილებელ ბუნკერს, მარცვლის მასის გამკვრი-
დროს მაღალი ტემპერატურის მოქმედებით არ უნდა მოხდეს გამოყენების ხასიათის მიხედვით მარცვალსაშრობები არსე- ვების თავიდან ასაცილებლად ვენტელაცია ერთვება მაშინვე.
მარცვლის ხარისხის გაუარესება. შრობა, როგორც დამუშვების არ შეიძლება ! სათესლე მასალის გაცხელება +40°C-ზე მე- ბობს სტაციონარული და მოძრავი. კონსტრიუქციული ნიშნების გამკვრივება არ მოხდება თუ შემცირდება კონდენსანტის წა-
მეთოდი არ არის ეფექტური ზოგიერთი მავნებელ-დაავადებების ტად. გადასამუშვებელი მარცვლის კი +50°C –ზე მეტად. მიხედვით ასხვავებენ კამერულ, ბუნკერულ და კონვეირულ მა- რმოქმნა სახურავსა და კედლებზე. ეს საშუალებეს გვაძლებს შე-
მიმართ (რომელსაც გააჩნია გამძლეობა მაღალი ტემპერატუ- რვცვალსაშრობებს. ვინახოთ მარცვალი იმ ბუნკერში, სადაც ხდება მისი გაგრილება
რისადმი). მაღალი ტემპერატურის მიმართ შედარებით მდგრადია ნა- და არ არის საჭორო მისი შემნახველ ბუნკერში გადატანა.ასეთი
ყველა ტიპის მარცვალშაშრობისადმი წაყენებული ძირითა-
დაავადებული მარცვლის მცირე პარტიისათვის შეიძლება ხშირწყლები და ცხიმები. ცილოვანი ნივთიერებები კი მეტად შენახვა შესაძლებელია მხოლოდ პერფორირებული იატაკის
დი მოთხოვნებია: მარცვლეულის ტენიანობის შემცირება მისი
გამოყენებული იქნეს შრობა მზეზე. ამ მეთოდის გამოყენება არ მგძნობიარეა მაღალი ტემპერატურის მიმართ. უნდა გავით- მქონე ბუნკერებში. მხოლოდ ამ შემთხვევაშია შესაძლებელი ბუ-
ხარისხის შენარჩუნებით; შრობის შემდეგ მარცვლეულის გაგ-
არის რეკომენდირებული, მფრინავი მავნებლების( მწერი,ფრინ- ვალისწინოთ ის, რომ მარცვალი არის ცოცხალი ორგანიზმი ნკერი გამოვიყენიოთ, როგორც შესანახად, ასევე გასაგრილებ-
რილება; მარცვლის მექანიკური ტრამვირების შესაძლებლო-
ველი) გამო და არ უნდა დავუშვათ მავნებლების გავრცელება და საჭიროა ვიცოდეთ მისი თერმომედეგობა. მარცვალი 14% ლად.
ბისამებრ მინიმუმამდე დაყვანა; შრობასთან დაკავშირებული
გარემოში. მარცვალში არსებული ტენი სხვადასხვა ფორმასა და ტენიანობით გაცხელებას იტანს მხოლოდ 60-65 გრადუსამდე. ყველა სამუშაოს სრული მექანიზაცია; შრობის დროს მიმდინარე
კავშირში გვხვდება. ეს კავშირი პირობითად შეიძლება სამ ჯგუ- უფრო მაღალი ტენიანობის ან მაღალი ტემპერატურის ზემოქმე- ІІ
ჩახურება
პროცესების რეგულაციის შესაძლებლობა; ენერგორესურსების
ფად დავყოთ: ქიმიური, ფიზიკო-ქიმიური და მექანიკური. დების ზეგავლენა: გამოყენების ეკონომიურობა; მაქსიმალური უნივერსალურობა, მარცვლის ტენიანობისა და ტემპერატურის თანაფარდობა შე-
შრობის პროცესში მარცვალს შორდება ის ტენი, რომელიც მცირდება თესლის თესვითი ღირსება; სხვადასხვა სასოფლო სამეურნეო კულტურების შრობის შესაძ- იძლება გახდეს სერიოზული პრობლემის კატალიზატორი. უსა-
მექნიკურ კავშირშია მასთან, ხშირად ეს ეხება ფიზიკურ-ქიმიურ მიმდინარეობს სახამებლისა და ცილების დესტრუქტური- ლებლობა; მინიმალური მასა, ზომები, მოცულობები; ექსპლოა- ფრთხო შენახვის ვადა შეიძლება გაგრძელდეს მარცვლის გაცი-
კავშირებსაც.მარცვალში შრობის შემდეგაც კი ყოველთვის არ- ზაცია; ტაციის კომფორტულობა. ებით ტენიანობის შემცირებასთან ერთად. მაშინაც კი , როდესაც
სებობს ტენი, რომელის რაოდენობაც გამომდინარეობს მშრა- იცვლება წებოგვარას სტრუქტურა; მარცვალი ინახება სტანდარტულ პირობებში 2 კვირაში ერთხელ
ლი ნივთიერებისა და წყლის მასის თანაფადობიდან. ІІ
შრობის უპირატესობები აუცილებელია ტემპერატურის კონტროლი, რადგანაც დამატე-
იზრდება ცხიმის მჟავიანობის რიცხვი;
მარცვალში ტენიანობა გამოიხატება ტენის პროცენტობით მოსავლის აღება შესაძლებელია გარემო პირობებისაგან ბითმა ფაქტორებმა ( მოსავლის აღების და შენახვისდროს მა-
ფერხდება ფერმენტების აქტიურობა; ღალმა ტემპერატურამ, მარცვლის არასათანადო გაგრილებამ,
მშრალ ნივთიერებასთან მიმართებაში. ტენის გაცემის პროცე- დამოუკიდებლად;
სი მარცვალსა და შრობის აგენტს შორის, ხორციელდება მარ- მცირდება და უარესდება მარცვლის სასაქონლო ღირსე- არასტანდარტულმა ტენიანობამ) შეიძლება გამოიწვიოს კერობ-
შესაძლებელია მოსავლის აღების პერიოდის გახანგრ-
ცვლის ზედაპირის საშუალებით, ამიტომ მარცვლის ზედაპირის ბა. რივი ჩახურებები, მარცვლის ხარისხის გაფუჭება და დანაკარგი.
ძლივება/ადრე დაწყება;
მდგომარეობას უდიდესი მნიშვნელობა აქვს. რაც მეტია 1 კი- ბიოქიმიური ცვლილებების გარდა მიმდინარეობს სტრუქტუ-
ლოგრამი მარცვლის მასის ზედაპირი, მით უფრო ეფექტურია რული და მექანიკური ცვლილებები.
ხელოვნური შრობის დროს მნიშვნელოვნად მცირდება ІІ
ტენის მიგრაცია
დანაკარგები;
მარცვლის შენახვისას, სილოსის სხვადასხვა ნაწილში ტენია-
ადვილად არის შესაძლებელი სარეალიზაციოდ ალტერ-
ნატიული ბაზრის მოძიება; ნობა ერთნაირი არ არის. გარემო ტემპერატურის ცვლილების
გამო შესაძლებელია შეიქმნას ზონები მაღალი ტენიანობით. კე-
ხელოვნურად გამშრალი მაცვალი შეიცავს დიდი რაო-
დელთან ახლოს მყოფი ხორბლის ტემპერატურა ყოველთვის
დენობით წყალს მიღების დროს, რაზეც მნიშვნელოვნად
უფრო დაბალია წელიწადის ცივ პერიოდში და პირიქით. ტემპე-
არის დამოკიდებული თვითღირებულება.
რატურული სხვაობა მარცვლის მასაში იწვევს ჰაერის ნაკადის
ІІ
შრობის უარყოფითი მხარე მოძრაობას ცენტრალური ნაწილის, შემდეგ კი ჭერის მიმართუ-
ლებით. ნოტიო თბილი ჰაერის ცივ მარცვლის ზედაპირზე მოხ-
საჭიროა დამატებითი ფულადი სახსრები და ექსპლუატა- ვედრის შედეგად წარმოიქმნება კონდენსატი. ეს იწვევს მარცვ-
ციისათვის საჭირო ენერგია; ლის მასაში ტენიანობის ზრდას და კერობრივ გაფუჭებას.
!
საჭიროა კვალიფიციური ადამიანური რესურსი, აღნიშ-
გახსოვდეს! შესანახი მარცვლის მასის დაუცველობამ და უკო-
ნულ სფეროში გამოცდილების მქონე კადრები;
ნტროლობამ შეიძლება დიდი დანაკარგი გამოიეწვიოს.
ზემოთ აღნიშნულის არარსებობამ და სისტემის გაუმა-
რთაობამ შეიძლება მარცვლის ხარისხის მკვეთრი გაუა-
მავნებელი ორგანიზმების (მწერები , ტკიპები, სოკოვანი დაა-
რესება გამოიწვიოს. ვადებები და ა. შ.) უკონტროლო გავრცელებამ შეიძლება მთე-
ლი რიგი პრობლემები გამოიწვიოს.
მარცვლის შენახვა ცოცხალი ორგანიზმების არსებობის თანმდევი პროცესია სუ-
ნთქვა, რომელიც სივრცეში ნახშირორჟანგის მატებას უწყობს
უსაფრთხო შენახვისათვის აუცილებელია არსებობდეს პირო- ხელს და თან ახლავს სითბოს გამოყოფა გარემოში. ეს პრო-
ბების რეგულირების ტექნიკური საშუალებები და პერიოდულად ცესი მარცვლის თვითჩახურების განმაპირობებელი ერთერთი
კონტროლდებოდეს: ფაქტორია.
მარცვალში ტენიანობის შემცველობა;
მავნებელი ორგანიზმები ცოცხლობენ მარცვლის ზედაპირზე
მარცვლის ტემპერატურა; ან შიგნით და აზიანებენ მას ფიზიკურად და მექანიკურად, იკვე-
ჟანგბადის მარაგი. ბებიან მარცვლის შიგთავსით, გამოყოფენ შხამიან ნივთიერებე-
ბს - ტოქსინებს. მავნებელი ორგანიზმების ცხოველმყოფელობის
ІІ
ვენტელაცია (აერაცია) პროდუქტები აბინძურებენ და ტენიანობას მატებენ მარცვლის
აერაციია ეს არის ჰარის მცირე ნაკადით მარცვლეულის და- მასას.
მუშავება. მისი მთავარი მიზანია თანაბარი ტემპერატურის შენა- მწერებთან, ტკიპებთან, სოკოსთან ბრძოლა შესაძლებელია
რჩუნება მარცვლის მასის სხვადასხვა წერტილში, ასევე ხელს მარცვლის ტემპერატურის, ტენიანობის და რეჟიმის რეგული-
პორტატული მარცვალსაშრობი
უშლის ბუნებრივი კონვექციის საფუძველზე ტენის მიგრირებას რებით. ტემპერატურული რეჟიმის დროს: მწერებისათვის 8°C

ტექნიკური წარმოების კოპტონი და შროტი შეიცავს B ჯგუფის ვიტამინებს (გარდა B12

ვიტამინისა)ცხოველს კოპტონს და შროტს აძლევენ კომბინირე-
საკვები ნარჩენები ბული საკვების შემადგენლობაში ან მარცვალთან შენარევის
სახით. კოპტონისა და შროტის ძირითად მასას იყენებენ კომბი-
სოფლის მეურნეობის პროდუქტთა გადამუშავების პროცესში ნირებული საკვების წარმოებაში.
მრავალფეროვანი ნარჩენი წარმოიშობა. ბევრი მათგანი წა-
კოპტონისა და შროტის ზოგიერთი სახეობა შეიცავს ცხოველი-
რმატებით გამოიყენება სასოფლო-სამეურნეო ცხოველთა და
სათვის მავნე და შხამიან ნივთიერებებს, რისთვისაც ზღუდავენ
ფრინველთა საკვებად. ტექნიკური წარმოების საკვები საშუალე-
ბებიდან განსაკუთრებული ყურადღება ენიჭება ზეთსართელი მათ გამოყენებას კვების მიზნით. ბამბის თესლში მოიპოვება შხა-
წარმოების ნარჩენებს. აღსანიშნავია ისეთი მაღალცილოვანი მიანი ნივთიერება ჰოსიპოლი. მეწველი ფურის კომბისაკვებში
კონცენტრირებული ნარჩენები, როგორიცაა: კოპტონი, შროტი ბამბის კოპტონი და შროტი, რომლებიც შეიცავენ 01,-0,2% ჰოსი-
და ფოსფატიდური – ცილოვანი კონცენტრატი. ამათგან, გან- პოლს შეიძლება ჩავრთოთ 20%-მდე, ხოლო სუქებაზე დაყენებუ-
საკუთრებით მნიშვნელოვანია კოპტონი და შროტი. პირველი ლი ძროხის მოზარდის კომბისაკვებში არა უმეტეს 10%-მდე. სუ-
მიიღება ზეთის მექანიკური წნეხის საშუალებით გამოწურვისას, ქებაზე დაყენებული ღორის კომბისაკვებში ბამბის კოპტონი და
ხოლო მეორე – ქიმიური გამხსნელებით ექსტრაგირებისას. შროტი, რომლებიც შეიცავენ თავისუფალი ჰოსიპოლის 0,06%-ს
კოპტონი ყოველთვის შეიცავს ზეთს (ცხიმს). სტანდარტის შეაქვთ 7%-მდე, ხოლო ჰოსიპოლის 0,1%-ზე მეტი შემცველობი-
მიხედვით მასში 4-5% ცხიმი ნორმალური მოვლენაა, მაგრამ სას კომბისაკვებში მათი ჩართვა აკრძალულია.
ნედლეულის თავისებურებების, წნეხის სიძლიერის, აგრეთვე
დასაწნეხი ნედლეულის გაცხელების ტემპერატურის მიხედვით, ІІ
ფოსფატიდური კონცენტრატი
ცხიმის პროცენტი კოპტონში დიდად მერყეობს. პატარა (მცირე
დაწოლის მქონე) წნეხით მუშაობისას, კოპტონში ხშირად რჩება ფოსფატიდური კონცენტრანტი მიიღება თანაპროდუქტი ზეთ-
8-10% ცხიმი. სახდელი კულტურების თესლის გადამუშავების შედეგად. მის
შროტი მიიღება მაშინ, როდესაც ნედლეულიდან ცხიმის (ზე- შემადგენლობაში შედის ლეციტინი და კეფალინი. ფოსფატი-
თის) გამოტანა მისი გამხსნელების (ბენზინი, გოგირდნახშირბა- დური კონცენტრატის ყველაზე უფრო ღირებულ ლიპიდურ ნა-
დი, ეთერი და სხვა) საშუალებით ხდება. ის ფქვილისებრ მასას წილს წარმოადგენს ქოლინი, რომელიც ცხოველის ორგანიზმში
წარმოადგენს და შეიცავს ცხიმს 1-3%-მდე. ყუათიანობა (კვება- არეგულირებს ამინომჟავეების და ცხიმის სინთეზს. მზესუმზირის
დობა) კოპტონის უფრო მაღალია ვიდრე შროტის (ცხრილი 30). და სოიოს ფოსფატიდები შეიცავენ 39-42% ცხიმს და 56-58% ფო-
კოპტონისა და შროტისათვის დამახასიათებელია პროტეი- სფოლი-პიდებს. ფოსფორის კონცენტრაცია ფოსფოლიპიდებში
ნის დიდი რაოდენობით შემცველობა. ზოგიერთ კოპტონსა და შეადგენს 2,1-2,2%.
შროტში პროტეინი 40-50%-ს აღემატება. ამასთან, შეუცვლელი წარმოების პირობებში, ფოსფატიდებს ჩვეულებრივ ურევენ
ამინომჟავეების საუკეთესო წყაროა ყველა სახის ცხოველისათ- შროტში შეფარდებით 1:2-დან 1:5-მდე და იღებენ ე.წ. ფოსფა-
ვის. ამ მხრივ, გამოირჩევა სოიოს კოპტონი და შროტი, რომე-
ტიდურ-ცილოვან კონცენტრატს, რომელსაც იყენებენ, როგორც
ლიც სხვა ამინომჟავეებთან ერთად განსაკუთრებით მდიდარია
დანამატს ან შეაქვთ კომბინირებული საკვების შემადგენლობა-
ლიზინით.
ში.
მინერალური შემადგენლობით კოპტონი და შროტი შეიცავს
ბევრ კალიუმს (9,5-17,4 გ/კგ) და ფოსფორს (6,6-12,9 გ/კგ), კანა- მეკვერცხული ქათმის კომბისაკვებში აღნიშნულ კონცენტრა-
ფის გამოკლებით, რომელშიც ფოსფორი არ აღემატება 1-1,5 გ/ ტს უმატებენ 2,7-5,4%-ის ფარგლებში, წიწილის – 1,8-3,6%-ის, ნა-
კგ-ზე. კალციუმის შემადგენლობა არ არის მაღალი და შეადგენს სხლეტა გოჭის – 3-6%-ის და ხბოს რძით კვების პერიოდში – 4,5-
2,7-დან 5,9 გრამამდე კილოგრამზე. 9%-ის ფარგლებში.
აერაცია
ცხრილი 30 კოპტონის და შროტის კვებითი ღირებულება და საზრდო ნივთიერებების შემცველობა

