19.01.2014 Views

Mmedea burduli qarTuli tradiciuli samedicino kultura

Mmedea burduli qarTuli tradiciuli samedicino kultura

Mmedea burduli qarTuli tradiciuli samedicino kultura

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>Mmedea</strong> <strong>burduli</strong><br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>tradiciuli</strong> <strong>samedicino</strong> <strong>kultura</strong><br />

1


axalcixis saxelmwifo universiteti<br />

<strong>Mmedea</strong> <strong>burduli</strong><br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>tradiciuli</strong> <strong>samedicino</strong> codna<br />

Aaxalcixis saxelmwifo universitetis<br />

gamomcemloba<br />

Aaxalcixe<br />

2010<br />

3


krebulSi Sesulia 1997_2009 wlebSi sxvadasxva<br />

samecniero krebulebsa da JurnalebSi gamoqveynebuli<br />

statiebi. naSromebis umetesoba exeba dasavleT<br />

(svaneTi, raWa_leCxumi, imereTi) saqarTvelos. savele _<br />

eTnografiuli da saarqivo masalis safuZvelze<br />

gadmocemulia qarTveli xalxis <strong>tradiciuli</strong> <strong>samedicino</strong><br />

<strong>kultura</strong> _samkurnalo saSualebebi da meTodebi,<br />

rogorc naturopaTiuri, ise magiur_religiuri.<br />

xalxuri <strong>samedicino</strong> codnisa da <strong>qarTuli</strong> <strong>samedicino</strong><br />

xelnawerebis Sejereba naTels xdis qarTveli saxalxo<br />

mkurnalebis maRal profesiul dones.<br />

naSromi gankuTvnilia specialistebisa da xalxuri<br />

medicinis sakiTxebiT dainteresebuli mkiTxvelisaTvis.<br />

wigni gamodis rusTavelis fondis sawelmwifo<br />

grantis _ ,,xalxuri <strong>samedicino</strong> codna da<br />

eTno<strong>samedicino</strong> terminologiis Tezaurusi~, farglebSi<br />

redaqtori: filologiur mecnierebaTa doqtori,<br />

profesori k. kakitaZe<br />

recenzentebi: istoriis doqtori n. jalabaZe<br />

istoriis doqtori n. RambaSiZe<br />

4


meanobisa da ginekologiur daavadebaTa<br />

mkurnalobis zogierTi xalxuri tradicia<br />

dasavleT saqarTveloSi<br />

(svaneTis, raWa-leCxumis da imereTis eTnografiuli<br />

masalis mixedviT)<br />

dasavleT saqarTveloSi, ise rogorc saerTod mTel<br />

saqarTveloSi, janmrTeli STamomavlobisaTvis zrunva<br />

qalis fexmZimobis pirveli dRidanve iwyeboda. kidev ufro<br />

adre-qorwinebis win xdeboda saqorwino wyvilTa SerCeva,<br />

`jiS-jilagianobis gakiTxva,~ maTi memkvidreobis Semowmeba,<br />

radgan iTvleboda, rom bevri daavadeba: tuberkulozi,<br />

zogierTi saxis fsiqo-nervuli avadmyofoba (mag: epilefsia)<br />

da sxva. aseve fizikuri nakli-sibrmave, siyrue da misT.<br />

memkvidreobiT gadadioda da Tu gvarSi romelimes aseTi<br />

daavadeba hqonda, maTi STamomavlobisaTvis es saSiSi iyo.<br />

amitom sapatarZlos Tu sasiZos ojaxis, gvaris<br />

STamomavlobis gakiTxva-gamorkvevas did mniSvnelobas<br />

aniWebdnen. Tu gaigebdnen, rom sapatarZlos an sasiZos,<br />

gvarSi aseTi daavadeba `moudioda~, Tundac ramdenime<br />

Taobis win, maSin qorwinebisgan Tavs ikavebdnen.<br />

gansakuTrebuli yuradRebiT xdeboda sarZlos SerCeva:<br />

`dainteresebuli mxare pirvel rigSi gaigebda qalis mamis<br />

ojaxisa da gvaris avkargianobas, Rirseba-naklovanebas. mere<br />

iwyeboda misi dedis ojaxisa da gvaris `Zir-Zirobamde~<br />

gamokiTxva. Tu aRmoCndeboda raime memkvidreobiTi daavadeba<br />

(sikoWle, Wleqi, siqaCle, fsiqikuri daavadeba da a. S), maSin<br />

am qalis rZlobaze uars ambobdnen (XV; 19)<br />

qalis gasinjvis dros sadedamTilo gamoelaparakeboda<br />

qals `enaClungi xom ar ariso, gaatarebdnen – koWli xom<br />

5


ar ariso, kisers gausinjavdnen – Tiadora yelisa xom ar<br />

aqvsT~ (XIX; 35).<br />

aRniSnuli mizezi edo safuZvlad TbilisSi abanoSi qalis<br />

gasinjvis Cveulebasac (X; 60).<br />

cnobilia, rom qarTvel xalxSi uSviloba did ubedurebad<br />

iTvleboda da gansazRvravda qalis mdgomareobas ojaxSi.<br />

uSvilo qalebi yovel Rones xmarobdnen, rom Svili<br />

miscemodaT (wamloba, Selocvebi, salocavebSi msxverplis<br />

Sewirva da sxva). pirvel rigSi isini eqimbaSebsa da<br />

bebiaqalebs mimarTavdnen, romlebic uSvilobis<br />

mkurnalobaSi sakmaod did gasamrjelos iRebdnen.<br />

sul axlo warsulSi imereTSi, sofel kulaSSi<br />

cxovrobda bebiaqali olRa naWyebia, romelic cnobili iyo<br />

uSvilobis samkurnalo `uebari wamlis~ damzadebiT. misi<br />

sityviT, Tu saSvilosno `gakiruli~ (rogorc Cans aq<br />

saSvilisnos ganuviTarebloba an falopiusis milebis<br />

gaumtaroba igulisxmeba) ar iyo, aucileblad uSvelida da<br />

Tavisi Sinauri wamliT qalis dafexmZimebas Seuwyobda<br />

xels. es wamali Sav Rvinoze mzaddeboda, masSi TerTmeti<br />

`Tavi wamali~, e.i. ingredianti Sedioda (am<br />

gasaidumloebuli wamlis recepti bunebrivia eqimbaSis mier<br />

ar iyo dasaxelebuli). uSvilo qalis daaxloebiT erTi<br />

Tvis manZilze cxra litra wamali unda daelia. eqimbaSi<br />

sam litra wamalSi oTxmocdaaT maneTs iRebda 1990 wlis<br />

kursiT. e.i. mkurnalobis mTeli kursi qals 270 maneTi<br />

ujdeboda. Tu gaviTvaliswinebT, rom bebiaqali<br />

momSobiarebaSi gasamrjelod oc maneTs iRebda, naTeli<br />

gaxdeba zemoaRniSnuli wamlobis mniSvneloba.<br />

imereTSi, uSvilobis samkunalo wamlebis damzadebiT,<br />

warsulSi<br />

cnobili yofila ana wereTeli<br />

(akakis da), romelic Tavis codnas Sinamosamsaxureebsac ki<br />

uziarebda.<br />

Tu qals `uSvilobis~ wamlebi ar uSvelida, maSin ukve<br />

zebunebriv Zalebs - xat-salocavebs mimarTavda.<br />

ZiriTadad RvTismSobels evedrebodnen Svilierebis<br />

miniWebas, svaneTSi ki lamariasTan (RvTismSobeli) erTad<br />

6


uSvilo qalebis damxmare RvTaebad iTvleboda latalis<br />

mTavarangelozic - `dabadebis RvTaebas romelsac `muxeria<br />

Targlezers~ eZaxian, saerTod araerTxel mouwadinebia, rom<br />

uSvilo colqmars Svili miscemoda, Tuki es colqmari<br />

wminda salocavebs momarTavda, zvarakebs Seswiravda da<br />

madliT savse RvTaebis guls moigebda. ,,muxeria<br />

Targlezeris~ saxelobis saydari latalSi `brZanebuli~<br />

iyo (XII; 9-10).<br />

<strong>qarTuli</strong> saqorwilo ritualebi Seicavdnen mraval<br />

magiur qmedebas, romlebic axalSeqmnili ojaxis<br />

gamravlebisken iyo mimarTuli.<br />

fexmZime qals ojaxis wevrebi sakmaod<br />

ufrTxildebodnen: mZime samuSaos aridebdnen - simZimes ar<br />

awevinebdnen, magram mas intensiurad unda emoZrava, radgan<br />

moZraoba, xalxis gadmocemiT, advil mSobiarobas uwyobda<br />

xels.<br />

orsuli qali garkveul dietas icavda: mas<br />

ekrZaleboda cxare da mariliani saWmlis miReba.<br />

adgilobrivi informatoris gadmocemiT, fexZime qals,<br />

Zlieri tkivilic ki (mag., saxsrebis tkivili), unda moeTmina,<br />

wamali ar unda daelia, raTa `muceli ar moSloda~, an<br />

wamals sxva mxriv, cudad ar emoqmeda nayofze.<br />

raWaSi da mosazRvre imereTis soflebSi moZiebulia<br />

masala, romlis mixedviTac, fexmZimes zogjer adgilobriv,<br />

soflis mkurnalTa mier damzadebul `znis~ (saymawvilo,<br />

epilefsia) wamals ar aZlevdnen am avadmyofobis<br />

profilaqtikis mizniT. imereTSi cnobilia Terjolis<br />

raionis sofel RvankiTSi mcxovrebi ugrexeliZeebis wamali.<br />

saymawvilos samkurnalo wamlebis damzadebiT ganTqmuli<br />

iyo raWis sofel bugeulSi mcxovrebi gabiCvaZeebis ojaxi,<br />

ris gamoc am wamals xSirad `raWul~ an `bugelis<br />

wamalsac~ eZaxdnen. gabiCvaZeebs samkurnalo codna<br />

memkvidreobiT hqoniaT miRebuli da karabadinebiT<br />

Sevsebuli.<br />

eqimbaSi ilia gabiCvaZe XXs. 30-ian wlebSi<br />

dapatimrebulic ki yofila samkurnalo saqmianobisaTvis.<br />

7


mas respublikis jandacvis ministris saxelze dauweria<br />

Txovna-ganmarteba (sabuTi ojaxSi inaxeba), romelSic<br />

CamoTvlilia `bugeulis wamlis~ ingredientebi.<br />

aRniSnul sabuTis wyalobiT, CvenTvis cnobili<br />

gaxda epilefsiis samkurnalod xmarebul wamalSi Semavali<br />

mcenareebisa da nivTierebebis mxolod saxelebi. esenia:<br />

kataparia//katabalaxa (Valeriana officinalis L), javzi<br />

(Myristica moschata Thub), badani (IIIicum atisatum (L)),<br />

revandi (Rheum), Wiaferi (Phytolacla Americana L), magnezia,<br />

Zirtkbila (Glycurrhiza Glabra L).<br />

aRniSnuli ojaxebis samkurnalo saqmianoba dResac<br />

grZeldeba.<br />

fexmZime qalis janmrTelobaze zrunva adamianTa<br />

crurwmenasa da warmodgenebsac ukavSirdeba. magaliTad, ar<br />

SeiZleboda fexmZime qalis SeSineba. ityodnen `muceli<br />

moeSlebao~. mZime fsiqikuri tramva SeiZleba sabediswero<br />

gamxdariyo. amitom fexmZime qals usiamovno emociebs<br />

aridebdnen.<br />

orsul qals ekrZaleboda bevri iseTi ram, rac<br />

mosaxleobis warmodgeniT, nayofze cud gavlenas moaxdenda.<br />

mag: mas ar unda ecqira Roris dakvlisTvis, ityodnen -<br />

`Cvils xixini dayvebao~, aseve momakvdavisaTvis -`bavSvs<br />

sulis xuTvas dautovebso~ da sxva.<br />

fexmZimes muceli rom ar moSloda, umetes<br />

SemTxvevaSi qals garkveuli drois ganmavlobaSi sawolSi<br />

moaTavsebdnen da intensiur moZraobas ukrZalavdnen. Tu mas<br />

muceli xSirad eSleboda, maSin mimarTavdnen adgilobriv<br />

meanebs, romlebsac sakuTari meTodebiTA da TviTnamzadi<br />

Sinauri wamlebiT mkurnalobdnen. amaTgan upirvelesi iyo<br />

`welis Sekvra~ sxvadasxva mafiqsirebeli saSualebebiT.<br />

dasavleT saqarTveloSi aseve farTod iyo<br />

gavrcelebuli muclis SesanarCunebeli Selocvis<br />

sxvadasxva variantebi:<br />

ani dadga, bani dadga, dRe dadga<br />

mTvare dadga, naZravi dadga, uZravi dadga,<br />

motexili dadga, mowyvetili dadga.<br />

8


vinc es wyali dalios<br />

imis mucelSi bavSvi dadges,<br />

mze daunaxavi, mTvare daunaxavi,<br />

dromde iyavi da droze gamodi.<br />

ferdo bavSvi Seinaxe,<br />

ferdo bavSvi Seinaxe. (imereTi)<br />

Selocvis dros Semlocvels xelSi eWira TeTri an<br />

Savi mZivi. Seulocavdnen cxrajer da Semdeg `Senaloc~<br />

mZivs fexmZimes welze Seabamdnen~. cxrajer Seulocavdnen<br />

imitom, rom bavSvi cxra Tve unda yofiliyo mucelSi. es<br />

mZivi qals mSobiarobamde unda etarebina, Semdeg moixsnida,<br />

spilenZis fulTan erTad, bavSvs Tavze Semoavlebda, Tan<br />

ityodnen: amas gayves bavSvis yovelgvari avadmyofobao da<br />

sadme moSorebiT dadebda.<br />

svaneTSi odnav gansxvavebuli Selocva da ritualia<br />

damowmebuli:<br />

ani dadga, bani dadga,<br />

xe dadga, miwa dadga,<br />

ca da qveyana dadga, wyali dadga,<br />

moZravi dadga, uZravi dadga,<br />

qalis mucelSi boSi dadga.<br />

ani iZra, bani iZra,<br />

xe inZra, miwa inZra<br />

ca da qveyana inZra, wyali inZra,<br />

moZravi inZra, uZravi inZra,<br />

qalis mucelSi bavSvi inZra.<br />

Selocvis dros Semlocveli fexmZime qals mucelze<br />

xels usvamda, Senaloc wyals daalevinebda, welsa da<br />

mucelze cxrajer ganaskvul Senaloc matylis Zafs<br />

Semoavlebda, kanafis dawnil qerqs mucelze Semoakravda.<br />

Zafi da kanafi qals mSobiarobamde unda etarebina.<br />

Selocvis dros qals fexebs kirian wyalSi Caayofinebda -<br />

`wels umagrebso~. rogorc vxedavT, Selocva mimarTulia<br />

`naZravi~, e. i. `daZruli~ nayofis dasamagreblad.<br />

rogorc avRniSneT muclis moSlis erT-erT mizezad<br />

SiSi iTvleboda. imereTSi Cawerilia Selocvis saintereso<br />

9


varianti, romelSic gaerTianebulia `SiSisa~ da ~muclis<br />

waxdenis~ Selocvis teqstebi:<br />

alisasa, malisasa, me gilocav Sewyenilisasa,<br />

gTxovT ufalo RmerTo, Seni ZaliTa da madliT<br />

moexmare yvela qalT mSobiares,<br />

dromde rom yolodes saRi da kargi Svili!<br />

ramac Segawyina?<br />

gadaxtomam gawyina, mainc Sewyenili xar,<br />

waiqeci, mainc Sewyenili xar,<br />

glaxaT dajeqi, mainc Sewyenili xar,<br />

inerviule, mainc Sewyenili xar,<br />

ani iZra, bani iZra,<br />

miwa iZra, ca iZra,<br />

yvela sulieri da usulo iZra,<br />

iZra da dadga, iZra da dadga, iZra da dadga<br />

am Cemi ... is* mucelSi<br />

kargi bavSvi iZra da dadga<br />

iZra da dadga, iZra da dadga~<br />

RmerTo momiwyve xeli,<br />

arge locva – madli Cemi,<br />

gadasaxe jvari Seni,<br />

alisasa, malisasa, me gilocav Sewyenilisasa,<br />

ani iZra, bani iZra,<br />

miwa iZra, ca iZra,<br />

yvela sulieri da usulo iZra,<br />

iZra da dadga, iZra da dadga, iZra da<br />

dadga<br />

am Cemi ... is mucelSi<br />

dromdi bavSvi iZra da dadga.<br />

iZra da dadga, iZra da dadga!<br />

dido RmerTo! arge locva-madli Cemi.<br />

gadasaxe jvari Seni amin!<br />

Semlocvels xelSi eWira puri an nigozi da imaze<br />

ulocavda samjer, Semdeg ki avadmyofs SeaWmevda (XVIII; 115-<br />

116).<br />

10


dasavleT saqarTveloSi muclis xelovnuri moSla<br />

did codvad iTvleboda. wesiT qals unda gaeCina imdeni<br />

Svili, ramdenic `ayveboda~. miuxedavad amisa, zogjer<br />

qalebi mainc mimarTavdnen xelovnur aborts da umetes<br />

SemTxvevaSi daxmarebas bebiaqalebs sTxovdnen, romelTagan<br />

zogierTi Cumad eweoda muclis moSlis praqtikas.<br />

eTnografiuli monacemebiT svaneTSi aRniSnuli<br />

miznisaTvis qals aZlevdnen e. w. `sulemans~ es wamali<br />

didi sifrTxiliT unda exmaraT. Tu zedmeti doza<br />

mouvidodaT, SeiZleba qals Svili saerTod aRar<br />

miscemoda an TviTonac daRupuliyo.<br />

rogori iyo `sulemani~? – eTnografiuli masalis<br />

mixedviT, ver davadastureT, SeiZleba es iyo sulema<br />

(sulemisa) – qloris sindiyis Zlier Sxamiani TeTri<br />

fxvnili, romelic mcire doziT ixmareba medicinaSi (XXX).<br />

rogorc Cans, arasasurveli fexmZimobis<br />

mosacileblad qalebi zogjer riskzec midiodnen.<br />

muclis moSlis xalxuri saSualebebis arsebobas<br />

svaneTSi adasturebs saarqivo masalebic: `sofelSi<br />

agreTve gavrcelebuli iyo saidumlod Svilosnobis<br />

sawinaaRmdego balaxebi, muclis moSlis saSualebani~ (XII;<br />

13). ra balaxebia es saidumlod darCa, radgan aRniSnul<br />

saqmianobas farulad eweodnen da am saqmeSi SemCneuli<br />

pirovneba sastikad isjeboda.<br />

rogorc ukve aRvniSneT, muclis mosaSlel<br />

saSualebebs Zalian saidumlod inaxavdnen. miuxedavad<br />

amisa, movaxerxeT dagvefiqsirebina erT-erTi mcenare,<br />

romelsac imereTSi aRiSnuli miznisaTvis iyenebdnen. esaa<br />

xarisZira//TeTri yayaCo (Helleborus caucasius cb. Br.).<br />

mcenaris gawmendil da gaTlil Zirebs Zafs moabamdnen da<br />

<strong>samedicino</strong> sanTlebisnairad iyenebdnen. ris Semdegac qali<br />

ori saaTis ganmavlobaSi unda woliliyo. informatorTa<br />

gadmocemiT, es saSualeba did, 3-4 Tvis nayofze ufro<br />

swrafad moqmedebda, magram sakmaod saSiSi iyo da mis<br />

xmarebas didi sifrTxile sWirdeboda, radgan SeiZleba<br />

Zlieri sisxldena, an sxva garTulebebi gamoewvia.<br />

11


Zvel qarTul medicinaSi xarisZira maTrobela da<br />

Sxamian mcenared iyo cnobili. misi gamoyeneba mxolod<br />

ukiduresi saWiroebis dros iyo daSvebli.<br />

dRes cnobilia, rom misi fesura Seicavs<br />

glukozidebs, romlebic moqmedeben gulze, nervul<br />

sistemaze, iwveven krunCxvebs, da safaRaraTo Tvisebebi<br />

aqvT.<br />

samwuxaroa, rom ukanasknel xanebSi imereTis<br />

soflebSi kvlav iCina Tavi am mcenaris gamoyenebam, rac<br />

xalxis ekonomikuri mdgomareobis daqveiTebisa da<br />

<strong>samedicino</strong> momsaxurebis gaZvirebiT unda aixsnas. amas ki<br />

SeiZleba savalalo Sedegi mohyves.<br />

bebiaqalebi mkurnalobdnen menstrualuri ciklis<br />

moSlas, saSvilosnodan sisxlis denas, gaxangrZlivebul<br />

da Semawuxebel klimaqsur movlenebs da sxva.<br />

menstrualuri ciklis moSlas Sav Rvinoze<br />

damzadebuli wamliT mkurnalobdnen. Sav RvinoSi<br />

samkurnalo balaxebis naxarSs Seurevdnen, Svidi dRis<br />

manZilze avadmyofs sami litri unda daelia.<br />

dasalev wamals amzadebdnen ,,garTulebuli~<br />

klimaqsis samkurnalodac (receptis dadgena jerjerobiT<br />

ver moxerxda), magram es wamlebi ZiriTadad sxvadasxva<br />

samkurnalo balaxebis naxarSs warmoadgens, romelSic<br />

Sedis katabalaxas (Valeriana oficinalis L.) Zirebic.<br />

Zvelad am mcenaris Zirebi mravali wamlis SemadgenlobaSi<br />

Sedioda. miaCndaT, rom es wamali ,,amxiarulebda guls da<br />

stomaqs~. amJamad katabalaxas preparatebi ixmareba rogorc<br />

gulis moqmedebis gasaumjobesebeli da nervuli sistemis<br />

damamSvidebeli saSualeba. amdenad misi gamoyeneba<br />

zemoaRniSnuli daavadebis dros mizanSewonili Cans.<br />

saSvilosnodan sisxlis denis SemTxvevaSi erT<br />

kilogramamde WinWars sam litr wyalSi moxarSavdnen da<br />

avadmyofs dReSi xuTi-eqvsjer miscemdnen. Zvel qarTul<br />

medicinaSi WinWari (Urtica urens L., U. Dioica L.)<br />

gamoiyeneboda sxvadasxva daavadebebis dros. umTavresad ki<br />

sisxlis denis SesaCereblad. ,,vinc WinWris foTlebi<br />

12


danayos da an asurimos, da oriv cxviri gamoitenos,<br />

cxvirsa sisxli daswyvitos~, vkiTxulobT iadigar daudSi<br />

(I; 262).<br />

dasavleT saqarTveloSi TiTqmis yvelgan mSobiaroba<br />

miwaze xdeboda. mag: imereTSi `uwin miwaze cecxlis piras<br />

daafendnen Wilofs, dayridnen Tivas da qali iq<br />

mSobiarobda. msgavsi masala mowmdeba raWa-leCxumSi, aq<br />

miwaze CalasTan erTad Calis leibsac daagebdnen. miwaze<br />

xdeboda mSobiaroba svaneTSic, oRond gansxvavebiT sxva<br />

kuTxeebisagan, aq qali calke, saxlidan moSorebiT<br />

mSobiarobda - `qals rom mSobiarobis dro mouwevda, mas<br />

gancalkevebul `ukacur~ saxlSi gadaiyvandnen, Tuki aseTi<br />

ojaxs gaaCnda, Tu ara da wisqvilSic moaTavsebdnen xolme,<br />

magram ara momuSave wisqvilSi, radgan iq ifqveboda<br />

Sesawiravi puri, aramed gauqmebulSi~ (XI; 24).<br />

zogierTi monacemis mixedviT, qals SeiZleba svanuri<br />

saxlis darbazSic emSobiara. `mSobiarobis dros qals<br />

calke oTaxSi awvendnen, xSirad darbazSi, sadac Tivas<br />

inaxavdnen~ (XXXIV; 21).<br />

garda am erTi cnobisa, verc saarqivo da verc<br />

savele masaliT svaneTSi qalis darbazSi mSobiaroba ver<br />

davamowmeT. CimakaZes es wesi SeiZleba SedarebiT SeZlebul<br />

ojaxebSi hqonda dafiqsirebuli.<br />

ojaxisagan izolirebuli mSobiaroba, svaneTis<br />

garda, damaxasiaTebelia aRmosavleT saqarTvelos<br />

mTielebisaTvisac. es Cveuleba cnobilia, rogorc<br />

kavkasiis, ise msoflios sxva xalxebSic da dakavSirebuli<br />

mSobiare qalis `uwmindurad~ aRiarebis SexedulebasTan.<br />

aRniSnuli wesi (miwae mSobiaroba) damowmebulia<br />

mTel saqarTveloSi, rasac garkveuli mniSvneloba<br />

miewereboda. qarTvelTa (da ara marto qarTvelTa)<br />

warmodgenaSi miwa dedur sawyiss ganasaxierebda da<br />

`qalisagan yrmis Soba gaigivebuli iyo miwisagan nayofis<br />

SobasTan~ (XXVII; 82).<br />

mSobiaresTan miyavdaT bebiaqali, igi xelebs Tbili<br />

wyliT daibanda da mSobiares daexmareboda.<br />

13


leCxumSi damowmebuli masalis mixedviT, rodesac<br />

qals mZime mSobiaroba hqonda, WinTvebis gasaZliereblad<br />

mSobiares aZlevdnen amosaxvelebel saSualebebs,<br />

romeliRac balaxis naxarSs, romlis saxelic ver<br />

davadgineT. Tu bavSvi TaviT ar modioda, bebiaqalebi<br />

xeliT Seucvlidnen mdebareobas. gansakuTrebiT<br />

daxelovnebuli bebiaqalebis saxelebi dRemde SemorCa<br />

adgilobrivi mosaxleobis mexsierebas. aseTi iyo,<br />

magaliTad, qvemo svaneTSi eliso quraspediani –<br />

bendeliani, romelic ukidures SemTxvevaSi, Tu nayofi<br />

qalis mucelSi daiRupeboda, dedis gadarCenis mizniT<br />

`bavSvs daWrida~ da ise amoiRebda dedis saSodan, e.i.<br />

atarebda embriotomias. bebiaqalebis mier aRniSnuli<br />

operaciis Catarebis praqtikas Zveli <strong>qarTuli</strong> <strong>samedicino</strong><br />