(48.4°F), ტკიპებისათვის 3°C (37.4°F) და სოკოვანი ორგანიზმები- ნდაც მინიმალური ოდენობით დაზიანება) პროფილაქტიკის 1 კგ შეიცავს ქიმიური შემადგენლობა, %
სათვის 8 °C (17.6 °F)-ის ქვემოთ, ეს ორგანიზმები ვერ ვითარდე- მიზნით მარცვლეულის შენახვამდე ახდენენ ინსექტიციდით და- ესე მონელებადი პროტეინი, გ ნედლი პროტეინი ცხიმი უჯრედანა უენ ნაცარი
ბიან. მუშავებას. მზესუმზირის:
ტენიანობა:13% ტენიანობის მქონე მარცვლის მასაში მავნე დასაწყობებულ მარცვლის მასაში მავნებლის მასიური გამრა- კოპტონი 1,23 357 39,2 10,2 13 22,5 6,3
მიკროორგანიზმები ვერ ვითარდებიან. მათი გამძლეობის კრი- ვლების შემთხვევაში, საჭიროა მოხდეს მისი განადგურება, რათა შროტი 1,2 383 40,5 3,1 13,7 25,5 6,4
ტიკული ტენიანობა ხორბლის მარცვალში 11-12 %-ია. სიმინდში თავიდან იქნეს აცილებული სხვა სათავსოებში გავრცელება. სოიოს:
-14 %. კოპტონი 1,55 346 38,5 7,6 4,8 30,7 5,5
ბრძოლის ღონისძიებების განხორციელება დამოკიდებულია
მარცვლის შენახვამდე მავნებლებთან ბრძოლის პროფილა- შროტი 1,45 360 40 2 6,4 31,9 5,1
შენახვის პირობებზე, გავრცელებული მავნებლის სახეობაზე,
კტიკური ღონისძიებების ჩატარება საჭირო და აუცილებელია. ბამბის:
წლის პერიოდსა და ტემპერატურაზე.
შორს წასულ შემთხვევაში ქიმიური ბრძოლის ღონისძიბების ჩა- კოპტონი 1,24 307 37 8,2 11 28,4 6,4
ტარებაც კი, რომელიც მეტად რთული და ხარჯიანია ვერ გვიცა- მნიშვნელოვანი ღონისძებაა წლის ცივი პერიოდის გამოყენე- შროტი 1,09 3124 38,3 2,9 15,8 37,9 5,8
ვს დანაკარგისგან. ბა მარცვლის ტემპერატურის შესამცირებლად. რაფსის:
ტკიპებისა და ხოჭოების შესამოწმებლად მარცვლეული იც- მნიშვნელოვანი ღონისძიებაა, ასევე მარცვლის მასის ფუმი- კოპტონი 1,27 277 33 9 13,2 26,4 7
რება 3 და 12 მმ-იან საცრებში. გამონაცერი მასა რჩება ოთახის გაცია/ორთქლით დამუშავება. ფუმიგანტი გამოირჩევა ტოქსიკუ- შროტი 1,19 318 38,3 2,9 12 31 7,7
ტემპერატურაზე და ხდება მტვრის დათვალიერება ლუპის ან მიკ- რობით , სასოფლო-სამეურნეო ცხოველთა მიმართ. ამიტომ ამ სელის:
როსკოპის ქვეშ მოძრავი ნაწილაკების აღმოსაჩენად. მეთოდს იყენებენ მხოლოდ უკიდურესი აუცილებლობის დროს კოპტონი 1,37 245 29,2 9,6 10,5 32,9 6,9
თუ მარცვლის მასაში შენახვამდე შეიშნება მავნებლები (თუ- და ატარებენ ის პირები რომელთაც აქვთ სპეციალური ცოდნა. შროტი 1,24 286 33,3 1,9 9,7 26,9 7,2

საფქვავის წარმოების ნარჩენები ცხრილი 31 ქიმიური შემადგენლობა და კვებითი ღირებულება, % მეკვერცხული ქათმის, ინდაურის და იხვის კომბინირებულ ხორბლის მტვრის კვებითი ღირებულება და ქიმიური
საკვებში ჩართავენ მხოლოდ ხორბლის ქატოს, რომელიც შეც- შემადგენლობა, %
ამ ჯგუფის ნარჩენებს მიეკუთვნება: ქატო, ხრილი, წისქვილის ენერგე-
ვლის მარცვალს შესაბამისად 10,15 და 25%-ით.
ტიკული ნედლი ენერგეტიკუ-
მტვერი, საკვები ფქვილი და ჩენჩო. ქატო
საკვები პროტეინი
ცხიმი უჯრედანა უენ ნაცარი ხორბლის
ლი საკვები
ნედლი
ცხიმი უჯრედანა Uუენ ნაცარი
ყველაზე უფრო დიდი რაოდენობით გვხვდება და საკვებად ერთეული ІІ
საკვები ფქვილი მტვერი
პროტეინი
გამოყენების მხრივ ფართოდ ცნობილია ქატო, რომელიც მიი- ხორბლის

0,92 15,3 4,0 8,5 54,7 4,8 მიიღება მარცვლის (განსაკუთრებით ქერისა და შვრიის) ბუ- თეთრი 0,74 12,7 3,2 16,6 54,5 6,3
წვრილი
ღება ე. წ. რთული დაფქვის პროცესში ხორბლის, ჭვავის, სიმი- რღულად გადამუშავების პროცესში. მისი შემადგენლობა და ყუ-
ნდის, ქერის, შვრიის, აგრეთვე ბრინჯისაგან. ხორბლის
მსხვილი
0,90 15,4 3,9 10,0 52,5 5,1 ათიანობა მყარი არ არის. შეიცავს ნაყოფისა და თესლის გარსს,
რუხი 0,63 11,1 3,3 18,2 45,9 9,8
ჩანასახის და ენდოსპერმის ნაწილაკებს, მარცვლის გადამუშა-

ІІ
ქატო ჭვავის
1,07 14,5 2,7 4,9 58,6 2,7 შავი 0,29 6,4 0,8 26,7 20,2 35,5
წვრილი ვების ხასიათის მიხედვით საკვები ფქვილის ყუათიანობა საკმა-
ქატოს შემადგენლობა და კვებითი ღირსებანი განპირობებუ- ჭვავის
1,05 14,7 3,9 8,6 53,4 5,4
ოდ მაღალია და 0,8-1,1 ენერგეტიკულ საკვებ ერთეულს შეიცავს,
მსხვილი
ლია, როგორც წარმოშობით (თუ რომელი მარცვლისაა), ისე ხოლო მონელებადი პროტეინი 10-15%-ს აღწევს (ცხრილი 32).
დაფქვის ტექნიკით და შენახვის პირობებით. ქატო ჩვეულებრივ ქერის 1,10 13,9 3,5 12,8 51,1 4,9
ცხრილი 34 კვებითი ღირებულება და ქიმიური შემადგენლობა %
შეიცავს მარცვლის პერიფერიულ ქსოვილებს და მათში მყოფ ІІ

წისქვილის (ფქვილის) მტვერი ენერგეტიკუ-
საკვები ნედლი
ნივთიერებებს, აგრეთვე ჩანასახს, ამიტომ ქიმიური შემადგენ- სიმინდის 1,12 10,9 3,9 6,4 59,2 2,9
მეტად ცვალებადი შემადგენლობისა და ყუათიანობის მქონე ჩენჩო
ლი საკვები
პროტეინი
ცხიმი უჯრედანა Uუენ ნაცარი
ლობით მნიშვნელოვნად განსხვავდება მარცვლის შემადგენ- ნარჩენია. ჩვეულებრივ მასში მოცემულია ფქვილის და ქატოს
ლობისაგან. ქატოს შემადგენლობას აპირობებს არა მარტო ბრინჯის 1,06 7,1 7,0 34,3 33,5 11,8
ნარევი, რომელშიც მეტნაკლები რაოდენობით არის მრავალ-
სიმინდი 0,99 10,2 4,1 9,8 64,9 3,5
მარცვლის სახეობა, არამედ მარცვლიდან ფქვილის გამოსა- ნაირი შემთხვევითი მინარევი – მიწა, მინერალური მტვერი და შვრია 0,27 8,0 2,7 24,3 43,8 6,8
ვლიანობა. რაც უფრო მეტი ფქვილი მიიღება მარცვლისაგან, სხვა.
ცხრილი 32 საკვები ფქვილის კვებითი ღირებულება, გ 1 კგ-ში
მით უფრო მცირეა ქატოს გამოსავლიანობა, რაც უფრო მცირეა
ან სრულებით არ არის ასეთ ქატოში ფქვილოვანი მინარევი, მით ენერგეტიკუ- მონე- განასხვავებენ სამი კატეგორიის ფქვილის მტვერს: თეთრი, ქერი 0,25 10,9 1,9 18,5 47,1 6,8
უფრო დაბალია მისი მონელების კოეფიციენტი და პირიქით. მა-

ფქვილი ლი საკვები ლებადი უჯრედანა კალციუმი ფოსფორი რუხი და შავი. საკვებად ვარგისია თეთრი, აგრეთვე რუხი. შავი (კილი)
ერთეული პროტეინი 0,90 5,4 0,4 36,0 40,8 3,2
რცვალთან შედარებით ქატო მდიდარია უჯრედანით, პროტეი- მტვერი, როგორც წესი საკვებად უვარგისია, რადგან მასში დიდი ბარდა
ნით, ცხიმით, მინერალური ნივთიერებებით და ვიტამინებით. ის

ხორბლის 1,13 155 54 0,68 5,60 რაოდენობით ზოგჯერ 50%-მდე არის მიწის მინარევები. სუფთა სოიოს 0,51 6,0 2,7 34,3 32,3 10,6
ჩამორჩება მარცვალს ნახშირწყლების, პირველ რიგში სახამებ- სახით აღნიშნულ საკვებნარჩენს იშვიათად იყენებენ ცხოველთა
ჭვავის 1,17 103 23 0,14 3,58
ლის რაოდენობით. კვებაში, სამაგიეროდ იყენებენ კომბინირებული საკვების შემა- ფეტვი 0,04 6,1 2,7 33,0 32,8 11,0
დგენლობაში. თეთრი და რუხი ფქვილის ყუათიანობა დაახლო-
მინერალურ ნაწილში აღსანიშნავია ფოსფორის დიდი რაო- ქერის 1,17 86 56 0,35 3,66
ებით 0,6-0,8 ენერგეტიკულ საკვებ ერთეულს შეადგენს, მასში ბრინჯი 0,04 3,4 0,8 40,0 25,2 17,3
დენობა. მარცვლის მთელი ფოსფორის 80%-ზე მეტი ქატოში გა-
შვრიის 0,95 94 104 1,67 5,13 პროტეინი 10-13%-ს აღწევს (ცხრილი 33).
დადის, რომლის დიდი ნაწილი ორგანული ნაერთის ფორმაშია
და მას ფიტინი ეწოდება. ქატოში დიდი რაოდენობითაა კალიუ- ქერის, შვრიის, ფეტვისა და ღომის გადამუშავების პროცესში იყენებენ, როგორც უხეშ საკვებს, მხოლოდ სასურველია მისი
მი, ცოტაა კალციუმი და ნატრიუმი.
ფეტვის 0,92 85 170 2,60 5,89 რჩება თანაპროდუქტი ჩენჩოს სახით. ის მდიდარია უჯრედანით, კვებისწინა შემზადება: დანამვა, დამდუღვრა, თვითჩახურება,
ძნელად მოსანელებელია, ყუათიანობით ჩალას უახლოვდება. ჩაორთქლვა და სხვა. კვებითი ღი-რებულება და ქიმიური შემა-
ვიტამინებიდან ქატოში ყურადღებას იპყრობს B ჯგუფის წა- სიმინდის 1,17 81 42 0,40 1,40
კვებითი ღირებულებით უკეთესია შვრიის ჩენჩო, რომელსაც დგენლობა მოცემულია ცხრილში 34.
რმომადგენელთა დიდი რაოდენობა. 1 კგ ხორბლის ქატოში
არის: თიამინი – 4-11 მგ, რიბოფლავინი – 2-4 მგ, ნიკოტინის მჟა- ბრინჯის 0,72 55 84 0,60 8,25
ვა – 240-450 მგ, პანტოტენის მჟავა – 24-30 მგ. კაროტინი მასში

ბარდის 1,13 205 76 0,97 4,62
ერთობ მცირეა.
ქატო ყველა სახეობის და დანიშნულების ცხოველთა საკვე- წიწიბურასი 0,97 67 77 0,35 2,40
ბად გამოდგება. მაღალი დიეტური თვისებებით ხასიათდება, კუ-
ჭ-ნაწლავზე კარგ გავლენას ახდენს, ყაბზობის საწინააღმდეგო
მეწველ ფურს სხვადასხვა ქატო შეიძლება მიეცეს დღიურად
მოქმედებას იჩენს. მას მცოხნავი ცხოველები და ცხენი კარგად
4-6 კგ, ხოლო ძალიან კარგია ფურს ხბოს მოგებისთანავე მიე-
ინელებენ, მონელების კოეფიციენტი 80%-ს აღწევს, ღორი შედა-
ცეს თბილ წყალში გახსნილი (10 ლ წყალში აირევა 0,5-1 კგ ხო-
რებით ნაკლებად ინელებს – 70%-მდე.
რბლის ქატო). ძროხისა და ცხვრისათვის ქატოს გამოყენების
ჰიგროსკოპიულობის და ცხიმის დიდი რაოდენობით შემცვე- დროს რეკომენდებულია, რომ რაც უფრო მსხვილია ქატო, მით
ლობის გამო, ძნელად შესანახ პროდუქტად ითვლება. შენახვის
უფრო მეტი რაოდენობით შეიძლება ის მიეცეს მცოხნავებს.
უზრუნველსაყოფად დიდი მნიშვნელობა აქვს მის ტენიანობას,
გარემოს სიმშრალეს და ტემპერატურას. მშრალი ქატო, რო- მუშა, სპორტული და სანაშენე ცხენის კვებისას მსხვილმა ხო-
მელშიც ტენი 12-14%-ს აღწევს, გრილ გარემოში 2-3 თვეს შეი- რბლის ქატომ შეიძლება შეცვალოს ცხენისათვის მისაცემი მა-
ნახება ისე, რომ მისი კვებითი ღირსება არ დაეცემა. ზაფხულის რცვლეული საკვების 35-50%. ღორი და ფრინველი, ძროხასა
პერიოდში ზოგჯერ ერთი თვის განმავლობაშიც ზიანს განიცდის. და ცხენთან შედარებით ცუდად იყენებენ უჯრედანით მდიდარ
მარცვლის დამუშავების პროცესში გამოყოფილი ქატო თბილია, ფქვილსა და ბურღულის წარმოების ნარჩენებს. გოჭს 4 თვის
ზოგჯერ ცხელი. თუ ის არ გაგრილდა და ისე მოთავსდა ხანგრ- ასაკში ჭვავის და ხორბლის ქატო შეიძლება მიეცეს მარცვლის
ძლივად შესანახად, შეიძლება დაჩქარდეს მისი ცხიმის ამძაღე- საერთო რაოდენობის მხოლოდ 10-15%. 4-8 თვის ასაკში 20-30%,
ბა. მოზრდილ ღორს 25-35%, სახორცე და საბეკონე სუქების დროს
ყველაზე უფრო გავრცელებულია და ფართო გამოყენებას მარცვლის შეცვლა ქატოთი შეზღუდულია 15-25%-მდე. ამასთან
პოულობს ხორბლის ქატო, შემდეგ ჭვავის, სიმინდის, აგრეთვე სუქების ბოლო თვეში ქატო, როგორც საკვები, რომელიც შეიცა-
ქერისა და შვრიის. ისინი ერთმანეთისაგან განსხვავდებიან ქი- ვს მარცვლის ჩანასახს და მდიდარია მცენარეული ზეთით, იც-
მიური შემადგენლობით, კვებითი ღირებულებით და დიეტური ვლება სხვა სახის საკვებით, რომელიც არ იწვევს ღორის ქონის
თვისებებით (ცხრილი 31). დარბილებას.