xelnawerebic adastureben (XXIX; 153).<br />

rogorc cnobilia, saqarTveloSi uwin qali<br />

daCoqili mSobiarobda. dasavleT saqarTvelos arc erT<br />

regionSi mas marto ar tovebdnen, bebiaqalis garda kidev<br />

2-3 qali exmareboda. imereTSi maT `damswre qalebs~<br />

eZaxdnen. svaneTSi, sadac qali mSobiarobda, Werze<br />

Camoabamdnen Toks, gaWirvebis dros qali Toks Caavlebda<br />

xels, an Tokebi horizontalurad iyo gabmuli, daCoqili<br />

mSobiare iRliebiT zed daekideboda da ise mSobiarobda.<br />

gaZnelebuli mSobiarobis dros qals muclis da welis<br />

areSi meani qali xels daaWerda. imereTSi bebiaqali<br />

mSobiares fexebs Tbil wyalSi Caayofinebda, rom `qals ar<br />

Sescivnoda. saxsrebi ar dakunToda da advilad<br />

gaxsniliyo~, - gadmogvcemen mTxrobelebi.<br />

zemo imereTSi gaZnelebuli mSobiarobis dros<br />

mimarTavdnen magiur ritualebs, mohyavdaT qali an iseTi<br />

kaci, romelsac `gvel-bayayi hyavda erTmaneTisagan<br />

daSorebuli~. mas samjer unda gadaebijebina<br />

mSobiaresaTvis da Tan eTqva: `gvel-bayayi gamiSvia,<br />

dedaSvili daSordiT~. melogines maxloblad Tofs<br />

dacildnen, mamakacis qudiT an `bluzis~ kalTiT wyals<br />

daalevinebdnen, Zalas Sematebso, qalamnebs erTmaneTze<br />

14


gadaabamdnen da mucelze gadaadebdnen (XVII; 35). qali<br />

sadac mSobiarobda, im oTaxis win Tofs gaisrodnen,<br />

eSmakebi dasdevdnen aseT qalsao (mSobiarobis dros) da<br />

mas aSinebdnen.<br />

aRniSnuli Cveulebebi mciredi saxesxvaobebiT mTel<br />

saqarTveloSi mowmdeba.<br />

roca qali mSobiarobda, ojaxSi saqonels<br />

auSvebdnen, dabmuls arafers datovebdnen - `mSobiaroba<br />

gaadvildebao~.<br />

mSobiarobis Semdeg axalSobils da melogine qals<br />

bebia uvlida. axalSobils Wips narTis ZafiT<br />

`gaufskvnida~ da `sami TiTis dadebaze~ Wiplars<br />

gadaWrida. Wipze mosamSraleblad daadebdnen daReWil<br />

purs an nigozs. nerwyviT ganzavebuli puri an nigozi,<br />

rogorc Cans, baqteriociduli moqmedebis iyo. adebdnen<br />

aseve odnav gamdnar ,,darbilebul~ Taflis sanTels,<br />

spilenZis ,,Jangs~ (Wvartls). Wipi rom moZvreboda zed<br />

damrgvalebul bambas daadebdnen. ,,TiTiT daabrunebdnen~<br />

da gadaukravdnen.<br />

zogi bebiaqali axalSobils maSinve dabanda, zogi<br />

ki pirdapir Seaxvevda da mxolod mesame dRes dabanda.<br />

zogierTi bebiaqali imereTSi axalSobils wyalRvinoSi<br />

gabanda. svaneTSi erTi kviris mere Cvils deda dReSi<br />

orjer Tbil wyalSi abanavebda da Semdeg qons wausvamda<br />

(XI; 26). mSobiaresac, Tu yvelaferi normalurad Caivlida,<br />

imave an meore dRes dabandnen.<br />

Tu qals mSobiarobis Semdeg raime gaurTuldeboda,<br />

mag.: Tu sisxlis dena daewyeboda fexebs kirian civ wyalSi<br />

Caayofinebdnen – sisxlis denis Sewyvetas Seuwyobs xelso.<br />

mSobiarobis Semdgomi tkivilebis gasayuCeblad<br />

sxvadasxva saSualebebs mimarTavdnen. mag.: svaneTSi balax<br />

moloqas-balba-tuxti (Malva silvestris L.) foTlebisa da<br />

fesvebis fxvnilebisagan gaakeTebdnen ,,locfeqs~ da<br />

mSobiares daalevinebdnen, rom SeRavaTi miscemoda.<br />

aRsaniSnavia, rom balbas Zvel qarTul medicinaSi<br />

iyenebdnen, rogorc Sinagan ise garegan samkurnalo<br />

15


saSualebad (XXVIII; 108). locfeqs azavebdnen nivriT. niors,<br />

rogorc cnobilia, axasiaTebs baqteriociduli Tvisebebi,<br />

stimuls aZlevs kuWis wvenis gamoyofas da aumjobesebs<br />

saWmlis monelebas (16; 95).<br />

svaneTSi mSobiarobis Semdeg Tu qals Tavis tkivili<br />

Seawuxebda, dasayuCeblad wyalSi ,,galesil~ gaxsnil<br />

daTvisa da batis naRvels daalevinebdnen.<br />

melogines muclis tkivilis dros asmevdnen kanafis<br />

(Cannabis sativa L.) zeTs (XXIV; 79). Zvel qarTul<br />

medicinaSi kanafi sxvadasxva daavadebebis dros<br />

gamoiyeneboda, rogorc samkurnalo saSualeba (XXIX; 432. I,<br />

170-316-409). cnobilia, rom kanafis Teslisagan amzadeben<br />

narkotikul nivTierebas – haSiSs (XXXVII; 95). amdenad<br />

naTelia misi tkivilgamayuCebeli moqmedebac. rogorc<br />

melogine qalis, aseve Cvilis muclis tkivilis dros<br />

iyenebdnen gvirilas (Pyrethrum) naxarSs. gvirilas<br />

gamoyeneba sxvadasxva daavadebis dros saqarTveloSi Zveli<br />

droidanve iyo cnobili. cnobilia, rom gvirila anTebis<br />

sawinaaRmdego Tvisebebs Seicavs (XVI; 201).<br />

saqarTveloSi cnobili iyo gvirilas sami saxeoba –<br />

wiTeli gvirila (Pyrethrum roseum M. B), yviTeli gvirila<br />

(Chamaemelum oulgare) da TeTri gvirila (Matricaria<br />

chamomila L). Zvelad samive samkurnalod gamoiyeneboda.<br />

,,iadigar daudSi~ vkiTxulobT - ,,ese sami<br />

gvirilaebi samnive mxurvali da xmelia da yovlisa<br />

grilisa senisa da WirisaTvis samive wamali aris, rome an<br />

misi SarbaTi asvan, an danayon, tled qnan da sadac<br />

stkiodes da an usivdes iq Semosvan. yovelsa qarsa dalews<br />

da gaayenebs, da yovlisa grilsa sensa argebs da wamali<br />

aris civebisa, sisxlisa, grilisa xafayanisa, asosa, Zulisa<br />

da saxsrebis tkivilisaTvis, Tavisa da welisa<br />

tkivilisaTvis da yovlis balRamis wamalia~ (I; 207).<br />

Tu qals jer gogo hyavda da mere biWi SeeZineboda,<br />

an piriqiT, aseT mSobiarobaze ityodnen ,,upenacvaliao~.<br />

mosaxleobis dakvirvebiT qals am dros ufro tkiva<br />

muceli. mas ,,upenacvalis tkivils~ eZaxian. sulxan-saba<br />

16


orbelianis mixedviT, ,,upe-Wipia. uped mas uwodeben,<br />

axalSobilTa WipTa welebr rom abia~. tkivilis<br />

dasaameblad kvliavis – zira (Carum Carvi L) Teslis<br />

naxarSs asmevdnen dReSi samjer, sami dRis ganmavlobaSi.<br />

aRsaniSnavia, rom kvliavis nayofi (Tesli) didi<br />

raodenobiT Seicavs eTerovan zeTebs, tanins, fisovan<br />

nivTierebebs, cxims. medicinaSi igi gamoiyeneba kuWnawlavis<br />

spazmebis, saWmlis momnelebeli organoebis<br />

funqciebis darRvevis dros (XVI; 128).<br />

Zvel qarTul medicinaSi zira (kvliavi) mravali<br />

daavadebis dros gamoiyeneboda, maT Soris zemoaRniSnuli<br />

tkivilebis drosac (I; 24).<br />

raWaSi qali rom imSobiarebda, or Wiqa Sav Rvinos<br />

wamoaduRebdnen, Sig erT sufris kovz kvliavis Tesls<br />

Cayridnen, xarSavdnen 15-20 wuTis ganmavlobaSi da<br />

asmevdnen muclis tkivilis dasayuCeblad. amas ,,Rvinis<br />

Tbils~ eZaxdnen.<br />

svaneTSi axalmomSobiarebulebs zogjer cota<br />

araysac daalevinebdnen - `stomaqs~ mouxdebao. Tu<br />

melogine qals yabzoba Seawuxebda, daadnobdnen qons da<br />

daalevinebdnen. bavSvisaTvis ki damdnar qons Seurevdnen<br />

Tafls da roca Semagrdeboda, TiTiT aalokinebdnen, kuWi<br />

rom gaewmindaT (XI; 26).<br />

svaneTSi Cvil bavSvebs kuWis Sekrulobis dros<br />

aZlevdnen mcire raodenobis zeTsac.<br />

dasavleT saqarTveloSi sakmaod gavrcelebuli iyo<br />

e.w. saymawvilo. informatorTa gadmocemiT, es daavadeba<br />

bavSvs Tu TxuTmet wlamde ar gauvlida, SeiZleba `zned~<br />

(epilefsiad) gadaqceoda. am daavadebis profilaqtikis<br />

mizniT, sxvadasxva saSualebebs mimarTavdnen. mag:<br />

Wiplaridan gamonaden sisxls `gamousvamdnen pirSi~.<br />

erT-erT bebiaqalisagan CaviwereT Semdegi: `…visac<br />

aviyvandi, Wiplars rom movWridi imis sisxls gamousvamdi<br />

pirSi da Cems ayvanils aravis ar mosvlia arc saymawvilo,<br />

da arc kai Tavi” (epilefsia).<br />

17


qali rom moimSobiarebda, bebiaqali mas dabanda da<br />

mucels gaukravda. Semdeg, rogorc aRvniSneT, igi xSirad<br />

dadioda meloginesTan da Cvils uvlida.<br />

eTnografiuli masalis mixedviT dasavleT<br />

saqarTveloSi Zvelad mSobiarobis Semdeg qali 40 dRe iwva<br />

loginSi, Tumca zogieri cnobiT, `loginobis xana~ sam<br />

kviramde iyo Semcirebuli. aRsaniSnavia, rom am SemTxvevaSi<br />

es dro loginSi wolas gulisxmobs, radgan yvela saxis<br />

saojaxo saqmis gakeTeba (mag: puris gamocxoba) qals<br />

mxolod ormoci dRis Semdeg SeeZlo. aq ra Tqma unda,<br />

gaTvaliswinebulia saojaxo pirobebic.<br />

imereTSi uwin mSobiarobis Semdeg qali 40 dRe unda<br />

woliliyo loginSi. `loginobis vada 6 kviraa~ -<br />

gadmogvcemdnen mTxrobelebi da amitom ufro janmrTelad<br />

iyvnen qalebio. eqvsi kviris gasvlis Semdeg pirvelad savse<br />

Wurze ~gadaiyvandnen~ `savse eqneba ube kalTao~, moxdidnen<br />

Wurs da dailocebodnen.<br />

raWaSic mSobiare 40 dRis an erTi Tvis<br />

ganmavlobaSi mainc iwva. ori kvira qali iqve iyo, sadac<br />

imSobiarebda, Semdeg Sedioda saxlSi, sadac misi Sesvlis<br />

win nakurTx wyals moapkurebdnen.<br />

svaneTSi n. CimakaZis cnobiT qali male erTveboda<br />

saojaxo saqmeebSi. mSobiarobis dRidan sami, oTxi dRis<br />

Semdeg qali dgeba loginidan da muSaobs Cveulebriv<br />

(XXXIV; 21) wers igi, rac Cvens eWvs iwvevs, es SeiZleba<br />

yofiliyo mxolod gamonaklisi.<br />

s. guledanis cnobiT ki, `melogine am cud SenobaSi<br />

(igulisxmeba mitovebuli wisqvili, sadac qalma imSobiara)<br />

da pirobebSi iyo ori-sami kvirs ganmavlobaSi da<br />

`ganwmendis~ Semdeg brundeboda saxlSi~ (XI; 26).<br />

Cveni masalis mixedviTac mSobiarobis Semdeg qali<br />

sakmaod gvian Caebmeboda saojaxo saqmianobaSi, radgan ara<br />

marto svaneTSi, aramed mTel saqarTveloSi Zvelad<br />

mSobiarobis Semdeg qali ormoc dRemde `uwmindurad~<br />

iTvleboda da mas ar SeeZlo gaekeTebin saojaxo saqmeebi.<br />

`es Cveuleba humanuri mosazrebiT ki ar iyo gamowveuli,<br />

18


aramed imiT, rom melogines Tavisi mikarebiT ar<br />

gaeuwmindurebina rame da ubedureba ar moetana<br />

ojaxisaTvis~ (XXXVI; 50). magram Tu sakiTxs qalis<br />

janmrTelobaze zrunvis TvalsazrisiT mivudgebiT, maSin<br />

aRniSnuli akrZalvebi gamarTlebulad unda CaiTvalos.<br />

`misi aseTi izolacia saojaxo saqmeebisagan marto im<br />

crurwmeniT rodi iyo ganpirobebuli, rom igi uwmindurad<br />

iTvleboda, aramed imiT, rom qalis janmrTelobas<br />

mSobiarobis Semdeg gafrTxileba undoda. SeiZleba<br />

vifiqroT, rom `uwmindurobasac~ mas am mizniT ufro<br />

abralebdnen, vidre imis gamo, rom SeeZlo ziani mieyenebina<br />

sxvaTa materialuri mdgomareobis an janmrTelobisaTvis~<br />

(XVII; 16-17).<br />

miuxedavad imisa, rom svaneTSi qali umetesad<br />

gancalkevebul SenobaSi mSobiarobda, igi iq marto<br />

TiTqmis arasodes rCeboda, arc – mSobiarobamde da arc<br />

Semdeg, masTan xSirad midiodnen mezoblebi – mokeTe<br />

qalebi da mihqondaT mosakiTxi: saWmeli, sasmeli. melogine<br />

qalis sakvebi didad ar gansxvavdeboda Cveulebrivisagan.<br />

qals Tavdapirvelad jer wvnian saWmels aZlevdnen, rZe<br />

rom moeZaleboda, wvnianebs uzRudavdnen. Tu qals cota<br />

rZe hqonda aZlevdnen iseT saWmels, romelic maTi azriT,<br />

rZes moumatebda. magaliTad: `Roris muclis qonisa da<br />

zeTisagan (igulisxmeba kanafis zeTi m. b.) Semzadebul –<br />

lŒhne-s, qvemo svaneTSi mxolod rZenaklul qalebs<br />

aWmevdnen~ (XXIV; 70).<br />

imereTSic, melogines saWmels maincdamainc ar<br />

urCevdnen - `yvelanair saWmels aWmevdnen rac eqnebodaT,<br />

rom bavSvi Tavidanve Yyvelafers SeCveoda”. bavSvs ZuZus<br />

erTi dRis mere micemdnen, pirvel dRes qali ZuZus<br />

gamoiwvelida, rZes buxris piras daaqcevdnen. gasasvlel<br />

adgilas misi daqceva ar SeiZleboda, rom zed fexi ar<br />

dadgmoda – fexs gayveba da qals rZe daekargebao. erTi<br />

weli mainc unda eWama bavSvs dedis rZe.<br />

19


leCxumSi damowmebuli zogierTi masalis mixedviT<br />

axalSobils ZuZus sam dRemde ar miscemdnen. rac gamoyva<br />

dedis muclidan is unda daiwmindoso.<br />

Cvili bavSvis muclis tkivilis samkurnalod<br />

dasavleT saqarTveloSi ZiriTadad iyeneben cxovelur<br />

saSualebebs: maCvis, daTvis, Txis naRvels, romelsac<br />

Zalian mcire raodenobiT `galesavdnen~ - gaxsnidnen dedis<br />

rZeSi. rogorc zemoT aRvniSneT, amave mizniT gamoiyeneboda<br />

gvirilas naxarSic.<br />

rogorc cnobilia, naRvlis wvenSi arsebuli naRvlis<br />

mJaveebi xels uwyobs cximebis gadamuSavebas da<br />

aumjobesebs saWmlis monelebis unars.<br />

Cvilis Casawven akvans bebiaqali moamzadebda.<br />

svaneTSi igi ase gamoiyureboda: fetvis Calas zemodan<br />

qeCis naWeri da narmis zewari efina, bavSvs fexebze<br />

axvevdnen kravis patara tyavs, zemodan ki sabani exura (XIII;<br />

83)<br />

bavSvs akvanSi erTi-ori kviris Semdeg awvendnen.<br />

manamde dedis gverdiT, misTvis specialurad gamarTul<br />

qveSagebSi iwva. imereTSi axalSobili erTi kvira dedis<br />

gverdiT specialurad ficarze gakonili iwva, romelzedac<br />

jer miwas dayridnen da mere bavSvis qveSagebs gaSlidnen.<br />

erTi kviris Semdeg bebiaqali bavSvs akvanSi Caawvenda, aqac<br />

akvnis leibs da qveSageb TeTreuls Soris fxvieri sufTa<br />

miwa iyo dayrili, romelsa periodulad cvlidnen.<br />

bebiaqals xalxi did pativs scemda – aZlevdnen<br />

specialur gasamrjelos an saCuqars, visac ra SeeZlo.<br />

imereTSi – bavSvis dabadebidan ramdenime dRis Semdeg<br />

bebiaqals da mezoblebs dauZaxebdnen – dilas bavSvis<br />

`xmiadis moxda~ maqvs da ar Wamo rameo – stumrebi uzmod<br />

unda mosuliyvnen. axalSobili Tu gogo iyo varikas<br />

daklavdnen, Tu biWi – yvinCilas. bebiaqali aanTebda wyvil<br />

sanTels, yvelis gulianebs miitandnen im adgilze, sadac<br />

bavSvi daibada da dailocebodnen, RmerTo gazardeo.<br />

asrulebdnen aseT wessac: gamoacxobdnen xuT patara<br />

purs `xmiads~. erTpurs mamas esrodnen. mas igi haerSi unda<br />

20


daeWira da siarulSi SeeWama. gaakeTebdnen oTx sanTels,<br />

erT WiqaSi Rvinos da wyals Caasxamdnen, qalis<br />

mSobiarobis adgilidan bebiaqali cota miwas aiRebda,<br />

wyal-RvinoSi Seurevda da qals ZuZuze mousvamda, kargi<br />

ZuZu eqnebao. axalSobils ki saxeze wausvamda, kargi feri<br />

eqnebao.<br />

aRniSnuli rituali erTgvar gamoZaxilad gveCveneba<br />

akad. g. Citaias mier adre aRwerili guruli Cveulebisa<br />

`guriaSi dRemde SemorCenilia miwisaTvis zvarakis mitanis<br />

Cveuleba. mas `miwis gajereba~ hqvia da mdgomareobs<br />

SemdegSi:~ dedakacis mologinebis mere meore dRes<br />

bebiaqali gamoacxobs puris burTs (viTom Taviao), Sig<br />

CaurTavs yvels (axalSobils kargi Wkua eqnebao) da<br />

broweuls (saRi iqnebao), bebiaqali kidev gamoacxobs wivs<br />

da sam kvers da maTSi yvels Cadebs. Semdeg amoTxris daniT<br />

miwas, saca qali morCa... da Cadebs Sig xaWapuris gulis<br />

nawils, jvaris purs da goWis Zvlebs. baRnebs miscems wivs<br />

da etyvis: irbine da SeWame, irbine da SeWame. gakeTebul<br />

Tavs baRnis mamas gadascems. mama Rvinos daasxams<br />

amoTxril miwaSi. bebiaqali Caflul purebs da Zvlebs<br />

kargad gagozavs da ityvis: miwav gamijerebixar puriT,<br />

RviniT, kai feri da xorci mieci qal da baRanas orues~<br />

(XXXV; 228).<br />

aq deda-miwa warmodgenilia, rogorc adamianis nayofis<br />

gamomRebi RvTaeba, romelsac Sesaferisi Sesawiravi unda<br />

miezRos (XXXV; 229).<br />

gansxvavebiT guruli wesisa, imereTSi miwisagan<br />

,,iTxoven~ rZis siuxvesa da karg fers, samagieros ki<br />

arafers ,,aZleven~, rituali ufro martivia, magram<br />

orivegan miwa nayofierebis RvTaebas ukavSirdeba.<br />

zemoaRwerili ritualis msgavsi Cveuleba aqvs aRwerili<br />

imereTSi – xuskivaZes ,,Zeobis~ saxeliT, sadac misi cnobiT<br />

,,Zeobas~ qarTlelebis msgavsad mesame dRes marTaven.<br />

meloginis ojaxis wevri an axlo naTesavi qali acxobs<br />

did da mrgval xaWapurs da am dRisaTvis moiwveven yvela<br />

im qals, romlebic mSobiarobas daeswrnen. bebia xaWapuris<br />

21


garSemo wmida sanTlebs Semoawyobs. TviTon xelSi RviniT<br />

savse Wiqa uWiravs, atrialebs xaWapurs marcnidan marjvniv<br />

da bavSvisaTvis loculobs. locvas rom morCeba,<br />

xaWapuris Sua guls amoWris TavisTvis, danarCeni iyofa<br />

imden nawilad, ramdeni sulic ojaxSia da TiToeuli<br />

stumarTagani am xaWapuris naWers bavSvis mimarT locvavedrebiT<br />

Seeqceva~ (XXXVIII, 179-180; V, 264).<br />

mSobiarobidan erTi kviris Semdeg raWa-leCxumSi<br />

icodnen ,,fuZis locva~. gogo Tu SegveZineboda dedal<br />

qaTams davklavdiT, biWis dros mamalso. gamoacxobdnen<br />

xaWapurebs, kverebs ,,moiwvevdnen bebiaqals da sam cal<br />

xaWapurs mas gaatandnen. dakluli qaTmis Zvals ki<br />

cecxlSi ar Caagdebdnen – bavSvs wvivi daewvebao.<br />

mosaxleobis rwmeniT, melogine qalsa da Cvil bavSvs<br />

Zalian etanebian boroti Zalebi (avi Tvali, ali, eSmaki,<br />

uJmuri da sxv.).<br />

ali//hali – (TeTrad Semosili grZelTmiani lamazi<br />

qali) xalxuri rwmeniT ufro daWrilebs, fexmZimeebs da<br />

melogine qals etaneboda.<br />

svaneTSi dafiqsirebuli gvaqvs SeSinebulis locvis<br />

saitereso varianti, sadac pirdapir aris miTiTebuli, rom<br />

ali melogine qals emtereba: -<br />

... Se alo, Se eSmako saidan momavali xar?<br />

me var joris fexqveS gazrdili,<br />

me veZeb daWrilsa kacsa,<br />

me veZeb melogine qalsa.<br />

zogs Zvals gamovtex,<br />

zogs rbils SevuWam,...<br />

rogorc vxedavT, qarTveli xalxis rwmenis<br />

mixedviT, dedasa da Svils uamravi safrTxe moeloda,<br />

ris gamoc isini gansakuTrebul dacvasa da<br />

gafrTxilebas saWiroebdnen.<br />

amitom, gasakviri ar aris, rom dRevandel yofasac<br />

SemorCa zogierTi wes-Cveuleba, romelic meloginisa da<br />

axalSobilis dasacavad iyo gankuTvnili.<br />

22


imereTSi Sekrebili eTnografiuli masalis<br />

mixedviT, axalnamSobiarebi ormoc dRemde gareT Tu<br />

gavidoda, avi sulebis dasafrTxobad unda hqonoda<br />

asanTi da dana. erT-erTi informatorisagan CaviwereT<br />

Semdegi masala - `oci dRis namSobiarevi viyavi da<br />

mezobelTan gadavedi mamis dasaZaxeblad. gzad patara<br />

gubes gadavaxti, saxlSi rom davbrundi oc wuTSi<br />

maRali sicxe momca, maJrialebda tanSi, TvalebSi veRar<br />

vixedebodi. dedam Semiloca wyalze nauJmurevis locva<br />

da kargad gavxdi~ (nazi nikolozis asuli leJavasuroSvili,<br />

42 w. sof. kulaSi).<br />

mSobiarobis Semdeg qali sadme rom gadavidoda,<br />

pirSi Tma unda Caedo, rom rame ar Sexvedroda,<br />

Senaxvedris - `uJmuris eSinodaT ufro. aRsaniSnavia,<br />

rom imereTSi erT-erT balaxs `Senaxvedris balaxs~<br />

eZaxdnen, mas mosresavdnen xeliT, Sublze miikravdnen<br />

da iTvleboda, rom amis Semdeg uJmuri aRar<br />

SexvdebodaT~.<br />

mSobiarobis Semdeg Tu qali SeSindeboda icodnen<br />

agreTve ritualuri purebis - `deda-Svilis~ gamocxoba,<br />

romlebic erTi meorisagan zomiT gansxvavdeboda. es iyo<br />

`yvelis guliani ganatexi~ (ganatexi – sarTviani puri).<br />

rituali `kai mTel dRes~ - samSabaTs, xuTSabaTs,<br />

SabaTs, mTvaris Sevsebis periodSi unda<br />

Sesrulebuliyo, dilidan SuadRemde. dauZaxebdnen cxra<br />

qals, TiToeul ganatexsac cxra-cxra naWrad daWridnen<br />

da TiToeulidan TiTo naWers Camourigebdnen da<br />

SeaWmevdnen. es rituali `loginobis xanaSi~ sruldeba<br />

(40 dRemde).<br />

imereTSi, avi sulebisagan dacvis mizniT, melogine<br />

qalis sawolTan saTevzao bades Camokidebac icodnen (1-<br />

2).<br />

Tevzis saWeri bade aRniSnuli miznisaTvis<br />

gamoiyeneboda saqarTvelos sxvadasxva kuTxeSic. mag.,<br />

guriaSi (XXXIII), kaxeTSi (XX), samcxe-javaxeTSi (XIV).<br />

23


aRniSnuli Cveuleba damowmebulia ara marto<br />

mosaxleobis mdabio fenebSi, aramed TavadaznaurebSic.<br />

qali `raJams ganTavisufldis da iSvis yrma... dResa<br />

mesamesa Jamsa bindisasa Seawvendnen qals taxtsa zeda<br />

didaT turfiTa sagebeliTa da gardaagdebdnen zed<br />

badebr mSvenierad moqsovilsa baldaxinad~ (II; 18).<br />

sulxan-saba orbeliani wers: ,,iqman abreSumTagan, badekaravTa,<br />

oqro-vercxliTa mopetalebulTa, didebulTa<br />

colTa mSobiareTaTvis: (XXI; 196). zemo imereTidan g.<br />

Citaias mier Camotanilia ,,mSobiare qalis bade~,<br />

romelic inaxeba saqarTvelos saxelmwifo muzeumSi<br />

(kol. #223, #9-35).<br />

rogorc Cans, saTevzao bades qarTveli xalxi<br />

ritualur, magiur daniSnulebas aniWebda. mas iyenebda<br />

meloginis dasacavad avi Tvalisa da avi sulebisagan<br />

(XXI; 45).<br />

leCxumSi – avi Tvalisagan bavSvis dacvis mizniT,<br />

akvanze dakidebdnen qarvis kakals (Senaloc mZivs),<br />

alisyurs (niJara), TavqveS danas an makratels<br />

daudebdnen. bavSvs gareT ise ar gamoiyvandnen, rom dana<br />

ar gamoeyolebinaT. `sacavi~ - amuleti bavSvs yelze<br />

hqonda dakidebuli.<br />

imereTSi bavSvis avi Tvalisagan dasacavad akvanze<br />

hkidebdnen mware blis totisagan damzadebul jvars da<br />

giSris mZivs, romelic Cvils xelzedac hqonda Sebmuli.<br />

aseve iqceodnen svaneTSic.<br />

saerTod ki, rogorc mTel saqarTveloSi, ise CvenTvis<br />

saintereso regionSi (imereTi, raWa-leCxumi, svaneTi) avi<br />

Tvalisa da avi sulebisagan meloginisa da bavSvis<br />

dacvaSi didi adgili eWira cecxlsa da rkinas. Cvilis<br />

sawol oTaxSi ise vereavin ver Sevidoda Tu cecxlze<br />

ar gadaivlida da karebSi dagdebul rkinis jaWvs ar<br />

daadgamda fexs.<br />

xalxis rwmenas, rom avi Tvali, avi sulebi yvelaze<br />

metad mSobiares da Cvil bavSvs etanebian. v.<br />

bardaveliZe xsnis qarTveli xalxis msoflmxedvelobiT,<br />

24


omlis mixedviTac keTilsa da borots Soris mudmivi<br />

Widilia da es brZola `gansakuTrebiT mZafrdeba<br />

sicocxlis sakiTxSi da ramdenadac qali WurWelia,<br />

romelSic isaxeba da iSvis axali sicocxle bavSvis<br />

saxiT, amdenad is xalxis TvalSi warmoadgens metad<br />

mimzidvel ares keTili da boroti sulebis<br />

WidilisaTvis~ (V; 253)<br />

mSobiarobis Semdeg qals zogjer `gaciebis an rZis<br />

dagubebis~ gamo emarTeboda sarZeve jirkvlebis anTeba –<br />

mastiti, romelsac raWa-leCxumSi – wylisas, imereTSi –<br />

qarwylisas eZaxdnen. aRniSnul daavadebas<br />

mkurnalobdnen kompleqsurad specialurad damzadebuli<br />

wamlebiT, masaJiTa da SelocvebiT. am daavadebas<br />

axasiaTebda maRali sicxe da Zlieri tkivili, sarZeve<br />

jirkvlis dasieba da gamagreba.<br />

svaneTSi eqimbaSebi (xergianebi) akeTebdnen specialur<br />

malamos, romelsac adebdnen mtkivan ZuZuze da Tan<br />

Seulocavdnen:<br />

batonebo wylisa, savarcxelo bzisa,<br />

gareT gamodi, ZuZus moSordi,<br />

wylisao, wylisao, goWis kudiT qanqalao,<br />

anareTi, danareTi, moWriT danaeTi.<br />

Selocvis dros ZuZuze usvamdnen zemodan qvemoT<br />

savarcxels da danas. icodnen civi safenebis gakeTebac<br />

an Taflis da sanTlis nazavis dadeba.<br />

zogierTi informatoris cnobis mixedviT, raWaSi -<br />

`qals rom ZuZu gausivdeboda, Roris qonis kompress<br />

daadebdnen, mere magar `arays`, Semdeg malamos. Tu<br />

malamo ar eqnebodaT, maSin saqonlis filtvi unda<br />

gaeWraT Txlad da is daedoT gasiebulze. is Tavs<br />

mouyrida da morCeboda. gaskdomis mere malamo unda<br />

daedoT da dila-saRamos ecvalaT~ (VII).<br />

saqonlis filtvis magivrad icodnen agreTve<br />

gogris cilis gamoyenebac. mkurnaloba aqac Selocvis<br />

TanxlebiT xdeboda:<br />

savarcxelo xisao, ara nafotisao,<br />

25


aval zecas vetyvi dedas.<br />

Camovitan dana-Cangals,<br />

davkrav wylisas, daikarga wylisa dilas.<br />

dReSi samjer – dilas, SuadRes, saRamos<br />

ulocavdnen. Tan xis savarcxelze dadebdnen Zvals da<br />

dasiebul adgilze usvamdnen (Zvals saidanac aiRebdnen,<br />

iseve im adgilze dadebdnen).<br />

leCxumSi mtkivan ZuZuze Taflian wamals<br />

(malamos) daadebdnen, Tan ulocavdnen:<br />

aval zecas, vkiTxav dedas,<br />

ra aris wylisas wamali.<br />

rava ra aris!<br />

momcems kalamsa da kalmis Zirxa,<br />

gavkrav, gavabnev am ZuZuebis wylisas.<br />

imereTSi mastitis dros ZuZus cxel-Zmrian wyals<br />

wausvamdnen, msubuq masaJs gaukeTebdnen, Tan<br />

Seulocavdnen:<br />

ani iyo, bani iyo, wyalTaSua navi iyo<br />

aval zecas, vkiTxav dedas, metyvis deda<br />

Camovitan Cangal-Cungals,<br />

Cavkrav Cqifsa, amovaden sisxlda.<br />

wminda giorgim daswyevlos, geiparos wylisa.<br />

savarcxlis garda msubuq masaJs ukeTebdnen<br />

zRarbis eklian tyaviTac.<br />

mastitis dros garda garegani saSualebebisa<br />

xmarobdnen dasalev wamlebsac. mag.: asfurcelas<br />

(Pyrethrum oulgare L.) an CitisTavas (Gadea) naxarSs,<br />

aseve Tagvis saros (Guscus Ponticus g). am balaxebis<br />

Zirebs Sav RvinoSi moxarSavdnen da avadmyofs dReSi<br />

daaxloebiT erT litras asmevdnen. an diyis<br />

(Hereacleum) sam Zirs fesvian foTlianad. Tagvis saros<br />

da oxokvas//orovandis (Arctium) Zirebs xuT litr<br />

wyalSi moxarSavdnen da ise micemdnen.<br />

26


Zlieri tkivilebis dros mtkivan ZuZus Tu<br />

mozrdili bavSvi gamowovda uebar saSualebad<br />

iTvleboda.<br />

amgvarad, Cven warmovadgineT dasavleT<br />

saqarTveloSi damowmebuli qalis mSobiarobis,<br />

axalSobilis movlisa da ginekologiur daavadebaTa<br />

mkurnalobis zogierTi wesi da meTodi, romelic<br />

mosaxleobis yofam dRemde Semoinaxa.<br />

aRvwereT is wes-Cveulebebi da rwmena-warmodgenebi,<br />

romlebic dakavSirebulia fexmZimobasTan,<br />

mSobiarobasTan da axalSobilTan, agreTve magiuri<br />

ritualebi, romelTa daniSnulebac meloginisa da<br />

axalSobilis ,,avi Tvalisa~ da ,,avi sulebisagan~ dacva<br />

iyo.<br />

zemoT ganxiluli eTnografiuli masalis<br />

safuZvelze SegviZlia davaskvnaT, rom Zvelad qarTveli<br />

xalxi sakmaod did yuradRebas uTmobda meanobasa da<br />

ginekologiur daavadebaTa mkurnalobas. da Tumca<br />

fexmZimoba da mSobiaroba daavadebad ar ganixileboda<br />

(rac savsebiT marTebulia), magram xalxisaTvis mainc<br />

kargad iyo cnobili, rom fexmZime qalis organizmSi<br />

xandaxan iseTi cvlileba xdeba, rom misi uyuradRebod<br />

datoveba ar SeiZleboda.<br />

ojaxi fexmZime qals SeZlebisdagvarad iseT<br />

pirobebs uqmnida, rom fizikuri muSaoba naklebi<br />

Sexvedroda. aseve zrunavdnen mis fsiqikur<br />

mdgomareobazec. qals aridebdnen uaryofiT emociebs.<br />

rasac mowmobs zogi aRkveTa. dadebiTi fsiqoTerapiuli<br />

efeqti hqonda agreTve Selocvebs, romlebic muclis<br />

SesanarCunebeli Selocvebis saxeliTaa cnobili.<br />

SelocviT gamowveuli dadebiTi emociebi qalis<br />

fsiqikaze damamSvideblad moqmedebda, mas SiSisagan<br />

aTavisuflebda (rogorc aRvniSneT, muclis moSlis<br />

erT-erT mizezad SiSi iTvleboda) da awynarebda.<br />

Tu mSobiarisa da axalSobilis movlis xalxur<br />

tradiciebs Tanamedrove <strong>samedicino</strong> codnasTan<br />

27


SevajerebT davinaxavT, rom maTSi dadebiTi da misaRebi<br />

ufro metia, vidre es erTi SexedviT Cans.<br />

saqorwino wyvilis ,,SerCeva-gakiTxvis~ tradicia,<br />

rac qorwinebas uZRoda win – xalxis mravasaukunovani<br />

gamocdilebis Sedegia, Tu mas ,,janmrTel<br />

STamomavlobaze zrunvis~ kuTxiT ganvixilavT, igi<br />

dadebiT faqtorad unda miviCnioT, rac genetikur<br />

daavadebaTa Tavidan acilebas uwyobda xels.<br />

axalnamSobiarebi qalis 40 dRis manZilze saojaxo<br />

saqmianobisagan izolirerbac misi uwmindurad miCnevis<br />

gamo, obieqturad qalis janmrTelobas icavda.<br />

dasavleT saqarTvelos TiTqmis yvela sofelSi<br />

iyo gamocdili meani qali, romelic fexmZimobis<br />

periodSi da mSobiarobis dros saWiro daxmarebas<br />

uywevda qals. isini mkurnalobdnen zogierT<br />

ginekologiur daavadebasac, cdilobdnen unayofobis<br />

gankurnebas da zog SemTxvevaSi sasurvel Sedegsac<br />

aRwevdnen.<br />

mSobiaroba yvelgan (raWa-leCxumi, svaneTi,<br />

imereTi) bebiaqalis ŒdaxmarebiT xdeboda, ZiriTadad<br />

sacxovrebeli saxlis calke oTaxSi. gamonakliss<br />

warmoadgenda svaneTi, sadac qali saxlidan moSorebiT,<br />

gancalkevebul nagebobaSi mSobiarobda.<br />

axali wevris Sematebas ojaxi didi sixaruliT<br />

xvdeboda. imisaTvis, rom igi kargi bedis yofiliyo da<br />

daecvaT ,,avi Tvalisa~ da ,,boroti Zalebisagan~,<br />

asrulebdnen mraval magiur rituals. gansakuTrebiT<br />

sainteresod gveCveneba imereTSi damowmebuli wesi<br />

axalnamSobiarebi qalis mkerdze wyalRvinoSi Sereuli<br />

miwis wasma, romelic g. Citaias mier adre aRweril<br />

gurul Cveulebas ,,miwis gajerebas~ exmianeba da miwis<br />

nayofierebis uZveles rwmenas ukavSirdeba.<br />

wyaroebi da literatura:<br />

28


I bagrationi d., iadigar daudi, Tb., 1938<br />

II batoniSvili v., istoriuli aRwera s.<br />

kakabaZis gamocema, tf.,<br />

1914<br />

III bardaveliZe v., svanur xalxur dReobaTa<br />

kalendari, I, axali<br />

wlis cikli, tf., 1938<br />

IV bardaveliZe v., <strong>qarTuli</strong> (svanuri)<br />

grafikuli xelovnebis<br />

nimuSebi, Tb., 1953<br />

V bardaveliZe – lomia v., bavSvis<br />

dabadebasTan dakavSirebuli<br />

rituali mTian qarTlSi, ssmm t. 4, Tb., 1928<br />

VI <strong>burduli</strong> m., svaneTis eTnografiuli<br />

dRiurebi (xelnaweri<br />

inaxeba avtorTan)<br />

VII <strong>burduli</strong> m., raWis eTnografiuli dRiurebi<br />

(xelnaweri<br />

inaxeba avtorTan)<br />

VIII <strong>burduli</strong> m., leCxumis eTnografiuli<br />

dRiurebi (xelnaweri<br />

inaxeba avtorTan)<br />

IX <strong>burduli</strong> m., imereTis eTnografiuli<br />

dRiurebi (xelnaweri<br />

inaxeba avtorTan)<br />

X griSaSvili i., Zveli tfilisis<br />

literaturuli bohema, Tb., 1927<br />

XI guledani s., Zveli adaT-zne-Cveulebani zemo<br />

svaneTSi<br />

(eTnografiuli narkvevebi), (xelnaweri inaxeba<br />

mestiis<br />

mxareTmcodneobis muzeumSi)<br />

XII daviTiani a., svaneTis (balsqvemouri)<br />

eTnografiuli masalebi,<br />

1941 (istoriisa da eTnografiis institutis<br />

ganyofilebis<br />

29


arqivi, М 1 39)<br />

XIII daviTiani a., svanuri eTnografiuli<br />

masalebi, 1941 (istoriisa<br />

da eTnografiis institutis ganyofilebis arqivi,<br />

MМ 1 39)<br />

XIV zedginiZe g., javaxeTi, mSobiaroba, bavSvis<br />

aRzrda (istoriisa<br />

da eTnografiis institutis ganyofilebis arqivi,<br />

1,67. rv.2, 1946)<br />

XV ivelaSvili T., saqorwino wes Cveulebani<br />

samcxe-javaxeTSi, Tb.,<br />

1987.<br />

XVI Йорданов Д., Никонов П., Бойчинов Л.,<br />

Фитотерапиа, София, 1976Й<br />

XVII kapanaZe n., bavSvis aRzrdis <strong>qarTuli</strong><br />

xalxuri tradiciebi, Tb.,<br />

1994.<br />

XVIII krebuli `<strong>qarTuli</strong> xalxuri Selocvebi~,<br />

baTumi, 1994. krebuli<br />

Seadgina da<br />

SeniSvnebi daurTo Tina SoSiaSvilma.<br />

XIX maCabeli n., qorwinebis instituti<br />

qarTlSi, Tb., 1978.<br />

XX М Машурко М., Из области народной фантазий и<br />

быта, СМОМПК, 3. отдел 3, Тб., 1894шурко<br />

XXI orbeliani s.s. Txzulebani t., IV, Tb., 1966.<br />

XXII orbeliani s.s. leqsikoni <strong>qarTuli</strong>, t. 2,<br />

1993.<br />

XXIII ruxaZe j., ZeobasTan dakavSirebuli<br />

zogierTi Cveulebani (xelnaweri inaxeba<br />

avtorTan).<br />

XXIV ruxaZe j., xalxuri agri<strong>kultura</strong> dasavleT<br />

saqarTveloSi, Tb., 1976.<br />

XXV saakaSvili m., gelaSvili a., saqarTvelos<br />

medicinis istoria t. III, w. II, Tb, 1958.<br />

30


XXVI Соловьева Л., Грузия, Этнография детства, М.,<br />

1995<br />

XXVII surgulaZe i., qarTvelTa agraruli rwmenawarmodgenebis<br />

istoriidan, mse, XIX, 1978.<br />

XXVIII fanaskerteli z., samkurnalo wigni<br />

(karabadini), Tb., 1950<br />

XXIX qananeli, usworo karabadini, Tb., 1940.<br />

XXX <strong>qarTuli</strong> enis ganmartebiTi leqsikoni, t.<br />

VI, Tb., 1960.<br />

XXXI RambaSiZe d., karabadini. gamoc. me-2, quTaisi,<br />

1983.<br />

XXXII yaraulaSvili c., saqarTvelos<br />

materialuri kulturis istoriidan (qsovis<br />

xalxuri wesebi kaxeTSi), (sakandidato<br />

disertacia), Tb., 1972.<br />

XXXIII SilakaZe iv., Zveli guria, (xelnaweri<br />

masala, istoriisa da eTnografiis<br />

institutis ganyofilebis arqivi, saqaRalde<br />

111)<br />

XXXIV CimakaZe n., Tavisufali svaneTi, Zveli<br />

saqarTvelo, saqarTvelos saistorio da<br />

saeTnografio sazogadoebis krebuli, t., II<br />

1911-1913.<br />

XXXV Citaiag., eTnografiulo mogzaurobidan<br />

aRbulaRis raionSi, saqarTvelos muzeumis<br />

moambe, t IV, 1927, tfilisi, 1928.<br />

XXXVI Чурсин Г., Народные обычайуи верования Кахетии,<br />

ПЗКОРГО, кн. XXI, вып. 2. Тифлис,р1905син Г<br />

XXXVII wuwunava n., saqarTvelos samkurnalo mcenareebi, Tb.,<br />

1966.<br />

XXXVIIIФФ. Хускивадзе, Местечко Квирилы. Кутайской<br />

губерний. Шорапанского уезда, СМОМПК, вып. XIX,<br />

отд. 1.ю хускивадзе<br />

31


travmebis mkurnaloba svaneTsa da leCxumSi<br />

(eTnografiuli masalis mixedviT)<br />

32


saqarTveloSi travmebis xalxuri mkurnaloba<br />

mTian regionSi ufro maRal doneze idga da saxalxo<br />

mkurnalebmac Tavisi funqciebi bolo dromde swored<br />

mTaSi SeinarCunes. aRniSnuli viTarebis mizezad<br />

SeiZleba davasaxeloT bunebrivi pirobebi (mkacri<br />

zamTari da droebiTi izolireba gare samyarosagan,<br />

zvavebi, zafxulSi qvaTa cvena da sxv. rac xSir<br />

travmul dazianebas iwvevda), sayofacxovrebo pirobebi<br />

da zne-Cveulebebi (sisxlis aReba), amitom, xevsureTSi,<br />

mTa-TuSeTSi, svaneTSi, leCxumSi da sxva mTian<br />

raionebSi travmebis sixSire da qirurgiul daavadebaTa<br />

mkurnalobis gazrdili moTxovnileba saxalxo<br />

mkurnalebis maRal profesiul dones moiTxovda da<br />

ganapirobebda kidec. <strong>samedicino</strong> codnis gasaidumloebam<br />

da gamocdilebis mamidan Svilze gadacemam<br />

TandaTanobiT gamokveTa gvarebi, romelTa <strong>samedicino</strong><br />

da profesiuli done ganTqmuli iyo ara marto<br />

romelime erT, aramed ramdenime TemSi da mTel<br />

mxareSic. mag.: svaneTSi – gviWianebi, xergianebi,<br />

margvelanebi; leCxumSi – kopalianebi, svaniZeebi da sxv.<br />

statiaSi mokled ganvixilavT leCxumeli da svani<br />

saxalxo mkurnalebis saqmianobas. <strong>samedicino</strong> codnis<br />

urTierTgavlenis gamosavlenad, geografiulad mezobel<br />

am or mxareSi, amjerad mxolod Wrilobis mkurnalobiT<br />

SemovifarglebiT.<br />

travmul dazianebaTa mkurnalebs svaneTSi<br />

,,aqimebs~, mkurnals (muÃCov), xolo leCxumSi ,,eqimbaSs~,<br />

,,dalaqs~ uwodebdnen. aqve avRniSnavT, rom leCxumel<br />

,,dalaqebs~ - svaniZeebs <strong>samedicino</strong> saqmianobaSi iseTi<br />

warmatebisaTvis miuRweviaT, rom sityva ,,dalaqis~<br />

xmarebam maT mimarT dakarga pirvandeli funqcia da<br />

dastaqris aRmniSvnelad iqca. ,,sadalaqo~ saqmeSi<br />

cnobilni iyvnen kopalianebic, romlebic sofel<br />

luxvanoSi cxovrobdnen. rogorc Cans, ufro cnobili<br />

,,dalaqebi~ svaniZeebi iyvnen (yovel SemTxvevaSi asea Cven<br />

mier mopovebuli eTnografiuli masalis mixedviT). maT<br />

33


STamomavlobas dResac dalaqisanebs uwodeben.<br />

winamdebare statiaSi swored maT saqmianobas<br />

ganvixilavT.<br />

xalxuri mkurnalebi sagvareulo <strong>samedicino</strong><br />

codnis dasawyiss sxvadasxvanairad gadmogvcemen. svani<br />

,,aqimebi~ amas uZveles dros da legendas ukavSireben,<br />

sadac gveli gvevlineba mkurnalebis maswavleblad.<br />

unda aRiniSnos, rom gveli saeqimo sibrZnis mcodned<br />

msgavsi saxis TqmulebebSi mTel saqarTveloSi iyo<br />

aRiarebuli da uZvelesi droidan momdinareobs.<br />

leCxumeli svaniZeebi TavianT maswavleblad<br />

TurmaniZeebs Tvlian, rac zogadad xalxuri<br />

profesiuli mkurnalebis, kerZod ki TurmaniZeTa<br />

cnobili gvaris mier profesiuli saidumlos mkacri<br />

dacvis gamo saeWvo Cans. es kidev erTxel dadasturda<br />

TurmaniZeebTan Cven mier Catarebuli savele<br />

eTnografiuli muSaobisas, magram ra Tqma unda, misi<br />

mTlianad gamoricxvac ar SeiZleba.<br />

rogorc svaneTSi, ise leCxumSi qirurgiul<br />

mkurnalobas umeteswilad mamakacebi eweodnen.<br />

svani ,,aqimebi~ kargad iyvnen daostatebulni<br />

Wrilobis mkurnalobaSi, akeTebdnen rTul operaciebs<br />

(Zvlis gadanergva, Tavis qalis trepanacia da defeqtis<br />

adgilas spilenZis firfitis Cadgma da sxv.).<br />

svani ,,aqimebisagan ~ gansxvavebiT svaniZeebi<br />

axdendnen muclis Wrilobis gakervas, saWiroebis<br />

SemTxvevaSi ki kiduris amputacias.<br />

xalxur mkurnalebs TavianTi saqmianobis<br />

Sesaferisi sadastaqro iaraRebic hqoniaT, romelTa<br />

Sesaxeb mxolod aRwerilobiTi masala gagvaCnia, radgan<br />

sxvadasxva mizezis wyalobiT, gansakuTrebiT ki xalxuri<br />

medicinis warmomadgenelTa devna-Seviwrovebisa da<br />

akrZalvis gamo, nivTieri masalis mopoveba dRes TiTqmis<br />

SeuZlebelia. gamonakliss warmoadgens ,,dalaqebis~<br />

kbilis amosaRebi marwuxi - ,,gazi~. amis garda, dalaqebs<br />

hqondaT ,,leSteri~ - foladis orpiriani wvetiani dana.<br />

34


mas iyenebdnen daxuruli motexilobis dros qsovilis<br />

gasaWrelad. damsxvreul Zvals ki pincetis msgavsi<br />

,,maSiT~ amoiRebdnen. Wrilobis gasakeri iyo moxrili,<br />

ovaluri formis nemsi (oqrosi). patara xerxi<br />

gamoiyeneboda Zvlis gadasaxerxad.<br />

,,aqimebs~ adgilobrivi mWedlebis mier<br />

damzadebuli qirurgiuli iaraRebi hqondaT: xis tariani,<br />

foladis piriani (2-4 sm) dana; makratlis moyvanilobis<br />

iaraRi - ,,wkali~. romliTac tampons iRebdnen da<br />

debdnen WrilobaSi; ,,marwuxi~ - Wrilobidan<br />

damsxvreuli Zvlebis amosaRebi, ,,wkiparti~ - sisxlis<br />

ZarRvis gasaWreli patara, ToxiviT moxrili, Txeli da<br />

wvrilpiriani dana da sisxlis gamosaSvebi xelsawyoebi<br />

- saqonlis rqa, wvergadaWrili, ,,qarax~ da xis Wiqa -<br />

,,hayar~.<br />

wamlebs, rogorc ,,aqimebi~, ise ,,dalaqabi~<br />

specialur WurWelSi amzadebdnen. mis Sesanaxad ki xis<br />

WurWels an saqonlis rqas iyenebdnen. svan ,,aqimebs~<br />

wamlebis Sesanaxad patara kidobani (,,kibdon~) hqondaT.<br />

xolo iaraRebis Sesanaxad jibeebiani tyavis CanTa.<br />

leCxumeli ,,dalaqebic~ wamlebs specialur<br />

karadaSi (,,ujrebian karadaSi~) inaxavdnen.<br />

rogorc svaneTSi, ise leCxumSi mkurnalobis<br />

safasurad gadamrjelos iRebdnen, romelic Wrilobis<br />

simZimisa da mis mosarCenad gaweuli Sromis mixedviT<br />

ganisazRvreboda. svaneTSi ,,aqimis~ gasamrjelo adaTiT<br />

iyo gansazRvruli, xolo leCxumSi es ar dasturdeba.<br />

orive kuTxeSi gasamrjelos naturiT iRebdnen –<br />

svaneTSi, ZiriTadad, saqonliT, leCxumSi – garda<br />

saqonlisa, -RviniTa da xorbliT.<br />

leCxumel xalxur mkurnalebs binaze hqoniaT<br />

gaxsnili saavadmyofos magvari nageboba, sadac 5-10<br />

avadmyofis miReba da Senaxva SeeZloT. svani ,,aqimi~ ki<br />

mZime tramvis SemTxvevaSi avadmyofis saxlSi midioda<br />

da, Tu saWiro iyo, iq ramdenime dRe rCeboda. mxolod<br />

gamonaklisis saxiT SeiZleboda avadmyofi ,,aqimTan~<br />

35


darCeniliyo, magram calke oTaxi avadmyofisaTvis,<br />

rogorc es leCxumSia, svaneTSi ver davadastireT.<br />

zemoaRniSnul orive kuTxeSi xalxur<br />

mkurnalTaTvis moqmedebda dauwereli moraluri kanoni<br />

– isini mkurnalobaze uars mtersac ver etyodnen.<br />

,,aqimi~, ,,pap~-i (mRvdeli) da mWedeli yvelasiao~ -<br />

ambobdnen svaneTSi, aseve iyo leCxumSic. yofila<br />

SemTxvevebi, rodesac CxubSi ,,dalaqs~ dauWria Tavisi<br />

mowinaaRmdege, magram mere TviTonve umkurnalebia da<br />

mourCenia igi.<br />

moZiebul eTnografiul masalaze dayrdnobiT<br />

SevecdebiT aRvweroT is samkurnalo saSualebebi da<br />

meTodebi, riTac svani ,,aqimebi~ da leCxumeli<br />

,,dalaqebi~ mkurnalobdnen Wrilobebs.<br />

WrilobaTa mkurnaloba.<br />

rogorc ukve avRniSneT, svani ,,aqimebi~ yvela<br />

daavadebaze ukeT travmul dazianebebs, maT Soris<br />

Wrilobas (lÁqaC) mkurnalobdnen. Wrilobis simZimes,<br />

imis miuxedavad, Tu ra saxis iaraRiT iyo miyenebuli,<br />

adgilmdebareobisa da xarisxis mixedviT<br />

ganasxvavebdnen. msubuq da nakleb saSiS Wrilobad<br />

kidurebis dazianeba iTvleboda; xolo mZime –<br />

sicocxlisaTvis saziano da saSiS Wrilobad – muclis,<br />

mkerdis, yelis, Tavis areSi miyenebuli Wriloba<br />

iTvleboda. Wrilobis mkurnalobas misi gasufTavebiT<br />

iwyebdnen. amisaTvis ornaxad arays (rogorc Zveli<br />

qartuli <strong>samedicino</strong> werilobiTi Zeglebidan irkveva,<br />

alkoholiani xsnarebiT Wrilobis mobanva saqarTveloSi<br />

miRebuli yofila), marilwyals, aduRebul wyals,<br />

mcenareebidan – balax qristesisxlas - ,,Svara Jagar~ -<br />

/Chelidonium majus L./ wvens da cxims – kanafis zeTs da<br />

36


,,lecvms~ iyenebdnen. ,,lecvmi~ Semdegnairad mzaddeboda:<br />

ori dRis amoyvanil umarilo yvels tafaSi<br />

moSuSavdnen, daumatebdnen cota fqvils da ramdenime<br />

wuTs aduRebdnen – gamoiyofa didi raodenobiT cximi _<br />

,,lecvmi~.<br />

Wrilobas miwas da WuWys qaTmis gamoxarSuli<br />

frTiT aclidnen, frTis ZiriT zomavdnen Wrilobis<br />

siRrmes, xolo Semdeg ornaxadi aryiT an<br />

zemoTCamoTvlili romelime saSualebiT mowmendnen.<br />

Wrilobis gasufTavebis Semdeg, sisxlis denis<br />

SeCerebas cdilobdnen. am mizniT sxvadasxva saSualebebs<br />

mimarTavdnen.<br />

patara Wrilobidan (,,likac~) sisxlis denis<br />

SesaCereblad Semdegi mcenareebi gamoiyeneboda: Tamabaqo<br />

- ,,TuTvin~//,,TuTun~/ Nicotiana/, xvarTqla -<br />

,,naxÁrwel~//,,nawÁrxel~/Conoonvulus aroensis L./,<br />

mravalZarRva - ,,mŒZarRvol~//,,mudruwa~//,,quTvkvax~<br />

/Plantago major L./, fSukura-,,Tusbale~//,,malaTus~<br />

/Lucoperdon/, fiWvi - ,,gÁgib~//,,gÁgÁf~/Pinus sillofrish L./, soWi -<br />

,,nenz~ /Abiss/.<br />

fiWvis an soWis lafans Semoaxvevdnen Wrilobaze.<br />

xanjliT moyenebul did, sisxlmden Wrilobaze (,,skodi<br />

lŒqaC~) sisxlis SesaCereblad, Tu SesaZlebeli iyo,<br />

laxts daadebdnen (Wrilobis damuSaveba-Sexvevamde).<br />

yovelgvar Wrilobaze sisxlis denis SesaCereblad<br />

axal umarilo yvelsac iyenebdnen. mas anTebis<br />

sawinaaRmdego Tvisebas miawerdnen – Wriloba aRar<br />

Riziandeboda.<br />

axlo warsulSi svaneTSi cnobili ,,aqimis~,<br />

mamerza xergianis Svili mamis saqmianobis Sesaxeb<br />

gadmogvcems, rom igi didi Wrilobidan sisxlis denis<br />

SesaCereblad samkurnalo qvidan ,,streptocidismagvar<br />

fxvnils~ akeTebda da imas ayrida Wrilobaso.<br />

samkurnalo qvis fxvnils zogjer Sabiamansac urevdnen,<br />

romelic sisxlis sadinarebs moswvavda da sisxli aRar<br />

37


gamovidoda. sisxlis denis SesaCereblad Sabiamnis<br />

gamoyenebas Zvel qarTul samkurnalo wignebSic<br />

vxvdebiT. mag.: ,,sxua wamali, rome dakodilisa gaxsnilsa<br />

sisxli daayenos. aiRe… anu arjaspi (Sabiamani) danaye,<br />

moayare da daayenos~ (2. 1985. 651.).<br />

zemoCamoTvlili mcenareebidan anTebis<br />

sawinaaRmdego nivTierebebs Seicavs da rogorc<br />

aseptikuri saSualeba medicinaSi gamoiyeneba<br />

mravalZarRvasa (12. 1976. 228.) da fiWvis wiwvebisagan (12.<br />

1976. 227.) damzadebuli samkurnalo preparatebi.<br />

patara Wrilobidan sisxlis denis SesaCereblad<br />

yvelaze gavrcelebul saSualebas fSukura soko<br />

warmoadgenda. saTibSi Tu tyeSi muSaobisas igi<br />

yovelTvis Tan dahqondaT, magram did an saxeze<br />

miyenebul Wrilobas ar daayridnen, vinaidan daRs<br />

tovebda da Rrma WrilobaSi SeiZleba infeqcia Seetana.<br />

aseve Tambaqo sisxls aCerebda, magram mere Wrilobis<br />

morCenas xangrZlivi dro sWirdebodao, gadmogvcemen<br />

mTxrobelebi. Wrilobas, misi simZimis mixedviT,<br />

sxvadasxva wesiT mkurnalobdnen. msubuqi Wrilobis<br />

mosarCenad sakmarisad miaCndaT mravalZarRvas nedli<br />

foTlis dadeba, an wminda fisis (naZvis an soWis)<br />

wacxeba da zed naZvis nazi kanis mikvra. Tu am<br />

saSualebas maSinve miuswrebdnen da ramdenjerme<br />

gamoucvlidnen, Wriloba ar daCirqdeboda da male<br />

morCeboda (9. 1942. 48.), an Wrilobas moxarSul yvels –<br />

xawamwvars//,,TaSmijabs~ Tavisi cximianad daadebdnen.<br />

didi da Rrma Wrilobis samkurnalod sxvadasxva<br />

saxis malamo (,,mahlam~) gamoiyeneboda. malamoebs<br />

ZiriTadad amzadebdenen naZvis, fiWvis an soWis<br />

fisisagan, saqonlis (Zroxis, Txis, Roris) umarilo<br />

qonisagan, Taflisagan, Taflis sanTlisagan. malamos<br />

SemadgenlobaSi urevdnen, agreTve, samkurnalo qvebis<br />

nafxeks an sxvadasxva balaxis fxvnils (malamoebSi<br />

Semavali samkurnalo mcenareebis umravlesoba<br />

38


xalxisaTvis ucnobia, raki maT svani ,,aqimebi~<br />

saidumlod inaxavdnen).<br />

aRniSnul sakiTxebze XIX s-Si b. niJaraZes<br />

Cawerili aqvs Semdegi: ,,iaris, Wrilobis mosarCenad<br />

svani eqimebi xmarobdnen: erTnair safxek TeTr qvas,<br />

naZvis fiss (orive eseni Wrilobas wmendnen, dalpobas<br />

xels uSlian) margi muSks da ,,kirbils~ (порошок), e. i.<br />

balaxis foTlebs, romelTac gaSrobis Semdeg fSvnian<br />

da fqvilad gadaqceuls wylulze ayrian. ,,kirbili~<br />

samnairi ician: erTi Wrilobas, wyluls swmends,<br />

asufTavebs, meore aSrobs da mesame arCens (18. 1962. 171.).<br />

amgvari masala Cvens mieracaa damowmebuli.<br />

TiTqmis mTeli saukunis manZilze malamoTa momzadebis<br />

wess didi cvlileba ar ganucdia, ver davadastureT<br />

margi muSki. vfiqrobT, rom termini `margi muSki~ swori<br />

ar unda iyos. muSki, rogorc samkurnalo nivTiereba<br />

cnobilia karabadinebidan (33. 1936. 60_62, 67_69; 26. 1978. 939, 979).<br />

sulxan _ sabas mixedviT muSki aris ori saxis<br />

`xazareTis muSkis cxoeli TaÃusa hgavs, xolo afrikisa<br />

cxensa da maTis asoTagan ars muSki~ (20. 1924. 232),<br />

cnobilia xis muSkic (20. 1924. 41.).<br />

rac Seexeba `margi~_s, igi s. s. orbelianis<br />

leqsikonis mixedviT aris `bostnis dakvaluli, bostnis<br />

rigis kvalni~ (23. 1965. 442.), rasac ra Tqma unda,<br />

wamalTan araviTari kavSiri ar aqvs. qarTul<br />

samkurnalo wignebSi vxvdebiT margis msgavs termins<br />

`marv~- is , mag: `marvis Tesli~. SesaZlebelia aq<br />

sityvebis `margi~ _ `marvi~ aRrevasTan gvqondes saqme.<br />

savele eTnografiuli masalebisa da werilobiTi<br />

monacemebis (18. 1962; 29. 1960. 122.) mixedviT `mahlam~ –s<br />

amzadebdmnen : naZvis (an soWis, an fiWvis) axali fisis,<br />

Roris qonis, sanTlisa da Taflisagan. yvelafer amas<br />

erTad wamoaduRebdnen da Seurevdnen Wrilobis<br />

samkurnalod cnobil romelime balaxis fxvnils.<br />

malamos didxans ar aduRebdnen. wamlad ucecxlo<br />

Tafls xmarobdnen.<br />

39


Tafli, Taflis sanTeli, fiWvis fisi, Txis qoni,<br />

erbo Wrilobis samkurnalod aRmosavleT saqarTvelos<br />

mTianeTSic aris damowmebuli (3. 147; 15. 1981. 147.).<br />

yuradRebas iqcevs Wrilobis samkurnalod kvercxis<br />

gulis gamoyeneba, igi Seicavs Zlier baqteriocidul<br />

nivTierebas _ lizocims. amdenad, aRniSnuli<br />

miznebisaTvis misi xmareba mizanSewonilia.<br />

fiWvis fisi Seicavs eTerovan zeTebs, rac<br />

anTebiTi procesebis sawinaaRmdego saSualebad<br />

iTvleba medicinaSi (13. 1976. 227.).<br />

svani `aqimebi~ sakuTari gamocdilebis Sedegad<br />

upiratesobas ama Tu im samkurnalo saSualebas<br />

aZlevdnen. zogi naZvis fiss da saqonlis qons xmarobda,<br />

zogi Txis qons, fiWvis fiss da sxva. malamos<br />

momzadebis teqnologia ki TiTqmis erTnairia.<br />

garda zemoT aRniSnuli malamosi, svaneTSi<br />

WrilobisaTvis saqonlis Zvlis tvinsa da qonis<br />

nazavsac iyenebdnen. es mxars uWers mosazrebas, rom<br />

arqeologiuri gaTxrebis Sedegad sakaJias gamoqvabulSi<br />

aRmoCenili cxovelis qonisa da Zvlis tvinisagan<br />

Semzadebuli nazavi samkurnalo daniSnulebis iyo (19.<br />

1955. 59.).<br />

daCirqebuli Wrilobis samkurnalod specialur<br />

malamos - ,,kaxvra~-s (am terminis <strong>qarTuli</strong> Sesatyvisa<br />

ver davadgineT) amzadebdnen: iRebdnen fiWvis fiss,<br />

Taflis sanTels (ufro meti raodenobisas, vidre<br />

Cveulebrivi malamos momzadebisaTvisaa saWiro), Txis<br />

qons, samkurnalo qvisa da mcenaris fxvnils erTmaneTSi<br />

urevdnen da 10-15 wuTs aduRebdnen. momzadebul malamos<br />

xis an rqis wylian WurWelSi Caasxamdnen, rom gaciebis<br />

Semdeg advilad gamoeRoT. ,,kaxvra~ mkvrivi da webovani<br />

malamo iyo, Wrilobaze wasmis win SeaTbobdnen.<br />

mTxrobelTa gadmocemiT ,,kaxvra~ Wrilobidan Cirqs<br />