კომბინირებული საკვები საკვების ქარხანაში. ბოლო სამი წელია ჩინეთში მიმდინარეობს

მცირე წარმადობის ქარხნების გამსხვილება, რამაც გამოიწვია
ცხოველის მოთხოვნილების ნორმა, ამის მიხედვით განისა-
ზღვრება რამდენი და რა საკვებია საჭირო ამ ნორმის დასაფა-
ნივთიერებები, დეტერგენტები (ზედაპირულად აქტიური ნივი-
ერებები.
ქარხნების რაოდენობის შემცირება. რავად. გამოითვლება საკვებნარევში შემავალი თითოეული
კომბინირებულ საკვებს ამზადებენ სხვადასხვა სახეობის საკვების კვებადობა. ცალკეულ ინგრედიენტთა მონაცემები
ამერიკასა და ბრაზილიაშიც , რომელიც წარმოადგენს მეორე კომბინირებული საკვებისათვის საჭირო
სასოფლო სამეურნეო ცხოველისა თუ ფრინველისათვის. ის ჯამდება და დგინდება საკვებნარევის 100 გრ-ის კვებადობა (სა-
და მესამე უმსხვილეს ბაზარს მსოფლიოში შეინიშნება ქარხნების ნედლეული
წარმოადგენს განსხვავებული საკვები საშუალებების ერთგვა- ზრდოობა). იგი მაქსიმალურად უნდა უახლოვდებოდეს დადგე-
რაოდენობის შემცირება. ამერიკაში 6012 კომბინირებული საკვე-
როვან რთულ ნარევს. მისი სულფასოვნება და ეკონომიკური ნილი მოთხოვნილების ნორმას. თუ შედგენილ საკვებნარევში
ბის ქარხანაა, რომელიც აწარმოებს 172’730 მილიონ ტონა სა- კვლევამ ასევე აჩვენა, რომ სიმინდი და სოიო მთელს მსო-
ეფექტურობა შესწავლილი და დადასტურებულია. რომელიმე საზრდო ნივთიერება მეტი ან ნაკლებია, იგი უნდა
კვებს. ბრაზილიაში 1565 ქარხანაა და იწარმოება 68.7 მილიონი ფლიოში ცხოველთა რაციონში გამოიყენება, როგორც ძირითა-
კომბინირებული საკვების წარმოების თეორიულ საფუძველს ტონა საკვები ყოველწლიურად. დაბალანსდეს ერთი ინგრედიენტის შემცირებით და მეორის გა- დი ნედლეული.
წარმოადგენს საკვები ნივთიერებათა თვისება შერევისას/ნარევ- დიდებით.
გამოკვლევებმა აჩვენა, რომ წარმოებული საკვების ბაზარზე კომბინირებული საკვების წარმოებისათვის, სადღეისოდ, მე-
ში გამოავლინოს საზრდოობის ურთიერთშემავსებელი მოქმე- ფრინველის ულუფა ხშირად განიცდის გოგირდშემცველი ამი-
ყველაზე დიდი მოთხოვნილებით გამოირჩევა მეფრინველეობა
დება. ინგრედიენტების სწორი კომბინაციით კი შესაძლებელია ტად მრავალფეროვანი, განსხვავებული ქიმიური შედგენილო-
(ქათამი, ინდაირი იხვი და ა.შ) მთლიანი წარმოებული საკვების ნომჟავების - მეთიონინისა და ცისტინის ნაკლებობას, ამიტომ ამ
მიღწეული იქნას ენერგიის ამინომჟავების, ვიტამინების და მინე- ბის, ყუათიანობის და სპეციფიკური თვისებების მქონე პროდუქ-
46 % სწორედ რომ მეფრინველეობის დარგის საჭიროებისათვის დანაკლისის დასაფარავად საკვებნარევს სინთეზურ მეთიონინს
რალური ნივთიერებების ის ოპტიმალური დონე რაც კონკრეტუ- ტები გამოიყენება.
იწარმოება. უმატებენ.
ლი ბსახეობის ცხობელისათვის არის საჭირო.
რაც უფრო კარგადაა დაბალანსებული საკვებნარევის საზ- ყველა ეს პროდუქტი, რომელიც ნედლეულად გამოიყენება,
ІІ
კომბინირებული საკვების რეცეპტის შედგენა
ІІ
კომბინირებული საკვების წარმოება რდო ნივთიერებები, მით სრულად გამოიყენებს მას ცხოველი. შეიძლება დაიყოს:
მსოფლიოში კომბინირებული საკვების რეცეპტის შედგენა უმნიშვნელოვა- მცენარეულ საკვებად;
ნესი ღონისძიებაა ცხოველის კვების ორგანიზაციის საქმეში. იგი
კომპანია Alltech-მა (ეს არის გლობალური ლიდერი და შედის მცენარეული პროდუქტების ტექნიკური გადამუშავებით
უდიდეს გავლენას ახდენს ცხოველის პროდუქტიულობასა და კომბინირებული საკვების სახეები
იმ კომპანიათა ჩამონათვალში, რომლიც ზრუნავს სასოფლო- მიღებულ საკვებ ნარჩენებად;
აღწარმოების უნარზე. კომბინირებული საკვების რეცეპტის შედ-
-სამეურნეო ფრინველებისა და ცხოველების კვებასა და ჯანმრ-
გენისას უნდა გავითვალისწინოთ შემდეგი: ІІ
სრულფასოვანი კომბინირებული საკვები ცხოველური წარმოშობის საკვებად;
თელობაზე) ჩაატარა საერთაშორისო კვლევა, რომლის მიხედ-
ვითაც 2017 წელს წარმოებული საკვების რაოდენობამ შეადგინა საკვებნარევმა სრულად უნდა დააკმაყოფილოს მოცემუ- მიკრობიოლოგიური და ქიმიური სინთეზის პროდუქტე-
ლი სახეობის, ასაკის, თუ პროდუქტიული მიმართულების სრულფასოვანი კომბინირებული საკვები მთლიანად უნდა აკ-
995,5 მილიონი ტონა. ეს მაჩვენებელი 1,5 %-ით მეტია წინა წელ- მაყოფილებდეს ცხოველთა/ფრინველთა მოთხოვნილებას საზ- ბად;
თან და 14 % მეტია 2011 წელთან შედარებით. ცხოველის მოთხოვნილება საზრდო ნივთიერებებზე;
რდო და ბიოლოგიურად აქტიურ ნივთიერებებზე ყოველგვარი მინერალურ და ვიტამინოვან დანამატებად.
კვლევაში მონაწილეობდა 130 ქვეყანა და ინფორმაცია მო- საკვებნარევში ცალკეული საკვები ისეთი რაოდენობით
სხვა დანამატების გარეშე. იგი უნდა უზრუნველყოფდეს მაღალი
უნდა შედიოდეს, რომ მავნებელი არ იყოს ცხოველის ორ-
პოვებული იქნა 32'000 კომბინირებული საკვების მწარმოებელი ხარისხის პროდუქციის მიღებას მცირე დანახარჯებით და ცხო- ІІ
მცენარეული საკვები
განიზმისათვის;
ქარხანიდან. ველთა ჯანმრთელობის შენარჩუნებას.
უნდა ვიცოდეთ ცალკეული კომპონენტების ჩართვის მცენარეული საკვების კომბინირებული საკვების მთავარი და
ზოგადად, შეიძლება აღინიშნოს, რომ მნიშვნელოვანი ცვლი-
ლება შეინიშნება მეღორეობის, მეფრინველეობის და აკვა-
ზღვრული ნორმები; ІІ
საკვები კონცენტრანტები ყველაზე მნიშვნელოვანი ინგრედიენტია. ამ შემთხვევაში იყენე-
კულტურის მიმართულებით. წარმოების ზრდა ყველაზე მეტად საკვები მრავალფეროვანი უნდა იყოს, მას ცხოველი ბენ მარცვლეულ კულტურებს. მარცვლეული შედგენილობისა
ხალისით უნდა ჭამდეს და კარგად მოქმედებდეს მონელე- მზადდება სხვადასხვა სახის ცხოველებისათვის/ფრინველე-
დაფიქსირდა აფრიკაში, ახლო აღმოსავლეთში, ლათინურ ამე- ბისათვის, როგორც ძირითადი საკვები საშუალებების დანამა- და სპეციფიკური თვისებების მიხედვით სამ ჯგუფად იყოფა: პუ-
რიკასა და ევროპაში. ბაზე.
ტი საზრდო ნივთიერების შესავსებად. შესაბამისად, კონცენ- რეულის, პარკოსნების და ზეთოვანთა მარცვალი კომბინირე-
საკვების წარმოების მსოფლიო წარმოების ლიდერებად ისევ კომპინენტები ისე უნდა შეირჩეს, რომ მისაღები იყოს წა- ბულ საკვებში რთავენ ამ კულტურათა თესლს (ნაყოფი), მათი
ტრატში პროტეინის, ვიტამინების, მინერალური ნივთიერებების
რმოებული პროდუქციის თვითღირებულება;
რჩება ჩინეთი, ამერიკა, ბრაზილია, მექსიკა, ინდოეთი, ესპანეთი, შემადგენლობა უფრო მაღალია, ვიდრე სრულფასოვან კომ- ტექნიკური გადამუშავების ანარჩენებს და მწვანე მასიდან მიღე-
რუსეთი, გერმანია, იაპონია და საფრანგეთი. ევროპის ქვეყნებს საკვებნარევის ნორმირება ხდება მიმოცვლის ენერგიის, ბინირებულ საკვებში. ისინი წარმოადგენენ ერთგვაროვან დაწ- ბულ ფქვილს.
შორის, სადაც მწარმოებლობა 13 მილიონი ტონით გაიზარდა ნედლი პროტეინის, ნედლი ცხიმის, ნედლი უჯრედანის, კა-
ვრილმანებულ (დაფხვნილ) ნარევს, რომელიც დამზადებულია
გასულ წელთან შედარებით, ლიდერობს რუსეთი, თურქეთი, ბე- ლციუმის, ფოსფორის, ნატრიუმისა და ძირითადი ამინომ- კომბინირებული საკვების დასამზადებლად აუცილებელია
მაღალცილოვანი ნედლეულისა და სხვადასხვა მიკროდანამა-
ლორუსია და პოლონეთი. ჩინეთს, მიუხედავად იმისა, რომ წინა ჟავების შემცველობის მიხედვით.
ტისაგან. მაგალითად, პრემიქსი, რომლის შემადგენლობაშიც გამოვიყენოთ სრულფასოვანი და მწიფე თესლი, რადგან მხო-
წელთან შედარებით 2 %-ით ნაკლები დაფიქსირდა საკვების წა- რეცეპტის შედგენამდე უნდა ვიცოდეთ მოცემული ცხოველის შედის: ვიტამინები, მიკროელემენტები, ამინომჟავები, ანტიოქ- ლოდ მწიფე, შემოსულ მარცვალში შედის ნივთიერებათა სრუ-
რმოება, მაინც პირველი ადგილი უჭირავს. ის ყოველწლიურად მოთხოვნილება საზრდო ნივთიერებაზე (ნორმა). უწინარეს ყო- სიდანტები, ემულგატორები, სამკურნალო და პროფილაქტი- ლი ნაკრები, რომელიც აუცილებელია ცხოველის ორგანიზმი-
აწარმოებს 179.930 მილიონ ტონა საკვებს 8550 კომბინირებული ვლისა, ძირითად საზრდო ნივთიერებებზე უნდა დადგინდეს კური პრეპარატები, ტრანკვილიზატორები/დამამშვიდებელი სათვის.

მარცვლოვანთა (პურეულის) განსაკუთრებით B ჯგუფის ვიტამინების არსებობა. ცხოველის

მომნელებელ ორგანოებში, საზრდო ნივთიერებათა მონელე-
ცხრილი 35 კომბინირებული საკვების სამაგალითო რეცეპტი ბროილერის სადედე გუნდისათვის
მარცვალი ბაში, მონაწილეობს პურეულის ფერმენტები (კარბოჰიდრაზები, ნედლეილის დასახელება ნედლეულის შემადგენლობა რეცეპტში % ნედლი პროტეინი
ლიპაზები, და პროტეინაზები).
სიმინდი 43.00 430
პურეულს მიეკუთვნება სასოფლო სამეურნეო კულტურები, პურეულ მარცვლებს მიეკუთვნება მცენარეთა დიდი ნაწილი,
რომელთა ნაყოფი წარმოადგენს საზრდო ნივთიერებებით, ძი- მაგრამ წარმოებაში განსაკუთრებით ფართოდ გამოიყენება — ხორბალი 15.00 150
რითადად სახამებლით მდიდარ მარცვალს. სიმინდი, ქერი, ხორბალი, შვრია, ჭვავი, ფეტვი, სორგო და ღომი. სოიოს შროტი 16.00 160
პურეულის მარცვალში ცილების შემცველობა 5-25%-მდე მერ-
ყეობს. პურეულის მარცვალი შეიცავს აგრეთვე არაცილოვან
ІІ
სიმინდი პრემიქსი (ბრიდერი) 0.50 5
აზოტოვან ნაერთებს: თავისუფალ ამინომჟავებს და მათ ამიდე- გამოირჩევა სახამებლის (70%-მდე) და ცხიმის (4-6%-მდე) მონოკალციუმ ფოსფატი 0.90 9
ბს, ნუკლეინის მჟავებს, პეპტიდებს და სხვა. დიდი შემცველობით. უჯრედანა — 2,5%. აქვს კარგი საგემოვნო კირქვა 7.00 70
ყველა ამ შენაერთის საერთო რაოდენობა არ აღემატება თვისებები და ჭამადობა. ცხოველები სიამოვნებით ჭამენ, მა-
მშრალი მარცვლის წონის 1%-ს. პურეულის მარცვალის მნიშვნე- გრამ ღარიბია პროტეინით (5-20%). მარილი 0.20 2
ლოვანი შემადგენელი ნაწილია ნახშირწყლები, რომელთა შე- სიმინდის მარცვლის პროტეინი დაბალი ბიოლოგიური ღი- ფრინველის ცხიმი 3.00 30
მცველობა 80%-ს აღწევს. აქედან 49-80% სახამებელია, 3-5% შა- რებულებისაა, რადგან მცირეა მასში შეუცვლელი ამინომჟავა მეთიონინი 0.20 2
ქარი, 2-24% უჯრედანა, 7-12% ჰემიცელულოზები და პენტოზები. ლიზინი და ტრიპტოფანი. ამიტომ, სიმინდის შემცველ კომბინი-
პურეულის მარცვალში ცხიმის შემცველობა 1,6-დან 15%-მდე რებულ საკვებში აუცილებელია დაემატოს ეს ამინომჟავები. ის მზესუმზირის შროტი 1.00 10
მერყეობს. ამასთან, შეუცვლელ ლინოლენის და ოლეინის მჟა- შეიცავს ალბუმინებს, გლობულინებს, პროლამინებს 50%-მდე. ხორბლის ქატო 12.50 125
ვებზე მოდის მთელი ცხიმოვანი მჟავების 70- 85%. ცხიმებთან სხვა პურეულისაგან განსხვავებით, სიმინდი ღარიბია კალციუ- მზესუმზირის ზეთი 0.70 7
ერთად პურეულის მარცვალში შედის ფოსფატიდები და სტერო- მით, ფოსფორით და ზოგიერთი B ჯგუფის ვიტამინებით. ამიტომ,
იდები, კეფალინი და სხვა ლიპიდები. განსაკუთრებით ბევრია აუცილებელია ჩაირთოს კომბინირებულ საკვებში სხვა საკვების
(ნორმა - პროტეინი 14,4%; ენერგია 2800 კკალ; რაოდენობა 1000 კგ)
ლეციტინი. ნაცარი 0,9-9%-მდე, საიდანაც 80%-მდე კალიუმზე და ინგრედიენტები. კარგია პარკოსანთა ბალახის და მარცვლის
ფოსფორზე მოდის. გამოდგება გასასუქებელი ძროხის, ცხვრის, ქათმის და თევზის მომეტებული დოზით ჩართვა გასასუქებელი ცხოველის საკვებ-
- ჭვავის, ქერის, გამშრალი კარტოფილის ფქვილი. თუ ფურის
კომბინირებულ საკვებში. მიიღება კარგი ხარისხის ხორცი. მა- ნარევში იწვევს ძლიერ რბილ ცხიმიანობას, უჯერი ცხიმოვანი
პურეულის მარცვალში შედის მანგანუმი, სპილენძი, თუთია, კომბინირებულ საკვებში დიდი ოდენობით სიმინდი ირთვება,
გრამ ცხვრის სიმინდით გაძლიერებული კვებისას შეიძლება მჟავების მაღალი შემცველობის გამო.
ბორი, ალუმინი, იოდი, კობალტი, ნიკელი, მოლიბდენი, ფტორი, მაშინ კარაქი რბილი და ქონისმაგვარი გამოდის.
დაქვეითდეს მატყლის ზრდა მეთიონინ-ცისტინის ნაკლებობის შვრიის შემცველი კომბინირებული საკვები ზრდის ფრინვე-
სელენი, ბრომი, ტიტანი, კალა, დარიშხანი და ბევრი სხვა ქიმი- გასასუქებელი ღორის კომბინირებულ საკვებში კი სიმინდი გამო. ლის მეკვერცხულობას. მას იყენებენ მაღალხარისხოვანი ფქვი-
ური ელემენტი. წონის მესამედს უნდა შეადგენდეს, ხოლო სუქების ბოლოს უკე-
სიმინდი გამოიყენება დაღერღილი მარცვლის ან ტაროების ლის სახით, რომელსაც არ უნდა ქონდეს ობის და შმორის სუნი.
პურეული მარცვლის ღირსებას განაპირობებს ვიტამინების, თესია იგი სულ გამოვთიშოთ. მთავარ ინგრედიენტად სიმინდი
სახით, მაგრამ უკანასკნელ შემთხვევაში კვებადობა მცირდება,
რადგან ტაროს ნაქუჩში უჯრედანა 35%- მდეა. უნდა გვახსოვდეს, ІІ
ჭვავი
რომ სიმინდის დიდი რაოდენობით შემცველი კომბინირებული
კვებითი ღირებულებით ახლოსაა ქერთან და ხორბალთან.
საკვები ცუდად ინახება, არევის გარეშე იგი მწარდება და ობდე-
მასში ცილის საერთო რაოდენობიდან 25%-მდე ალბუმინები,
ბა.
29%- გლობულინები, 25% პროლამინები, 17% გლუტელინებია.
ІІ
ქერი ჭვავის დიდი რაოდენობით კვებისას, შეიძლება გამოიწვიოს
მონელების მოშლა, ამიტომ კომბინირებულ საკვებში იგი განსა-
შვრიასთან შედარებით შეიცავს ნაკლებ უჯრედანას და ცხი-
ზღვრული დოზით უნდა ჩაერთოს. ამ მიზნით იყენებენ დაბალი
მს, მაგრამ მეტ სახამებელს. პროტეინის შემცველობა 7-24%-მდე
ხარისხის არასასურსათო ჭვავს (დაჯირჯვებული, წვრილი).
მერყეობს.
ეს კულტურა, განსაკუთრებით კარგია ღორებისათვის განკუთ-
საერთო ყუათიანობით ქერი შვრიას 20%-ით სჭარბობს. აზო-
ვნილ კომბინირებულ საკვებში შესარევად.
ტოვან ნივთიერებათა 97-98% ცილებია, დანარჩენი ამიდებია.
უ.ე.ნ-დან 95% სახამებელზე მოდის, 5% შაქარზე. ІІ
ხორბალი
ქერის ფქვილს იყენებენ ყველა კომბინირებულ საკვებში, მა-
კომბინირებული საკვების წარმოებისათვის სრულად დამაკ-
გრამ ყველაზე მეტად გასასუქი ღორისათვის. ქერით გასუქებუ-
ლი ღორის ხორცი მაღალი ხარისხისაა. კომბინირებულ საკვებ- მაყოფილებელი ინგრედიენტია. პურეულის სხვა მარცვლოვნე-
ში ქერის დიდი რაოდენობით ჩართვამ შეიძლება გამოიწვიოს ბისაგან განსხვავებით ხორბალი გამოირჩევა ცილის მაღალი
ძროხის ტიმპანია. შემცველობით (15-26%).
გააჩნია კარგი საგემოვნო თვისებები, ჭამადობა. ხორბლის
ІІ
შვრია პროტეინში 50%-მდე წყალში და მარილხსნარში ხსნადი ამინომ-
ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საფურაჟე მარცვალია. მისი შეფა- ჟავებია. ამინომჟავური შედგენილობით ის ახლოს დგას ქერისა
სებისას მნიშვნელობა აქვს ვარგისიანობას. კარგ შვრიაში გარსი და შვრიის პროტეინთან.
დაახლოებით 30%-ს უნდა შეადგენდეს, მარცვლის წონიდან. სა- ხორბლის ძვირფასი სასურსათო თვისება ისაა, რომ ის შე-
ერთო ყუათიანობით შვრიის გარსი ნამჯას უახლოვდება. იცავს ბევრ წებოვანას, რომლის შემცველობა აქვეითებს მის
კომბინირებული საკვების ინგრედიენტად დიდი მნიშვნელობა საფურაჟე ღირსებას. წებოვანა ცილოვანი ნაერთია, რომელიც
აქვს გარსგაცლილ შვრიას, რომელსაც რთავენ მოზარდეულის ცილა გლუტელინისა და გლიადინისაგან შედგება. მასში შედის
გამოსაზრდელად განკუთვნილ ნარევში. დიეტური მოქმედებით აგრეთვე 5% სახამებელი.
შვრია საუკეთესოა განსაკუთრებით ყველა სახეობის მოზარდე- ეს ნაერთი წყალში და მარილხსნარში უხსნადია, მაგრამ
ულისათვის და სანაშენო ცხოველისათვის. შვრია შეიძლება უნარი აქვს შეიერთოს ძალიან დიდი რაოდენობით წყალი და
ჩაირთოს ყველა სახის კომბინირებულ საკვებში, მაგრამ მისი წარმოქმნას რეზინის მსგავსი მასა, ხოლო უფრო მეტი გაწყლი-