iRebda, dabeJil xorcs asufTavebda, ,,Wamda~ uvargis<br />

xorcs da sufTa karg xorcs ki stovebda.<br />

40


TofiT daWrilisa da saerTod Rrma Wrilobis<br />

samkurnalod svaneTSi tampons iyenebdnen, romelsac<br />

,,patrik~//,,patruq~-s uwodebdnen. ,,patruqs~ Taflis<br />

sanTlisgan, aryis xis wvrili totis an abedis sokosgan<br />

amzadebdnen. Taflis sanTlisagan Camoqnidnen solisebs<br />

patruqs, romlis ufro wvril mxares wausvamdnen<br />

wamals da Cadebdnen Rrma WrilobaSi. abedis sokosagan,<br />

an aryis xis wvrili totebisagan gamoTlidnen erTi<br />

mxridan ufro wvril, wamaxvilebul Cxirebs, wausvamdnen<br />

malamos da Cadebdnen WrilobaSi. patruqad iyenebdnen<br />

wvrilad daxveul, malamoSi gaJRenTil bambasac.<br />

,,aqimebi~ Wrilobas ornaxadi aryiT, an sxva<br />

romelime saSualebiT gaasufTavebdnen, mere patruqs<br />

malamos wausvamdnen da Cadebdnen WrilobaSi ise, rom<br />

nawili gareT darCeniliyo, raTa misi gamocvla advili<br />

yofiliyo. Wriloba Tu gamWoli iyo, patruqi orive<br />

mxridan Canda. patruqs dReSi erTxel an orjer<br />

ucvlidnen, es damokidebuli iyo Wrilobis xasiaTsa da<br />

TviT ,,aqimze~. zogi aqimi Wrilobas pirveli Sexvevis<br />

Semdeg 3-4 dRes aRar gaxsnida. patruqi Wrilobidan<br />

,,wkaliT~ amohqondaT. aseTi mkurnaloba Wrilobas 2-3<br />

kvira sWirdeboda.<br />

patruqs imisaTvis iyenebdnen, rom Wriloba marto<br />

,,garegnulad ar gankurnebuliyo da SigniTac<br />

morCeniliyo~ - gadmogvcemen mTxrobelebi.<br />

patruqiT mkurnalobis zemoT aRwerili wesi<br />

Tanamedrove medicinaSi tamponiT mkurnalobis<br />

analogiuria.<br />

aRsaniSnavia, rom TviT termini da misi gamoyenebis<br />

wesic analogs poulobs Zvel qarTul <strong>samedicino</strong><br />

wignebSi: ,,...dakodili...Tu Rrmad iyos (wamali m. b.)<br />

patruqiT Seudev~ (30. 1940. 391.). ,,...Tu isriTa iyos da<br />

SubiT, an ÃrmliTa an daniTa, ...Tu erTob Rrma iyos,<br />

...(dakodili m. b.) patruqiTa Seudev wamali ZueliTa<br />

bambiTa, da Tu Rrma ar iyos, bambiTa zeda dasdev<br />

erTxel dilas da erTxelac saRamos~ (26. 1978. 646.).<br />

41


sulxan-saba orbelianis ganmartebiT<br />

patruqiT//patruk ewodeboda sanTlisa da bambis Clas<br />

(21. 1966. 613.), xolo Cla aris naZenZi rame (22. 1949. 425.).<br />

,,aqimebi~ Rrma WrilobaSi Casasxmelad specialur<br />

Txier wamalsac amzadebdnen – balax walikas/Polygonum<br />

hydropiper L./ gamxmar fesvebs danayavdnen, aurevdnen<br />

Taflis sanTelsa da naTaved araySi. es mcenare Seicavs<br />

glukozidebs, vitamin K, eTerovan zeTebs. cnobilia<br />

rogorc sisxlis denis SesaCerebeli saSualeba ( 13. 1976.<br />

233.).<br />

Wriloba samkurnalo qvebis nafxekiTac<br />

mkurnalobdnen, mas iyenebdnen rogorc sxva samkurnalo<br />

saSualebebTan Sereuls, ise calke. WrilobaSi jer<br />

Cafxekdnen TeTr qvas (romelsac safxek wamals -<br />

,,lŒxkŒne Jagrars~ eZaxdnen), mere wausvamdnen malamos.<br />

samkurnali qvebi sxadasxva feris da daniSnulebis<br />

iyo: `lŒxkŒnali~- patara moTeTro qvaa, romelic<br />

Wrilobas asufTavebda da arCenda. mas meorenairad<br />

mosarCen wamals- `mŒJgeni Jagral~-sac eZaxdnen. iyo<br />

kidev mowiTalo feris qva, `romelic gafuWebul xorcs<br />

mosWamda~- mas wiTel wamals -`wŒrni malgimiS~-s<br />

(Jagral) uwodebdnen.<br />

samkurnalo qvebi ojaxSi ganZad iTvleboda da<br />

Taobidan Taobas gadaecemoda. gviWianebis ojaxSi<br />

(aqimis) Cven vnaxeT TeTri feris samkurnalo qva,<br />

romelic maT ojaxs gayrisas garkveuli sazRauris<br />

gaRebis Semdeg ergo. eqim a. iaSvilis cnobiT, saerTod,<br />

saqarTveloSi sxvadasxva saxis qvebis nafxekiT an<br />

nalesi wyalxsnariT mkurnalobdnen mTel rig<br />

davadebebs da maT Soris Wrilobasac (34. 1904. 41_42.).<br />

saqarTveloSi qvis samkurnalo saSualebad xmareba, -<br />

wers p. firfiraSvili, - uZvelesi droidan dasturdeba,<br />

rogorc ucxo, ise <strong>qarTuli</strong> werilobiTi wyaroebisa da<br />

eTnografiul yofaSi SemorCenili masalebis mixedviT<br />

(27. 1972. 81.).<br />

42


svaneTis garda, WrilobaTa qvebiT mkurnaloba<br />

eTnografiuli masalebiT damowmebulia mTel<br />

saqarTveloSi (15. 1981. 15; 7; 8.). aRniSnuli samkurnalo<br />

saSualebis gamoyeneba mTel kavkasiaSic yofila<br />

gavrcelebuli (16. 1893/94. 374_376.).<br />

qvebis samkurnalod gamoyenebas zogi avtori qvis<br />

Tayvaniscemas ukavSirebs (16. 1893/94. 542.), zogi ki<br />

piriqiT, qvebis Tayvaniscemas maT samkurnalo Zalas<br />

miawers, romelic xalxis rwmeniT qvas RvTaebam mianiWa<br />

(33.1904. 43_45.). safiqrebelia, rom WrilobaTa<br />

samkurnalod qvebis gamoyenebis farTod dadebiT Sedegs<br />

iZleoda <strong>samedicino</strong> praqtikaSi.<br />

samkurnalo qva `xviTos~ laboratoriuli<br />

SeswavliT dadginda, rom am qvebs garkveuli<br />

samkurnalo Tvisebebi gaaCniaT. daSvebulia varaudi, rom<br />

qva samkurnalo mizniT saqarTveloSi Zv. w. I<br />

aTaswleulidan gamoiyeneboda (27. 1972. 98.).<br />

ufro naTeli rom gaxdes Wrilobis mkurnalobis<br />

Tanmimdevroba, moviyvanT erT-erTi svani aqimis, runTu<br />

xergianis mkurnalobis meTods, romelic mis mier<br />

morCenili avadmyofebisagan CaviwereT mestiaSi 1979<br />

wels. `pataraobisas TamaSis dros, rkinis wveriani joxi<br />

momxvda mklavze, mxarTan da Zvali gamitexa, gaWrili ar<br />

iyo Zvali ise gatyda, mklavi gamisivda. mestiaSi im<br />

dros msaxurobda pirveli svani eqimi giorgi niJaraZe.<br />

man mamas urCia Cemi TbilisSi wayvana. mamam runTu<br />

xergianTan mimiyvana. is cnobili aqimi iyo da xSirad<br />

miyavdaT oseTSi, afxazeTSi, samegreloSi. runTum<br />

didxans mimkurnala, magram momarCina. jer iseT malamos<br />

mismevda, rom xeli magrad gamisivda, mere or adgilas<br />

danis dartymiT gaWra, rom Cirqi gamosuliyo.<br />

maSinaHhqonda rezinisa (sabavSo oyna), am maSiniT xis<br />

jamidan iRebda anaduReb wyals da asxamda WrilobaSi.<br />

gamorecxavda, gawmendda, mere patruqs wausvamda wamals<br />

da Cadebda<br />

43


WrilobaSi. dila-saRamos mixvevda. yoveli Sexvevis win<br />

Wrilobas gamoasufTavebda. marwuxs Cadebda WrilobaSi<br />

da sinjavda Zvals, Zvali TandaTan amodioda zemoT,<br />

bolos Wrilobidan Zvlis mozrdili natexi gamoiRo.<br />

patruqs imitom sdebda, rom Zvlis gamoRebamde Wriloba<br />

ar Sexorcebuliyo da Sig Cirqi ar Camdgariyo. Zvlis<br />

gamoRebis Semdeg malamoTi mimkurnala, romelsac<br />

fiWvis fisis, kvercxis gulisa da Roris qonisagan<br />

akeTebda. Sesaxvevi naWrebi saxlidan mimqonda. xeli<br />

morCenamde yelze mqonda Camobmuli~ (mTxr. WiWiko<br />

jafariZe, 80 wlis, 1980 w. mestia).<br />

Wriloba Tu gaRiziandeboda, garTuldeboda<br />

(daCirqdeboda), mas rogorc avRniSneT, ,,kaxvra~-Ti<br />

mkurnalobdnen. xalxis gadmocemiT Wrilobis<br />

garTulebas (daCirqebas) iwvevs: Tu Wriloba kargad ar<br />

gasufTavda, WuWyi Sehyva an Tu gacivda. aseTi Wriloba<br />

galurjdeba, gasivdeba da daCirqdeba, ,,xorci<br />

afuvdeboda~.<br />

garTulebul Wrilobas ,,kaxvra~-s garda sxva<br />

saSualebebiTac mkurnalobdnen, kerZod, balax<br />

qristesisxlas wvens an mis fxvnils (mcenares ivlisSi<br />

krefdnen, gaaxmobdnen CrdilSi da ise inaxavdnen.<br />

saWiroebis dros dafSvnidnen da gacridnen) aurevdnen<br />

kvercxis cilaSi da daadebdnen Wrilobas. am mizniT<br />

soWis fissac iyenebdnen.<br />

,,roca Wrilobaze ,,glaxa xorci~ fexs moikidebda,<br />

maSin daadebdnen soWis axali ylortis wvenSi<br />

mogrovil fiss, romelsac ,,nenza maSan~, e. i. soWis<br />

nayofi hqvia. es wveni asufTavebda Wrilobas da xels<br />

uwyobda morCenas. agreTve, Cirqovan Wrilobaze<br />

dasdebdnen erTgvar balaxis foTols, romelsac<br />

,,modrona bales~ eZaxian (11. 85.).<br />

,,daCirqebuli balRamiani~ WrilobisaTvis<br />

xmarobdnen gvirilis - ,,nagvirila~ /Mantricaria chamomilla/<br />

wvens, imiT mowmendavdnen Wrilobas, Rrma WrilobaSi<br />

44


Sigac Caasxamdnen. cnobilia, rom gvirila anTebis<br />

sawinaaRmdego nivTierebas Seicavs (13. 1976. 201.).<br />

gvirilas Sesaxeb ,,iadigar-daudSi~-c vkiTxulobT:<br />

,,...rome an misi SarbaTi asvan, an danayon tled qnan da<br />

sadac stkiodes an usivdebodes iq Semosdvan… da<br />

yovlisa balRamisa wamalia~ (2. 1985. 207.).<br />

daCirqebul WrilobaSi Roris gamdnari, umarilo<br />

qonis Casxmac icodnen. zogierTi ,,aqimi~ daCirqebuli<br />

Wrilobidan gamonaden balRams amowovda. mTxrobelebs<br />

axsovT erTi aseTi ,,aqimi~ simon kvasdiani (qvemo<br />

svaneTi).<br />

garda zemoaRniSnulisa, ,,aqimebs~ hqoniaT<br />

specialuri wamali, romelsac ,,malgimiSs~ uwodebdnen.<br />

risgan amzadebdnen am wamals ver davamowmeT. mas<br />

Wrilobaze mcire xniT daadebdnen, radgan Zalian<br />

Zlieri iyo da avadmyofi ver itanda, misi xmareba 2-3 –<br />

jer metad ar SeiZleboda. aRniSnuli wamlis Tviseba is<br />

iyo, rom gafuWebul, dazianebul qsovils ,,mosWamda~ da<br />

Wrilobas gaasufTavebda. ,,malgimiSs~ dazianebuli<br />

Zvlovani qsovilis amosasufTavebladac iyenebdnen.<br />

am wamlis Semadgenlobas ,,aqimebi~ metad<br />

saidumlod inaxavdnen, amitom misi dadgena dRes<br />

SeuZlebelia.<br />

yvela danarCen SemTxvevaSi daCirqebul Wrilobas<br />

mkurnalobdnen Cveulebrivad – daamuSavebdnen, tamponebs<br />

(patruqs) Caudebdnen, Seuxvevdnen.<br />

aRsaniSnavia, rom xorcis ,,mosaWmel~ wamalTa<br />

gamoyenebas karabadinebSic vxvdebiT. ase magaliTad,<br />

,,sxva malama, gaaxmos Zueli mRieri da Tu sxua feri avi<br />

xorci gamovides, isica mosWamos...~ an ,,sxua malama<br />

mwuane, rome xorci mosWamos da bayli gawmindos, an<br />

matlsa da krkilsa uSuelos, da Tu TeTri iyos<br />

mRierSigan daawiTlos da gaamrTelos...~ (26. 1978. 648.).<br />

svaneTSi damowmebulia WrilobaTa organuli<br />

nivTierebebiT mkurnalobis saintereso meTodic. gaWris<br />

dros Tu ZarRvi daziandeboda cocxal Wiayelas<br />

45


Cadebdnen WrilobaSi da Seuxvevdnen. Wia rom<br />

gaTeTrdeboda gamocvlidnen. ,,igi gamoyofs lorwos da<br />

amiT ganikurneba Wriloba~-o.<br />

analogiuri mkurnaloba mowmdeba saqarTvelos<br />

sxva kuTxeebSic, raWaSi (6.1982_83.), xevsureTSi (3. ),<br />

sadac mas ,,Wia-zeTs~ uwodeben. aseTi Wrilobis<br />

samkurnalod svaneTSi iyenebdnen saqonlis ZarRvis<br />

nafxeksac.<br />

Tavis Wrilobis mkurnaloba<br />

svaneTSi mowmdeba Tavis qalis trepanacia.<br />

samwuxarod eTnografiuli masala saSualebas ar<br />

gvaZlevs am rTuli operaciis msvleloba srulad<br />

warmovidginoT. trepanacia keTdeboda Tavis tramvis<br />

SemTxvevaSi. Tavis Wrilobis dros ,,aqimebi~ jer<br />

dazianebul midamos gaasufTavebdnen, Tmebs<br />

gadaparsavdnen, dazianebul xorcs mosWridnen, ornaxadi<br />

aryiT daamuSavebdnen Wrilobas da wamals (malamos)<br />

daadebdnen.<br />

Wriloba Tu Rrma iyo da Zvali gatexili, Zvlis<br />

namsxvrevebi wamlebis saSualebiT amohqondaT.<br />

amotexili Zvlis adgilze svani ,,aqimebi~ spilenZis<br />

firfitas dgamdnen. zogi ,,aqimi~ aseT dros avadmyofs<br />

arays daalevinebda, rom tkivili naklebad egrZno.<br />

s. guledanis gadmocemiT, yofila SemTxvevebi,<br />

,,rodesac kacs Wrilobis gamo Tavis Zvlis nawili<br />

amovardnia, maSin aqimebs es Zvlis naklovaneba<br />

daufaravT spilenZiT, romelic Tavis qalisaTvis<br />

miuerTebiaT imgvarad, rom Zvlis magivroba gauwevia da<br />

Sezrdia Zvals. amnair Tavs eZaxdnen ,,na-Ciarv~, e. i.<br />

spilenZSeduRebuli-spilenZnarevi Tavis patroni<br />

Cveulebriv saR azrze da janze iyo xolme da<br />

sakvirvelia da samwuxaro misi dakargva (11. 67.). amasve<br />

gadmogvcems b. niJaraZe (18. 1962. 172.). analogiuri masala<br />

velze muSaobis dros Cvenc davadastureT.<br />

46


zemoTxsenebuli faqti did yuradRebas imsaxurebs,<br />

igi Tanamedrove medicinaSi gavrcelebuli<br />

aloplastikuri operaciis identuria, es ki svani<br />

,,aqimebis~ maRal profesiul doneze miuTiTebs.<br />

aloplastikis (plastikuri operacia), masalad<br />

gamoyenebulia ucxo sxeuli, spilos Zvali, oqro,<br />

vercxli da sxv. ( 1. 1973. 26.).<br />

sainteresoa, rom cnobebs Tavis qalis Zvlis<br />

dazianebis SemTxvevaSi spilenZis Cadgmis Sesaxeb<br />

qarTul literaturaSic vxvdebiT: ,,kaci erTi omSi<br />

damwyvdeoda. Tavis WaSa srulobiT damsxvreuli hqonda.<br />

igi Zvali aRar moebmoda srulobiT, Zvali gamoviRe da<br />

Zvlisa wil spilenZi Cavugdev. SeduRda da man kacman<br />

didi xani icocxla~ (24. 1983. 102.).<br />

Tavis Wrilobis samkurnalo malamod ZiriTadad<br />

,,kaxvras~ xmarobdnen, mas Tbil-Tbils daadebdnen<br />

Wrilobaze da Seuxvevdnen. pirveli Sexvevis Semdeg 4-5<br />

dRes ar xsnidnen, mere ki or dReSi erTxel uxvevdnen.<br />

saqarTvelos sxva kuTxeebidan Tavis qalis<br />

trepanacia axlo warsulSi xevsurTa eTnografiul<br />

yofaSic aris dadasturebuli (12. 1930. 99.). igi<br />

damowmebulia kavkasiis sxva xalxebSic (25. 1982. 67_79.).<br />

arqeologiuri gaTxrebis Sedegad mopovebuli Zvlovani<br />

masala adasturebs, rom Tavis qalis trepanacia<br />

saqarTveloSi uZvelesi droidan keTdeboda (28. 1956.8.).<br />

mTxrobelTa gadmocemiT, svani ,,aqimebi~ Zvlis<br />

namsxvrevs sxva dazianebuli organodan, ZiriTadad<br />

kidurebidanac iRebdnen. ,,sadac Zvali iyo dazianebuli,<br />

im adgilze Cirqdeboda~ da ase igebdnen sad iyo Zvali<br />

gatexili. aseTi Wrilobis mosarCenad ,,aqimebs~ ori Tve<br />

mainc sWirdebodaT.<br />

47


Wrilobis mkurnalobis dros ,,aqimebi~ did<br />

yuradRebas aqcevdnen agreTve avadmyofis movlas, kvebas.<br />

zrunavdnen misi saerTo mdgomareobis gaumjobesebaze.<br />

mZimed daWrils sufTa qveSagebs daufendnen, axdendnen<br />

sxeulis dazianebuli nawilis imobilizacias,<br />

magaliTad, daWril xels Camokidebdnen, rac Wrilobis<br />

Sexorcebaze dadebiTad moqmedebda, icavdnen siwynares<br />

avadmyofTan.<br />

garkveuli yuradReba eqceoda daWrilis movlas.<br />

avadmyofs ukrZalavdnen alkoholiani sasmelis miRebas.<br />

xorceulidan Txis, xbos da qaTmis xorcs urCevdnen.<br />

aridebdnen Roris xorcs. aWmevdnen rZis produqtebs.<br />

daWrili Tu bevr sisxls dakargavda, saqonlis<br />

sisxlsac daalevinebdnen. naTesavebs da mezoblebs<br />

avadmyofTan mosakiTxi xili, xaWapuri da sxv. mihqondaT.<br />

saWiro SemTxvevaSi Rameebs uTevdnen. cdilobdnen<br />

gaerTod, ukravdnen Wunirs da dabal xmaze uyvebodnen<br />

sxvadasxva ambebs: ,,avadmyofobaze aRar fiqrobs imdenad<br />

da ukeTesad xdebao~- gadmogvcemen mTxrobelebi.<br />

musikiT avadmyofis garTobas dadebiTi Sedegi<br />

mohqonda. igi avadmyofis nerviul sistemaze<br />

damamSvideblad moqmedebda, rac misi saerTo<br />

mdgomareobisaTvis ukeTesi iyo. cnobilia, rom musikas<br />

rogorc damxmare samkurnalo saSualebas, msoflios<br />

xalxebSi uZvelesi droidan iyenebdnen (17. 1893. 5º1_594; 5.<br />

1983.) mas qarTvelebi, somxebi da kavkasiis sxva xalxebi<br />

mZime avadmyofis da maT Soris, daWrilis mkurnalobis<br />

dros mimarTavdnen (17. 1893. 499).<br />

aRsaniSnavia, rom svani ,,aqimebi~ Wrilobis<br />

samkurnalod malamos dasamzadeblad ZiriTadad im<br />

nivTierebebs iyenebdnen (Tafli, Taflis sanTeli, Roris<br />

qoni, zeTi, erbo), romlebic imave miznisaTvis qarTul<br />

<strong>samedicino</strong> wignebSia moxseniebuli. mag.: ,,marama<br />

wylulisaTvis – aiRe sakmeli TeTri-xuTisa dramisa<br />

woni, qalbana da Zira - or-ori dramisa woni, dingeli –<br />

ori unkia, cvili - sami unkia da Roris xorci msuqani,<br />

48


da berZnuli zeTi da erbo furTa. amiT aaduRon ese<br />

wamalni, maramani Sehqmen da zeda dasdva~ (26. 1978. 780.).<br />

an ,,aiRe dindgeli ori nawili, cvili erTi nawili da<br />

zeTi erTi nawili, erboTa aaduRe, marama Sehqmen da<br />

zeda dasdebdi~ (26. 1978. 781.).<br />

leCxumeli eqimbaSebic da ,,dalaqebic~ Wrilobis<br />

mkurnalobas misi gasufTavebiT iwyebdnen. Wrilobis<br />

dasamuSaveblad iyenebdnen marilwyals, mcenare<br />

Zirmwares (Aristolochia chematitis L.) nayens, romelsac aseTi<br />

wesiT amzadebdnen – mcenaris Zirebs daCeCqavdnen,<br />

daasxamdnen aduRebul wyals, ramdenime saaTis Semdeg<br />

dawuravdnen da am wveniT daamuSavebdnen Wrilobas.<br />

aRniSnul mcenares <strong>samedicino</strong> xelnawerebis mixedviT<br />

saqarTveloSi Wrilobis samkurnalod iyenebdnen (2.1985.<br />

535.). Tanamedrove medicinac Zirmwares fesvebs<br />

rekomendacias aZlevs, rogorc antiseptikur da anTebis<br />

sawinaaRmdego saSualebas, romelic Wrilobis<br />

Sexorcebas aCqarebs (13. 1976. 105_106.). Wrilobis<br />

dasamuSaveblad leCxumur xalxur medicinaSi<br />

gamoiyeneboda, agreTve mcenare qristesisxlas wveni;<br />

mineraluri saSualebebidan almasis qvis nalesi<br />

wyalxsnari.<br />

sisxlis SesaCereblad xmarobdnen TuTuns. did<br />

sisxlmden Wrilobas saxalxo mkurnalebi laxts<br />

adebdnen.<br />

,,balaxian wamals vakeTebdiT – WinWars<br />

movxarSavdiT, davnayavdiT, Roris qons da Zirmwaris<br />

danayil Zirs SevzelavdiT erTimeoreSi umad da<br />

davadebdiT Wrilobas. am wamalSi bebia urevda kidev<br />

gunda laxustags – ebraelebisagan yidulobda. sisxlis<br />

denis dros danayavda gundas da pirdapir daafarebda<br />

zemodan qaRalds da burTiviT daxveul rames daadebda<br />

zemodan rom daswoloda, amas laxts eZaxda. mesame dRes<br />

gaxsnida Wrilobas, Tu sisxli aRar modioda,<br />

zemoaRweril balaxs daadebda~ - mogviTxrobs griSa<br />

biqtoris Ze TuTisani, 66 wlis, sof. Cqumi.<br />

49


unda aRiniSmos, rom gunda laxustagi ori<br />

sxvadasxva nivTierebaa, romlebic xalxur medicinaSi<br />

erTadac ixmareba da cal-calkec. cnobilia, rom gunda<br />

mcenare /Quercus infenctoria wild/-is nayofia. is<br />

warmoadgens taninis Sencvel kaklisodena warmonaqmns.<br />

samkurnalod gamoiyeneboda TviT gunda ,,mwvane da<br />

daumwifebeli, gundis qerqi anu naWuWi, gundis<br />

gamowuri, romelsac gundis sasmeli ewodeboda~ (32. 1966.<br />

57.).<br />

Zvel qarTul medicinaSi gunda ixmareboda<br />

rogorc sxvadasxva xasiaTis sisxlis denis<br />

SesaCerebeli saSualeba (2. 1985. 467, 468; 30. 1940. 67.)<br />

,,wigni saaqimo~-Si vkiTxulobT: ,,sisxlis kurneba rome<br />

dakodilisagan ar ukudgebodes igi ars, romel Tu<br />

SeeZlos orive napiri gakveTilisa erTgan mokrifos<br />

xelTa daiWiros, rome sisxli Sigan Seikras da<br />

ukuagdos. da Tu erTgan ar mokrfebodes qsinaari zeda<br />

Semosdvas anu danayili gundai...~ (33. 1936. 292.).<br />

laxustagi//laxostaki /Cuprum Aceticum Cristellisatum/<br />

(26.1978. 826.) igive ,,rasustonicqari damwvari spilenZia,<br />

laxustagi aris~ (26. 1978. 258.). laxostaki Sedioda<br />

wylulis malamos SemadgenlobaSi (2. 1985. 618.).<br />

,,laxostaki, bunebaSi poebuli mkvrivi SenaerTia,<br />

romelsac gundasTan erTad xmaroben warbebis<br />

saRebavad, laxostaki TavisTavadac ixmareba medicinaSi<br />

wamlebis Sesamzadeblad~ (30. 1940. 497.).<br />

Rrma Wrilobis samkurnalod leCxumSi iyenebdnen<br />

tamponismagvar saSualebas. ,,balaxiani wamali~<br />

tamponiviT iyo, ra zomis Wrilobac iqneboda, im zomaze<br />

gaakeTebdnen da Catenidnen WrilobaSi. wamlis<br />

gamocvlis dros Wrilobas Zirmwares fesvebis wveniT<br />

amoswmendnen. Wrilobis samkurnalod gamoiyeneboda<br />

fiWvis fisic.<br />

Wriloba Tu garTuldeboad (daCirqdeboda)<br />

specialur wamals - ,,Taflian wamals akeTebdnen~<br />

Semdegnairad: tafaze aaduRebdnen Tafls, Seurevdenen<br />

50


Tanabari raodenobis umarilo qons, rom Segrildeboda<br />

,,imqlis~ (ifqli) fqvils Seurevdnen da Seasqelebdnen,<br />

magram magari ar unda yofiliyo. aseT Wrilobas dReSi<br />

erTxel ucvlidnen wamals. Wrilobas simsivne Tu<br />

Seetyoboda wamalSi Sabs gaurevdnen. xalxis<br />

dakvirvebiT WrilobaSi wiTeli feris xorci rom<br />

wamovidoda, ukve rCenas iwyebda.<br />

eTnografiuli masalis mixedviT eqimbaSebi<br />

sakmaod rTul Wrilobebs arCendnen, ase magaliTad,<br />

,,erT kacs beWze hqonda najaxi dartymuli. Zvali hqonda<br />

gaCexili beWis frTasTan, xels rom ar emoZrava,<br />

mkerdze mivakoneT CvrebiT. sadac Wriloba iyo iq<br />

vxsnidiT marto, ise iyo mowyobili, rom vucvlidiT<br />

wamals, erTi Tve hqonda Sekonili avadmyofs~ (griSa<br />

biqtoris Ze TuTisani, sof. Cqumi).<br />

Wrilobis dros, Tu ZarRvic iuo gaWrili,<br />

`ZarRvis gadasabmel~ wamals adebdnen. mcenare `TeTri<br />

Ziris~ Zirebs daCeCqvavdnen da gazeldnen Roris qonSi.<br />

calke aiRebdne saqonlis ZarRvs (Zvlis siaxloves),<br />

gamxmars daCeCqvavdnen xiT ise, rom dawewiliyo, magram<br />

ar unda gadawyvetiliyo, amas Caqridnen Tbil wyalSi<br />

`ZarRvi jer gaibneoda wyalSi da mere Seikreboda<br />

burTiviT~. am burTs Cadebdnen, sadac ZarRvi iyo<br />

gaWrili da zemodan Roris qonSi gazelil<br />

zemoaRweril wamals daadebdnen. naxvevs mxolod mesame<br />

dRes gaxsnidnen.<br />

`dalaqebs~ Wrilobis mosawmendad specialuri<br />

siTxe hqondaT, romlis Semadgenloba ver davazusteT.<br />

amiT mowmendnen Wrilobas da danayil TeTr SabSi<br />

Sezelil tyemlis tylaps daadebdnen. `sicxe gamohqonda<br />

da Wrilobas swmendda~-o. aseve ucnobi Semadgenlobisaa<br />

`TeTri feris fxvnili~, romliTac `dalaqebi~ Wrilobas<br />

mkurnalobdnen. isini (`dalaqebi~) icavdnen garkveul<br />

aseptikur wesebs – Wrilobis mkurnalobis dawyebamde<br />

`babua xelebs margancovkis xsnariT ibanda~-o,<br />

gadmogvcemen maTi STamomavlebi.<br />

51


`dalaqebi~ Wrilobas uxvevdnen dReSi erTxel an<br />

orjer, magram roca sxva soflebSi mihyavdaT, Wrilobis<br />

Sexvevis periodi 2-3 dRes udrida.<br />

Wrilobis da aseve damwvrobis samkurnalod<br />

amzadebdnen specialur wamals, romelsac `dazelil<br />

wamals~ eZaxdnen. aRniSnuli wamlis SemadgenlobaSi<br />

Sedioda: murdasaki, Zmari, zeiTunis zeTi, kvercxis<br />

guli da TeTri Sabi – damwvari. amaT yvelapers<br />

erTmaneTSi Seazeldnen grilad, didxans undoda zelva.<br />

proporcia aseTi iyo: Zmari 4-5 kovzi, murdasaki –<br />

erTi cais kovzi, zeiTunis zeTi – 2 Cais kovzi.<br />

murdasaki//murdasangi /Plumbum oxudatam/ - tyviis<br />

Jangia. qarTul <strong>samedicino</strong> xelnawerebSi murdasangi<br />

malamoebis SemadgenlobaSi Sedioda. `marama, romeli<br />

gaakurnebs yovelsa wylulsa advilad: aiRe damlaxueni<br />

da maruxis Ziri da vercxlis nacari, amaTgani TiTo<br />

umkia, da murdasangi, SeerTen, mogale da dacar, da<br />

zeTiTa berZnuliTa aaduRe neliTa cecxliTa, Seasqele<br />

da WurWelsa Cadev, da ixmare, rodes gindes~ (26. 1978.<br />

781.).<br />

iarian (daCirqebul) Wrilobas aRapi svaniZe piriT<br />

amoswovda, Turme. amiT is zogierT svan da xevsur<br />

dastaqarebs hgavs.<br />

patara Wrilobebs xalxi sxvadasxva saSualebebiT<br />

Tavad mkurnalobda. am miznisaTvis iyenebdnen<br />

samkurnalo mcenareebs – mravalZarRvas, xvarTqlas,<br />

axal yvels, qaTmis damwvari Zvlis fxvnils, damwvari<br />

puris kaklis fxvnils da sxv.<br />

winamdebare statiaSi SevecadeT maqsimalurad<br />

Segvedarebina erTmaneTisaTvis svaneTsa da leCxumSi<br />

Wrilobis mkurnalobis xalxuri saSualebebi da<br />

meTodebi, <strong>samedicino</strong> terminebi, agreTve Cveni mizani iyo<br />

gamogvevlina is kavSirebi, rac xalxursa da Zvel<br />

qarTul tradiciul werilobiT medicinas Soris<br />

arsebobs da Tanamedrove medicinis monacemebTan<br />

52


Sejerebis gziT dagvedgina ama Tu im saSualebebisa da<br />

meTodebis racionaluroba.<br />

ganxiluli masalidan Cans, rom Wrilobis<br />

samkurnalo saSualebebis umravlesoba (rogorc<br />

svaneTSi, ise leCxumSi), iseTi Semadgenlobisaa, rom<br />

xels uwyobs dazianebuli qsovilebis aRdgenas,<br />

mdidaria sxvadasxva vitaminebiT, eTerovani zeTebiT,<br />

cximovani mJaveebiT, axasiaTebT baqteriociduli,<br />

aseptikuri Tvisebebi, icaven infeqciisagan. maTi<br />

umrvlesoba aRniSnuli mizniT gamoiyeneba mTel<br />

saqarTveloSi, rac ueWvelad Zveli <strong>qarTuli</strong> <strong>samedicino</strong><br />