ანებისას - კლეისტერი. წებოვანას ეს თვისება უზრუნველყოფს

ცომის გაფუებას მის ნახშირმჟავით გაჯერების გამო, რომელიც
იცავს ტრიფსინის მოქმედების დამაქვეითებელ ნივთიერებას.
ამიტომ ღორის კომბინირებულ საკვებში ჩასართველ ბარდას
ცხოველური წარმოშობის ცხრილი 36 სხვადასხვა ცხოველის რძის შემადგენლობა, %
საფუარს ზრდის და საჭმლის ცილის დაშლის შედეგად წარმო- უნდა ჩაუტარდეს ექსტრუდირება. მცოხნავებისათვის კი ეფექტუ- საკვები საშუალებები ცხოველის
დასახელება
წყალი მშრალი მასა ცილა ცხიმი შაქარი ნაცარი
იქმნება. რია მისი მოხალვა საშრობ აგრეგატებში, სადაც გაშრობის ტე-
კამეჩი 82,8 17,1 4,6 7,5 4,21 0,9
წებოვანა ასეთივე კლეისტერს წარმოქმნის კუჭში, რის შედე- მპერატურა უნდა იყოს 100-105°C. აღნიშნული ჯგუფის საკვებ საშუალებებს მიეკუთვნება: რძე,
გად მომნელებელი ფერმენტებისათვის ძნელად მისაწვდომი ღორისათვის განკუთვნილ საკვებში ბარდის ექსტრუდანტს კვერცხი და გადამუშავების ნარჩენები: რძის (მოხდილი რძე, ღორი 80,4 19,6 6,25 7,0 5,4 0,9
ხდება ყველა საზრდო ნივთიერება. რამდენადაც წებოვანა ცი- რთავენ 25%-მდე. ამასთან შეიძლება მთლიანად გამოვთიშოთ დო, შრატი), ხორცის (ხორცის ფქვილი, ძვალ-ხორცის ფქვილი,
ლოვანი ბუნებისაა, მისი თვისობრივი შეცვლა შეიძლება ტემპე- ცხოველური წარმოშობის საკვები. მცოხნავების კომბინირებულ გამშრალი სისხლი), თევზის და ზღვის ნადირის (თევზის ფქვილი ცხვარი 81,1 18,9 5,5 6,7 5,7 1,0
რატურული დამუშავებით. წებოვანას თვისების ასეთი შეცვლა საკვებში შეიძლება ჩაირთოს 15-20% მოხალული ბარდა. სხვადასხვა მარკის), აბრეშუმის პარკის (აბრეშუმის ჭიის ჭუპრი)
შეიძლება პურის ცხობისას. და სხვა. თხა 86,8 13,2 3,8 4,0 4,6 0,8
ღორისა და ფრინველისათვის ხორბალის შემზადების ყველა- ІІ

სოიო ზოგადად, ამ კატეგორიის სკვების დამახასიათებელია: ცი- ძროხა 87,3 12,7 3,4 3,7 4,8 0,7
ზე ეფექტური ხერხია ექსტრუდირება, ხოლო მცოხნავებისათვის ლის დიდი რაოდენობა და მაღალხარისხიანობა, ნახშირწყლე-
იმის გამო, რომ სოიო ძირითადად სასურსათო მიზნით გა-
- დაჭყლეტა. ამ წესით შემზადებული ხორბალი ყველა სახის ბის მეტად ცოტა რაოდენობა (რძის გამოკლებით) ან სრულიად
მოიყენება, კომბინირებული საკვების მრეწველობაში მას იშვი- ცხენი 88,8 11,1 2,2 1,6 7,1 0,4
ცხოველის კომბინირებულ საკვებში შეიძლება შეადგენდეს 50%- არ შემცველობა, მალფუჭებადობა და ხანგრძლივად შენახვის
ათად იყენებენ, თუმცა ყველაზე საუკეთესო პროტეინოვანი სა-
მდე. სიძნელეები, საშუალო ან დაბალი დიეტური თვისებები (რძის ბოცვერი 72,0 28,0 14,4 9,29 3,1 1,2
კვებია და პარკოსანთა შორის კვებითი ღირებულებით პირველ
გამოკლებით), სპეციფიკური, ხშირად არასასიამოვნო სუნი, ად-
ІІ
ფეტვი ადგილზე დგას.
ვილმონელებადობა და მაღალყუათიანობა. უკავშირებენ. ცნობილია, რომ ხსენით უხვად უზრუნველყოფილი
ცილის ბიოლოგიური ღირებულება უახლოვდება რძის ცილის
გამოირჩევა ძალიან მაგარი, ძნელად მონელებადი, ფერადი ხბო ბაქტერიალურ დაავადებათა, კერძოდ B. ჩოლი-ის საწინაა-
ბიოლოგიურ ღირებულებას. სოიოში 32-45% პროტეინია, 20% ІІ
მოუხდელი რძე
გარსის შემცველობით (25%-მდე), რომელიც დიდ რაოდენობით ღმდეგო უნარს ამჟღავნებს.
მაინკუსტირებელ ნივთიერებას შეიცავს. ამიტომ ფეტვი კარგად ცხიმი, შედარებით ნაკლებია ნახშირწყლები. პროტეინი კარგი ბუნებრივი პროდუქტია და ახალმოზარდის საზრდოობაში ყვე- პროფესორი ი. ს. პოპოვი აღნიშნავს, რომ ხსენის შემადგენ-
უნდა დაქუცმაცდეს. ძირითადად მას რთავენ ფრინველისა და ხსნადობით ხასიათდება (80% და მეტი). კარგია მისი ამინომჟავუ- ლა სახის საკვებზე უფრო ძვირფასია – ახალგაზრდა ორგანიზმი ლობა და მისი საყუათო ღირებულება მნიშვნელოვნად დამო-
ღორის საკვებში. ღომი - კვებადობით ახლოს დგას ფეტვთან. რი შედგენილობა: 1 კგ სოიოში 22 გ ლიზინია, 4,3 გ ტრიპტოფანი, უფრო ადვილად ითვისებს და ორგანიზმზე მოქმედების მხრივ კიდებულია მაკე ცხოველის მშრალობის ხანგრძლივობაზე.
4,6 გ მეთიონინი, 5,3 გ ცისტინი. სოიო მდიდარია ფოსფორით – 7 მრავალმხრივი სრულფასოვნებით განირჩევა. ყველა სახეო- მშრალობის მოკლე პერიოდი, აგრეთვე ცილის, მინერალურ ნი-
ІІ
სორგოს მარცვალი გ/კგ. ამავე დროს სოიო როგორც ბარდა, შეიცავს ანტისაზრდო- ბის ცხოველის რძე თავისი შემადგენლობით, ყუათიანობით და ვთიერებათა და ვიტამინების ხანგრძლივი ნაკლებობა მაკე ცხო-
ობად ნივთიერებების დიდ რაოდენობას (ტრიფსინის ინჰიბიტო- სპეციფიკით მისი ახალმოზარდის ბუნებას და მოთხოვნილებას ველის ულუფაში დაბლა სცემს ხსენის ხარისხს. მასში მცირდება
მისი ზოგიერთი ჯიში შეიცავს ციანმჟავას გადიდებული რაო-
რი, სოლანინი, ურეაზა, ლიპოქსიდაზა და სხვა), რის გამოც არ პასუხობს, იმ დროს, როდესაც სხვა სახეობის ახალმოზარდის გლობულინის რაოდენობა და ეცემა ხსენის იმუნური აქტივობა,
დენობით, რომელიც მომწამვლელია.
შეიძლება ცხოველს ეძლეოდეს წინასწარი დამუშავების გარეშე. მოთხოვნილებას ნაკლებად მიესადაგება (ცხრილი 36). მცირდება ვიტამინები, პირველ რიგში A ვიტამინი და კაროტინი,
ამიტომ, მისი გამოყენებისას ის უნდა შემოწმდეს ამ ნივთიე- თუ კომბინირებულ საკვებში 15% სოიოა, მაშინ ღორი ასეთ სა- როგორც ცხრილიდან ჩანს, სხვადასხვა სახეობის ცხოველის ეცემა მჟავიანობა და სხვა.
რების შემცველობაზე. სორგო ღარიბია კაროტინით. არ შეიცავს კვებს აღარ ჭამს. ხბოებში კი იწვევს დიარეას (ფაღარათს).
ვიტამინს. რეკომენდებულია მხოლოდ სასუქი ცხოველის კომბი- რძე ერთმანეთისაგან განსხვავდება მშრალი მასისა და წყლის ლაქტაციის ბოლო პერიოდისთვის დღიური მონაწველი კლე-
ნირებული საკვებისათვის. სოიოს ყველა ანტისაზრდოობადი ნივთიერებების გაუვნებ- შემცველობით, მაგრამ მშრალი მასის შემადგენლობა ანუ რძის ბულობს, რძე უფრო სქელი ხდება; მატულობს მშრალი მასის
ლობა შეიძლება გახურებით – მცირდება პროტეინის ხსნადობა, სტრუქტურა სხვადასხვა სახის ცხოველს მეტად განსხვავებული პროცენტი, ამავე დროს, მატულობს რძეში ცხიმის პროცენტი,
ІІ
პარკოსანთა მარცვალი რაც არსებითად აუმჯობესებს მის ღირსებას მცოხნავთა საკვე- აქვს. მაგალითად, შაქარი ცხენის რძის მშრალ მასაში 60%-ს იზრდება რძის კალორიული ღირებულება.
ბად. კვების წინ მარცვალი აუცილებელია დამუშავდეს მაღა- აღემატება, ხოლო ძროხისაში – 38%-ს შეადგენს, ღორისაში
პარკოსანთა მარცვალი — გამოირჩევა პროტეინის მაღალი – 27%-ს. ცხიმი არის პირველში – 14%, მეორეში – 30%, მესამე- ІІ
მოხდილი რძე
ლტემპერატურულ საშრობში, სადაც ტემპერატურა უნდა იყოს
შემცველობით (პურეულის მარცვალზე 2-3-ჯერ მეტი) და შეუც- ში – 35%. ყოველი სახეობის ცხოველის რძის შემადგენლობა
105°C. ჩვეულებრივისაგან განსხვავდება ცხიმის სიმცირით. სეპარა-
ვლელი ამინომჟავების სიმდიდრით, პარკოსანთა პროტეინში იცვლება მრავალი ფაქტორის გავლენით. ამავე დროს, უნდა
შედის 80%-ზე მეტი წყალში და მარილხსნარში ხსნადი დამუშავებული სოიო ყველაზე მიზანშეწონილია გამოიყენე- ტორის მუშაობის მიხედვით, მოხდილ რძეში ცხიმი რჩება 0,1-
აღინიშნოს, რომ რძის შემადგენლობის ძირითადი მაჩვენებელი 0,3%-მდე. ცხიმის გარდა, მოხდილი რძე არ შეიცავს ცხიმთან
ბოდეს მეწველი ფურისა და კვერცხმდებელი ქათმის კომბინი-
ფრაქციები, რაც განაპირობებს მისი გამოყენების მაღალე- მშრალი მასისა და წყლის შეფარდება უფრო ხშირ და ძლიერ დაკავშირებულ რიგ ნივთიერებებს, მათ შორის ცხიმში ხსნად
ფექტურობას ერთკამერიანი კუჭის მქონე ცხოველის ორგანოებ- რებული საკვების დასამზადებლად, სადაც იგი შეაქვთ 15-20%-ის
ცვალებადობას განიცდის, ვიდრე მშრალი მასისა. ამით ხაზი ვიტამინებს. მოხდილ რძეში თითქმის მთლიანად არის დარჩე-
ში. მაგრამ იგივე თვისება მცოხნავი ცხოველისათვის მას აუფა- რაოდენობით.
უნდა გაესვას იმ თავისებურებას, რომ რძის მშრალი მასის შემა- ნილი ცილა და შაქარი.
სურებს, რადგან სწრაფად იშლება რა ამიაკამდე შეიწოვება და დგენლობა ანუ სტრუქტურა შედარებით სტაბილურია და გარე-
ІІ
საკვები ცერცვი მოხდილი რძის საერთო ყუათიანობა დაახლოებით ორჯერ
გამოიდევნება ორგანიზმიდან. ამასთან უნდა გვახსოვდეს, რომ მო ფაქტორების ზეგავლენით (მაგალითად, კვების პირობებით)
ნაკლებია, ვიდრე მოუხდელისა, მაგრამ საყუათო ნივთიერე-
თითქმის ყველა პარკოსანი შეიცავს სხვადასხვა ანტისაზრდოო- შეიცავს 33% პროტეინს. 1 კგ მარცვალში 14-15 გ ლიზინია, 1,75 მისი შეცვლა ძნელად მისაღწევია.
ბათა შეფარდება – მშრალი ნაწილის სტრუქტურა მკვეთრად
ბად ნივთიერებას (ფერმენტთა ინჰიბიტორებს, კერძოდ ტრიფსი- გ ტრიპტოფანი, 2,5 გ მეთიონინი, 3,4 გ ცისტინი, მასში ბევრია კა- ლაქტაციის პირველი დღეების რძე განსაკუთრებული შემა- განსხვავებულია. გამოიყენება ხბოს გამოზრდის პერიოდში.
ნს, ალკალოიდებს, ჰიდროლიზურ ფერმენტებს) რაც აქვეითებს ლიუმი და ფოსფორი, კარგად ხსნადია. ცერცვში შედის მთრთი- დგენლობისაა და მას ხსენი ეწოდება. ხსენის ხანგრძლივობა 4-5 წარმატებით გამოიყენება აგრეთვე გოჭისა და ფრინველის
ამ პროდუქტების ღირსებას. ლავი ნივთიერებები, რომელთაც მშუშხავი თვისებები გააჩნიათ. დღეს აღწევს, მერე ჩვეულებრივი რძე გამოიყოფა. ხსენის შემა- ახალმოზარდის საკვებად.
ანტისაზრდოობადი ნივთიერებების უმრავლესობა ცილოვანი ამიტომ კომბინირებულ საკვებში უნდა ჩაირთოს ხორბლის ქატო დგენლობა სწრაფად იცვლება, ზოგჯერ საათებითაც შესამჩნე-
ხბოს ორგანიზმი უკვე ორი-სამი კვირის ასაკში იყენებს მოხ-
ბუნებისაა და შეიძლება მათი ინაქტივირება (გაუვნებლობა) ცი- ან ბადაგი, რაც ასუსტებს მთრთილავი ნივთიერების ამ თვისებას ვად იცვლება (ცხრილი 37). დილ რძეს, რომლითაც შეიძლება მოუხდელი რძის ნაწილობ-
ლის დენატურირების გამომწვევი მოქმედებით, რაც ამ საკვებთა (არ გამოიყენება ფრინველის კვებისას). ამრიგად, სხენი ჩვეულებრივი რძისგან განსხვავდება: მშრა- რივ შეცვლა. რაც უფრო მეტი ასაკის ხდება ხბო, მით უფრო მეტი
ღირსების გადიდების საშუალებას იძლევა. ასეთი ხერხია ტემპე- ლი მასისა და ცილის დიდი რაოდენობით და მაღალი მჟავია-
ІІ
ცულისპირა რძე შეიძლება მოხდილი რძით შეიცვალოს. მიღებული 6 თვე-
რატურული დამუშავება. ნობით, შაქრის მცირე რაოდენობით. ცხიმი ხსენში მეტია, ვიდრე მდე ხბოს გამოზრდის სქემების მიხედვით, 45-60 დღის ასაკში
ქიმიური შეგენილობით და კვებადობით ახლოსაა ბარდასთან რძეში, მაგრამ მშრალ მასაზე გაანგარიშებით პირიქით, ხსენში ხბოს საერთოდ უწყვეტენ რძეს და მის ნაცვლად მოხდილს აძ-
ІІ
ბარდა
და გამოირჩევა კარგი ჭამადობით. კარგად ხსნადია, მაგრამ ის არის დაახლოებით 20-22%, ხოლო რძეში – 28-30%. შაქარი ლევენ.
ერთ-ერთი ფართოდ გავრცელებული, მაღალი კვებითი ღი- შეიცავს ალკალოიდებს, ამიტომ მისი ხანგრძლივი ხმარებისას ხსენის მშრალ მასაში არის – 9%-მდე, რძის მშრალ მასაში – 36% მოხდილი რძე ხბოს და მოზარდეულს ეძლევა, როგორც
რებულების საკვებია. შეიცავს 18-24% პროტეინს, 5% უჯრედანას. ცხოველებში ხდება ნერვული სისტემის მოშლა, განსაკუთრებით ანუ 4-ჯერ მეტი. ახალი სახით, ისე შემჟავებულ მდგომარეობაში: მაწონი, აცი-
მისი პროტეინი კარგად იხსნება. 1 კგ ბარდაში 12,5 გ ლიზინია, ცხენებში. ანტისაზრდოობადი ნივთიერებების გაუვნებლობა ხსენი მდიდარია ვიტამინებით. A ვიტამინი და კაროტინი ხსენ- დოფილინი და სხვა. შემჟავებული მოხდილი რძე კუჭ-ნაწლავის
1,5 გ ტრიპტოფანი, 1,7 გ მეთიონინი, 2 გ ცისტინი. ხდება ჩაორთქვლით. ღორის საკვებში შეიძლება ჩაირთოს 20% ში გვხვდება 20-50-ჯერ უფრო მეტი რაოდენობით, ვიდრე რძეში. მიკროფლორის და მონელებათა ფუნქციების გაუმჯობესებას
მინერალებიდან ბარდა მდიდარია ფოსფორით 3,3 გ/კგ. შე- ცულისპირა. ის ახალშობილს იმუნიტეტს გამოუმუშავებს, რასაც გლობულინს უწყობს ხელს.

ცხრილი 37 ფურის ხსენის შემადგენლობის ცვალებადობა, % ІІ

ხორცის ფქვილი ტეინი მასში არის 25-30%-მდე. ვიტამინებს თითქმის არ შეიცავს.
ცხრილი 38 თევზის ფქვილის შემადგენლობა და ხარისხი, %
გამოყენებული უნდა იქნეს, როგორც დამხმარე საკვები ულუფის
დრო ხბოს მოგე- მშრალი მჟავიანობა მიიღება ხორცისაგან ექსტრაქტის (ბულიონის) წარმოებისას.
ცილა ცხიმი შაქარი ნაცარი ცილით და მინერალური ნივთიერებებით (კალციუმი, ფოსფო-
ბიდან მასა ტერნერით
ძვლებს მოცილებული მჭლე ან საშუალო ნასუქობის ხორცი, რო- დასახელება
უმაღლესი I II
რი) შევსების მიზნით. ხარისხი ხარისხი ხარისხი
4 საათის შემდეგ 24,6 16,4 5,1 2,1 1,0 40,0 მელსაც ცხიმს წინასწარ აცლიან, ხანგრძლივი ხარშვის წესით
მუშავდება. ნახარშის (ექსტრაქტის) მოცილების შემდეგ დარჩე- ІІ
მშრალი სისხლი ფოსფორმჟავა კალციუმი არაუმეტეს 28 30 30
8 საათის შემდეგ 20,1 11,4 5,4 2,3 1,0 31,7 ნილი მასა შრება და იფქვევა.
თითქმის მთლიანად პროტეინისა და მცირეოდენი ნაცრისა- ცხიმი დაწნეხის წესით მიღებისას არა-
12 საათის ხორცის ფქვილი ცილით მდიდარი საკვებია. პროტეინის შე- 10 15 8
15,5 8,3 3,4 2,9 0,9 27,0 გან შედგება. მისი ყუათიანობა 1-1,2 ენერგეტიკულ საკვებ ერთე- უმეტეს
შემდეგ მცველობა მასში 70-80%-ს შეადგენს, ცხიმის 6-10%-ს, ნაცრის –
ულს შეადგენს. მონელებადი პროტეინი – 650 (1 კგ-ში) გრამამდე,
24 საათის 2-5%-ს. ნაცრის რაოდენობა ხორცის ფქვილში შეიძლება იქნას ცხიმი ექსტრაგირების წესით მიღებისას
5 8 10
შემდეგ
13,8 5,6 3,4 3,9 0,9 25,0
რომლის ბიოლოგიური ღირსება შედარებით არ არის მაღალი არაუმეტეს
10-12%-ზე მეტი, რასაც ადგილი აქვს ნედლი ხორცის ძვლებისა
მეთიონინის, იზოლეიცინის და გლიცინის მცირე რაოდენობით
3 დღის შემდეგ 14,0 4,6 4,0 4,5 0,9 24,0 და მყესებისაგან არასრული გასუფთავების შემთხვევაში. სტა- პროტეინი დაწნეხის წესით მიღებისას
52 49 47
შემცველობის გამო. შეიცავს (1 კგ-ში) ნიკოტინის მჟავას 27 მგ და არანაკლებ
ნდარტის მიხედვით ხორცის ფქვილი, რომელშიც ნაცარი 12%-ს
10 საათის რიბოფლავინს – 3 მგ-ს. საერთოდ არ შეიცავს A და D ვიტამინებს.
შემდეგ
12,8 3,5 3,7 4,8 0,8 19,0 აღემატება, ძვალ-ხორცის ფქვილს მიეკუთვნება. პროტეინი ექსტრაგირების წესით მიღები-
57 52 50
სას არანაკლებ
მშრალი სისხლი, როგორც ადვილმონელებადი ცილოვანი
ხორცის ფქვილი მაღალი მონელებადობით ხასიათდება.
საკვები, პირველ რიგში, მცირე ასაკის ახალმოზარდისათვის
ІІ
დო მშრალი მასის მონელება ღორში 90%-ს აღემატება. ყუათიანო-
თევზის ფქვილი მდიდარია კალციუმით (3-7 %) და ფოსფო-
ბა 1,3 ენერგეტიკულ საკვებ ერთეულს (1,20-1,65 ესე) შეადგენს. უნდა იქნეს გამოყენებული. თხევადი (ნედლი) სისხლი წარმატე-
წარმოიშობა ნაღების შედღვების შედეგად. თავისი ქიმიური ბით გამოიყენება, ხოლო მისი შენახვის გახანგრძლივებისათვის რით (2-4 %), აგრეთვე ნატრიუმით და ქლორით. იოდი 1 კგ-ში
მონელებადი ცილა მასში არის 65%. ჭარმატებით გამოიყენება
შემადგენლობით ახლოს დგას მოხდილ რძესთან. განსხვავდე- საჭიროა დაკონსერვდეს, რასაც ჭიანჭველის მჟავით ახდენენ. 1 არის 10-15 მგ. შეიცავს B ჯგუფის ვიტამინებს.
მეღორეობასა და მეფრინველეობაში, უპირატესად ახალმოზა-
ბა ცხიმის მეტი რაოდენობით, მაგრამ შაქარს ნაკლებს შეიცავს, რდის საკვებად. კგ ნედლ სისხლს უნდა დაემატოს 10 გრ ჭიანჭველის მჟავა. ღო- თევზის ფქვილი წარმატებით გამოიყენება მოზარდის საკვე-
განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც შემჟავებული ნაღების შედღვე- რისა და ფრინველის კომბინირებულ საკვებში სისხლის ფქვი- ბად. გამოდგება აგრეთვე ზრდასრული პროდუქტიული ცხოვე-
ბისაგან მიიღება. ხორცის ფქვილი ითვლება ლიზინის საუკეთესო წყაროდ. სა- ლის 10%-ზე მეტი რაოდენობით ჩართვა იწვევს ფაღარათს.
მაგიეროდ, ცოტაა მასში მეთიონინი და ტრიპტოფანი. საკმარისი ლისათვის. დიდი რაოდენობით გამოყენებისას პროდუქტს შეი-
დო წარმატებით გამოიყენება მეღორეობაში, როგორც მოზა- რაოდენობით შეიცავს რიბოფლავინს, ქოლინს, ნიკოტინამიდს ძლება მიეცეს თევზის სუნი.
ІІ
თევზის ფქვილი.
რდის, ისე სანაშენე და გასასუქი სულადობისათვის. დოს შეზავე- და B12 ვიტამინს.
ბა მნიშვნელოვნად აუმჯობესებს კონცენტრატის დიეტურ თვისე- წააგავს ძვალ-ხორცის ფქვილს. მისი შემადგენლობა გან- ІІ
აბრეშუმის ჭიის ჭუპრი
ბებს და ბიოლოგიურ სრულფასოვნებას. ІІ
ძვალ-ხორცის ფქვილი პირობებულია ნედლეულის ბუნებით და ტექნოლოგიის ხასი-
მიიღება პარკის ამოხვევის პროცესში. 100 კგ ნედლი პარკი-
ათით. თევზის ფქვილი მიიღება, როგორც თევზის, ისე ზღვის
ІІ
შრატი მიიღება წუნდებული ხორცის გადამუშავებისას. მოსახლეო- საგან 18 კგ მშრალი ჭუპრი მიიღება. ჭუპრი შეიცავს ნედლ პრო-
ნადირის გადამუშავების შედეგად, მათგან ცხიმის მიღების შე-
ბისათვის უვარგისი გატყავებული ხორცი, ზოგჯერ ცხოველის ტეინს 55-60%, ცხიმს – 20-25%, ქიტინს – 3-5%, ნაცარს – 3-4%.
მიიღება ყველის წარმოების დროს. ის ღარიბია მშრალი მა- მდეგ. აგრეთვე, საკონსერვო წარმოების ნარჩენებისაგან მჭლე
მთლიანი ტანი ხანგრძლივად მუშავდება ცხელი ორთქლით მა- მაღალი მონელებით და ყუათიანობით ხასიათდება. (9,24 მჯ
სით და განსაკუთრებით ცილით და ცხიმით, შაქარი მასში არის ნედლეული, რომელშიც ცხიმი 2%-ს აღემატება, შრება და ისე
ღალი წნევის პირობებში. ამ დროს გამოყოფილი თხევადი მასა სამიმოცვლო ენერგია). თბოღირებულებით თითქმის ყველა
ზოგჯერ მეტი, ვიდრე რძეში. გემოთი მოტკბოა, წარმოადგენს ფქვავენ. ნედლეული, რომელშიც ცხიმი 2,5%-ს შეადგენს წინა-
ცხიმისა და წებოს ნარევს წარმოადგენს. დარჩენილი მშრალი ცხოველურ საკვებს აღემატება. აქვს სპეციფიკური არასასიამო-
ნახშირწყლოვან საკვებს, რადგან მშრალი მასის 70-80% შაქარი სწარ წვრილმანდება, შრება და ექსტრაგირებას განიცდის, რო-
მასა შრება და იფქვევა. ვნო სუნი, რომელიც ახასიათებს ჭუპრის ცხიმს. ცხიმგაცლილი
შეადგენს. პროტეინოვანი შეფარდებაც არის 1:9-სთან. მელსაც ხელმეორედ აშრობენ და ფქვავენ. ცხიმით მდიდარი
ძვალ-ხორცის ფქვილის შემადგენლობა მეტად ცვალებადია, ნედლეული წვრილმანდება, იხარშება დუღილის გზით, წნეხით (ექსტრაგირებული) ჭუპრი არავითარ სუნს არ ამჟღავნებს და იყე-
შრატი არ შეიძლება ძირითად საკვებად მივიჩნიოთ, რადგან რაც ნედლეულის შემადგენლობით არის განპირობებული. გან- წურავენ და წყალს და ცხიმს აცილებენ. ნარჩენს გაშლიან, აშ- ნებენ კომბისაკვების წარმოებაში უპირატესად სატბორე თევზის
ცილას მეტად მცირე რაოდენობით და დაბალი ხარისხისას შეი- საკუთრებით მერყეობს მასში ნაცრის რაოდენობა 12-30%-მდე. რობენ და ფქვავენ. საკვებად.
ცავს. მასში შემორჩენილია უპირატესად ალბუმინი. პროტეინი გვხვდება 40-70%-მდე, ცხიმი – 5-14%-მდე. ხანგრძლი-
სტანდარტის მიხედვით, თევზის ფქვილი უნდა იყოს ფხვიერი წარმატებით გამოიყენება ყველა სახეობის ახალმოზარდის
ის კარგი დამხმარე საკვებია, რომელიც მნიშვნელოვნად ვად მაღალ ტემპერატურაზე გაცხელების გამო პროტეინის მონე- საკვებად, აგრეთვე, როგორც ცილოვანი საკვები პროდუქტიუ-
(კოშტები და ობი დაუშვებელია), ღია მონაცრისფრო (რუხი ფე-
აუმჯობესებს ულუფის დიეტურ თვისებებს და ცხოველის ჭამის ლებადობა დაბალია.
რიც დასაშვებია). შემადგენლობიდან გამომდინარე ხარისხის ლი ცხოველისათვის, თუმცა ადვილად იწვევს პროდუქტის (ხო-
მადას. კარგ შედეგს იძლევა მისი გამოყენება მოზარდი ღორის ძვალ-ხორცის ფქვილის საერთო ყუათიანობა საშუალოდ 0,86 მიხედვით თევზის ფქვილი უნდა პასუხობდეს შემდეგს (ცხრილი რცი, კვერცხი) ხარისხის დაცემას სპეციფიკური არასასიამოვნო
სუქებისას. ენერგეტიკულ საკვებ ერთეულს შეადგენს. მონელებადი პრო- 38). სუნის და გემოს მიცემით.
ძვალ-ხორცის ფქვილი დო აბრეშუმის ჭიის ჭუპრი

საკვები დანამატები ამ შემთხვევაში, ყველაზე მეტად იკვეთება ორგანული მჟავების

როლი. აშკარად შეინიშნება ცხოველების კვებაში ორგანული
ცნობილია აგრეთვე ჰიპერვიტამინოზი, როდესაც ორგანიზმი
ჭარბი რაოდენობით ღებულობს ვიტამინებს (ვთქვათ A და D) და
შემადგენლობაში გვევლინებიან როგორც კატალიზატორები
ნახშირწყლების, ცილების და ცხიმების ცვლის რეაქციებში. ისი-
მჟავების გამოყენების მსოფლიო ტენდენცია. როგორც კვლე- ვითარდება პათოლოგიური პროცესები, იბადება მახინჯი ნაყო- ნი განსხვავებით ცხიმში ხსნად ვიტამინებისაგან არ გროვდებიან
ІІ პრობიოტიკები ვებით ასევე პრაქტიკული გამოცდილებით დადასტურებულია ფი და ა.შ. ვიტამინები იყოფიან ცხიმში ხსნადი და წყალში ხსნა- ცხოველის ორგანიზმში ან მცირე რაოდენობით დეპონირდები-
ზრდასა და ჯანმრთლობაზე მომქმედი ის დადებითი ეფექტი, დი. ცხიმში ხსნადი ვიტამინები გავლენას ახდენენ ქსოვილებისა ან რის გამოც ისინი განუწყვეტლივ უნდა შეიწოვებოდეს საჭმლის
პრობიოტიკები ცოცხალი მიკრობული დანამატებია, რომლე- რომელსაც იწვევს ორგანულ მჟავების საფუძველზე წარმოებუ- და უჯრედების ფორმირებაზე, წყალში ხსნადი კი უჯრედების ფე- მომწოდებელი ტრაქტიდან. ამდენად მცირე დროითაც კი მათი
ბიც დადებით გავლენას ახდენს ცხოველების და ფრინველების ლი დანამატების გამოყენება. რმენტის კომპონენტს წარმოადგენენ. შეწოვის შეწყვეტა იწვევს შესაბამისი ფერმენტების აქტიურობის
ორგანიზმში ნაწლავურ მიკროფლორაზე და ხელს უწყობს მონე- ყველა მსხვილი კომბინირებული საკვების დანამატების მწა- ცხიმში ხსნად ვიტამინებს მიეკუთვნება A, D, E და K. ეს ვიტამი- დაქვეითებას, შედეგად ნივთიერებათა ცვლის მოშლას, პრო-
ლების პროცესს. პრობიოტიკის თვისება და სარგებელია: რმოებელი კომპანია, უშვებს ექსპლოატაციაში ტექნოლოგიურ ნები ცხოველის ორგანიზმში უნდა მოხვდეს საკვებთან ერთად, დუქტიულობის დაქვეითებას და რეზისტენტობის შესუსტებას.
აწესრიგებს სასარგებლო მიკროფლორას ნაწლავებში; ხაზებს, რომელიც ქმნის პროდუქციას ორგანული მჟავების ან გამონაკლისია K და D ვიტამინები, რომლებიც ნაწილობრივ სი- მცოხნავი ცხოველები არ არიან დამოკიდებულნი B ჯგუფის ვი-
ამცირებს ნაწლავური პათოგენური აგენტების გამრავლე- მისი მარილების საფუძველზე. ნთეზირდებიან ორგანიზმში. ტამინების მიღებაზე საკვებთან ერთად, ვინაიდან ფაშვში მიკრო-
ბას; ცდები აჩვენებს, რომ სხვადასხვა ორგანული მჟავები სხვადა- წყალში ხსნადი ვიტამინები წყალში ხსნად ვიტამინებს მიე- ფლორის მიერ პროდუცირდება საკმარისი რაოდენობით. მიუ-
აუმჯობესებს სხეულის წონის ზრდას; სხვა ეფექტურობით მოქმედებს ცხოველებსა და ფრინველებზე. კუთვნება B ჯგუფის და C ვიტამინი. მათი ზოგადი თვისებაა, რომ ხედავად იმისა, რომ ღორის და ფრინველის კუჭნაწლავში ეს
აძლიერებს საკვების გარდაქმნას და მონელებას; დადგენილია, რომ მცირე მოლეკულური მასის საშუალებით ისინი ყველა წყალში ხსნადია, უმთავრესად მოქმედებენ ნივთი- ვიტამინები სინთეზირდება, მათზე მოთხოვნილება ვერ კმაყო-
კარბოქსილის მჟავა და ჭინჭველმჟავა ჭარბობს დანარჩენ ორ- ერებათა შუალედურ ცვლაზე შედიან რა უჯრედის ფერმენტების ფილდება არასაკმარისი შეთვისების გამო.
ამცირებს წყლის გამოდინების სიხშირეს ნაწლავის ფორე-
ბიდან;
განულ მჟავებს ბაქტერიოსტატიკური და ბაქტერიოციდული თვი-
სებებით.
ამცირებს ცხოველისა და ფრინველის სიკვდილიანობას;
სუფთა ჭიანჭველმჟავა ისევე როგორც სხვა მჟავები საშიშია
არ გააჩნია არანაირი უკუჩვენება და მოცდის პერიოდი.
კანზე ან თვალში მოხვედრის დროს, აქვს მძაფრი სურნელი,
მსოფლიოში ეკოლოგიურად უსაფრთხო პროდუქციის წარმო- რაც ართულებს მასთან მუშაობას. ორმაგი მჟავე მარილები ნა-
ებას დიდ მნიშვნელობას ანიჭებენ, რადგან ძალიან გახშირდა ტრიუმის დიფორმიატები უფრო მეტად უსაფრთხოა გამოყენე-
ალერგიული, ონკოლოგიური და სხვა დაავადებები, რომლებიც ბისათვის მას არ აქვს მძაფრი სურნელი, წარმოდგენილი არის
დიდ საფრთხეს უქმნის ადამიანის და ცხოველის ჯანმრთელო- ფხვნილის სახით და შენარჩუნებული აქვს ანტიბაქტერიული
ბას. მრავალ ქვეყანაში და მათ შორის, საქართველოშიც გაიზა- თვისებები.
რდა მოთხოვნილება სრულყოფილ, ეკოლოგიურად უსაფრთხო შეგვიძლია შევაჯამოთ ორგანული მჟავების გამოყენების
და მეცხოველეობის ბიოლოგიურად „სუფთა პროდუქტის“ წა- ეფექტურობა.
რმოებაზე, რისთვისაც ანტიბიოტიკების და სხვა ქიმიური ნივთიე-
ორგანული მჟავები (ჭიანჭველმჟავა, კარბოქსილმჟავა, ძმარმ-
რებების მაქსიმალური შეზღუდვა და მეურნეობებში ბიოლოგიუ-
ჟავა, რძემჟავა და სხვა) ცვლიან ორგანიზმის PH-ს, რის გამოც
რი პროდუქტების დანერგვაა.
ორგანიზმი უფრო კარგად უმკლავდება სხვადასხვა ინფექციებს;
2006 წლიდან აშშ-ში და ევროპაში ამოქმედდა კანონი, რითაც ზრდის საკვების ენერგეტიკულ ღირებულებას (ნატრიუმის დი-
მეცხოველეობაში, მეფრინველეობაში და მეთევზეობაში ზრდის ფორმიატის რაციონში ჩართვა ზრდის ენერგიას 0,67 %-ით (22,7
სტიმულატორად ანტიბიოტიკების გამოყენება აიკრძალა. კკალორია 1 კილოგრამ საკვებზე); იწვევს აზოტის შეკავებას,
ასევე, ფერმერულ მეურნეობებში ანტიბიოტიკების მოხმარება კუჭ-ნაწლავთა სისტემის მიერ მის გაძლიერერბული შეწოვის გა-
სამკურნალო მიზნითაც შეიზღუდა. პროცესს აკონტროლებს სე- ვლენით იზრდება ამინომჟავების შეთვისებისუნარიანობა.
რტიფიცირებული ვეტერინარი ექიმი, რომელიც ანტიბიოტიკის აზოტის შეკავების გაუმჯობესების მაჩვენებელი კალიუმის დი-
საჭიროებას განსაზღვრავს და რეცეპტის საშუალებით ნიშნავს. ფორმიატის გამოყენებისას შეადგენს 0,364 %-ს. მაგალითად,
კანონმდებლობით, ასევე მკაცრად არის დაცული პრეპარატის კომბინირებული საკვები შეიცავს ლიზინს 1,2 %, 1 ტონა შეიცა-
ხორცში, რძეში, კვერცხში და თაფლში დაყოვნების პერიოდიც. ვს 12 კილოგრამს. თუკი 1 კილოგრამი კალიუმის დიფორმიატი
მსგავსი რეგულაციები საქართველოშიც ამოქმედდა და შესაბა- აუმჯობესებს გადამუშავებას 0.364% (12*0.364) დამატებით ვღებუ-
მისად, დაიწყო ცხოველური პროდუქტების გამოკვლევა ანტიბი- ლობთ 0.044 კგ ლიზინს 1 ტონა საკვებზე.
ოტიკების შემცველობაზე. ნატრიუმის დიფორმიატის შემთხვევაში ეს მაჩვენებელი შეა-
დგენს 0,05 კგ-ს.
ІІ
ანტიოქსიდანტი
ცდებმა და პრაქტიკამ დაადასტურა, რომ დიფორმიატების
უჯრედი და დნმ შეიძლება დააზიანოს თავისუფალმა რადიკა- საფუძველზე დამზადებული საკვები დანამატები განაპირობებს
ლებმაც. ზოგიერთი უჯრედი დაზიანების შემდეგ უმჯობესდება, დამატებით ენერგიას და ზრდის საკვები ელემენტების შეთვისე-
მაგრამ ზოგიერთი არა. მეცნიერები ფიქრობენ, რომ თავისუფა- ბის უნარს.
ლი რადიკალი ხელს უწყობს დაბერების პროცესს. ამასთან, ეს
მოლეკულები გარკვეულ როლს თამაშობენ კიბოს, დიაბეტისა ІІ
ვიტამინები
და გულის დაავადების განვითარებაში.
დაბალი მოლეკულური მასის მქონე ორგანული ნეართებია,
ანტიოქსიდანტი კი ქიმიკალია, რომელსაც შეუძლია თავი- რომლებიც აუცილებელია ორგანიზმის ცხოველმყოფელობი-
სუფალი რადიკალისგან გამოწვეული დაზიანება შეაჩეროს ან სათვის. ისინი მონაწილეობენ ნივთიერებათა ცვლაში, თითქმის
ზიანის ოდენობა მინიმუმამდე დაიყვანოს. ორგანიზმს ანტიოქ- ყველა ვიტამინი ან მათი უმრავლესობა ცხოველის ორგანიზმში
სიდანტი იმისთვის სჭირდება, რომ დააბალანსოს თავისუფალი ხვდება საკვებიდან. ამა თუ იმ ვიტამინის სრული არარსებობა
რადიკალების მაჩვენებელი. ორგანიზმში ცნობილია ავიტამინოზის სახელწოდებით.
ანტიოქსიდანტი ორგანიზმს იცავს დაზიანებისგან, აძლიერებს ცხოველებში უფრო ადგილი აქვს ვიტამინების უკმარისობას,
იმუნიტეტს. თავისუფალი რადიკალები ბუდობენ გარემოს ტოქ- ანუ ჰიპოვიტამინოზს, რაც გამოიხატება ზრდის შეჩერებაში, ინ-
სინებში, ულტრაიისფერ გამოსხივებაში, დამუშავებულ საკვებში ფექციური დაავადებების მიმართ რეზისტენტობის დაქვეითება-
და სხვა. ში, უნაყოფობასა და ა.შ.