xelnaweri wignebis (karabadinebis) qarTvel xalxSi<br />

farTod gavrcelebisa da popularobis Sedegia.<br />

aRsaniSnavia isic, rom karabadinebi ise iyo<br />

Sedgenili, rom misi gamoyeneba SeeZlo ara marto eqim<br />

specialists, aramed nebismier daintersebul<br />

pirovnebasac. TviT d. batoniSvili Tavis `iadigar<br />

daudis~ SesavalSi wers: `Tu kaci aseTsa alagsa avad<br />

gaxdes, rom iq aqimi da Semtyobi kaci ar iyos, ese wigni<br />

daidvan wina da ama wigniTa uaqimon. da rarigadca ama<br />

wignSigan eweros, an mravalgvarisa senebisa niSnebi da<br />

alamaTebi, an Tav-Tavisa senis Sesaferi wamlebi da<br />

xelis Sewyoba da majunisa da SarbaTebisa da yarurasa<br />

Setyoba, an sisxlisa da an zafrisa, an balramisa da an<br />

sevdisa da senebisa niSnebi, da maTi Sesaferi wamlebi<br />

da Setyoba sweria yuela isre qnan~ (2. 1985. 97.).<br />

savele eTnografiuli muSaobis dros leCxumSi<br />

eqimbaSebis ojaxebSi davamowmeT karabadinebis<br />

arsebobis faqtebi. rac Seexeba svaneTs, Cven iq ar<br />

gvinaxavs karabadini, magram samkurnalo saSualebebis,<br />

neTodebis, terminebis farTod gavrceleba<br />

gvafiqrebinebs, rom svani aqimebic sargeblobdnen<br />

samkurnalo wignebiT.<br />

cnobilia, rom saqarTvelos gansacdelis Jams<br />

`svaneTi gadaqceula misi saeklesio simdidrisa da<br />

Zveli naSTebis saxizrad da damcvelad da svaneTsac<br />

53


Tavisi mZime misia Rirseulad Seusrulebia~ 10. 1925.<br />

111_112.).<br />

vaxuSti batoniSvilis cnobiT, ` ...ecerSi... ars<br />

eklesia svetad wodebuli, saxizari svetis cxovelis<br />

samkaul-saunjisa~ (4. 1973. 787. ). sruliad SesaZlebelia,<br />

am `saxizar nivTebs~ Soris karabadinebic yofiliyo,<br />

miTumetes, rom sasuliero wodeba saqarTveloSi<br />

samkurnalo saqmianobasac eweoda.<br />

a. Carkviani svaneTis kulturuli donis Sesaxeb<br />

wers: `feodaluri periodis svaneTSi swavla-ganaTlebis<br />

calkeuli kerebi eklesiebTan unda arsebuliyo. magram<br />

savaraudebelia, rom moswavleTa ricxvi TiTebze<br />

CamoiTvleboda, miuxedavad imisa, rogorc saerTo<br />

kulturuli doniT, ise swavla-ganaTlebiT, svaneTi bars<br />

TiTqmis ar Camouvardeboda~ (31. 1967. 73_74.).<br />

svaneTis kulturul ganviTarebaSi mniSvnelovani<br />

wvlili miuZRvis im mravalricxovan eklesiebs,<br />

romlebic yvela sofelSia. `vgoneb, marTla arsad aris<br />

amisTana qveyana, rom svaneTsaviT mdidari iyos Zveli<br />

eklesiebiT, xatebiT da saeklesio wignebiT. ras ar<br />

naxavs aq kacis Tvali? ver warmomigdenia saidan gaCnda<br />

amdeni oqro-vercxliT moWedili xati, Zvirfasi qvebiT<br />

morTuli azarfeSebi, tyavzed dawerili saeklesio<br />

wignebi da sxva Zvirfasi nivTebi... es Zvirfasi xatebi da<br />

wignebi gafantulni arian sxvadasxava eklesiebsa,<br />

koskebsa da saxlebSi, sadac maT Tvalyurs aravin ar<br />

adevnebs~ (14. 1901. 5_6.).<br />

eTnografiuli masalis SedarebiT analizidan<br />

Cans, rom svan da leCxumel xalxur mkurnalebs bevri<br />

ram aqvT saerTo da erTnairi warmatebiT mkurnalobdnen<br />

travmul daavadebebs, amJRavnebdnen mWidro kavSirs Zvel<br />

qarTul medicinasTan, rac udaod karabadinebis<br />

gavleniT unda aixsnas.<br />

54


Ggamoyenebuli literatura<br />

1. abaSiZe, s. abaSiZe, l. Rusul_laTinur_<strong>qarTuli</strong><br />

<strong>samedicino</strong> ganmartebiTi leqsikoni, Tb., 1973.<br />

2. bagrationi, d. Iadigar daudi, Tb.,1985.<br />

3. baliauri, m. xalxuri medicina xevsureTSi, iv.<br />

javaxiSvilis sax. istoriisa da eTnologiis<br />

institutis arqivi, М' 41, 1940.<br />

4. batoniSvili vaxuSti, aRwera samefosa<br />

saqartvelosa, qarTlis cxovreba, t. IV. Tb., 1973.<br />

5. baxtaZe, g. Mmusika mkurnali, Jurn. ,,droSa~, №3,<br />

1983.<br />

6. <strong>burduli</strong>, m. raWis eTnografiuli eqspediciis<br />

dRiurebi, 1982_1983 w.w.<br />

7. <strong>burduli</strong>, m. leCxumis eqspediciis dRiurebi, № 1; 2;<br />

3. 1984.<br />

8. <strong>burduli</strong>, m. imereTis eqspediciis dRiurebi, № 1; 2;<br />

3. 1988.<br />

9. dabitiani, a. svanuri eTnografiuli masalebi.<br />

bavSvis dabadeba da aRzrda. Iv. javaxiSvilis sax.<br />

istoriisa da eTnologiis institutes arqivi, М’<br />

48, 1942.<br />

10. gabliani, eg. Zveli da axali svaneTi, tf., 1925.<br />

11. guledani, s. Zveli aadaT_zne_Cveulebani zemo<br />

svaneTSi, mestiis mxareTmcodneobis muzeumis<br />

fondi.<br />

12. TedoraZe, g. xuTi weli fSav_xevsureTSi, Tb., 1930.<br />

13. Иорданов, Д. Никонов, Д. Бойчиновб,Асп. Фитотерапия,<br />

,,Медицина и физкултура”, София, 1976.<br />

14. margiani, iv. Zveli nivTebis (naSTebis) dacvis<br />

Sesaxeb, ,,mwyemsi~, №16, 1901.<br />

15. mindaZe, n. Qartuli xalxuri medicina (aRmosavleT<br />

saqartvelos eTnografiuli masalebis mixedviT),<br />

Tb., 1981.<br />

55


16. Минкевич, И.И. Камни как медицинское средство и как<br />

предмет обожения на Кавказе (сравнительное исследование),<br />

ПЗИКМО- 1893/94, №3.<br />

17. Минкевич, И.И. Музыка, как медицинское средство на<br />

Кавказе (сравнительное исследование), ПЗИКМО, 1893, №3.<br />

18. niJaraZe, b. (Tavisufali svani),<br />

istoriul_eTnografiuli werilebi, w. I. Tb., 1962.<br />

19. nioraZe, g. Qvis xanis adamianebi sakaJias<br />

gamoqvabulSi, Tb., 1955.<br />

20. orbeliani, s.s. <strong>qarTuli</strong> leqsikoni, Tb., 1924.<br />

21. orbeliani, s.s. leqsikoni <strong>qarTuli</strong>, w. I. 1966.<br />

22. orbeliani, s.s. sityvis kona, Tb., 1949.<br />

23. orbeliani, s.s. Txzulebani, IV, Tb., 1965.<br />

24. orbeliani, s.s. wigni sibrZne_sicruisa~, qartuli<br />

proza, V Tb., 1983.<br />

25. Попов, П., Лечение ран у кавказских горцев. ,,Военномедицин.<br />

журнал’’, X, №2, 1982.<br />

26. fanaskertel_ciciSvili, z. samkurnalo wigni,<br />

karabadini, Tb., 1978.<br />

27. firfilaSvili, p. Qvis gamoyeneba samkurnalo<br />

mizniT qarTul xalxur medicinaSi, ,,macne~, 1972,<br />

#2.<br />

28. firfilaSvili, p. paleoanTropologiuri masalebi<br />

Zvel saqarTveloSi daavadeba_dazianebaTa da<br />

samkurnalo manipulaciebis SeswavlisaTvis, Tb.,<br />

1956.<br />

29. robaqiZe, a. Mmefutkreobis istoriisaTvis,, Tb.,<br />

1960.<br />

30. qananeli, usworo karabadini, Tb., 1940.<br />

31. Carkviani, a. svaneTi, Tb., 1967.<br />

32. wuwunava, n. saqarTvelos samkurnalo mcenareebi,<br />

Tb., 1966.<br />

33. xojayofili, wigni saaqimoÁ, Tb., 1936.<br />

34. Яшвили, А.О., Народная медицина в Закавказском крае,<br />

Тифлис, 1904.<br />

56


Лечение травм в Сванетии и Лечхуми<br />

(по этнографическим материалам)<br />

(резюме)<br />

Горные районы Грузии и среди них Сванетия и Лечхуми до<br />

последнего времени сохранили традиции лечения хирургических<br />

заболеваний, что было обусловлено определёнными причинами.<br />

Лекарей травматических повреждений в Сванетии называли<br />

«Акими» (знахарь), в Лечхуми – «далаки» и «экимбаши» (знахари).<br />

Лечением в основном занимались мужчины. Лечебное дело<br />

устаивалось от посторонних и переходило по наследству от отца к<br />

сыну, в результате чего постепенно определились известные по<br />

профессиональному уровню врачевания фамилии: в Сванетии –<br />

Гвишиани, Хергиани, Маргвелиани; в Лечхуми – Копалиани,<br />

Сванидзе.<br />

По этнографическим данным, они лечили раны всех видов:<br />

дклали трепанацию черепа (Сванети), ампутацию<br />

конечностей(Лечхуми), пересадку кости, аллопластическую<br />

операцию (Сванети) и др.<br />

Следует отметить тесную связь знаний народной и<br />

традиционной грузинской медицины, что является заслугой<br />

лечебных книг (карабадинов).<br />

Сопоставление лечебных методов и средств лечения ран с<br />

достижениями современной медицины дает нам возможность<br />

заключить, что лечение хирургических заболеваний сванскими и<br />

лечхумскими народными лекарями в основном проводились<br />

правильно.<br />

57


tuberkulozis mkurnalobis <strong>tradiciuli</strong> saSualebebi<br />

dasavleT saqarTveloSi<br />

medea <strong>burduli</strong><br />

saqarTvelos mecnierebaTa akademiis iv. javaxiSvilis sax.<br />

istoriisa da eTnografiis instituti<br />

<strong>qarTuli</strong> xalxuri medicina saintereso masalas<br />

gvawvdis garkveuli daavadebebis gavrcelebis, maTi<br />

gamomwvevi mizezebis, samkurnalo saSualebebisa da<br />

meTodebis Sesaxeb. aseT daavadebaTa rigs ganekuTvneba<br />

filtvebis tuberkulozic.<br />

dasavleT saqarTveloSi (svaneTi, raWa-leCxumi,<br />

imereTi) filtvebis tuberkulozi daavadebuls -<br />

,,Wleqians~, xolo TviT daavadebas - ,,filtvis<br />

xvelas~//,,cud xvelas~//,,Wleqs~ uwodebdnen.<br />

XIX saukunesa da XX s-is I naxevarSi aRniSnuli<br />

daavadeba met-naklebad yvela zemoT CamoTvlil<br />

regionSi yofila gavrcelebuli, rasac xels uwyobda<br />

rogorc garemo (mdebareoba, klimati), ise<br />

sayofacxovrebo, ekonomikuri pirobebic. daavadeba<br />

periodulad mwvave epidemiur xasiaTs atarebda da<br />

sikvdilianobas iwvevda, amitom am avadmyofobisa<br />

eSinodaT da saxeliT ar moixseniebdnen. Tu vinmes<br />

wamoscdeboda, SeSinebuli saswrafod ityoda: ,,iqav<br />

iyoso~.<br />

mkurnalobis xalxuri tradiciebi bevradaa<br />

damokidebuli daavadebaTa gamomwvevi mizezebisa da<br />

xasiaTis xalxur axsnaze. Cvens mier moZiebuli<br />

eTnografiuli masala zamoaRniSnuli avadmyofobis<br />

Sesaxeb sainteresoa am TvalsazrisiTac. tuberkulozis<br />

gamomwvev mizezad iTvleboda memkvidreobiToba, gacieba,<br />

cudi kveba, ,,Cqara gazrdils emarTeba kidev, haeri ar<br />

hyofniso~. garda CamoTvlili mizezebisa imereTsa da<br />

raWaSi ,,Wleqis~ gamomwvevad miaCndaT patara, wvrili<br />

Wiebi, romlebic TiTqosda RviZlSi da filtvebSi<br />

58


uCndeba adamians da aavadmyofebs mas. tuberkulozis<br />

gadamdebi xasiaTi kargad iyo cnobili xalxisaTvis.<br />

daavadebis ,,gadamtanad~ imereTsa da raWaSi es wvrili<br />

Wiebic miaCndaT, romlebic TiTqos bolos frTebs<br />

isxamdnen da momakvdavs piridan ,,amoufrindebodnen~.<br />

aRniSnuli Sexedulebebidan gamomdinare SeiZleba<br />

aixsnas is damokidebuleba, rasac xalxi (zogierT<br />

kuTxeSi) tuberkuloziT daavadebulis mimarT iCenda.<br />

zog SemTxvevaSi es damokidebuleba sakmaod mkacria da<br />

SeiZleba antihumanuradac mogveCvenos, magram efeqturi<br />

samkurnalo saSualebebis ararsebobis pirobebSi<br />

avadmyofis mkacri izolacia da misgan morideba<br />

rCeboda erTaderT Tavis dasacav profilaqtikur<br />

RonisZiebad. aRniSnul daavadebas axasiaTebda umadoba,<br />

sisuste, Zlieri sigamxdre, xvela, sisxliani naxveli.<br />

dasavleT saqarTveloSi tuberkulozis gavrcelebis<br />

geografia avadmyofobis gavrcelebis intensivobis<br />

TvalsazrisiT aseT suraTs iZleva: zemo svaneTSi igi<br />

SedarebiT xSiri movlena yofila, vidre qvemo svaneTSi,<br />

an raWa-leCxum-imereTSi. TviT imereTSi ki<br />

damaxasiaTebeli yofila baris soflebisaTvis, mTian<br />

soflebSi ki an sul ar iyo, an Zalian iSviaT movlenas<br />

warmoadgenda.<br />

amis mizezad mTisa da baris zonebis klimatur<br />

pirobebs Tvlian, amitom mimarTaven iseT<br />

profilaqtikur RonisZiebebs, romlebic saSiS<br />

daavadebebs - ,,Wleqsa~ da ciebas Tavidan aacilebT. am<br />

RonisZiebaTa rigs ganekuTvneba _ samosaxlo adgilebis<br />

SerCeva, tansacmeli, kvebis sistema.<br />

imerlebis aseT sifrTxileze da dakvirvebulobaze<br />

miuTiTeben ucxoeli mogzaurebic. Jak fransua gamba<br />

aRniSnavda, rom ,,imerlebs SeuZliaT civilizebul<br />

xalxebs kargi rCeva miscen samosaxlod Sesaferisi<br />

adgilis SesarCevad~ (7, gv. 17).<br />

aRsaniSnavia, rom dasavleT saqarTveloSi erT-erT<br />

jansaR regionad raWa iTvleboda. ,,raWis olqs imereTSi<br />

59


yvelaze kargi adgilmdebareoba aqvs. haeri aq sufTaa da<br />

klimaturi pirobebic sijansaRis sawindaria. swored<br />

amitomaa avadmyofebi aq cotaa, xolo dRegrZeli<br />

adamianebi mravlad arian~ (7, gv. 197).<br />

svaneTSi, XIX s-is mogzauris stoianovis mixedviT,<br />

filtvebis daavadeba sakmaod xSiri movlena yofila (14,<br />

gv. 199). tuberkulozis sixSires zemo svaneTSi Cvenis<br />

azriT avadmyofisadmi gansxvavebuli damokidebulebac<br />

ganapirobebda. aq avadmyofi ojaxis sxva wevrebTan<br />

erTad erT WerqveS cxovrobda. rogorc Cans, mkacri<br />

klimaturi pirobebi (xangrZlivi zamTari) da<br />

sayofacxovrebo pirobebi avadmyofis calke oTaxSi an<br />

SenobaSi moTavsebis saSualebas ar iZleoda, maSin<br />

rodesac imereTSi da raWa-leCxumSi, aseve qvemo<br />

svaneTSic aseT avadmyofs aucileblad calke<br />

sacxovrebels uSenebdnen.<br />

imereTSi, ,,dedas Tu Svili gauxdeboda avad,<br />

waiyvanda, saxlidan gaacilebda. karavs gaukeTebda da iq<br />

hyavda, rom sxvas ar gadadeboda seni. misi sikvdilis<br />

Semdeg misas yvelafers daswvavdnen. ojaxSi Wleqi erTs<br />

datovebda sanaSenod da is erTi rom moSendeboda da<br />

gamravldeboda, maSin codnia kidev xelis gakvra, kidev<br />

erTs datovebda, es avadmyofoba Camomavlobazea~,<br />

gadmogvcemen mTxrobelebi.<br />

aseT ojaxze imereTSi icodnen ,,naWleqari ojaxiao~<br />

da masTan damoyvrebas eridebodnen. ase iyo sxva<br />

kuTxeebSic. qorwinebis win xdeboda saqorwino wyvilTa<br />

SerCeva ,,jiS-jilagianobis gakiTxva~, maTi<br />

memkvidreobiTobis Semowmeba, radgan iTvleboda, rom<br />

zogierTi daavadeba da maT Soris tuberkulozi<br />

memkvidreobiT gadadioda (8, gv. 19; 13, gv. 35).<br />

aqve avRniSnavT, rom memkvidreobiT miRebuli<br />

aRniSnuli daavadeba ganukurneblad iTvleboda, xolo<br />

gacivebis Sedegad gamowveul filtvebis tuberkulozis<br />

gankurneba SesaZleblad miaCndaT.<br />

60


imereTSi, rodesac gaigebdnen, rom ,,kacs Wleqi<br />

uCndeba~, cota xans ar umxelen mas, magram didi da<br />

patara iseTi SiSiT uyurebs avadmyofs, TiTqos mgeli<br />

iyos, bolos avadmyofic gaigebs imaT qcevas da<br />

TviTonve urCevs maT gaSordnen, an TviTonve ecleba<br />

Sinaurebs, dasawol binas calke mouwyoben, saWmelsasmels<br />

karTan dauwyoben, Tu TviTon ver SeZlebs<br />

siaruls, grZeli joxiT miawvdian... ramdenime xnis<br />

Semdeg romelime monaTesave, didi gabedviT aixvevs pirs,<br />

gamoitans mkvdars da damarxavs. karavs, romelSic<br />

avadmyofi iyo, daswvavdnen~ (21).<br />

avadmyofs ezoSive saxlidan moSorebiT miuwnavdnen<br />

facxs leCxumSic, raWaSic. aris gadmocema, romlis<br />

mixedviT raWaSi zogierTi soflis ganapiras mdgara<br />

saxlebi (ficrulebi) aseTi avadmyofebisaTvis. magram<br />

avadmyofis bedisanabara mitovebas Cvens mier<br />

mopovebuli eTnografiuli masala ar adasturebs, ,,deda<br />

Svils xom ar miatovebdao~. axlobeli adamiani yvelas<br />

hyavda, ufro xnieri mouvlida. avadmyofis momvleli<br />

garkveul profilaqtikur RonisZiebas mimarTavda: pirs<br />

aixvevda, arays dalevda, niors SeWamda an waisvamda<br />

xelebze.<br />

aRniSnuli daavadebis farTod gavrcelebas,<br />

eTnografiuli masalis mixedviT, zogierTis<br />

arakeTilsindisieri saqcielic uwyobda xels; kerZod,<br />

avadmyofis naxmar tansacmels misi sikvdilis Semdeg<br />

zogi Wirisufali bazarze hyidda. Cveulebriv ki<br />

avadmyofis sikvdilis Semdeg mis yvela nivTs wvavdnen.<br />

aqve gvinda mivuTiToT, rom zogierTi<br />

arakeTilsindisieri adamianis gverdiT, sabednierod,<br />

mravlad iyvnen iseTi adamianebi, romlebic am saSineli<br />

seniT daavadebuli adamianebis bediT iyvnen<br />

dainteresebuli. kerZod, quTaisSi yovelwliurad<br />

tardeboda Turme saqvelmoqmedo RonisZieba, romelic<br />

miznad isaxavda materialuri daxmareba gaewia<br />

ukurnebeli seniT Sepyrobili adamianebisaTvis. es iyo e.<br />

61


w. ,,gviriloba~. ,,gvirilobis~ dRes Segrovili Tanxa<br />

avadmyofebis mkurnalobas xmardeboda. quCaSi dadiodnen<br />

koxtad gamowyobili qalebi da gogonebi gvirilebiani<br />

kalaTebiT. yelze dakidebuli hqondaT yuTebi. gulze<br />

mogabnevdnen gvirilas, romlis safasuri yuTSi unda<br />

CageSva~ (20).<br />

imereTsa da raWaSi ,,Wleqis~ gavrcelebis erT-erT<br />

mizezad, rogorc ukve avRniSneT, avadmyofis sxeulidan<br />

wvrili Wiebis amofrena miaCndaT. xalxis SexedulebiT<br />

aseTi avadmyofi sikvdilis win gamoyofda yvelaze met<br />

peplebs, amitom iqve hqondaT Wyinti yveli da sulis<br />

amosvlis dros pirTan axlos daukavebdnen, ,,peplebi<br />

yvelSi Sevlen da avadmyofoba aRar gavrceldebao~.<br />

TviTon ki piraxveulebi idgnen.<br />

xalxuri medicina filtvebis tuberkulozis<br />

samkurnalo efeqtur saSualebas ar icnobda.<br />

mkurnaloba am SemTxvevaSi avadmyofis mdgomareobis<br />

Semsubuqebas da SeZlebisdagvarad misi sicocxlis<br />

gaxangrZlivebas isaxavda miznad da ZiriTadad<br />

gulisxmobda avadmyofisaTvis klimaturi pirobebis<br />

gaumjobesebas da srulfasovan kvebas.<br />

avadmyofi gadahyavdaT gaZlierebul kvebaze,<br />

saWmelad urCevdnen rZes, Tafls, kvercxs, qaTmis xorcs,<br />

wvnian saWmelebs, rZis Tavs (naRebs), axal niors, axal<br />

yvels, karaqs.<br />

amjobinebdnen Txisa da cxenis axalCamowvelil,<br />

auduRar rZes.<br />

avadmyofi unda morideboda mJave da cxare<br />

saWmelebs, Roris qons. filtvebiT daavadebuli<br />

gaZlierebul kvebaze gadahyavdaT aRmosavleT<br />

saqarTveloSic (11; gv. 58).<br />

unda aRiniSnos, rom qarTul samkurnalo wignebSi,<br />

karabadinebSi, didi adgili ukavia avadmyofis kvebiTi<br />

reJimis Sedgenas. ,,usworo karabadinSi~, miTiTebulia,<br />

rom eqimi roca avadmyofs gasinjavs da amoicnobs<br />

62


daavadebas, man avadmyofs wamalTan erTad sakvebic unda<br />

SeurCios (19; gv. 6).<br />

rogorc ,,iadigar daudidan~ irkveva, tuberkulozis<br />

dros avadmyofs eniSneboda gaZlierebuli kvebiTi<br />

reJimi, mas unda mieRo metad cximiani sakvebi, Tafli,<br />

kvercxi, da sxva.<br />

,,da am rigi saWmelebi aWamon: karaqiTa Seqnili<br />

muxudos SeWamadi, karaqiTa Seqnili qaTmis xarSo,<br />

romel amaSiga an ispanaxi da an qinZi gamoexarSos, da<br />

Tu xaxusa, Talgamsa da stafilosa gamovxarSavT, is<br />

mwoed jobs da xvelas kargad mouxdebis da ucilo<br />

Toxlo kvercxi Wamon. Tafli da kvercxi da leRvi<br />

aWamon. TafliTa unda Wamon da mxurvali xili da<br />

saWmelebi Wamon~ (1; gv. 339).<br />

xvelis dawynarebis mizniT avadmyofs urCeven ar<br />

mieRo metismetad mJave, tkbili da mariliani sakvebi (9;<br />

gv. 259).<br />

,,aTsa dResa mariliansa da mJavisa saWmelisagan<br />

frTxilad Seinaxe~ (8; gv. 186).<br />

aseTi avadmyofis mkurnalobaSi karg saSualebad<br />

iTvleboda klimaturi pirobebis Secvla. urCevdnen<br />

fiWvnaris sufTa haerze yofnas da agreTve fiWvis an<br />

naZvis fisis ReWvas.<br />

Roris qonsa da Tafls Tanabari raodenobiT<br />

Seurevdnen, romelsac dReSi samjer sufris kovziT<br />

SeaWmevdnen avadmyofs.<br />

zogierTi eqimbaSi kvercxis naWuWis fxvnilis,<br />

Taflisa da maCvis qonisagan amzadebda wamals.<br />

vinaidan am avadmyofobis Tanmxlebia Zlieri xvela,<br />

mdgomareobis Semsubuqebis mizniT amzadebdnen<br />

sxvadasxva wamlebs: or sufris kovz Saqars daswvavdnen,<br />

Cadebdnen wyalSi da am wyals daalevinebdnen.<br />

joristerfas//viristerfa (tussilago farfara L.) naxarSs<br />

asmevdnen ,,karabadinSi sweriao~ - gadmogvcemen<br />

mTxrobelebi.<br />

63


medicinaSi aRniSnuli mcenare, misi naxarSi da<br />

nayeni gamoiyeneba sasunTqi gzebis anTebiTi procesebis<br />

dros, gansakuTrebiT efeqturia qronikuli bronqitis,<br />

bronqialuri asTmis da sxv. dros (16; gv. 227). amdenad<br />

xalxur medicinaSi misi gamoyeneba tuberkuloziani<br />

avadmyofebisaTvis mizanSewonilia.<br />

mTis raWaSi, sadac yvelaze naklebad iyo<br />

gavrcelebuli es daavadeba, davamowmeT, rom Wleqian<br />

maCvis da Cvili lekvis xorcs aWmevdnen.<br />

xalxuri medicinis dadebiT miRwevad unda<br />

CaiTvalos dindgelis (skis Savi cvili) gamoyeneba<br />

tuberkulozis samkurnalod.<br />

svaneTSi dindgels Cayridnen@`naTaved~ araySi,<br />

gaaCerebdnen oTaxis temperaturaze 12-20 dRis<br />

ganmavlobaSi. dila-saRamos SeanjRrevdnen, Semdeg<br />

sawuraviT gawuravdnen. erT Cais kovz wamals<br />

ganazavebdnen erT Wiqa wyalSi da uzmoze, Wamis win,<br />

naxevari saaTiT adre daalevinebdnen avadmyofs.<br />

Tu gaviTvaliswinebT dindgelis antibaqteriul,<br />

anTebis sawinaaRmdego da antifungalur Tvisebebs (12,<br />

gv.26), maSin misi gamoyeneba tuberkuloziani avadmyofis<br />

mkurnalobaSi, mizanSewonilad unda CaiTvalos.<br />

dindgelis samkurnalo Tvisebebi, rogorc<br />

filtvebis araspecifikuri daavadebis, ise<br />

tuberkulozis dros damowmebulia specialur<br />

literaturaSi (...114-115; ...112-113).<br />

akeTebdnen Semdeg samkurnalo saSualebebsac: or<br />

litr rZeSi 1-2 kbil niors Caagdebdnen, aduRebdnen da<br />

imas asmevdnen adamians, an erT Wiqa rZeSi Seurevdnen<br />

erT kovz Txis qons; an fiWvis kanis naxarSs, xolo<br />

fiWvis norCi girCebis nayenSi Seurevdnen Tafls da<br />

dila-saRamos asgramiani WiqiT daalevinebdnen. qarTul<br />

<strong>samedicino</strong> wignebSi mravalZarRvas naxarSi<br />

moxsenebulia rogorc sisxlis denis Sesawyveti<br />

saSualeba, ,,an sisxlsa arwyevdes da ama mravalZarRvas<br />

wveni svas, maSinve sisxlsa moswyuets~ (1, gv. 179).<br />

64


cnobilia fiWvisa da mravalZarRvas gamoyeneba<br />

tuberkulozis dros (9, gv. 228).<br />

filtvebiT daavadebuls, garda zemoT CamoTvlili<br />

saSualebebisa, svaneTSi asmevdnen vacis (Txis) damdnar<br />

qons sufris kovziT dReSi samjer, an rZeSi Seurevdnen<br />

,,lecvmis~*, an ,,moxarSul Taflis wyals~ - ,,SarbaTs~.<br />

rogorc ganxiluli masalidan gamoCnda, Tumca<br />

tuberkulozi//,,Wleqi~ ganukurnebel daavadebad<br />

iTvleboda, radgan efeqturi xalxuri saSualeba ar<br />

arsebobda, cdilobdnen rogorme SeemsubuqebinaT<br />

avadmyofis mdgomareoba, rac ZiriTadad klimaturi<br />

pirobebis gaumjobesebiT da swori maralkaloriuli<br />

kvebiT miiRweoda. zemoaRniSnuli avadmyofisa organizms<br />

brZolisunarianobas uZlierebda agreTve zogierT<br />

xalxur saSualebas (dindgeli, mravalZarRva,<br />

viristerfa, fiWvi da sxv.) samkurnalo Tvisebebic<br />

gaaCnia. is sistemac, rasac avadmyofis dros<br />

mimarTavdnen, gamarTlebulad unda CaiTvalos, igi xels<br />

uSlida daavadebis farTod gavrcelebas. amdenad,<br />

qarTul tradiciul samkurnalo saSualebebs<br />

tuberkulozis mkurnalobaSi garkveuli dadebiTi<br />

Sedegebi hqonda.<br />

* ,,lecvmi~ - axali, umarilo yvelis moxarSvis dros<br />

miRebuli cximi.<br />

65


literatura:<br />

1. bagrationi d. iadigar daudi, Tb. 1938.<br />

2. <strong>burduli</strong> m. xalxuri medicina dasavleT<br />

saqarTveloSi (svanuri eTnografiuli<br />

masalebis mixedviT) sakandidato disertacia,<br />

Tb. 1990.<br />

3. <strong>burduli</strong> m. raWis eTnografiuli dRiurebi,<br />

1982_1984w. (inaxeba avtorTan).<br />

4. <strong>burduli</strong> m. leCxumis eTnografiuli dRiurebi,<br />

1985 (inaxeba avtorTan).<br />

5. <strong>burduli</strong> m. imereTis eTnografiuli dRiurebi,<br />

1986; 1987; 1988; 1989; 1991 (inaxeba avtorTan).<br />

6. guledani s. Zveli adaT-zne-Cveulebani zemo<br />

svaneTSi (eTnografiuli narkvevebi),<br />

(xelnaweri inaxeba mestiis mxareTmcodneobis<br />

muzeumSi).<br />

7. gamba J. f. mogzauroba amierkavkasiaSi 1987.<br />

8. ivelaSvili T. saqorwino wes-Cveulebani<br />

samcxe-javaxeTSi, Tb. 1987.<br />

9. Иорданов Д., Никонов П., Войчинов Л., Фитотерапия.<br />

София, 1976.<br />

10. Каримов З., Родионов Е., Прополис в комплексном<br />

лечении туберкулёза, лёгких и бронхов. Бухарест, 1975.<br />

11. mindaZeEn. <strong>qarTuli</strong> xalxuri medicina, Tb. 1981.<br />

12. mayaSvili z. saubrebi <strong>samedicino</strong><br />

mefutkreobaze, Tb. 1979.<br />

13. maCabeli n. qorwinebis instituti qarTlSi Tb.<br />

1978.<br />

14. Стоянов А. Путешествие по Сванетии ЗКИРГО в- II. кн.х,<br />

Тифлис. 1876.<br />

15. saakaSvili m. gelaSvili a. saqarTvelos<br />

medicinis istoria. t. III, wigni 2, Tb. 1958.<br />

16. Соколов С., Замотаев И., Справочник по лекарственным<br />

растениям и фитотерапии. М. 1987.<br />

66


17. Танасименко Ю. О профилактике и лечении хронических<br />

неспецифических пневмоний и бронхиальной астмы у<br />

детей. Бухарест, 1975.<br />

18. fanaskerteli z. samkurnalo wigni<br />

(karabadini), Tb. 1950.<br />

19. qananeli. usworo karabadini, Tb. 1940.<br />

20. quTaisis n. berZeniSvilis sax. istoriuleTnografiuli<br />

muzeumis eTnografiuli arqivi.<br />

21. Sorapneli. ,,ramdenime sityva Wleqianis<br />

movlaze imereTis mdabio xalxSi~, ,,droeba~,<br />

1989, #29.<br />

TRADITIONAL METHODS OF TREATMENT OF<br />

TUBERCULOSIS IN WESTERN REGIONS OF GEORGIA<br />

Medea Burduli<br />

Institite of History and Ethnography I. Javakhishvili Academy of<br />

Sciencies of Georgia<br />

The work resumes a large material on the folk methods of pulmonary<br />

tuberculosis treatment in Western regions of Georgia. Methods of<br />

quarantine of patients with TB to isolated rooms from other family<br />

members are described. But such patients were not doomed to loneliness<br />

and starvation. On the contrary, mother or another family leader brought<br />

necessary food to the patient, warm clothes, medicines and Kept them<br />

informed about family events. In towns and villages of Georgia regularly<br />

were held charity to raise money to help the families with such a patient.<br />

Among medicinal means black beeswax, plantain decoction and<br />

potion of coltsfoot leaves, potion of prine cones (with honey), melted<br />

sheep fat and others were popular.<br />

67


Zveli <strong>qarTuli</strong> medicina arqeologiuri<br />

masalis mixedviT<br />

qarTl xalxur medicinas mdidari tradiciebi<br />

gaaCnia. igi aerTianebs, rogorc empiriul ise<br />

tradiciul-werilobiT (karabadinebis) <strong>samedicino</strong><br />

codnas. Cvenamde moRweuli <strong>samedicino</strong> xelnaweri<br />

wignebi (XI-XII ss.) imis dasturia, rom Teoriuli da<br />

praqtikuli medicina saqarTveloSi imdroindeli<br />

kulturuli msoflios mowinave doneze idga.<br />

Zveli <strong>qarTuli</strong> medicinis Sesaxeb mniSvnelovan<br />

cnobebs gvawvdis saqarTvelos teritoriaze Catarebuli<br />

arqeologiuri gaTxrebis Sedegad mopovebuli masalis<br />

analizi. sainteresoa arqeolog g. nioraZis mier<br />

gamoTqmuli mosazreba, rom sakaJias gamoqvabulSi<br />

mcxovrebma paleoliTelma adamianma icoda erTgvari<br />

malamo-cxovelis Tavis tvini qonTan erTad (11. 1953. 59.).<br />

aRniSnuli saxis malamos gamoyenebis faqti<br />

saqarTvelos eTnografiul yofaSi dResac<br />

SesaZlebelia. mag.: svaneTSi ,,Wrilobis samkurnalod<br />

saqonlis Zvlis tvinsa da qonis nazavs iyenebdnen~ (4.<br />

1990. 25.).<br />

qvis xanisa da eneoliTis arqeologiuri Zeglebi<br />

medicinis Sesaxeb mwir masalas iZleva, mdgomareoba<br />

icvleba brinjaos xanidan, rodesac saqarTvelos<br />

mosaxleobis <strong>kultura</strong>m da meurneobam ganviTarebis<br />

maRal dones miaRwia. ufro gvian, gviani brinjaos da<br />

adre rkinis xanaSi saqarTvelo da mTeli kavkasia,<br />

ganviTarebis tempebisa da donis mxriv erT mTlian<br />

erTeulad yalibdeba. qarTveli tomebi sxva xalxebTan<br />

erTad, uSualod monawileoben wina aziis uZvelesi<br />

kulturis SeqmnaSi.<br />

arqeologiuri gaTxrebis Sedegad mopovebuli<br />

Zvlovani masalis, sadastaqro iaraRebis, wamlis<br />

mosamzadebeli da Sesanaxi WurWlis da sxv. Seswavla-<br />

68


gaanalizebas ukve karga xania miaqcies yuradReba<br />

medicinis istoriiT dainteresebulma mkvlevarebma<br />

(13.1956; 21. 1959;16. 1987.) da gamoTqmulia sayuradRebo<br />

Sexedulebebi.<br />

eTnografiuli TvalsazrisiT sakiTxis Seswavla<br />

im mxrivacaa saintereso, rom saSualebas gvaZlevs<br />

xalxuri medicinis Sesaxeb yofaSi dafiqsirebuli<br />

cnobebi SevajeroT arqeologiur masalasTan.<br />

gvelis gamosaxulebiani WurWlis daniSnulebis<br />

Sesaxeb<br />

arqeologiur masalebSi saerTod, da kerZod<br />

saqarTveloSic, Zalian xSiria gamosaxuleba WurWelze,<br />

romlis daniSnulebis Sesaxeb mkvlevarTa Soris azrTa<br />

sxvadasxvaobaa.<br />

b. kuftinis mier TrialeTSi mopovebuli gvelis<br />

gamosaxulebani ori didi WurWeli Sua brinjaos xanas<br />

(Zv. w. a. II aTaswleulis Suaxanebi) ekuTvnis. b. kuftini<br />

mas mimdinare wylis nakads da samiwaTmoqmedo kults<br />

ukavSirebs (8. 1949. 28.).<br />

gvelis gamosaxulebiani WurWeli saqarTveloSi<br />

TrialeTis garda aRmoCenilia mcxeTaSi (1. 1955. 131.),<br />

aseve bakurcixeSi (2. 1941.), qvasaTalSi (5. 1947.),<br />

nacargoraze (6. 1951.) da sxv.<br />

qarTveli arqeologebi eTnografiul masalaze<br />

dayrdnobiT askvnian, rom armazisxevis antikuri drois<br />

WurWlis yurze daZerwil gvelis gamosaxulebas magiuri<br />

daniSnuleba hqonda.<br />

medicinis istoriis mkvlevari l. kotetiSvili<br />

gvelis gamosaxulebian WurWels magiuri medicinis xanas<br />

ukavSirebs (7. 1936.). zogi, <strong>qarTuli</strong> xalxuri medicinis<br />

istoriaSi profesionali mkurnalebis gamoCenas (17.<br />

1957. 380.).<br />

mcxeTaSi, samTavros samarovanSi, napovnia Zalze<br />

saintereso agebulebis Tixis orsarTuliani WurWeli,<br />

gvelis reliefuri gamosaxulebiT. iosini<br />

69


daTariRebulia Zv. w. VIII-VI ss. mas wamlis<br />

mosamzadeblad miiCneven (17. 382; 16. 1987. 23_24.).<br />

svaneTis eTnografiul yofaSi Cvens mier<br />

damowmebulia naxarSi wamlis mosamzadebeli,<br />

specialuri ,,orsarTuliani WurWeli~, romelsac<br />

Semdegnairad awyobdnen _ did doqSi Tanabari<br />

raodenobis fiWvis fissa da gogirds Cayridnen fenafenad.<br />

doqs dolbandiT moukravdnen Tavs. qvabis<br />

saxuravs, an ficars ise amoWridnen, rom doqis piri Sig<br />

Cateuliyo da mas qvabze daapirqvavebdnen. Semdeg qvabs<br />

mTlianad da sanaxevrod doqsac miwaSi Camarxavdnen.<br />

doqze zemodan cecxls daanTebdnen. doqi cxeldeboda,<br />

rom gawiTldeboda, Sig moTavsebuli fisi dnobas<br />

iwyebda da wamali qvabSi iwureboda. aRniSnuli wamali<br />

kanis daavadebaTa samkurnalod gamoiyeneboda.<br />

arqeologiuri Txrisas kaxeTSi mopovebulia iseTi<br />

WurWlebic, romelTac yurebis magivrad gvelis, cxvris<br />

skulpturuli gamosaxuleba aqvT (20. 1973. 115.).<br />

eTnografiuli masalebiT cnobilia, rom mraval<br />

xalxSi WurWlis yurs gansakuTrebuli mniSvneloba<br />

eniWeba, mag., daRestanSi WurWlis yurs avi sulis<br />

winaaRmdeg brZolis mniSvnelobas aniWeben. amitom<br />

uyuro WurWlis daxurva aucilebelia, yurianisa ki ara,<br />

radgan masSi eSmaki ver CaZvreba.<br />

mcxeTaSi aRmoCenilia oqrosa da brinjaos<br />

beWdebi, romelTa gemaSic gamosaxulia medicinis<br />

,farveli RvTaeba asklepiosi.<br />

gamoTqmuli varaudi, rom oqros beWeds mcxeTaSi<br />

atarebda samefo karis mkurnali eqimi (16. 1987. 27.). xolo<br />

brinjaos beWeds, SedarebiT dabali rangis eqimi (16. 1987.<br />

40.).<br />

msgavsi beWdebi napovnia urbnisSi da sxv. Zvel<br />

saqarTveloSi gavrcelebuli iyo iseTi saxis<br />

Tqmulebebi, romelTa mixedviTac saeqimo saqmis<br />

swavleba gvels ukavSirdeba, igi saeqimo sibrZnis<br />

mcodnea aRiarebuli.<br />

70


svani saxalxo mkurnalebi TavianT <strong>samedicino</strong><br />

codnas gvels ukavSireben 15.<br />

e.i. arqeologiuri da eTnografiuli masalis<br />

mixedviT, aseve miTologiuri gadmocemebiTac gveli<br />

mWidrodaa dakavSirebuli <strong>samedicino</strong> saqmianobasTan.<br />

verZis Tavis gamosaxulebiani nivTebis<br />

daniSnulebis Sesaxeb<br />

gvelTan erTad xSiria Wurwelze Tu sxva nivTebze<br />

verZis Tavis gamosaxulebac, xan erTimeoris<br />

paralelurad, xanac calke. verZis Tavis stilizebuli<br />

an reliefuri gamosaxuleba xSiria Tixis WurWelze,<br />

sarkofagis fexebze, amuletebze da sxva. (1.1955. 87.)<br />

rogorc Cans, masac avi Tvalisagan Tu avi Zalisagan<br />

damcavi mniSvneloba hqonda.<br />

cxvari – erTi im cxovelTagania, romelTa<br />

gamosaxulebasac adamiani ZvelTaganve miawerda avi<br />

sulebisagan dacvis unars. SeiZleba imitom, rom cxvari,<br />

Cveulebriv samsxverplo cxovels, zvaraks warmoadgenda<br />

(15. 1935.).<br />

cxvari an cxvris Tavi saqarTveloSi Zveli<br />

droidanve warmoadgens mcire plastikis erT-erT<br />

yvelaze ufro gavrcelebul motivs. fiqroben, rom igi<br />

albaT ZiriTadad apotrofiuli funqciis matarebeli<br />

iyo 18. verZis Tavis gamosaxulebani napovnia afxazeTSi,<br />

walkaSi. beSTaSenis samarovanze aRmoCnda brinjaos<br />

abzinada, romlis niskarti rqaxveuli cxvris TaviTaa<br />

dagvirgvinebuli. igi moipoveba yazbegis ganZSic da sxva<br />

(9. 1941.).<br />

mkvlevarTa nawili verZis Tavisa da gvelis<br />

gamosaxulebas WurWelze erTsa da imave mniSvnelobas<br />

aniWebs. da bolos, saqarTveloSi gvian, Sua<br />

saukuneebamde da zogan XIX s-dan SemorCa wesi, saflavis<br />

qvebis cxvris saxiT gamokveTisa (3. ). cxvari, rogorc<br />

71


sakulto cxoveli, saqarTveloSi dResac farTodaa<br />

gavrcelebuli. wm. giorgisaTvis Sesawirad, ZiriTadad,<br />

cxvaria miRebuli.<br />

wm. giorgi ki boroti Zalebis winaaRmdeg ibrZvis<br />

da avi Tvalisa da avi Zalebisagan damcav wmindanad<br />

iTvleba.<br />

samarxeuli amuletebi<br />

saqarTveloSi Catarebuli arqeologiuri<br />

gaTxrebis Sedegad uxvadaa napovni avi Zalisagan<br />

damcavi sxvadasxva formisa da xarisxis amuletebi. mag.:<br />

sof. melaanis samlocveloSi, romelic miekuTvneba Zv.w.<br />

I aTaswleulis I naxevars, aRmoCenilia 12 saavgaroze (20.<br />

1973. 117_118.).<br />

mcxeTaSi, umravles samarxebSi, Zvirfasi<br />

liTonisagan damzadebuli saavgaroze nivTebia<br />

aRmoCenili. erT-erTSi aRmoCnda oqros rva viwro<br />

sifrifana lenti, dakecili da SekumSuli, TiToeul<br />

maTganze `armazuli~ warweris TiTo bwkari iyo<br />

amokawruli, warwera amoukiTxavia, g. wereTlis<br />

varaudiT, igi raRac magiur teqsts, Selocvas unda<br />

warmoadgendes. am aRmoCenam daadastura varaudi, rom es<br />

Taviseburi sagnebi avgarozebad CaTvliliyo (1. 1955. 81.).<br />

saqarTvelos eTnografiul yofaSi dResac<br />

SegviZlia sxvadasxva formisa da masalisagan<br />

damzadebuli `Senaloci~ sagnebis damowmeba, romlebsac<br />

`avi Tvalisagan~ damcveli funqciebi aqvs miniWebuli da<br />

maT garkveuli wesiT amzadeben.<br />

arqeologiuri gaTxrebisas mopovebuli<br />

<strong>samedicino</strong> daniSnulebis iaraR-WurWeli<br />

Zveli <strong>qarTuli</strong> medicinis istoriisaTvis<br />

mniSvnelovania arqeologiuri gaTxrebisas aRmoCenili<br />

72


<strong>samedicino</strong> daniSnulebis sadastaqro iaraRebi Tu<br />

wamlis mosamzadebeli da Sesanaxi WurWeli.<br />

uZveles periodSi (paleoliTi, eneoliTi) aseTi<br />

xasiaTis masala saqarTvelos teritoriaze ar<br />

mogvepoveba. Tumca, zogierTi mkvlevaris azriT,<br />

obsidianis danebi SeiZleboda warmatebiT gamoeyenebinaT<br />

sadastaqro saqmianobisTvisac. Zv. w. aR. II aTaswleulis<br />

Sua xanebidan, ukve dabejiTebiT SeiZleba iTqvas,<br />

zogierT iaraR-WurWelze, rom isini <strong>samedicino</strong><br />

daniSnulebiT gamoiyeneboda. am periodis samarxebSi<br />

aRmoCenilia neStrisebri brinjaos danebi, Cqifebi<br />

(pincetebi), sisxlis gamosaSvebi iaraRebi da sxv. `am<br />

sagnebis Seswavla safuZvels iZleva, isini <strong>samedicino</strong><br />

daniSnulebis iaraRebad miviCnioT, SesaZlebelia<br />

zogierTi maTgani qirurgiul praqtikaSic yofiliyo<br />

gamoyenebuli~ (1. 1955. 81.).<br />

p. firfilaSvilma Seiswavla saqarTvelos<br />

saxelmwifo muzeumSi daculi arqeologiuri gaTxrebis<br />

Sedegad mopovebuli nivTebi da gamoTqva mosazreba, rom<br />

isini SeiZleba yofiliyo, rogorc saojaxo _ sameurneo<br />

daniSnulebis, ise sadastaqro gamoyenebisaTvis<br />

gamiznuli (18. 1957 495_502.).<br />

wamalTmcodne s. saluqvaZe Tvlis, rom brinjaos<br />

nemsebs ufro zianis motana SeeZlo, vidre gankurneba.<br />

amasTanave, brinjaos zonds igi maxaTs uwodebs da<br />

aRniSnavs, rom igi avadmyofs axal iaras gauCenda (16.<br />

1987. 29.), rac gadaWarbebulad gveCveneba, radgan zondi<br />

miCneulia WrilobebSi patruqis Casadebad da ara<br />

gasakerad.<br />

aRniSnuli periodi – klasikuri brinjao –<br />

kalanarevi brinjaos epoqaa, romelic, dariSxaniani<br />

brinjaosagan gansxvavebiT, mavne minarevebs ar Seicavs.<br />

aqedan gamomdinare SeiZleboda zemoaRniSnuli<br />

iaraRebis sadastaqrod gamoiyeneba. brinjaos danis<br />

gamoyeneba operaciebis Casatareblad Sesabamisi<br />

periodis werilobiT wyaroebiTac dasruldeba (21. 1988.).<br />

73


Zvlovani masalis, kerZod trepanirebuli Tavis<br />

qalebis SeswavliT dasturdeba, rom im periodSi<br />

qirurgiuli saqmianoba sakamaod maRal doneze mdgara.<br />

Tavis qalaze gakeTebuli xvrelis forma, kideebis<br />

sisadave da misi damuSavebis niSnebi Sesabamis<br />

sadastaqro iaraRebis arsebobasac Txoulobda.<br />

eTnografiuli masaliT dasturdeba, rom xevsuri<br />

da svani saxalxo mkurnalebi TavianT warmatebul<br />

sadastaqro saqmianobas adgilobrivi mWedlebis mier<br />

gakeTebuli rkinis iaraRebiT eweodnen (10. 1981. 27; 4. 1990. 18).<br />

mcxeTaSi, samTavros samarovnis zogierT samarxSi<br />

mravladaa aRmoCenili minis WurWeli. zogi maTgani<br />

nelsacxeblis, zogi ki wamlisaTvis iyo gankuTvnili.<br />

yuradRebas iqcevs aRniSnuli WurWlis didi<br />

raodenobiT aRmoCena samarxSi. medicinis istoriis<br />

mkvlevarTa azriT, aRniSnuli samarxi unda ekuTvnodes<br />

wamalmkeTebels (13. 1959. 42.) , rac imis maniSnebelia, rom es<br />

saqme ganviTarebis maRal doneze unda yofiliyo.<br />

wamlisaTvis calke WurWlis arsebobis Sesaxeb<br />

cnobas jer kidev argonavtebis miTSi vxvdebiT, saidanac<br />

vigebT, rom medea, ukun RameSi, kaspiur niJaraSi<br />

agrovebda promeTes balaxis wvens. arqeologiuri<br />

gaTxrebis dros I aTaswleulis samarxebSi napovnia<br />

araerTi niJara. gamoTqmulia mosazreba, rom isini<br />

wamlis WurWlad ixmareboda (13. 1959. 31.). eTnografiuli<br />

masalis mixedviT, qarTvel saxalxo mkurnalebs hqoniaT<br />

wamlis dasamzadebeli (Tixis, Tujis) da Sesanaxi (xis,<br />

saqonlis rqis) WurWeli, romelTac mxolod aRniSnuli<br />

miznisaTvis iyenebdnen.<br />

mcxeTaSi aRmoCenilia, agreTve, Zveli <strong>qarTuli</strong><br />

xelis saswori da wvrili sawonebi, romlebic I-III<br />

saukuneebiT TariRdeba; agreTve, minis kolba, siTxovani<br />

wamali, formebis dozatori, aseve I-III saukuneebisa, rac<br />

aSkarad miuTiTebs farmacevtul saqmianobaze.<br />

74


ganaTxari namkurnalevi Zvlovani masala<br />

rentgenopaleopaTologiuri gamokvlevebiT<br />

SesaZlebloba miecaT mecnierebs daedginaT gardasuli<br />

drois adamianTa Zvlebis asaki da konstituciuri<br />

Taviseburebani, paTologiuri procesebis siZvele,<br />

sixSire, Taviseburebani da maTi paTogeografia,<br />

invalidobis xangrZlivoba, xarisxi da uZvelesi saeqimo<br />

teqnikis mdgomareoba.<br />

<strong>samedicino</strong> TvalsazrisiT, saqarTveloSi<br />

mopovebuli Zvlovani masala Seswavlili aqvs<br />

firfiraSvils. maT Soris defeqtiani 2 Tavis qala,<br />

romelTac aSkarad emCneodaT mkurnalobis kvali,<br />

ganekuTvneboda X-Viss (19. 1956. 376.).<br />

saqarTvelos mTianeTis eTnografiul yofaSi,<br />

Tavis qalis trepanacia XX saukuneSic aris<br />

damowmebuli. igi samkurnalo mizniT keTdeboda da am<br />

saqmeSi daxelovnebul dastaqrebs didi saxeli da<br />

pativi hqondaT xalxSi damsaxurebuli (10. 1981. 24_25;4.<br />

1990. 31_33.).<br />

aseve warmatebiT mkurnalobdnen Zvel<br />

saqarTveloSi sxvadasxva saxis travmebs, rogorc<br />

motexilobebs – mxris Zvlis motexilobas, idayvis<br />

Zvlis, wvivis da sxva, ise basri iaraRiT moyenebul<br />

travmebs. am mizniT Seswavlili Zvlovani masala<br />

ganekuTvneba Zv. w. XIII-I saukuneebs.<br />

eTnografiuli masalis mixedviT sul axlo<br />

warsulSi qarTveli saxalxo mkurnalebi - `dastaqrebi~<br />

(xevsureTi) `aqimebi~ (svaneTi) – didi warmatebiT<br />

eweodnen sxvadasxva saxis travmul dazianebaTa<br />

mkurnalobas.<br />

amgvarad, rogorc davinaxeT, arqeologiuri masala<br />

<strong>qarTuli</strong> medicinis Sesaxeb mniSvnelovan cnobebs<br />

iZleva, romlis Sejerebac eTnografiul monacemebTan<br />

saintereso daskvnebis gakeTebis saSualebas gvaZlevs.<br />

75


G<br />

gamoyenebuli literatura<br />

1. afaqiZe, a. gobejiSvili, g. kalandaZe, a.<br />

lomTaTiZe, g. mcxeTa, t. I, armazisxevis<br />

arqeologiuri Zeglebi, Tb., 1955.<br />

2. afaqiZe, a. bakurcixis arqeologiuri Zeglebi,<br />

sakandidato disertacia, nabeWdi Tezisebi, Tb.,<br />

1941.<br />

3. boWoriSvili, l. qvemo qarTlis istoriuli<br />

eTnografiidan (saflavis qvebi), mse, VIII.<br />

4. <strong>burduli</strong>, m. xalxuri medicina dasavleT<br />

saqarTveloSi svanuri eTnografiuli<br />

masalebis mixedvit), sakandidato disertacia,<br />

Tb., 1990.<br />

5. gobejiSvili, g. samxreT oseTis<br />

arqeologiuri eqspediciis 1947 wlis muSaobis<br />

angariSi.<br />

6. gobejiSvili, g. staliniris nacargora,<br />

mimomxilveli, t. II, Tb., 1951.<br />

7. kotetiSvili, l. ,,wigni saaqimoÁ~_s<br />

winasityvaoba, Tb., 1936.<br />

8. kuftini, b. <strong>qarTuli</strong> kulturis uZvelesi kera<br />

TrialeTSi, Tb., 1949.<br />

9. Куфтин Б. А., Археологические раскопки в Трялети.<br />

Опыт периодизации памятников, Тб., 1941.<br />

10. mindaZe, n. <strong>qarTuli</strong> xalxuri medicina<br />

(armosavlet saqarTvelos mTielTa<br />

eTnografiuli masalebis mixedviT), Tb., 1981.<br />

11. nioraZe, g. qvis xanis adamiani sakaJias<br />

gamoqvabulSi, Tb., 1953.<br />

12. niJaraZe, b. istoriul_eTnografiuli<br />

werilebi, wigni I, Tb., 1962.<br />

13. saakaSvili, m. gelaSvili, m. saqarTvelos<br />

medicinis istoria, t. I_II, Tb., 1956.<br />

76


14. Степани, А. обьяснение вещей наиденных металлам<br />

художественних предметы из золоти, серевра и бронзы<br />

М-Л 1935.<br />

15. saluqvaZe, s. wamalTmcodneoba Zvel<br />

saqartveloSi, Tb., 1987.<br />

16. firfiraSvili, p. TrialeTsa da samTavroSi<br />

arqeologiuri Txrisas aRmoCenili gvelis<br />

gamosaxulebiani WurWlis daniSnulebis<br />

Sesaxeb, saq_os ssr mecnierebaTa akademiis<br />

moambe, t. XVIII, №3, 1957.<br />

17. firfiraSvili, p. arqeologiuri gaTxrebisas<br />

mopovebuli zogierTi iaraRis Sesaxeb, saq_os<br />

ssr mecnierebaTa akad. Moambe, t. XVIII, №4,<br />

1957.<br />

18. firfiraSvili, p. zogierTi daavadebis kvali<br />

paleoanTropologiuri masalebis mixedviT,<br />

saq_os ssr mecnierebaTa akad. Moambe, t. XVII,<br />

№4б 1956.<br />

19. ficxelauri, k. aRmosavleT saqarTvelos<br />

tomTa istoriis ZiriTadi problemebi ( Zv.<br />

W.aR. XV_XVII ss.), Tb., 1973.<br />

20. xamurabis kanonebi, mTargmneli z. kiknaZe, Tb.,<br />

1988.<br />

21. Sengelia, m. uZvelesi kolxur-iberiuli<br />

medicina, Tb., 1959.<br />

77


OLD GEORGIAN MEDICINE ACCORDING TO THE<br />

ARCHEOLOGICAL MATERIAL<br />

SUMMARY<br />

The archeological material obtained in Georgia gives the important<br />

information about the old Georgian medicine.<br />

Comparing the ethnographical information with the archeological<br />

achievement (medical tools, bone materials, trepanned skulls, the traces of<br />