ცხოველთა მინერალური ბებით ოსტეომალაციის, ოსტეოპოროზის ან ფიბროზული ოსტე-

ოდისტროფიის ფორმით.
ცხრილი 41 მაკროელემენტების შემცველობა პარკოსანთა მარცვალში (გ /1 კგ საკვებში)
კვება მაკრომინერალები ცხოველის სხეულში მაღალი დონითაა წა- საკვები კალციუმი ფოსფორი მაგნიუმი კალიუმი ნატრიუმი გოგირდი ქლორი
რმოდგენილი ან დიდი რაოდენობითაა საჭირო საკვებ ულუფა-
ცხოველთა პროდუქტიულობა დამოკიდებულია არა მარტო ში. მიკრომინერალები კი ცხოველების სხეულში მცირე რაოდე- ბარდა 2,0 4,3 1,2 10,7 0,3 1,6 0,7
ულუფაში ცილების, ცხიმების და ნახშირწყლების შემცველობა- ნობითაა წარმოდგენელი და საჭიროა, რომ საკვებ ულუფაშიც ცერცვი 1,5 4,1 1,5 10,7 0,5 1,5 0,5
ზე, არამედ მასში მინერალურ ნივთიერებათა შედგენილობაზეც( მცირე დოზით იყოს.
სუფრის მარილი, ცარცი, მონო და დიკალციფოსფატი, მონო და სოიო 4,8 7,1 2,9 21,7 3,4 2,6 0,2
ნიტროფოსფატი, დი ამონიუმის ფოსფატი, მიკროელემენტების მინერალური საკვები

ხანჭკოლა 2,9 6,1 1,9 8,2 0,6 1,8 0,3
მარილები). ცხოველთა და ფრინველთა კვებაში მინერალების
მინერალურ ნივთიერებათა ძირითადი წყაროა საკვები, ნა-
ძირითადი ფუნქციებია:
წილობრივ - წყალი. ნატრიუმისა და ქლორის წყარო სუფრის
ჩონჩხის ფორმულირება და შენარჩუნება - Ca, P, Mg, Cu, Mn; მარილია.
ცხრილი 42 მიკროელემენტების შემცველობა პარკოსანთა მარცვალში (გ /1 კგ საკვებში)
ფუნქცია ცილის სინთეზში - P, S, Zn.
მინერალურ ნივთიერებებს ნაცრის ელემენტებსაც ეძახიან. ІІ
სუფრის მარილი
საკვები კობალტი სპილენძი იოდი მანგანუმი მოლიბდენი თუთია
ასეთი სახელი იმიტომ მიიღეს, ეს ელემენტები დაწვის შემდეგ სუფრის მარილი (NaCl, ასევე ეწოდება ქვამარილი) - სიცო-
რჩებიან ნაცარში. ორგანული ნივთიერებები რჩება. ისინი ცხო- ცხლისთვის აუცილებელი მინერალი, ძირითადად, მიიღება ბარდა 0,18 7,72 0,08 20,2 1,91 26,7
ველთა და მცენარეთა ორგანიზმში შედიან ქიმიურ შენაერთებ- ზღვის წყლიდან, ან კლდის ნალექიდან. ცერცვი 0,03 4,28 0,05 14,3 0,58 52,9
ში, ხოლო ბუნებაში მინერალური სახით გვხვდებიან. კლდის მარილს, თავისი შემადგენლობის გამო, შეიძლება
სოიო 0,08 4,96 0,07 23,0 0,60 85,6
მინერალური ნივთიერებები შეადგენს ცხოველის მშრალი წო- დაჰკრავდეს ღია რუხი ფერი. ქლორიდისა და ნატრიუმის იო-
ნის 3-5%-ს, სახეობებზე დამოკიდებულებით; კალციუმი შეადგე- ნები, მარილის ძირითადი შემადგენელი ნაწილები, ყველა ცო- ხანჭკოლა 0,28 3,20 0,06 40,0 4,40 27,2
ნს მთლიანი სხეულის მინერალის დაახლოებით ერთ ნახევარს; ცხალი არსების სიცოცხლისთვის აუცილებელია. მარილი არე-
ფოსფორი - დაახლოებით ერთ მეოთხედს და ყველა სხვა მინე- გულირებს სხეულში წყლის მოცულობას.
რალი -დაახლოებით ერთ მეოთხედს. მინერალის ან თვით ნატრიუმქლორიდის ნაკლებობამ შეი- ცხრილი 43 მაკროელემენტების შემცველობა მარცვლოვანთა მარცვალში (გ /1 კგ საკვებში)
ცხოველებში ფართოდ გავრცელებული დაავადების-ოსტე- ძლება გამოიწვიოს მარილის მოთხოვნილება. თუმცა, მარილის
ოდისტროფიის მიზეზს წარმოადგენს ულუფაში კალციუმის და ჭარბად მოხმარება იწვევს ციცხალი ორგანიზმის ჯანმრთელო- მარცვალი კალციუმი ფოსფორი მაგნიუმი კალიუმი ნატრიუმი გოგირდი ქლორი
ფოსფორის უკმარისობა და მათ შორის დარღვეული ბალანსი. ბის პრობლემებს. 1 კგ მარილში 400გ ნატრიუმი და 600 გ ქლო-
სიმინდი 0,5 4,2 1,4 5,2 1,3 1,0 0,5
იგი მჟღავნდება ძლოვანი ქსოვილის დისტროფიული ცვლილე- რია.
შვრია 1,5 3,4 1,2 5,4 1,8 1,3 1,4
ცხრილი 39 მაკროელემენტების შემცველობა მარცვლოვანთა მარცვალში (გ /1 კგ საკვებში)
ქერი 2,0 3,9 1,0 5,0 0,8 1,3 2,4
მარცვალი კალციუმი ფოსფორი მაგნიუმი კალიუმი ნატრიუმი გოგირდი ქლორი ჭვავი 0,9 2,8 1,1 4,8 0,1 0,9 0,7
სიმინდი 0,5 4,2 1,4 5,2 1,3 1,0 0,5 ხორბალი 0,8 3,6 1,0 3,4 0,1 0,2 0,4
შვრია 1,5 3,4 1,2 5,4 1,8 1,3 1,4 სორგო 1,2 3,0 1,8 3,5 0,4 0,9 0,9
ქერი 2,0 3,9 1,0 5,0 0,8 1,3 2,4 ფეტვი 0,9 5,1 1,2 4,4 0,1 1,0 0,8
ჭვავი 0,9 2,8 1,1 4,8 0,1 0,9 0,7
ხორბალი 0,8 3,6 1,0 3,4 0,1 0,2 0,4 ცალკეულ შემთხვევაში, კალციუმის ნაკლებობისას იყენებენ რაოდენობით ნატრიუმს, კალიუმს და თითქმის ყველა მიკროე-
ცარცს, კირქვას, ნიჟარის ფქვილს, ტბის ლამს, აგრეთვე უფტო- ლემენტს შეიცავს. საკვებნარევში შეიძლება ჩაირთოს 1%-მდე.
სორგო 1,2 3,0 1,8 3,5 0,4 0,9 0,9
რო საკვებ ფოსფატს, ორ და სამ კალციუმიან ფოსფატს, ძვლის
ფეტვი 0,9 5,1 1,2 4,4 0,1 1,0 0,8 ფქვილს, ცეოლიტს. ІІ
ფოსფორინი
ІІ
ცარცი ფოსფორინი მიიღება ორგანული გამხსნელით ცხიმგაცლილი
და წებოგაცლილი ძვლის მაღალტექნოლოგიურად დაფქვის
ცხრილი 40 მიკროელემენტების შემცველობა მარცვლოვანთა მარცვალში (გ /1 კგ საკვებში) ცარცი შეიცავს 35-40% კალიუმს. საკვებში შეაქვთ დაფქული შედეგად. აღნიშნული საკვები დანამატი 32-35% კალციუმსა და
სახით. გამოიყენება მხოლოდ საკვები ცარცი, რადგან სხვა და- 14% ფოსფორს შეიცავს.
მარცვალი რკინა კობალტი სპილენძი იოდი მანგანუმი მოლიბდენი თუთია ნიშნულების ცარცი შეიძლება მომწამვლელი გამოდგეს.
ІІ
უფტორო ფოსფატი
სიმინდი 303 0,02 2,19 0,11 11,1 0,09 19,5 ІІ
კირქვა
უფტორო ფოსფატი წყალში უხსნადი, ნაცრისფერი ან ყავის-
შვრია 41 0,07 4,86 0,10 56,5 0,44 22,5 კირქვა სათანადო გადამუშავების შემდეგ შეიძლება კომბინი-
რებულ საკვებში გამოვიყენოთ როგორც კალციუმის კარგი წყა- ფერი ფხვნილია, რომელსაც ბუნებრივი ფოსფორიტებისა და
ქერი 50 0,25 3,42 0,22 22,3 0,41 21,4
რო. კირქვის ფხვნილი მზადდება სუფთა თეთრი ნალექისაგან, აპატიტისგან იღებენ სათანადო გადამუშავების შემდეგ. შედგე-
ჭვავი 63 0,08 6,86 0,09 35,4 0,29 20,0 რომელიც არა ნაკლებ 25% ნახშირმჟავა კალციუმის და არა უმე- ნილობა დამოკიდებულია საწყის ნედლეულზე.
ტეს 1% მარილმჟავაში უხსნად ნარჩენ სილას შეიცავს.
ხორბალი 40 0,03 4,87 0,06 37,5 0,32 19,0 ІІ
ერთკალციუმიანი ფოსფატი
სორგო 50 0,21 2,96 0,08 28,4 0,60 2,6
ІІ
ძვლის ფქვილი ერთკალციუმიანი ფოსფატი (მონოკალციუმ ფოსფატი) წყა-
ძვლის ფქვილი მიიღება ცხოველთა ძვლის სათანადო და- ლში კარგად ხსნადი ნაცრისფერი ფხვნილია, შეიცავს 17,6% კა-
ფეტვი 40 0,03 16,56 0,02 17,9 0,19 35,0
მუშავები შედეგად. იგი 26% კალციუმს, 14% ფოსფორს, მცირე ლციუმს და 24% ფოსფორს.