correct treatment of traumas etc) gives the opportunity to the medical<br />

history investigators to confirm a number of their considerations.<br />

M<br />

78


Terapiuli mkurnalobis xalxuri tradiciebi<br />

dasavleT saqarTveloSi<br />

Sinagan daavadebaTa mkurnalobis xalxuri<br />

tradiciebis Seswavlisas ZiriTadad veyrdnobiT<br />

dasavleT saqarTveloSi, kerZod svaneTSi, raWa-leCxumsa<br />

da imereTSi Cvens mier sxvadasxva (1979-1991) wlebSi<br />

mopovebul eTnografiul masalas. aseve saarqivo<br />

monacemebisa da sakiTxis irgvliv arsebul specialur<br />

da zogad literaturas, rac saSualebas gvaZlevs<br />

warmovadginoT sakvlevi regionis samkurnalo<br />

tradiciebi, is samkurnalwamlo saSualebebi da<br />

meTodebi, romelTa umravlesoba dResac warmatebiT<br />

gamoiyeneba.<br />

cnobilia, rom adamianis janmrTelobas<br />

gansazRvravs is ekologiuri garemo, sadac mas uxdeba<br />

cxovreba. janmrTelobaze gavlenas axdens, rogorc<br />

geografiul-klimaturi garemo, ise sayofacxovrebo<br />

kulturis done, dasaxlebis forma, sacxovrebeli da<br />

piradi higienis dacva da sxv.<br />

zemoaRniSnulis Sesaxeb saintereso cnobebs<br />

gvawvdis rogorc <strong>qarTuli</strong> <strong>samedicino</strong> da istoriuli<br />