სათიბ-საძოვრები გრაფიკი
სასოფლო-სამეურნეო სავარგულები (სულ 2’751’200 ჰა)
სტრუქტურა საქართველოში 204 წ. მდგომარეობით
ცხრილი 22 საქართველოში სათიბი სავარგულების საკუთრება ცხრილი 23 საქართველოში საძოვრების საკუთრება
სულ (ჰა) კერძო (ჰა) სახელმწიფო (ჰა) სულ (ჰა) კერძო (ჰა) სახელმწიფო (ჰა)
133,400 43,000 90,400 1,623,800 84,200 1,539,600
ბუნებრივი საკვები სავარგულების
წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური
მდგომარეობა
5%
მეცხოველეობაში შემავალი ყველა ქვედარგის მაღალი ცხრილი 24 საქართველოს სათიბ-საძოვრები საკუთრების ფორმისა და რეგიონების მიხედვით 2004 წლის მდგომარეობით
პროდუქტიულობის საფუძველს წარმოადგენს საჭირო რაო- 8% სათიბი სათიბი (ათასი ჰა) საძოვარი (ათასი ჰა)
დენობით, სათანადო ხარისხის და იაფი საკვების წარმოება, (13500 ჰა) რეგიონი
სულ კერძო სახელმწიფო სულ კერძო სახელმწიფო
რომელსაც ემსახურება სოფლის მეურნეობის ერთ-ერთი მსხვი- მრავალწლოვანი აჭარის ა/რ 7,2 5,5 1,7 38,9 0,7 38,2
ლი დარგი და სასოფლო-სამეურნეო ეკონომიკის ურთულესი სახნავები (219800 ჰა)
გურია 1,2 0,4 0,8 23,9 3,4 20,5
სექტორი -საკვებწარმოება. სახნავი
27% 59%
(754400 ჰა) იმერეთი 1,6 1,3 0,3 95,9 7,7 88,2
საქართველოს მეცხოველეობისათვის აუცილებელი საკვები
ბაზა ორი ძირითადი შემადგენელი ნაწილისაგან შედგება: მინ- საკარმიდამო კახეთი 2,8 1 1,8 362 6,5 355,5
(20100 ჰა)
დვრად საკვებწარმოება, ე.ი. საკვების წარმოება სახნავ მიწებ- სამეგრელო და ზმ. სვანეთი 2,4 1,9 0,5 165 22,1 142,9
ზე და მდელოთ საკვებწარმოება (მდელოსნობა), ე.ი. საკვების საძოვარი
(1623400ჰა) სამცხე-ჯავახეთი 31,9 5,7 26,2 282,1 20,3 261,8
წარმოება ბუნებრივ საკვებ სავარგულებზე -სათიბებზე და საძო-
1%
ვრებზე. ქვემო ქართლი 38,5 3,5 35 210,3 2,3 208
ბუნებრივი საკვები სავარგულების ბალახნარის შედგენილო- შიდა ქართლი 7,5 0,2 7,3 100,2 1,3 98,9
ბა, სტრუქტურა, სამეურნეო მდგომარეობა და პროდუქტიულო- რაჭა-ლეჩხუმი და ქვ. სვანეთი 25,8 13,1 12,7 116,3 9,7 106,6
ბა, მცენარეთა ზრდა და განვითარება ფართო ფარგლებში
მცხეთა-მთიანეთი 14,5 10,4 4,1 229,2 10,2 219
ცვალებადობს ადამიანის სამეურნეო მოქმედების შედეგად წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური
(ბალახნარის გათიბვა, გაძოვება, სასუქების შეტანა, მორწყვა, საქართველო სულ 133,4 43 90,4 1623,8 84,2 1539,6
კულტურ-ტექნიკური სამუშაოები, სარეველების წინააღმდეგ ძოვრებად. ზამთრის საძოვრები ძირითადად წარმოდგენილია წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური
ბრძოლა, ძირეული გაუმჯობესება, დაშრობა და სხვა). ეს ცვლი- იალღუჯის მასივზე და ივრის ზეგანზე, ზაფხულის საძოვრები კი
ლებები შეიძლება იყოს შემთხვევითი, უფრო ხშირად კი ისინი მაღალ მთაში - მთის შუა, სუბალპურ და ალპურ ზონებში. ზა-
გამოწვეულია ბალახნარის გამოყენების ხასიათსა და ვადებში სდება მასზედ ცხოველთა მაღალი კონცენრაციის/გადაძოვების რის საძოვრებთან შედარებით.
ფხულის საძოვრებიდან პირუტყვის გადმორეკვა ზამთრის საძო-
არსებული განსხვავებებით, აგრეთვე გაუმჯობესების ცალკეული გამო.
ვრებზე იწყება სექტემბრის თვეში, სადაც აპრილამდე რჩება. სათიბ-საძოვრების პროდუქტიულობა
ღონისძიებების ეპიზოდურად ჩატარებით. ზამთრის საძოვრებიდან ზაფხულის საძოვრებზე ყოველწლიუ-
მეცხვარეობა და მეძროხეობა სოფლის მეურნეობის ერთ-ე- და მისი მართვა
კლიმატური ცვლილებების ფონზე საქართველოს ბარში (გან- რად გადაადგილდება დაახლოებით 500 ათასი ცხვარი და თხა,
რთი უძველესი დარგებია საქართველოში და იგი დაფუძნე-
საკუთრებით მის აღმოსავლეთ ნაწილში) კლიმატის დათბობამ, 300 ათასამდე მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვი. პირუტყვის გადა- სხვადასხვა გათვლებით ბუნებრივი სათიბების საშუალო მო-
ბულია მომთაბარე გამოზრდის ტექნოლოგიაზე. ეს განსაკუთ-
ატმოსფერული ნალექების შემცირებამ, ქარების გაძლიერებამ სარეკ ტრასებს და მოსასვენებლებს უკავია 13100 ჰა, რომელიც სავლიანობა ჰექტარზე შეადგენს 1,2÷1,4 ტონა თივას, პროდუქ-
რებით ეხება ცხვარს, რომელიც იზამთრებს ბარში ზამთრის
და სტიქიური ბუნებრივი პროცესების ინტენსივობის მომატებამ გადის 19 მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე და მათი სიგრძე 900 ტიულობა 540÷680 საკვებ ერთეულს, ზაფხულის საძოვრების
საძოვრებზე, ხოლო გაზაფხულზე ათეული კილომეტრის გა-
გაუდაბნოების და ეროზიის ნიშნები გამოავლინა. კილომეტრს აღწევს. პროდუქტიულობა მერყეობს 490÷550 საკვები ერთეულის ფა-
ვლით გადაჰყავთ ზაფხულის საძოვრებზე - იალაღებზე.
ამ პროცესს კიდევ უფრო აჩქარებს ანთროპოგენური ფაქტო- ცხოველთა გადასარეკ ტრასაზე - დედოფლისწყარო, სიღ- რგლებში, ხოლო ზამთრის საძოვრების 230÷260 საკვები ერთე-
ზამთრის საძოვრებად ძირითადად გამოყენებულია დედო-
რებიც, როგორებიცაა: ნაღი, საგარეჯო, გარდაბანი, მარნეული, თეთრიწყარო, წალკა ულის ფარგლებში.
ფლისწყაროს მუნიციპალიტეტის ტერიტორია და იაღლუჯას სა-
ქარსაფარი ზოლებისა და ტყეების გაჩეხვა, -სამცხე ჯავახეთის მიმართულებით და დედოფლისწყარო, თე- ბუნებრივი სათიბებიდან და საძოვრებიდან, გაუმჯობესებისა
ძოვრები, ხოლო გაზაფხულიდან გვიან შემოდგომამდე ქვეყნის
ლავი, ახმეტა-მთათუშეთის მიმართულებით, დიდი მნიშვნელო- და სწორი გამოყენების სათანადო ღონისძიებების ფონზე, შე-
საძოვრების გადაწვა, სამხრეთით მცირე კავკასიონის და მთა-თუშეთის იალაღები.
ბა აქვს ბიოუსაფრთხოების პუნქტების კეთილმოწყობას. ასეთი საძლებელია მივიღოთ 4÷5-ჯერ და მეტი შედეგი, შესაბამისად
სათიბ-საძოვრების დატვირთვა/გადაძოვება და სხვა. ზაფხულის იალაღებზე გადარეკვისა და მათ უკან დასაბრუ- პუნქტები უნდა მოიცავდეს: ერთი ჰექტარი ბუნებრივი სათიბიდან 3,5÷4,5 ტონა თივა, ხოლო
საქართველოს საძოვრები იყოფა ზაფხულის და ზამთრის სა- ნებლად გამოყენებული გადასარეკი ტრასები დღითიდღე უარე- მომსახურე პერსონალის დასასვენებელ ტერიტორიას; საძოვრიდან 2,5÷3,5 ათასი საკვები ერთეული.
გრაფიკი საქართველოში სათიბი სავარგულების საკუთრება გრაფიკი საქართველოში საძოვრების საკუთრება ექტოპარაზიტების საწინააღმდეგოდ ცხვრის გასაბან აბა- ბუნებრივი სათიბ-საძოვრის შედეგიანობის/პროდუქტიულო-
ზანებს და ინფრასტრუქტურას; ბის გაზრდა ძირითადად შესაძლებელია ამ სამი მეთოდით:
5% ვეტერინარული მომსახურებისა და ჯანმრთელობაზე ზე- იმ ბუნებრივი საკვები სავარგულების ზედაპირული გა-
დამხედველობის უზრუნველყოფას; უმჯობესება, რომლებიც ნიადაგობრივი პირობებისა და
ცხვრის დასაწყურვებელ და გამოსაკვებ ტერიტორიას. ბალახნარის ბოტანიკური შედგენილობის მიხედვით შე-
საძლებელია გარდავქმნათ კულტურულ საძოვრად ან სა-
სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის 2004 წლის აღწერით სა-
32% კერძო თიბად კორდის მოსპობისა და ბალახნარევის თესვის გა-
კერძო ძოვრებს 1,6 მლნ ჰა უკავია (59%), სათიბებს 133,5 ათასი ჰა (5%) რეშე;
(გრაფიკი ).
სახელმწიფო სახელმწიფო
ნათესი საძოვრის ან სათიბის შექმნა ბუნებრივი საკვები
მონაცემები აშკარად მეტყველებს რამდენიმე მნიშვნელოვან სავარგულების ძირეული გაუმჯობესებით, დაჩქარებული
68%
95%
თავისებურებაზე. უპირველს ყოვლისა, ზამთრის სეზონის მან- გამდელოების ან წინამორბედი კულტურების თესვით.
ძილზე ცხოველისათვის საჭირო საკვების უზრუნველსაყოფად ცალკეულ შემთხვევაში, ადგილმდებარეობის ბუნებრივი
აუცილებელი სათანადო სავარგულების სიმცირე ზაფხულის პირობებიდან და სამეურნეო მოთხოვნილებიდან გამო-
საძოვრებთან შედარებით. ზამთრის საძოვრების ფართობი 3,8- მდინარე შესაძლებელია კულტურული სათიბ-საძოვრების
ჯერ ნაკლებია ზაფხულის საძოვრებზე. ამ მდგომარეობას ართუ- შექმნა სახნავ მიწებზე;
ლებს ზამთრის ბაგური კვების (5÷8 თვე) მეტი ხანგრძლივობა ზა- კულტურული საძოვრის ან სათიბის შესაქმნელად მრავა-
წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური
ფხულის საძოვრულ სეზონთან შედარებით (4÷6 თვე), აგრეთვე ლწლოვანი ბალახების ძველი ნათესების ან სხვა სასო-
ზაფხულის საძოვრების უფრო მაღალი პროდუქტიულობა ზამთ- ფლო-სამეურნეო კულტურის ნათესების გამოყენება.

კულტურული საძოვრის ან სათიბის შექმნის ხერხის შერჩე- საქართველოს ბუნებრივი სათიბების და საძოვრების ბა ნათესი ან გაკულტურებულ ბუნებრივ ურწყავ საძოვარზე, და- და შესაძლებლობებიდან გამომდინარე შედარებით მარტივია.
ვისას უნდა ვიხელმძღვანელოთ კონკრეტული ადგილსამყო- განლაგება ვერტიკალური ზონების მიხედვით სავლეთ საქართველოში დაბლობ ზონაში 0,2÷0,3, აღმოსავლეთ სირთულეს წარმოადგენს სათემო დანიშნულების საძოვრების
ფელის ნიადაგობრივი და კლიმატური პირობებით, გავითვა- ვერტიკალური სარტყელი სათიბ-საძოვრის წილი (%) საქართველოს ბარის სარწყავ კულტურულ საძოვარზე 0,25÷0,35 მართვა. ამისათვის, აუცილებელია თემის ერთობლივი გადა-
ლისწინოთ ბუნებრივი საკვები სავარგულის ბალახნარის ტიპი, სათიბები ჰა, მთის შუა ზონის ურწყავ პირობებში 0,5÷0,7 ჰა, სუბალპურ სა- წყვეტილება საძოვრების მართვასთან დაკავშირებით. საჭიროა
მოსავლიანობა, აგრეთვე ფერმერის სამეურნეო შესაძლებლო- ძოვრებზე 0,5÷0,6 ჰა, ალპებში 0,9÷1,3 ჰა, ნახევრად უდაბნოს ზა- გამოიყოს ერთი სპეციალისტი (მცოდნე ადამიანი, ან მოხდეს
ა. დაბლობი და მთისქვედა 10,8
ბები და მიზნები. მთრის საძოვრებზე მცენარეულობის ტიპის მიხედვით 2,0÷4,0 ჰა, მისი დაქირავება) ვინც შეადგენს წესისამებრ სათემო საძოვრე-
საქართველოს მთიან რეგიონებში უფრო გამოიყენება კულტუ- ბ. მთისშუა 29,2 ვაციწვერიან-ველის წივანიან საძოვრებზე 1,0÷1,5 ჰა და ა.შ. ბით სარგებლობის ერთიან გეგმას და ყურადღებას მიაქცევს მის
რული სათიბ-საძოვრების შექმნის პირველი ორი ხერხი, ხოლო გ. სუბალპური 55,0 სამეცნიერო დაწესებულების მიერ რეკომენდებულია (საორი- დაცვას.
მთავარი კავკასიონის ფერდობებზე კულტურული საძოვრების დ. ალპური 5,0
ენტაციო) ტყე-ველის ზონაში გამოიყოს ერთი სული ზრდასრული
მოწყობა უმთავრესად მხოლოდ ზედაპირული გაუმჯობესების მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვისათვის 0,4÷0,5 ჰა ურწყავი საძო- ქონების გადასახადი სათიბ-
სულ 100,0
ღონისძიებათა ხერხებით არის შესაძლებელი. ვარი, მოზარდისათვის 0,2, ცხვრისათვის 0,07÷0,08, ცხენისათვის საძოვრებზე
თივის დამზადებისათვის აუცილებელია მარცვლოვანი და ზამთრის საძოვარი 0,25÷0,3 ჰა.
პარკოსანი ბალახების ნარევის თესვა; აღმოსავლეთ საქართვე- ა. დაბლობი 9,7 ნორმალური ზრდა-განვითარების ერთ ფურს, პროდუქტიუ- სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწაზე ქონების გადა-
ლოში მიზანშეწონილია ლურჯი იონჯას, სათითურას, მდელოს ლობისაგან დამოკიდებით დღე-ღამეში საშუალოდ ესაჭიროება სახადის წლიური საბაზისო განაკვეთი დიფერენცირებული იყო
ბ. მთისქვედა 90,0
წივანასა და უფხო შვრიელას თესვა, დასავლეთ საქართველო- 40÷75 კგ მწვანე საკვები, 1 წელზე უხნეს დეკეულს ან მოზვერს 30- ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეულებისა და მიწის ხა-
გ. მთისშუა 0,3
ში ლურჯი იონჯას, წითელი სამყურას, კურდღლისფრჩხილას, 40 კგ, ერთ წლამდე ასაკისას 15÷25 კგ, ცხვარს 6÷7 კგ, ბატკანს რისხის მიხედვით (ცხრილი 26).
მაღალი კოინდარის, მდელოს ტიმოთელას, სათითურას; მთიან სულ 100,0 2÷3 კგ მწვანე მასა საშუალოდ 72÷78% საერთო წყლის შემცვე- სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულებისა და ტყის მიწებზე ქონე-
რეგიონებში — მდელოს (წითელი) სამყურას, ამიერკავკასიის ზაფხულის საძოვარი ლობით. ბის გადასახადის წლიური საბაზისო განაკვეთები დიფერენცი-
ესპარცეტის, მდელოს ტიმოთელას, სათითურას, უფხო შვრიე- კერძო საკუთრებაში არსებული სათიბ-საძოვრების მართვა და რებულია ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეულებისა და
ა. მთისქვედა 10,5
ლას თესვა. ზემოთ აღნიშნული საკითხების დაცვა მესაკუთრის მიზნებიდან მიწის კატეგორიების მიხედვით (ცხრილი 27).
ბ. მთისშუა 14,8
კულტურული საძოვრის სწორი გამოყენების საფუძველს წა-
რმოადგენს ნაკვეთმორიგეობითი ძოვების შემოღება. გ. სუბალპური 51,8
ცხრილი 26 საქართველოს 2004 წლის საგადასახადო კოდექსით (მუხლი: 273)1 ჰა სათიბებსა და საძოვარზე ქონების გადასახადი.
საქართველოს ველის ზონის ვაციწვერიანი საძოვრების გაძო- დ. ალპური 22,9
ვება ძროხეულის მიერ მიზანშეწონილია დაიწყოს მაშინ, როდე- სულ 100,0 საბაზისო განაკვეთი (ლარი/ჰა)
საც ბალახნარის სიმაღლე 10÷12 სმ მიაღწევს, ნათესი სარწყავი წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური
ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეულის დასახელება
კულტურული საძოვრის 15÷20 სმ, სუბალპური ზონის მარცვლო- გაკულტურებული
ვან-ნაირბალახოვან და მარცვლოვან-პარკოსნიან საძოვრების ლახოვან-მარცვლოვანი საძოვრებისათვის 3÷6 სმ; მთის შუა სათიბები საძოვრები
სათიბები საძოვრები
8÷12 სმ, სუბალპური მაღალბალახეულობის 18÷22 სმ, ავშნიანი და სუბალპური ზონის ფართოფოთლოვანი დაჯგუფებების და
ნახევრადუდაბნოს გაზაფხულის ეფემერეტუმის 6÷8 სმ, მშრალი მაღალ-ბალახეულობისათვის 6÷7 სმ; ნათესი მრავალწლოვანი აბაშა, ახალქალაქი, გორი, ბათუმი, ბოლნისი, გაგრა, გალი, გარდაბანი, გუდაუთა,
ველის კაპუეტიანი, უროიანი და ველის წივანიანი საძოვრების ბალახებისათვის 6÷7 სმ, სარგებლობის ბოლო ორ წელს კი 2÷3 გულრიფში, გურჯაანი, დედოფლისწყარო, დმანისი, ზუგდიდი, თბილისი, თეთრიწყა-
რო, თელავი, ლაგოდეხი, ლანჩხუთი, მარნეული, მცხეთა, ნინოწმინდა, ოზურგეთი, 6 3 8 4
8÷10 სმ, ალპური ზონის დაბალახეულობისა ცხვრის მიერ 4÷6 სმ. სმ; ბალახნარში იონჯას საკმაო რაოდენობით მონაწილეობისას ოჩამჩირე, რუსთავი, სამტრედია, სენაკი, სიღნაღი, სოხუმი, ქუთაისი, ქობულეთი,
გაზაფხულზე ძოვების დაწყების ვადა შესაძლებელია განვსა- გაძოვების სიმაღლე არ უნდა იყოს 8÷10 სმ-ზე დაბალი. ყვარელი, წალკა, წყალტუბო, ხელვაჩაური, ხობი, ფოთი
ზღვროთ ინდიკატორი მცენარეების ყვავილობის მიხედვითაც. სეზონის მანძილზე საძოვრის გამოყენების ოპტიმალური ჯე-
ასე, სუბალპურ საძოვრებზე კავკასიური ბაიას ყვავილობის და- რადობა პირველ და მეორე გაძოვებას შორის 20÷25 დღეს, მე-
საწყისი შესაძლოა მივიჩნიოთ ბალახნარის გაძოვების დაწყების ორე და მესამე გაძოვებას შორის 35÷40 დღეს შეადგენს. ნათესი ადიგენი, ასპინძა, ახალგორი, ბაღდათი, ბორჯომი, ვანი, ზესტაფონი, თერჯოლა,
თიანეთი, კასპი, მარტვილი, საგარეჯო, საჩხერე, ტყიბული, ქარელი, ქედა, შუახევი, 4 2 7 3
მომენტად, ხოლო ვაციწვერიან და ველის წივანიან საძოვრებზე სარწყავი საძოვრის ბალახნარის გაძოვებას შორის დასვენე- ჩოხატაური, ჩხოროწყუ, წალენჯიხა, ხარაგაული, ხაშური, ხონი, ხულო, ახალციხე
კი ტიტების ან გამობერილი გლერძას ყვავილობა. ბის პერიოდი მნიშვნელოვნად მცირეა და ციკლების მიხედვით
გაძოვების სიმაღლე — საქართველოს ნახევრადუდაბნოს და 14÷25 დღეს არ აღემატება.
ველის ზონის, გაზაფხულის და შემოდგომის ეფემერეტუმი 2÷3 აღმოსავლეთ საქართველოს სარწყავი და დასავლეთ საქა- ამბროლაური, ახმეტა, დუშეთი, ლენტეხი, მესტია, ონი, ყაზბეგი, ცაგერი, ცხინვალი,
2,5 1,5 4 2
ჭიათურა, ჯავა
სმ; ზამთრის მანძილზე ავშნის 3÷6 სმ, წითელწვერასი 10 სმ, სხვა რთველოს დაბლობ ზონაში ნათესი კულტურული საძოვარი შე-
ნახევრადბუჩქებისა (ხურხუმო, ჩარანი) — ძირითადად ერთწ- საძლებელია გაიძოვოს 5÷8-ჯერ, ტყისა და ტყე-ველის ბუნებრივი წყარო: საქართველოს საგადასახადო კოდექსი
ლიანი ყლორტის გაძოვება ხდება; ველის ზონის ვაციწვერიანი, საძოვრები 2÷4-ჯერ, მთის შუა ზონაში 3÷4-ჯერ, სუბალპებში 2÷3-
ველის წივანიანი, უროიანი და სხვა მსგავსი დაჯგუფების, აგრეთ- ჯერ, ალპებში 1÷2-ჯერ.
ცხრილი 27 საქართველოს 2004 წლის საგადასახადო კოდექსით (მუხლი: 273)1 ჰა სათიბებსა და საძოვარზე ქონების გადასახადი.
ვე მთის შუა ზონის მთა-მდელოს, მთა-ველის საძოვრებისათვის ერთ პირობით სულ მსხვილფეხა რქოსან პირუტყვს საძოვრუ-
4÷6 სმ; სუბალპური და ალპური ზონის უმეტესი ტიპის ნაირბა- ლი სეზონის განმავლობაში (საშუალო 150÷180 დღე) ესაჭიროე- ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეულის დასახელება
საბაზისო განაკვეთი (ლარი/ჰა)
სათიბები საძოვრები
აბაშა, ახალქალაქი, გორი, ბათუმი, ბოლნისი, გაგრა, გალი, გარდაბანი, გუდაუთა, გულრიფში, გურჯაანი, დედოფლისწყა-
რო, დმანისი, ზუგდიდი, თბილისი, თეთრიწყარო, თელავი, ლაგოდეხი, ლანჩხუთი, მარნეული, მცხეთა, ნინოწმინდა,
20 16
ოზურგეთი, ოჩამჩირე, რუსთავი, სამტრედია, სენაკი, სიღნაღი, სოხუმი, ქუთაისი, ქობულეთი, ყვარელი, წალკა, წყალტუბო,
ხელვაჩაური, ხობი, ფოთი
დედოფლისწყარო 20 7
ადიგენი, ასპინძა, ახალგორი, ბაღდათი, ბორჯომი, ვანი, ზესტაფონი, თერჯოლა, თიანეთი, კასპი, მარტვილი, საგარეჯო,
საჩხერე, ტყიბული, ქარელი, ქედა, შუახევი, ჩოხატაური, ჩხოროწყუ, წალენჯიხა, ხარაგაული, ხაშური, ხონი, ხულო, ახალცი- 19 15
ხე
ამბროლაური, ახმეტა, დუშეთი, ლენტეხი, მესტია, ონი, ყაზბეგი, ცაგერი, ცხინვალი, ჭიათურა, ჯავა 16 10
ახმეტა 16 5
წყარო: საქართველოს საგადასახადო კოდექსი

გ. გოგოლი, პ. გოგოლი - ხორცისა და ხორცპროდუქტების ტექნოლოგია. თბილისი, “უნივერსალი”, 2006, გვ. 1-431;
გ. გოგოლი - მეცხოველეობის პროდუქტების წარმოებისა და გადამუშავების ტექნოლოგია. თბილისი, „ტექნიკური გამოცემაზე მუშაობდნენ
უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, 2009, გვ. 1-193;
გ.გოგოლი, ლ. თორთლაძე - მეცხოველეობა. თბილისი, 2010, გვ. 1-342;
გ. გოგოლი - ქართული მთის ძროხა. ჟ. „ახალი აგრარული საქართველო“, 2010, N 3, აპრილი-მაისი, , გვ. 10-12;
გ. გოგოლი, გ. ხატიაშვილი, გ. მაჭარაშვილი, ლ. ტაბატაძე - მეკამეჩეობა. თბილისი, „უნივერსალი“,2012, გვ. 1-245;
ნინო ზამბახიძე
იდეის ავტორები
გ. გოგოლი - საწველი აპარატები და დანადგარები. ჟ. „ახალი აგრარული საქართველო“, 2012, მარტი, N 3 (11), გვ. 24-26; თამარ ლებანიძე
გ.გოგოლი - ბუნებრივი საძოვრების ეფექტურად გამოყენების გზები. ჟ. „ახალი აგრარული საქართველო“, 2012, ივლისი, N
7 (15), გვ. 25-27;
გ.გოგოლი - ძროხის საძოვრული შენახვის ორგანიზება. ჟ. „ახალი აგრარული საქართველო“, 2013, N 5 (25), მაისი, გვ. თამარ თორია
24-27; კოორდინატორები
ლევან ლებანიძე
გ.გოგოლი (2014). საქართველოს აგრარული ბიომრავალფეროვნება: სასოფლო-სამეურნეო და შინაური ცხოველები. http://
www.elkana.org.ge/index.php?action= news&news id=57&lang=geo , 47 გვ.
გ.გოგოლი, ლ.თორთლაძე, გ.მაჭარაშვილი, ლ.ტაბატაძე - რძის შემცვლელით სანაშენე ხბოს გამოზრდა (ბროშურა).
თბილისი, 2015, “უნივერსალი“, გვ. 1-36; რედაქტორი რუსუდან ხუბულავა
გ. გოგოლი - ძროხის რძის წარმოების თანამედროვე ტექნოლოგიები. ჟ. ახალი აგრარული საქართველო, 2015, N 9 (53),
სექტემბერი, გვ. 31-38.
გ. გოგოლი, ქ.ლაფერაშვილი, შ. კვეზერელი, მ.ბენაშვილი. ფერმერის სახელმძღვანელო (მეორე ნაწილი). თბილისი, 2015, გვ.
1-483. (გ.გოგოლი, თავი: მეცხოველეობა, გვ. 126-275). ექსპერტთა ჯგუფის თამარ სანიკიძე
ნ. გოცირიძე - რძისა და ძროხის ხორცის წარმოების ტექნოლოგია. თსუ ს.ა.კ. „ცოდნის წყარო“, თბილისი, 1997, გვ. 1-515; ხელმძღვანელი ტექნიკის მეცნიერებათა დოქტორი, ექსტენციის სისტემების ექსპერტი.
ა. დოლმაზაშვილი, გ. გოგოლი, კ. ნაცვალაძე და სხვ. - მეცხოველეს ცნობარი. თბილისი, „უნივერსალი“,2009, გვ. 1-417;
ორგანული სოფლის მეურნეობა. გამომც. საქართველოს აგრარული უნივერსიტეტი, ბიოლოგიურ მეურნეობათა ასოციაცია
„ელკანა“, რედაქტ.: თ. ურუშაძე, მ. ჯორჯაძე, თბი-ლისი, 2017, გვ. 1–577; თამარ ახალაძე
თ. პაიკიძე - მეცხვარეობა. თბილისი, 2004, გვ. 1–608; აგროტექნოლოგი, საკვებწარმოების სპეციალისტი, ს/მ მაგისტრი.
გ. ხატიაშვილი, გ. გოგოლი, ლ. თორთლაძე, გ. მაჭარაშვილი - რძის მწარმოებელი ფერმერის სახელმძღვანელო.
გამომცემელი „რძის მწარმოებელთა ეროვნული ასოციაცია“ (ბროშურა). თბილისი, 2008, გვ. 1-34;
ავთანდილ ჩაგელიშვილი
ვ. ღლიღვაშვილი - საქართველოს მეთხეობა. თბილისი, 1996, გვ. 1-284;
R.A. Cushman, M.F. Allan, L.A. Kuehn. Characterization of biological types of cattle: indicator traits of fertility in beef cows. R. სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა დოქტორი, ასოცირებული პროფესორი.
Bras. Zootec., v.37, suplemento especial p.116-121, 2008. http://www.scielo.br/pdf/rbz/v37nspe/a14v37nsp.pdf
L. Cundiff. Biological Types of Cattle. Product of Extension Beef Cattle Resource Committee. US Meat Animal Research Center, ამროსი ჭკუასელი
გამოყენებული Agricultural Research Service, US Department of Agriculture. http://www.iowabeefcenter.org/bch/BiologicalCattleTypes.pdf
30 Best Cow Breeds for Meat and Milk You’ll Want to Know About. https://morningchores.com/cow-breeds/
სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი.
ლიტერატურა А. Зипер - Воспроизводство и селекция сельскохозяйственных животных. Изд. АСТ, 2004, с. 1-80;
Н.Г.Макарцев, Э.И.Бондарев и др. - Технология производства и переработки животноводческой продукции. «Манускрипт», მაია ხუციშვილი
, 2005, с. 1-688; სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა დოქტორი, ასოცირებული პროფესორი.
В. Василец, С. Ковтун, В.Мирось - Производство молока и говядины в фермерском хозяйстве, Изд. «Феникс», 2012, с.
1-256;
И. Слуцкий - Полный справочник животновода. Изд. АСТ, 2014, с. 1-320; გიული გოგოლი
https://www.britannica.com/animal/Holstein-Friesian სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი.
https://www.bibliofond.ru/view.aspx?id=434410
http://myunivercity.ru/Биология/Биологические_особенности_крупного_рогатого_скота/475102_3449352_страница1.html ექსპერტები
https://knowledge.allbest.ru/agriculture/2c0b65625b2bd69b4c53b89421316d37_0.html#text შალვა კვეზერელი
Самые популярные породы коров. https://agroinfo.com/samye-populyarnye-porody-korov/ დავით აღმაშენებლის სახელობის ეროვნული თავდაცვის აკადემიის ასისტენტ-
http://www.allvet.ru/guide/guide7/ პროფესორი.
http://www.veterinar.ru/articles/2/34/
http://www.landwirt.ru/2009-12-12-16-06-35/224-2009-03-10-16-44-53
http://www.activestudy.info/vosproizvodstvo-stada-i-iskusstvennoe-osemenenie-selskoxozyajstvennyx-zhivotnyx/ ბექა გონაშვილი
https://vk.com/topic-79688083_31420073 საქართველოს მეცხვარეთა ასოციაციის თავმჯდომარე. კომპანია „აგროქიზიყის“
რ.ნოზაძე, მ.ხუციშვილი, ვ.ზავრაშვილი- “მეფრინველეობის პროდუქციის წარმოების და გადამუშავების ტექნოლოგია”, აღმასრულებელი დირექტორი.
2007წ.;
მ. ხუციშვილი, ა. ჩაგელიშვილი და სხვა -”სასურსათო კვერცხის პირველადი დამუშავების და სტანდარტიზაციის
საფუძვლები”, თბილისი, 2009 წ. ვალერი ლაცაბიძე
ა.ჭკუასელი, ა. ჩუბინიძე, ა. ჩაგელიშვილი - “ცხოველთა კვება” I ნაწილი ,თბილისი , 2011 წ.; ვეტერინარი. სოფლის მეურნეობის სპეციალისტი.
ა.ჭკუასელი ა. ჩუბინიძე, ა. ჩაგელიშვილი, მ.ხუციშვილი- “ცხოველთა კვება” II ნაწილი, თბილისი, 2012;
ა.ჭკუასელი ა. ჩუბინიძე და სხვა- “სასოფლო სამეურნეო ცხოველთა კვების პრაქტიკუმი”, 2009 წ.;
www.aviagen.com; საქართველოს სოფლის მეურნეობის სამინისტრო;
https://www.agroxxi.ru
https://lapku.ru
www.nexplorer.ru/news__11616.htm საქართველოს გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსების სამინისტრო;
polziky.ru/куропатки საინფორმაციო
https://ru.wikihow.com; უზრუნველყოფა
https://agrostory.com ; საქართველოს ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტრო;
https://www.prosushka.ru ;
საქართველოს აგრარული უნივერსიტეტის აგრარული და საბუნებისმეტყველო მეცნიე-

საქართველოს ფერმერთა ასოციაციის ფოტოარქივი. რებების ფაკულტეტი;
საქართველოს სოფლის მეურნეობის სამინისტროს ფოტოარქივი.
გამოყენებული *ინტერნეტრესურსები. ინტერნეტრესურსები;
ფოტომასალა
*ინტერნეტრესურსებიდან მოპოვებული ფოტომასალა, რომელთა ავტორები ჩვენთვის უცნობია (მათი მოთხოვნის საფუძველზე და ავტორთა
იდენტიფიცირების შემთხვევაში, საავტორო უფლებები გათვალისწინებული იქნება წიგნის ელექტრონულ ვერსიაში (ოფიციალურ ვებგვერდზე) დიზაინი და დაკაბადონება დიმიტრი მოდრეკელიძე
და შემდეგ გამოცემებში.
აკ. ხორავას ქუჩა N4;
0179 თბილისი, საქართველო.
ტელ: +995 322 193003
WWW.GFA.ORG.GE
info@gfa.org.ge
www.facebook.com/gfa.com.ge/
ISBN: 978-9941-8-0950-7
თბილისი
2018 წელი
WWW.GFA.ORG.GE

WEB Mecxoveleoba

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

WEB Mecxoveleoba

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

WWW.GFA.ORG.

ფონდი „კონსტანტას“ საქართველოს ფერმერთა

გადაწყვეტილებების მიღება უწევს. ხშირ შემთხვევაში, გადა-

წყვეტილება არა ერთ, არამედ რამდენიმე სფეროს უკავშირდე-

ბა. მაგალითად, კარტოფილის წარმოების დაგეგმვა შეიძლება

დამოკიდებული იყოს, როგორც ბაზარზე კარტოფილის მაღალ

მოთხოვნაზე, ასევე კარტოფილისათვის ხელსაყრელ იმ გარემო

პირობებზე (ნიადაგი, რეგიონის კლიმატი), სადაც აგრომეურნე-

გარემოს ზემოქმედება ობაა განთავსებული.

მემცენარეობა 1613,4 1622,0 1656,7 1755,1

ინტენსიური მეურნეობა უმეტეს შემთხვევაში გამოიყენება საკუთარ მეურნეობაში

ბს. ისინი იცავენ ორგანიზმს სხვადასხვა ინფექციისაგან.

კლინიკური მაჩვენებლები რომლების იცავს ორგანიზმს სხვადასხვა ტრავმებისას

სურათი საკმაოდ განსხვავებულია. სახეობრივი განსხვავებები პროდუქტების ორგანიზმიდან გამომყოფის ფუნქციასაც,

- ბაზოფილები 0,0-2,0 0,0-1,0 0,3-0,8 0,0-2,0 1,0-3,0

- ეოზინოფილები 5,0-8,0 1,0-4,0 4,0-12,0 1,0-7,5 5,0-10,0

- ჩხირბირთვიანი ნეიტროფილები 2,0-5,0 2,0-4,0 3,0-6,0 0,5-4,0 24,0-30,0

-სეგმენტბირთვიანი ნეიტროფილები 20,0-35,0 40,0-48,0 35,0-45,0 28,0-56,0 -

- ლიმფოციტები 40,0-65,0 40,0-50,0 40,0-50,0 32,0-68,5 42,0-59,0

- მონოციტები 2,0-7,0 2,0-6,0 2,0-5,0 2,5-6,0 2,6-7,0

სასოფლო-სამეურნეო სხვადასხვა სახეობის ცხოველთა ჯიშების კლასიფიკაცია/

20 მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები მეცხოველეობა 21

ძროხა (Bos taurus)

ჯიშები და შეიძლება დამაკდეს და შესაბამისად ხბო მოიგოს წლის ნების-

22 მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები მეცხოველეობა 23

24 მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები მეცხოველეობა 25

ჯიშის მთავარი ღირსებაა სხვადასხვა კლიმატური პირობე-

26 მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები მეცხოველეობა 27

ჯერსიული ჯიში შვიცური ჯიში სიმენტალური ჯიში კავკასიური წაბლა ჯიში

28 მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები მეცხოველეობა 29

30 მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები მეცხოველეობა 31

შინაური ღორი (Sus scrofa ІІ

domesticus) ადრეულ ასაკში სქესობრივი და ფიზიოლოგიური სიმწიფის

32 მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები მეცხოველეობა 33

ხუჭუჭა ჯაგრიანი საქონე მიმართულების ჯიშის ღორია. ახასი-

რებული საკვების დანახარჯით. ნაზმატყლიანებში, იმისდამიხედვით, თუ ცხვრის 1 კგ ცოცხალ ცხვრის აღწარმოება

34 მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები მეცხოველეობა 35

ვერძებსა და ბოტებს უნდა მიეცეთ დამატებით 0,4-0,5 კგ ქერი, ІІ

36 მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები მეცხოველეობა 37

თხა (Capra hircus) თხის ჯიშები:

38 მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები მეცხოველეობა 39

თხებისათვის - 1,5-2,0 მ², სარემონტო მოზარდისათვის - 1,5მ²,

40 მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები მეცხოველეობა 41

ვირი 1000 წლის წინათ საფრანგეთში პუატუს რეგიონში.მათ სიმაღლე

42 მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები მეცხოველეობა 43

მეცხოველეობის ფერმის ზედაპირით, მცირედი დახრილობით - 50-მდე სამხრეთით, რაც

ცხოველთა ადგილის შერჩევა და მშენებლობის

44 მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები მეცხოველეობა 45

46 მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები მეცხოველეობა 47

სხეულის ფორმის შესაბამისად იცვლის კონფიგურაციას.

მატებითი საშუალებების გამოყენება. ამ მხრივ, საკმაოდ კარგ

საქმე ის არის, რომ ნაკელი და შარდი, აგრეთვე ფერმის სხვა

48 მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები მეცხოველეობა 49

ცხოველთა სადგომის ნტილაციის პირობებში, მისმა კონცენტრაციამ შეიძლება 0,5-1%-

50 მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები მეცხოველეობა 51

ბა; უცხო პირთა შესვლის აკრძალვა ცხოველთა სადგომებში;

52 მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები მეცხოველეობა 53

54 მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები მეცხოველეობა 55

ღორის შენახვის სისტემები ნეზვი. კერატს სჭირდება დოლფარაში 6 მ² ფართობი, ხოლო

56 მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები მეცხოველეობა 57

ბისთვის და ინვენტარისთვის. საძოვარზე ღორი უნდა გაუშვათ -ამიაკი < 0,026

58 მეცხოველეობა-მეფრინველეობა - წარმოების ტექნოლოგიები მეცხოველეობა 59

სასოფლო-სამეურნეო როგორც წესი, საწარმოო პრაქტიკაში ნამატის დაბალი გამო-

ცხოველთა ნახირის/კოლტის/ფარის აღწარმოება თავის თავში მოიცავს