wyaroebi, ise hagiografiuli literaturac. Zveli<br />

<strong>qarTuli</strong> medicinis werilobiT ZeglebSi janmrTelobis<br />

dacvis zogad profilaqtikur RonisZiebebs specialuri<br />

Tavi eZRvneba - ,,simrTelisa Tebiri da SenaxvaÁ~ 1 , sadac<br />

saubaria janmrTelobisaTvis xelSemwyob mniSvnelovan<br />

faqtorebze. didi adgili aqvs daTmobili piradi<br />

higienis dacvas 2 . rogorc Cans, Zvelad saqarTveloSi<br />

swor kvebas, rogorc janmrTelobis SenarCunebis erTerT<br />

mniSvnelovan pirobas, udidesi yuradReba eqceoda.<br />

iakob xucesi urCevs SuSaniks Tavi anebos dausrulebel<br />

marxvas, raTa janmrTeloba ar Seeryas: ,,nu Wexma,<br />

rameTu daumZimeb xorcTa magaT zeda, rameTu ver<br />

dagiTmon da merme verRaras SeZlebel iyo yofad raisme<br />

79


saqmed keTilsa egodeniTa magiT ficxlad marxviTa...<br />

arca saWmeli rai miiRos... da mcired oden wueni<br />

mxalisa Seqmnuli – igica mcired miiRos, xolo purisa<br />

gemoÁ ara ixilos vidre aRvsebamde“ 3 , xolo petre<br />

iberielis cxovrebis aRmweri pirdapir ambobs, rom<br />

,,...friadsa marxvisagan ganiryuna stomaqi misi” 4 .<br />

yuradReba eqceoda agreTve sakvebis raodenobasa<br />

da saWmlis miRebis garkveuli wesebis dacvas 5 .<br />

aseve sacxovrebel saxls mniSvnelovani higienuri<br />

pirobebi unda daekmayofilebina - ,,sasaxle aseTisa<br />

alagas qnas, rome ragvarca mze amovides moadges da<br />

kedelni uyunes da Werni maRalni iyvnen, aRmosavleTiT<br />

da CrdiloeTiT sarkmelni didroni iyos, rome ragvarca<br />

mze amovides saxls Seadgen da aeri gaamSvenieros,<br />

didisa mTisa Zirsa Tu saxli hqna, rome mTa<br />

aRmosavleTiT iyos, sxvisa alagisagan sneuleba iqi uwin<br />

iqneba da Tu mTa dasavleTiT iyos ara gavara 6~ .<br />

es zogadi principi iyo, magram cxadia saxlis<br />

aSeneba da mowyoba garemo pirobebsa da mosaxlis<br />

ekonomiur mdgomareobaze didad iyo damokidebuli.<br />

rogorc ucxoeli mogzaurebi gadmogvcemen, qarTvelma<br />

xalxma kargad icoda samosaxlo adgilis SerCeva, raTa<br />

Tavidan aecilebina sxvadasxva daavadebebi. rogorc<br />

gamba wers: ,,imerlebi sameurneod dablobs iyeneben,<br />

magram saxl-karad maRlob platoebs irCeven wyaroebTan<br />

axlos” 7 .<br />

rogorc eTnologi n. mindaZe aRniSnavs – qarTveli<br />

xalxis <strong>samedicino</strong> codnis Sesaxeb arsebuli<br />

eTnografiuli masala adasturebs, rom ,,saqarTvelos<br />

mosaxleobis codna daavadebisa da garemos<br />

urTierTmimarTebis Sesaxeb racionaluria da axlo<br />

dgas Tanamedrove <strong>samedicino</strong> monacemebTan” 8 .<br />

rogorc geoklimaturi, ise sayofacxovrebo<br />

kulturis doniT Cveni sakvlevi regionis kuTxeebi<br />

erTimeorisagan sagrZnoblad gansxvavdeba, rac<br />

adekvaturad aisaxeba rogorc gavrcelebul<br />

80


daavadebebSi, ise xalxuri medicinis dargebis<br />

ganviTarebaSic. kerZod – mTian mxareSi ufro xalxuri<br />

qirurgiaa dawinaurebuli, xolo barSi xalxuri<br />

Terapia. aqve avRniSnavT, rom zogadad qarTul xalxur<br />

medicinas da maT Soris Terapiul saSualebebs maRal<br />

Sefasebas aZlevdnen XIXs-Si saqarTveloSi moRvawe<br />

ucxoeli eqimebi. 1869 w. eqimi pantiuxovi werda, ,,rom<br />

xalxur medicinaSi Terapiul saSualebaTagan, yvelaze<br />

mniSvnelovania da damsaxurebuli popularobiT<br />

sargeblobs mineraluri wylebi~ da iqve miuTiTebs, rom<br />

mineraluri wylebis organizmze zemoqmedebas<br />

qarTvelebi wylis zebunebriv Zalas ki ar miaweren,<br />

aramed mis fizikur-qimiur Tvisebebs, riTac ufro<br />

maRla dganan vidre evropis zogierTi xalxic~ 9 .<br />

xalxuri Terapiuli samkurnalo saSualebebi<br />

ZiriTadad klasificirdeba mcenareul, mineralur<br />

(samkurnalo qvebi, mineraluri wylebi) da organuli<br />

(cximebi, naRveli da a. S.) saSualebebad.<br />

zemoCamoTvlilTagan amzadeben rogorc martiv, ise<br />

rTuli Semadgenlobis wamlebs.<br />

unda aRiniSnos, rom bolo dros gansakuTrebiT<br />

gaizarda interesi xalxuri naturaluri samkurnalo<br />

saSualebebisadmi. daintereseba SeiniSneba rogorc<br />

medicinis muSakTa, ise xalxuri kulturis<br />

SemswavlelTa mxridan. es daintereseba gamowveulia,<br />

rogorc xalxuri samkurnalo saSualebebis<br />

efeqturobiT, ise xalxuri medicinis tradiciebis<br />

gamococxlebis mizezebis Seswavlis surviliT.<br />

Sinagan daavadebaTa mkurnals xalxi ,,eqimbaSs~<br />

uwodebs. raWaSi davamowmeT paraleluri terminic -<br />

,,mewamle qali~, es termini pirdapir miuTiTebs xalxuri<br />

mkurnalobis am sferoSi qalebis prioritetze. aqve<br />

avRniSnavT, rom ara marto raWaSi, zogadad<br />

saqarTveloSi ,,xalxur TerapiSi~ ZiriTadad qalebi<br />

dominireben, iseve rogorc ,,xalxur qirurgiaSi~ kacebi.<br />

81


Sinagan daavadebaTa mkurnali ,,eqimbaSebi~<br />

dasavleT saqarTvelos soflebSi dResac sakmao<br />

raodenobiT arian, romelTa <strong>samedicino</strong> codna da<br />

saqmianoba ZiriTadad memkvidreobiTi xasiaTisaa da<br />

mWidrodaa dakavSirebuli qarTul tradiciul<br />

(werilobiT) medicinasTan. Tumca vxvdebiT TviTnaswavl,<br />

mediciniT dainteresebul pirovnebebsac, romlebic<br />

mecnieruli da xalxuri samkurnalo saSualebebis<br />

Tavisebur sinTezirebas axdenen. winamdebare statiaSi<br />

Cven maT saqmianobas ar SevexebiT.<br />

xalxuri <strong>samedicino</strong> codna saWmlis momnelebeli<br />

sistemis (kuW-nawlavis) daavadebaTa dawvrilebiT<br />

klasifikacias ver iZleva, da xSirad sxvadasxva<br />

mizeziT gamowveuli avadmyofoba erTi terminiT<br />

,,muclis tkiviliT~ gamoixateba, an simptomebis mixedviT<br />

- ,,kuWis aSla~, ,,kuWis Sekra~, ,,muclis Seberva~ da a. S.<br />

iwodeba.<br />

dasavleT saqarTveloSi ,,muclis tkivilis~<br />

samkurnalod gamoyenebuli mcenareebia: kvliavi (carum<br />

caroi L.); abzinda (Artemisia absinthium L.); mravlZarRva<br />

(Plantago major); duci (Agayllis caucasica spr.(=A latifolia (M. B)<br />

Boiss); mocvi (Vaccinium arcto staphylos L.); mayvali (Rubus idaeis<br />

L.); anwli (Sambacus nigra L.); niori (Alliun sativum L.); WinWari<br />

(Urtica dioeia L.); laSqara (Sumphutum officinall L.); gvirila<br />

(Matricaria chamamela L.); kamis yvela saxeoba – kama (Anethum<br />

graveolens L.); didi kama (Foeniculum vulgare Mill);<br />

anisuli//cereco (Pimpinela anisum L.); farsmanduki (Achilea<br />

millefolium L.); panta (Purum caucasica A); msxali (Purus sp. dio.<br />

cubt); julabi (Euphorbia lathyris L.); matitela (Polygonium);<br />

prasi (Allium porrum L.); oxraxuSi (Petroselinum crispum (Mill)<br />

Num. (=P. sativum Hoffm.)); pitna (Menthoi); gareuli qondari<br />

(Satureia laxiflora C. Koeh); niaxuri (Apium graoelens L.);<br />

broweuli (Punica granatum L.) da sxv.<br />

zemoCamoTvlil mcenareebs Sinagan daavadebaTa<br />

samkurnalod iyenebdnen rogorc nedls, ise gamxmars –<br />

82


fxvnilis saxiT, maTgan amzadebdnen nayens da naxSirs.<br />

aqve mivuTiTebT, rom samkurnalo mcenareebis Segroveba<br />

dResac xdeba, oRond, im gansxvavebiT, rom Zvelad ufro<br />

did yuradRebas aqcevdnen mTvaris fazebs: - ,,6-7 dRis<br />

mTvare rom iqneba maSin unda moikrifos, maSin aris<br />

kargio~, anA,,mTvare rom gamoixuTSabaTebso~, -<br />

gadmogvcemen mTxrobelebi. unda aRiniSnos rom<br />

,,eqimbaSTa~ garkveuli nawili dResac am tradiciis<br />

gamgrZelebelia.<br />

empiriuli dakvirvebis Sedegad xalxma gamoimuSava<br />

codna, Tu rodis da rogor unda momxdariyo<br />

samkurnalo mcenareebis Segroveba. eTnografiuli<br />

masalebidan Cans, rom mcenareebs agrovebdnen maSin,<br />

roca Tvlidnen, rom samkurnalo Tvisebebis<br />

akumulireba maTSi piks aRwevda – zogis norC foTlebs<br />

agrovebdnen, zogs yvavilobis periodSi krefdnen, zogs<br />

momwifebuls – Teslianad iRebdnen da ise inaxavdnen. es<br />

xdeboda aucileblad karg amindSi. Sesanax nedleuls<br />

CrdilSi axmobdnen.<br />

rogorc ukve avRniSneT, ,,muclis tkivilis~<br />

samkurnalo mcenareebs sxvadasxva saxiT – nedli<br />

foToli, fxvnili, nayeni, naxarSi – iRebdnen. xalxuri<br />

mkurnalobis yvela receptis motana winamdebari<br />

statiaSi SeuZlebelia, SevexebiT zogierT maTgans.<br />

svaneTSi ,,muclis tkivilis~, an ,,muclis Sebervis~<br />

uebar samkurnalo saSualebad iTvleboda kvliavis<br />

Teslis fxvnili. mas calkec aZlevdnen avadmyofs da<br />

araySi an wyalSi gaxsnils niorTan erTadac.<br />

aRsaniSnavia, rom kvliavis nayofi (Tesli) didi<br />

raodenobiT Seicavs eTerovan zeTebs, tanins, fisovan<br />

nivTierebebs, cxims. medicinaSi igi gamoiyeneba kuWnawlavis<br />

spazmebis, saWmlis momnelebeli organoebis<br />

funqciebis darRvevisas, kuW-nawlavis kataris dros 10 .<br />

bunebrivia xalxur medicinaSi mis gamoyenebas dadebiTi<br />

Sedegi mohqonda.<br />

83


amave miznisaTvis iyenebdnen fesvian mravalZarRvas<br />

naxarSs, an mravalZarRvas nedl, wvrilad dakepil<br />

foTlebis TaflTan nazavs. Tanamedrove medicinis<br />

monacemebiT, mizanSewonilia aRniSnuli saSualebis<br />

gamoyeneba saWmlis momnelebeli sistemis funqciis<br />

darRvevisas 11 . mravalZarRva aRniSnuli daavadebis<br />

samkurnalod saqarTvelos yvela kuTxeSi gamoiyeneba 12 .<br />

svamen abzindas naxarSs, romelic aseve<br />

rekomendirebulia kuW-nawlavis sxvadasxva daavadebis<br />

dros 13 .<br />

svaneTSi ,,muclis tkivilis samkurnalod erT-erT<br />

saukeTeso saSualebad niori iTvleboda. masze<br />

ambobdnen ,,Tormeti sxvadasxva daavadebas Sveliso~.<br />

misi miReba sxvadasxva saxiT xdeboda: axal yvels da<br />

danayil niors Sezeldnen, gaakeTebdnen patara<br />

burTulebs da gadaaylapebdnen avadmyofs; danayil<br />

niors da pilpils aurevdnen araySi da asmevdnen, umad<br />

miirTmevdnen an ,,locfeqs~ amzadebdnen.<br />

mecnieruli medicinis monacemebiT niors<br />

axasiaTebs baqteriociduli Tvisebebi, stimuls aZlevs<br />

kuWis wvenis gamoyofas. kuW-nawlavis daavadebis dros<br />

avadmyofs urCevdnen erTi-ori kbili nivris SeWmas 14 .<br />

svaneTSi ,,kuWis tkiviliT~ qronikulad<br />

daavadebuls urCeven mcenare ducis umad Wamas, an misi<br />

naxarSis uzmoze dalevas. rogorc b. niJaraZe<br />

gadmogvcems ,,lehi~ (duci) Svelis saWmlis monelebas,<br />

igi svanebis sayvareli saWmeli xilia sadil-vaxSmis<br />

Semdeg 15 .<br />

mcenareuli samkurnalo saSualebebidan leCxumSi<br />

kamis yvela saxeoba gamoiyeneboda. kama da kamis Tesli<br />

Seicavs eTerovan zeTebs da misi gamoyeneba aRniSnuli<br />

mizniT mizanSewonilad miaCniaT 16 .<br />

kama Zvel qarTul medicinaSi mravali<br />

avadmyofobis, maT Soris kuW-nawlavis samkurnalodac<br />

gamoiyeneboda. kamis Tesli `... kacisa tanidaRman qarsa<br />

da naRvelsa gaaqarvebs~ 17 .<br />

84


farTo gamoyeneba hqonda xalxur medicinaSi<br />

farsmandukis nayens da naxarSs. dResac medicinis<br />

muSakebi misi preparatebis miRebas urCeven kuWis<br />

WvlebiTa da kuWis aSlilobiT daavadebulT 18 .<br />

Sinagan daavadebaTa samkurnalod zogadad, da<br />

kerZod, `muclis tkivilis~ dros raWaSi metad<br />

popularuli yofila e.w. `bargis wamlebi~. mas<br />

meorenairad `julabs~-ac uwodeben. igi rogorc<br />

jafariZe gadmogvcems mravali ingredientisagan Sedgeba:<br />

- `kus da siraqlemas kvercxis, qafuris, ardaxSanis,<br />

dedal-mamali javzis, dedal-mamali fufalis, Taxvis<br />

wamali, rehandis rubrevandis, wiTeli miwis, lila,<br />

Wiisferi, zRvispiruli, kibos Tvali da mravali sxva~ 19 .<br />

aRniSnuli wamali velze muSaobisas Cven veRar<br />

davadastureT, aRniSnuli terminiT, igive daniSnulebis,<br />

magram sxva wamali mowmdeba.<br />

karabadinebis mixedviT `julabi~ ewodeba<br />

yovelgvar sirofs. `julabi~ aris arabul-iranuli<br />

`gulab-Taflis sirofi, vardis wyali, Semdeg<br />

yovelgvari sirofi~ 20 .<br />

leCxumSi mowmdeba zemoaRniSnuli saxelwodebis<br />

mcenare, romelic kuW-nawlavis daavadebis dros<br />

gamoiyeneba. am mcenaris mwife kaklebs – 5-15 cals –<br />

kuWis gasawmendad iyeneben. igi Zliermoqmedia. `mcenare<br />

julabi buCqia, ikeTebs Txilis simsxo Teslebs, mwvanes.<br />

am mcenares cisferi yvavili aqvs. Teslebs davnayavT da<br />

wyalSi gareuls davalevinebT avadmyofs~, -<br />

gadmogvcemen mTxrobelebi.<br />

cageris mxareTmcodneobis muzeumSi daculi<br />

eTnografiuli masalis mixedviT - `julabi kuWis<br />

gasawmendi wamali mcenarea, romlis Ziri ixmareba<br />

wamlad. gaifxikeba Ziri, Semdeg dainayeba, wyalSi<br />

davayenebT erTi Ramis ganmavlobaSi. erT saRvine WiqaSi<br />

Caiwureba. Suamdis amoivseba danayali ZiriT da Semdgom<br />

ixmareba sasmelad – diliT adre, uzmad, rodesac<br />

moqmedebs wamali. Semdeg avadmyofma unda miiRos qaTmis<br />

85


wveni (bulioni), mTeli dRis ganmavlobaSi. meored aRar<br />

ganmeordeba. ipoveba soflad (ixmareba ciebis<br />

drosac)~ 21 .<br />

<strong>qarTuli</strong> enis ganmartebiTi leqsikonis mixedviT<br />

julab-i (Euphorbia lathyris) – erTwlovani mcenare<br />

rZianebis ojaxisaa, misi Tesli Seicavs sasaqmebel<br />

zeTs 22 .<br />

a. mayaSvili saqarTvelos sarevela mcenareebs<br />

Soris mis 16 saxeobas aRwers 23 . eTnografiuli masalis<br />

mixedviT, rogorc zemoT davinaxeT, `julabis~<br />

botanikuri aRweriloba erTgvarovani ar aris, aris<br />

rogorc erTwliani, ise mravalwliani. yvela maTgans<br />

axasiaTebs Sxamiani rZewveni 24 . aRniSnuli mcenare Zvel<br />

qarTul <strong>samedicino</strong> xelnawerebSi sxvadasxva saxeliT<br />

gvxvdeba: farfioni, afarbioni, mazariini, Subrebi.<br />

samkurnalod xmaroben mcenaris rZe-wvens `kuWis<br />

aSlilobis~ dros. `rZianas rZe-mxurvali da xmeli aris.<br />

kacisa asosa da tanidaRman balRamsa da qars, gaswmends<br />

da gaaqarvebs da ama rZianas rZe, rom kacman xuTis<br />

muxudos wona suas da an Wamos, maSinve sisxis sensa<br />

uSvelis da kacsa tanidaRman yuiTlisa wyalsa da<br />

walasa gaswmends~ 25 .<br />

warmodgenili masalidan Cans, rom `julabi~<br />

xalxur da werilobiT qarTul medicinaSi erTi da<br />

igive daniSnulebiT gamoiyeneboda.<br />

saWmlis momnelebeli sistemis sxvadasxva<br />

funqciebis darRvevebis dros qarTul xalxur<br />

medicinaSi farTod gamoiyeneboda mineraluri<br />

saSualebebi, maT Soris, `samkurnalo qvebi~.<br />

XIX saukuneSi saqarTveloSi moRvawe eqimi i.<br />

minkeviCi samkurnalo qvebis daxasiaTebisas aRniSnavda,<br />

rom kavkasiaSi, da kerZod, `saqarTveloSi Zalian<br />

sjerodaT qvebis samkurnalo Zalisa, da rom<br />

saqarTveloSi iyvnen ojaxebi, maT Soris aristokratTa<br />

ojaxebic, sadac qvebis mTeli koleqcia iyo. es<br />

86


Taobidan-Taobas gadaecemoda, rogorc Zvirfasi<br />

samkurnalo saSualeba~ 26 .<br />

zemoTqmuls SegviZlia davamatoT, rom samkurnalo<br />

qvebs ojaxis gayris dros garkveuli fasi hqonda (mag.:<br />

svaneTSi). amas garda velze muSaobis dros mravali<br />

eqimbaSis ojaxSi – ufro imereTSi – Cven davamowmeT<br />

samkurnalo qvebis koleqciebi. mag., erT-erTi eqimbaSis<br />

ojaxSi memkvidreobiT miRebuli Tvrameti cali<br />

samkurnalo qva vnaxeT. sainteresod gveCveneba, rom es<br />

qvebi formiT waagavs adamianis im Sinagan organoebs,<br />

romelTa samkurnalodac gamoiyeneba da Sesabamisi<br />

saxelebic aqvT. ase mag.: `RviZli~ - bordosferi qvaa,<br />

koleqciaSi aseTi ori cali iyo; `elenTa~ - mogrZo,<br />

oTxkuTxa formis Jangisferi qva (1 c.); ,,Tirkmeli~ -<br />

gamWvirvale qarvis feri (2 c.); ,,filtvi~ - moTeTro,<br />

rZisferi qvaa (1 c.); ,,guli~ - gulis moyvanilobis<br />

Calisferi (1 c.); ,,kuWi~ - erT mxareze brtyeli,<br />

gverdebze RarebiT, moTeTro (1 c.) da sxva.<br />

ama Tu im Sinagani organos samkurnalod mis<br />

,,sexnia~ qvas iyeneben, anu mas ,,Calesavdnen~ wyalSi da<br />

daalevinebdnen avadmyofs. zogjer aseTi mkurnaloba<br />

Selocvebis TanxlebiT xdeboda.<br />

moyvanili eTnografiuli masala Cveni azriT,<br />

amyarebs samecniero literaturaSi gamoTqmul im<br />

mosazrebas, romelic qvis samkurnalo Zalas mis magiur<br />

zemoqmedebaSi xedavs da qvis Tayvaniscemas ukavSirebs 27 .<br />

Tumca arc im mosazrebis uaryofa SeiZleba, romelic<br />

Tvlis, rom qvis Tayvaniscema misma samkurnalo<br />

Tvisebebma gamoiwvia 28 .<br />

am ukanasknelis sasargeblod zogierTi<br />

samkurnalo qvis laboratoriuli Seswavlis Sedegebi<br />

metyvelebs. kerZod, ,,qva xviTos~ laboratoriuli<br />

gamokvlevebis Semdeg gamoTqmulia mosazreba, rom<br />

,,xviTos~ naless Zvelad saqarTveloSi avadmyofis<br />

mkurnalobaSi daaxloebiT igive Sedegis motana SeeZlo,<br />

rasac gvaZlevs dRes susti mineralizaciis<br />

87


hidrokarbonat-sulfatkaliciumiani wyaros wylebi.<br />

saxeldobr igi xmarebuli unda yofiliyo mimdinare<br />

qronikuli kolitebis dros da qolecistitebis<br />

SemTxvevaSi, rogorc amosarecxi saSualeba 29 .<br />

Cveni masalis mixedviT garda Sinagani daavadebisa,<br />

samkurnalo qvebis nalesi gamoiyeneboda fsiqo-nervuli<br />

daavadebebis drosac, samkurnalo mcenareebis naxarSTan<br />

erTad.<br />

arqanjelo lambertis cnobiT saqarTveloSi<br />

(kerZod, samegreloSi) samkurnalo qvis nalesi<br />

ixmareboda Sekrulobis dros, rogorc gamxsneli<br />

saSualeba 30 .<br />

saintereso masala davamowmeT raWaSi, saidanac<br />

Cans, rom eqimbaSebi samkurnalo qvebis wyalxsnaSi<br />

garkveul gasamrjelos iRebdnen. sofel RebSi<br />

cxovrobda eqimbaSi, romelsac `hqonda sxvadasxva<br />

ferisa da sididis samkurnalo qvebi. im qvebs dalesavda<br />

wyalSi da Wiqa wyalSi Saurs vaZlevdiT. sxvadasxva<br />

daavadebebis dros sxvadasxva qvebs dalesavda. muclis<br />

tkivilis dros ramdenime qvas dalesavda~, -<br />

gadmogvcemen mTxrobelebi.<br />

raWaSi samkurnalo qvas `almasis qvas~-ac uwodeben<br />

- `almasis qvebi hqondaT eqimbaSebs – TeTri, ruxi, Savi,<br />

yavisferi.... 9 cali unda yofiliyo~.<br />

samkurnalo qvebis wyalxsnari Sinagani<br />

daavadebebis dros svaneTSic farTod gamoiyeneboda.<br />

aseTi qvebi hqondaT eqimbaSebs: `Tu adamians kuWis an<br />

sxva raime Signeulobis avadmyofoba daemarTeboda....<br />

qals eqimbaSs moiyvandnen, romelsac ukve, `saswaulis<br />

moqmedi~ gasalesi, sxvadasxva feris mrgvali patara<br />

qvebi hqonda, am qvebis ganaless, cxadia Taviseburad<br />

Selocvils avadmyofs daalevinebda... am qvebis naless<br />

didi saxeli hqonda moxveWili~ 31 .<br />

svaneTis eklesiebSi mravladaa Sewiruli qvebi.<br />

marto uSgulis macxovris eklesiaSi aseTi qvebis<br />

ricxvi ramdenime aseuls aRwevs.<br />

88


eqim TedoraZis cnobiT, xevsuri eqimebi xviTos<br />

naless xmarobdnen `sisxas~ (dizenteriis) da `yabzobis~<br />

samkurnalod 32 .<br />

dasavleT saqarTvelo mdidaria mineraluri<br />

wylebiT, romelTac Zveli droidanve iyenebdnen Sinagan<br />

daavadebaTa samkurnalod. svanuri masalis mixedviT,<br />

,,sodiani mJave wyali kargia Sinagani daavadebebis, xolo<br />

gogirdiani – revmatizmebis samkurnalod~. cnobilia,<br />

rom sodiani mJave wyali xels uwyobs saWmlis<br />

monelebas.<br />

organuli nivTierebebidan Sinagan daavadebaTa<br />

samkurnalod, kerZod ,,muclis tkivilisas~ ZiriTadad<br />

naRveli gamoiyeneboda. Cvili bavSvis ,,muclis Sebervis~,<br />

,,muclis tkivilis~ dros iyenebdnen – Txis, daTvis,<br />

mglis naRvels. patara bavSvs dedis rZeSi gaulesavdnen<br />

Cais kovzze da ise daalevinebdnen, xolo didebs wyliT<br />

asmevdnen. Unda aRiniSnos, rom naRvlis wvenSi arsebuli<br />

naRvlis mJavebi kargi saSualebaa cximebis<br />

monelebisaTvis, rac Cvil bavSvTa asakSi xSirad<br />

darRveulia.<br />

,,muclis tkivilis~ samkurnalod dasavleT<br />

saqarTveloSi gamoiyeneboda agreTve Tafli da<br />

Taflwyali. rogorc specialistebi aRniSnaven,<br />

,,sadilis Semdeg erTi Wiqa Taflwyali marTlac xels<br />

uwyobs saWmlis monelebas, kargia kuWis wvis, kuWis<br />

wylulis samkurnalod~ 33 .<br />

mravalferovania ,,kuWis aSlilobis~ dros<br />

gamoyenebuli xalxuri saSualebebi. aRniSnuli wamlebis<br />

momzadebis teqnologia svaneTSi, raWa-leCxumsa da<br />

imereTSi TiTqmis erTnairia. mag., broweulis qerqis<br />

naxarSs Seurevdnen mravalZarRvas Teslis naxarSs da<br />

cota xniT erTad aduRebdnen. patara bavSvs Cais kovziT,<br />

xolo dids sadilis kovziT daalevinebdnen dReSi<br />

samjer. ,,kuWis aSlilobis~ saukeTeso samkurnalo<br />

saSualebad iTvleboda anwlis nayofis sirofi –<br />

anwlis nayofs daayridnen Saqris fxvnils, cota xans<br />

89


gaaCerebdnen, Semdeg moxarSavdnen da gawuruls<br />

inaxavdnen wamlad.<br />

mravalZarRvas Teslis naxarSs calkec<br />

Rebulobdnen – erT muWa Tesls daasxamdnen erT litr<br />

wyals, gaanaxevrebdnen xarSviT, gawuravdnen, ris<br />

Semdegac SaqarTan erTad kvlav aduRebdnen.<br />

Rebulobdnen Wamis win.<br />

`kuWis aSlilobis~ dros garkveul dietasac icavdnen.<br />

avadmyofs urCevdnen moxarSuli kvercxis, brinjis<br />

fafis, yvelis Wamas, svaneTSi moxarSul yvels –<br />

TaSmijabs, moxarSuli qeris fqvilSi (qers<br />

moxarSavdenen, gaaxmobdnen da dafqvavdnen. saWiroebis<br />

dros aduRebul wyalSi gaxsnidnen da miscemdnen<br />

avadmyofs.) Sereuli yvelis, msxlis, an pantis Ciris<br />

nayens. mocvis nayofis arayze dayenebuli nayeni,<br />

bavSvs fafaSi Caudebdnen Taflis sanTels da<br />

aWmevdnen. aseve mocvis naxarSi ,,kuWis aSlilobis~<br />

samkurnalod saukeTeso saSualebad miaCndaT.<br />

zemoCamoTvlil samkurnalo saSualebaTa<br />

umravlesobas gaaCnis aRniSnuli daavadebis samkurnalo<br />

Tvisebebi. mocvis gamxmari nayofi, ufro ki masze<br />

damzadebuli nayeni rekomendirebulia faRaraTis, kuWnawlavis<br />

anTebis dros 34 , aseve anwlis nayofi<br />

medicinaSi gamoiyeneba rogorc kuW-nawlavis anTebis<br />

samkurnalo saSualeba 35 .<br />

broweuls Zvel qarTul medicinaSi mravalmxrivi<br />

samkurnalo gamoyeneba hqonda. mas iyenebdnen Semkvrel<br />

saSualebadac: ,,broweulis SarbaTi grili da xmelia,<br />

kacsa rome sisxlisa da simxurvalisagan da an<br />

Rvinisagan Tavi da sefeTqlebi stkiodes da es<br />

broweulis SarbaTi svas Tavis da safeTqlebis tkivils<br />

maSinve uSvelis, sisxlsa da simxurvalesa daavsebs.<br />

kacsa rome stomaqis Tavi stkiodes, an RviZli nawyenad<br />

iyos an kai gulze da sustad iyos da ese broweulisa<br />

SarbaTi svan, gulsa, RviZlsa da stomaqs samsave mwoved<br />

argebs da daaZalianebs, safras mohkueTs da gaaqarvebs<br />

90


da kacsa rome mucelSiga gaxsnis iyos, mucelSiga<br />

Sehkravs~ 36 .<br />

broweuli Setanilia Tanamedrove farmakopeaSi.<br />

aRniSnuli mizniT broweulis qerqis naxarSi dResac<br />

gamoiyeneba.<br />

mayvlis Zirebis naxarSi xalxur medicinaSi<br />

gamoiyeneba rogorc Semkvreli saSualeba. Tanamedrove<br />

medicinis mier aRniSnuli samkurnalo saSualeba<br />

rekomendirebulia.<br />

mayvlis Sesaxeb iadigar daudSi vkiTxulobT,<br />

,,kacsa mucelsaSiga Sehkravs, wyurvils mouklavs,<br />

rwyevasa ukuagdebs da yovlisa mxurval senisaTvis aqimi<br />

da wamali aris, rom ese seni an sisxlsa da an sxvis<br />

simxurvalisagan wahkidebodes~ 37 .<br />

,,kuWis Sekrulobis~ samkurnalod amzadebdnen<br />

sxvadasxva mcenareebis (maT Soris vaSlis da msxlis)<br />

nakrebis naxarSs, aduReben 15-20 wT-s nel cecxlze.<br />

Wamis win avadmyofs aZleven 2-2 sufris kovzs.<br />

,,kuWis Sekrulobis~ samkurnalod iyenebdnen Savi<br />

qliavis Ciris naxarSs.<br />

,,muclis tkivilis~ samkurnalod iyenebdnen sabrs<br />

(aloe), sabri Zvel qarTul medicinaSi sxvadasxva<br />

daavadebis, maT Soris madis momgvrel da saWmlis<br />

monelebis gamaumjobesebel saSualebad iTvleba. mcire<br />

dozebiT, xolo did dozas safaRaraTo saSualebad<br />

aZlevdnen. ,,gulsa stomaqsa Zalasa miscems kacsa<br />

saWmels moaqarvebs, kaci rome mucelSiga gaxsniT iyos<br />

maSinve Sehkravs...~ 38 .<br />

unda aRiniSnos, rom eqimbaSebi amzadebdnen (axlac<br />

amzadeben) rTuli Semadgenlobis wamlebs., rasac<br />

saidumlod inaxaven da cxadia Cven ver SevZeliT maTi<br />

dafiqsireba. sainteresoa, rom eqimbaSebis umravlesoba<br />

Tanamedrove <strong>samedicino</strong> terminologiasac iyenebs da<br />

daavadebis aRmniSvnelad, mag., ,,kuWis wyluli~, ,,koliti~<br />

da sxv.<br />

91


sainteresoa agreTve xalxuri Sexeduleba kuWnawlavis<br />

zogierT daavadebaze - ,,kuW-nawlavze muwukebi<br />

aqvs dayrili~. aseT dros amzadebdnen sakmaod rTul<br />

wamals: qaTmis kuWis gamxmar garss (17 cals)<br />

dafqvavdnen wmindad, Seazeldnen 4 sufris kovz Txis<br />

qons da or mln penicilins, gaakeTebdnen patara<br />

burTulebs, Seaxvevdnen raime mcenaris foTolSi,<br />

Caawyobdnen WiqaSi da Cadgamdnen wylian WurWelSi.<br />

calke aiRebdnen naxevar kilo maisis Tafls.<br />

Wamamde ori saaTiT adre erT kovz Tafls da mcire<br />

raodenobiT qaTmis kuWis fxvnils miscemdnen avadmyofs<br />

dReSi oTxjer, xolo zemoaRniSnul wamlis burTulebs<br />

Wamis win an Semdeg dReSi orjer.<br />

leCxumSi ,,muclis tkivilis~ samkurnalod<br />

davamowmeT aseTi wamali: 1 kg Tafls daumatebdnen 200<br />

gram Roris qons, erT litra Rvinos (usaxelaurs), am<br />

naxarSs aZlevdnen avadmyofs dReSi orjer ormocdaaTi<br />

gramis raodenobiT.<br />

marTalia Sinagani daavadebebis samkurnalod<br />

xalxuri medicina ZiriTadad e. w. ,,racionalur~<br />

saSualebebs iyenebs, magram zogierTi eqimbaSi wamlebiT<br />

mkurnalobasTan erTad avadmyofs Seulocavda kidec.<br />

movitanT Selocvis teqsts:<br />

,,udumara xidzedao,<br />

Savi ZaRli morbodao,<br />

Savi muclis tkivilo,<br />

gadauare drozedao~.<br />

aRsaniSnavia is garemoebac, rom dRes moqmedi<br />

eqimbaSebis sakmaod didi nawili Sinagani daavadebebis<br />

samkurnalo wamlebis momzadebisas xSirad mimarTavs<br />

xalxur samkurnalo saSualebebSi saafTiaqo wamlebis<br />

Serevas.<br />

Cven SevecadeT SeZlebisdagvarad warmogvedgina<br />

saWmlis momnelebeli sistemis mkurnalobis xalxuri<br />

92


tradiciebi dasavleT saqarTveloSi, misi kavSiri<br />

qarTul werilobiT medicinasTan (karabadinebTan) da<br />

misi Tanamedrove mdgomareoba. amasTan specialuri<br />

<strong>samedicino</strong> sacnobaro literaturis daxmarebiT<br />

dagvedgina ama Tu im xalxuri wamlis racionaluroba.<br />

rogorc warmodgenili eTnografiuli masalidan<br />

gamoCnda, xalxuri medicinis mier gamoyenebul wamalTa<br />

umravlesobas mocemuli daavadebebis samkurnalod<br />

dadebiTi Sedegis motana SeeZlo. mWidro<br />

urTierTkavSiri Cans xalxur tradiciul da medicinas<br />

Soris (terminebi, samkurnalo saSualebebi). amave dros<br />

eqimbaSebis mier xdeba Tanamedrove <strong>samedicino</strong><br />

miRwevebis gamoyeneba, axali samkurnalo saSualebebis<br />

Setana xalxur medicinaSi.<br />

НАРОДНЫЕ СРЕДСТВА ТЕРАПЕВТИЧЕСКОГО ЛЕЧЕНИЯ В<br />

ЗАПАДНОЙ ГРУЗИИ<br />

Анализ, относящегося к Грузинской народной медицине,<br />

этнографического материала и его сравнение с достижениями<br />

современной медицины, явно свидетельствует о рациональности<br />

народного лечения; а также выявляет местную связь народных<br />

лечебных традиций с классической (карабадини) грузинской<br />

медициной. Это свидетельствует о том, что, соответствующее эпохе<br />

медицинское знание не было чуждо народным врачевателям. Такая<br />

взаимосвязь проявляется в общих представлениях, как об отдельных<br />

средствах лечения, так и причинах вызывающих заболевания.<br />

93


Грузины хорошо знали связь здоровья и заболевания с<br />

некоторыми внешними факторами – гео-климатические условия,<br />

питание, бытовая и личная гигиена. Большое внимание уделялось<br />

общим профилактическим мероприятиям (выбор места для<br />

строительства жилого дома, одежда и т. д.).<br />

Многообразны, предназначенные для лечения заболеваний<br />

желудочно-кишечного тракта, народные средства: растительные,<br />

минеральные (лечебные камни, минеральные воды), органические<br />

(жиры, желчь и др.) Из перечисленных лечебных средств<br />

изготавливали как простые, так и сложные лекарства, большинство<br />

которых обладает лечебными или болеутоляющими свойствами и в<br />

этих целях их применение оправдано с т. з. современной медицины.<br />

В некоторых случаях народные врачеватели не могли объяснить<br />

реальные причины вызывающие внутренние заболевания.<br />

Соответственно, лечение носило симптомный характер и больному<br />

давало облечение лишь на некоторое время. В таких случаях<br />

прибегали к магическим средствам лечения к заговорам и т. п.<br />

Следует отметить еще одно обстоятельство – в селах Грузии и<br />

сегодня можно встретить действующих народных целителей,<br />

которые продолжают семейную медицинскую традицию и в своей<br />

деятельности успешно применяют современные (аптечные) лечебные<br />

средства.<br />

FOLK METHODS OF NON-SURGICAL TREATMENT IN<br />

WESTERN GEORGIA<br />

Analysis of ethnographic materials of Georgian folk medicine and<br />

its comparison with achievements of modern medicine demonstrates<br />

rationality of folk methods of treatment; close links are also detected<br />

between the traditions of folk medicine and Georgian classic medicine<br />

(medicine of “karabadins”). This illustrates the fact that practitioners of<br />

folk medicine – healers had medical knowledge, relevant to the existing<br />

epoch. Relationships of this type are revealed in particular means and<br />

94


methods of treatment, as well as in general awareness about causative<br />

factors of diseases.<br />

Georgian population as well familiar with the correlation of health<br />

and disease with several external factors – geo-climatic conditions, diet,<br />

conditions of life, personal hygiene. Much attention was paid to general<br />

preventive measures (choosing location for building, clothing, etc.)<br />

Variety of remedies is used for treatment of gastrointestinal<br />

diseases: herbal, mineral (solutions of minerals, mineral waters), organic<br />

(fats, bile, etc.) From the above mentioned remedies drugs with simple and<br />

complex structure were prepared. Most of them act as therapeutic means<br />

and analgesics; hence it is justified to use them from the point of view of<br />

modern medicine.<br />

In a number of cases folk healers could not understand real causes<br />

of internal diseases due to their character, therefore, only symptomatic<br />

treatment was used, which gave a patient temporary relief. In cases like<br />

this a magic method of treatment – bewitchment – was practiced.<br />

It is worth mentioning one particular circumstance – one can meet<br />

functioning folk healers in Georgian villages even today. They continued<br />

medical traditions of their family and at the same time successfully use<br />

modern pharmaceuticals in practice.<br />

damowmebuli wyaroebi da literatura<br />

1. saakaSvili m., gelaSvili a., saqarTvelos<br />

medicinis istoria, t. III, w. 2 Tb., 1958, gv. 117.<br />

2. wigni saaqimoÁ, Tb., 1936, gv. 31; d. bagrationi,<br />

iadigar daudi, Tb., 1938, gv.10.<br />

3. iakob curtaveli, SuSanikis wameba <strong>qarTuli</strong> proza<br />

I, Tb., 1982, gv.<br />

4. makari mesxi, `cxovreba petre iberielisa~, Zveli<br />

<strong>qarTuli</strong> literaturis qrestomaTia I, Sedg. s.<br />

yubaneiSvilis mier, Tb., 1946, gv. 266.<br />

95


5. qananeli, usworo karabadini, Tb., 1940, gv. 46, 421;<br />

wigni saaqimoÁ, gv. 35; d. bagrationi dasax. naSromi,<br />

gv. 106.<br />

6. qananeli, dasax. naSromi, gv. 423.<br />

7. Jak fransua gamba, mogzauroba amierkavkasiaSi, Tb.,<br />

1987, gv. 176.<br />

8. n. mindaZe, qarTveli xalxis codna daavadebisa da<br />

garemos urTierTmimarTebis Sesaxeb, krb. daavadeba<br />

da garemo (istoriul eTnologiuri gamokvleva)<br />

`mecniereba~, Tb., 1996, gv. 17.<br />

9. Пантюхов И. И. Народная медицина Рионской долины, мед.<br />

сб. КМО 1869, № 6.<br />

10. Йорданов Д., Никонов П., Бойчинов Асп. Фитотерапия,<br />

«Медицина и физкультура», София, 1979, стр. 159.<br />

11. iqve, gv. 228.<br />

12. n. mindaZe, <strong>qarTuli</strong> xalxuri medicina (aRmosavleT<br />

saqarTvelos mTianeTis eTnografiuli masalebis<br />

mixedviT), Tb., 1981, gv. 50.<br />

13. Йорданов и др. dasax. naSromi, gv. 95.<br />

14. iqve, gv. 95.<br />

15. b. niJaraZe, (Tavisufali svani), istoriuleTnografiuli<br />

werilebi, wigni II, Tb., 1964, gv. 19.<br />

16. Йорданов и др. dasax. naSromi, gv. 159.<br />

17. qananeli, dasax. naSromi, gv. 469.<br />

18. Йорданов и др. dasax. naSromi, gv. 87.<br />

19. Джапаридзе Т. Болезнь и народные приёмы, их лечения в<br />

местечке Они, Кутаисской губернии СМОМПК т. 16, отд. II,<br />

1893, ст. 133-134.<br />

20. wigni saaqimoÁ, gv. 338.<br />

21. cageris mxareTmcodneobis muzeumis fondi # 1521,<br />

rv. 2.<br />

22. <strong>qarTuli</strong> enis ganmartebiTi leqsikoni, II, Tb., 1990.<br />

23. a. mayaSvili, saqarTvelos sarevela mcenareebi,<br />

Tb., 1934.<br />

24. n. wuwunava, saqarTvelos samkurnalo mcenareebi,<br />

Tb., 1966.<br />

96


25. d. bagrationi, dasax. naSromi, gv. 136.<br />

26. Минкевич И. И. Камни как медицинское средство и как<br />

предмет обожания на Кавказе (сравнительное исследование)<br />

ПЗИКМО 1893/94 № 13, стр. 374-375.<br />

27. n. mindaZe, <strong>qarTuli</strong> xalxuri medicina, gv. 542.<br />

28. Яшвили А. О. Народная медицина в закавказском крае,<br />

Тифлис, 1904, ст. 43-45.<br />

29. p. firfiraSvili, qva `xviTos~ qarTul xalxur<br />

medicinaSi gamoyenebis sakiTxis SeswavlisaTvis,<br />

saqarTvelos ssr. mecn. akad. `moambe~ 34-e, t. I, Tb.,<br />

1964, gv. 233.<br />

30. a. lamberti, samegrelos aRwera, Tb., 1938. gv. 105.<br />

31. s. guledani, Zveli adaT-zne-Cveulebani zemo<br />

svaneTSi, mestiis mxareTmcodneobis muzeumis<br />

fondi, gv. 36.<br />

32. g. TedoraZe, xuTi weli fSav-xevsureTSi, naw. I-II,<br />

Tb., 1930, gv.<br />

33. z. mayaSvili, saubrebi <strong>samedicino</strong> mefutkreobaze,<br />

Tb., 1979, gv. 15.<br />

34. Йорданов и др. dasax. naSromi, gv. 278-279.<br />

35. iqve, gv. 256-257.<br />

36. d. bagrationi, dasax. naSromi, gv. 598.<br />

37. iqve, gv. 197.<br />

38. iqve, gv. 595.<br />

97


mkurnalobis magiuri saSualebebi –fsiqoTerapia<br />

Tu crurwmena?<br />

(dasavleT saqarTvelos eTnografiuli masalis<br />

mixedviT)<br />

iv. javaxiSvilis sax. istoriisa da eTnologiis<br />

instituti<br />

<strong>qarTuli</strong> xalxuri medicina magiur ritualebs<br />

TiTqmis yvelanairi daavadebis mkurnalobis dros<br />

mimarTavda damoukideblad an samkurnalwamlo<br />

saSualebebTan erTad, magram aRniSnul meTods wamyvani<br />

adgili eWira sxvadasxva fsiqonervul daavadebis: -<br />

,,SeSinebuli~-s (simptomebi - ,,nervebmoSliloba~, ,,Tavis<br />

tkivili~, ,,moswydeba avadmyofi~, ,,areuladaa~, SeiZleba<br />

Wkuidanac SeiSalos~-o); ,,gaTvalulis~ (,,mTvraliviTaa~,<br />

,,moisxliteba~, ,,siarulis Tavi ara aqvs~, ,,awuxebs<br />

gulis revis SegrZneba~, ,,umadoba~, ,,mTqnareba~,<br />

,,uxSirdeba sunTqva~, ,,uRonod aris~); ,,anayoli~ //<br />

,,uJmuri~ // ,,monadebi~ (,,maRali sicxe icis~, ,,gulis<br />

reva~, ,,Tavbrusxveva~, ,,Tavis tkivili~, ,,krunCxvebi~,<br />

,,SokSi vardeba~, ,,abodebs~, ,,Wamis mada ekargeba~,<br />

,,sxeulze uCndeba Savi da wiTeli laqebi~); epilepsia //<br />

bneda // ,,avizne~ (ganarCeven sxvadasxva formebs - ,,zogi<br />

yefs, zogi giJiviTaa, zogi maSinve davardeba da guli<br />

wauva. duJi icis ,,avma znem~, farTxali, yvirili, eZleva<br />

Zalian didi Zala~) – mkurnalobaSi, rac gamowveuli iyo<br />

xalxis rwmeniT – uZvelesi droidan fsiqo-nervul<br />

daavadebaTa gamomwvev mizezad zebunebrivi Zalebi<br />

iTvleboda (2, 81-92; 8, 73; 9, 22) aseTi Sexeduleba<br />

msoflios sxva xalxebisTvisac aris damaxasiaTebeli (4,<br />

54-67; 10, 12).<br />

mistiuri warmodgenebi avadmyofobaze (demonebis //<br />

avi sulis Casaxleba sxeulSi) qristianulma rwmenam<br />

adamianis sxeulSi eSmakis CasaxlebiT Secvala. Zveli<br />

98


droidan momdinare Selocvebma saxe icvala<br />

qristianuli transformaciebiT. warmarTuli motivebis<br />

gverdiT Selocvis teqstebSi qristianuli motivebi<br />

Cndeba, aseve xSiria maTi aRreva. qristianuli eklesiis<br />

wmindanebi gvevlinebian avadmyofTa Semwed da<br />

mfarvelad. maT mier gadatanili martvilobis mixedviT<br />

isini gansazRvruli senis mkurnalebi arian.<br />

saqarTveloSi am mxriv udaod wminda giorgi pirvelobs.<br />

avi sulebisagan dacvis mizniT (da nebismieri gasaWiris<br />

dros) pirvel rigSi mas mimarTavdnen dasaxmareblad.<br />

cnobilia, rom qristianul religiaSi wminda giorgi<br />

suliT avadmyofTa mkurnalad iTvleboda (6. 221-226).<br />

<strong>qarTuli</strong> xalxuri religia qarTveli eTnologebis<br />

mier sinkretul religiad moiazreba, rac qristianuli<br />

da qristianobamdeli warmodgenebis Tanaarsebobas<br />

gulisxmobs (1; 11). es Tanaarseboba kargad Cans<br />

mkurnalobis magiur-religiur situaciebSic.<br />

cnobilia, rom samkurnalo magias safuZvlad<br />

udevs rwmena zebunebrivi Zalebisadmi da agreTve im<br />

adamianebis mimarT, romelTac SeswevT unari kavSiri<br />

daamyaron am ZalebTan, maTi daxmarebiT ki sasurveli<br />

Sedegi miiRon mkurnalobisas. aseTi rigis mkurnalebs<br />

sxvadasxva xalxSi sxvadasxva saxeliT icnobdnen:<br />

,,jadoqari~, ,,Samani~, ,,eqimbaSi~, ,,Semlocveli~ da sxv.<br />

saqarTveloSi maT ,,Semlocvel qalebs~ an ,,eqimbaSs~<br />

uwodeben.<br />

magiuri mkurnalobis dadebiTi Sedegi avadmyofis<br />

fsiqikaze zemoqmedebiT aixsneba. radganac Selocvis<br />

ritualis praqtikuli mizania daicvas adamiani mis<br />

sxeulSi avis sulis SeRwevisagan, an gamodevnos igi<br />

avadmyofis sxeulidan.<br />

aRsaniSnavia, rom fsiqo-nervuli daavadebiT<br />

Sepyrobili avadmyofis mkurnalobaSi mniSvnrlovani<br />

adgili ukavia rwmenas, Segonebas, hipnoss.<br />

,,eqimbaSebi~ (,,Semlocvelebi~) kargad flobdnen<br />

avadmyofis fsiqikaze zemoqmedebis xelovnebas.<br />

99


,,eqimbaSi~ upirveles yovlisa fsiqologia. mkurnalobis<br />

dawyebamde igi winaswar emzadeboda – pacientTad<br />

Sesabamis fsiqologiur kontaqts amyarebda. Cven<br />

mkurnalobis am meTods fsiqoTerapias vuwodebT (12).<br />

h. raiti fsiqoTerapias adamianis fsiqikis<br />

mkurnalobis mecnierebas uwodebs. xalxur mkurnalebze<br />

xangrZlivi dakvirvebis Sedegad askvnis, rom eqimbaSTa<br />

mier mkurnalobisas moxdenili ,,saswaulebi~<br />

fsiqologiisa da farmakologiur mecnierebaTa<br />

saidumloebebis marjve Sexamebaa, da rom magiis<br />

xelovneba fsiqologiisa da fsiqoTerapiis elementebiT<br />

aris gajerebuli.<br />

unda avRniSnoT, rom am TvalsazrisiT qarTvel<br />

,,eqimbaSTa~ saqmianobac sakmaod warmatebulia, razec<br />

qvemoT gveqneba saubari.<br />

cnobilia, rom magiur mkurnalobaSi mTavar rols<br />

asrulebs rwmena, Segoneba, magram cxadia SegonebiT<br />

yvela saxis fsiqo-nervuli avadmyofis gankurneba<br />

SeuZlebelia. amis pretenzia xalxur medicinas arca<br />

aqvs, magram zogierTi saxis fsiqo-nervuli daavadebis<br />

mkurnalobis xalxur meTods – mxedvelobaSi gvaqvs<br />

magiuri ritualebi – marTlac mohqonda dadebiTi<br />

Sedegi. amiT aixsneba is popularoba, romliTac<br />

,,Semlocvelebi~ // ,,eqimbaSebi~ sargeblobdnen xalxSi,<br />

da isic, rom aRniSnuli saxis mkurnalobas<br />

saqarTvelos soflebSi dResac SexvdebiT.<br />

eTnografiuli masalis mixedviT dasavleT saqarTvelos<br />

TiTqmis yvela sofelSi 2-3 saxelganTqmuli<br />

,,Semlocveli~ mainc iyo, maTi STamomavlebi ki dResac<br />

ewevian mam-papeul saqmianobas.<br />

aRniSnuli meTodiT (fsiqikuri zemoqmedebiT)<br />

mkurnalobas dadebiTad afasebs mecnieruli medicinac<br />

(3, 50; 12, 57).<br />

akad. a. zurabiSvili aRniSnavda, rom STagonebiT<br />

zogierTi saxis fsiqo-nervuli daavadebis, magaliTad,<br />

,,epilefsiis mkurnaloba nakleb efeqturia, magram<br />

100


arsebobs epilefsiis magvari daavadebani, romlebic<br />

garegnuli niSnebis mixedviT hgvanan epilefsias da<br />

isini advilad eqvemdebarebian mkurnalobas~ (5. 240-249).<br />

rogorc ukve avRniSneT fsiqo-nervul daavadebaTa<br />

gamomwvev mizezad zebunebrivi boroti Zalebi<br />

gvevlinebian, magram <strong>qarTuli</strong> eTnografiuli masalis<br />

mixedviT zog SemTxvevaSi aRniSnuli daavadebiT RmerTi<br />

sjis adamians Cadenili codvis gamo; mag.: svaneTSi,<br />

roca Tvlian rom esa Tu is pirovneba RmerTis winaSe<br />

Cadenili codvis gamo gagiJda, iyeneben termins<br />

,,naRerbaT~ (,,RerbeT~ _ RmerTi).<br />

aseT SemTxvevaSi magiurTan erTad religiuri<br />

ritualebic sruldeba, romlis mizanic RmerTis<br />

wyalobis mopoveba da Sesabamisad avadmyofis gankurneba<br />

iyo. samkurnalo magiur-religiuri ritualebi<br />

sruldeboda, rogorc avadmyofis gansakurneblad, ise<br />

mosalodneli daavadebis Tavidan asacilebladac.<br />

ritualebi sruldeboda rogorc saxlSi, ise salocavSi<br />

_ (eklesia, niSi, salocavi xeebi). svanuri masalis<br />

mixedviT yvela daavadebas Tavisi ,,gamomSvebi RvTaeba~<br />

hyavda (amjerad religiuri ritualebis ganxilva Cvens<br />

mizans ar warmoadgens).<br />

zogierTi saxis fsiqo-nervuli daavadebis _<br />

,,SeSinebulis~ gamomwvevad asaxeleben realur<br />

mizezebsac, mag.: SeSineba da Sesabamisad daavadeba<br />

SeiZleba gamoewvia _ ZaRlis yefas, ucabed xmaurs,<br />

Zlier stress da sxv. ,,gaTvalva~ _ adamianis ,,av Tvals~<br />

_ braldeba.<br />

eTnografiuli masala cxadyofs, rom xalxi<br />

fsiqo-nervul daavadebebs yofs _ gamoyofs Tandayolil<br />

(memkvidreobiT) da SeZenilad. mkurnalobis Sedegianoba<br />

zemoaRniSnulze iyo damokidebuli. mTxrobelTa<br />

gadmocemiT ,,dabadebidan giJi ar rCeba, eSmakisagan<br />

vincaa is rCeba~, ,,eSmakiT gafuWebulis wamali<br />

marCielebma ician~-o.<br />

101


aseve miuTiTeben, rom aRniSnuli daavadebiT yvela<br />

ar avaddeboda _ ,,zogi adamiani imisTana dReze ibadeba,<br />

rom imas dasdevs qaji da eSmaki, yvelas ki ar dasdevs~o.<br />

,,susti gulis patroni vincaa, is Sindeba da xdeba<br />

avad. avi Zalebi ufro sustebs etanebian, umetesad<br />

bavSvebs da qalebs~-o. maT aucileblad unda etarebinaT<br />

,,Senaloci~ // Tilisma, romelsac ,,Semlocveli qalebi~<br />

amzadebdnen garkveuli magiuri ritualiTa da<br />

SelocviT.<br />

SiSis gamomwvevi mizezis dasadgenadac garkveuli<br />

rituali sruldeboda.<br />

unda aRiniSnos rom, zogjer samkurnalo magia<br />

daavadebis sxva pirze gadacemasac gulisxmobs, rogorc<br />

sityvieri formuliT, ,,... am avadmyofs (saxeli) gaecale<br />

sxvas (saxeli) Seeyare~-o, ise qmedebiTac _ avadmyofis<br />

naqon raime nivTs an ,,salocav purebis~ gzajvaredinze<br />

gatana an xeze dakideba (igulisxmeba _ vinc am nivTebs<br />

gaekareba an SeWams, avadmyofoba masze gadava).<br />

saqarTveloSi magiuri mkurnalobis yvelaze<br />

gavrcelebuli forma _ Selocvebia. ,,Semlocvelebi~<br />

ZiriTadad qalebi iyvnen, kaci Zalian iSviaTad misdevda<br />

am saqmes. Tumca kacis Selocvas ufro didi saxeli<br />

hqonda xalxSi.<br />

mniSvnelovani momenti iyo SelocvisaTvis dRisa<br />

da mTvaris fazebis SerCeva. SelocvebisaTvis karg<br />

dReebad _ orSabaTi, xuTSabaTi da SabaTi iTvleboda.<br />

unda aRiniSnos, rom fsiqo-nervuli (,,SeSinebuli~,<br />

,,gaTvaluli~, ,,dauJmurebuli~ da sxv.) daavadebis<br />

samkurnalo SelocvaTa teqstebis struqtura TiTqmis<br />

identuria. Selocvis pirveli nawili eZRvneba<br />

daavadebis gamomwvevi mizezis dadgenas, meore Txovnas _<br />

daanebos avadmyofs Tavi da bolos muqaras.<br />

magaliTisaTvis moviyvan uJmuris Selocvis teqsts<br />

(svanurs):<br />

,,everezi, geverezi, keverezi, daviTi, angarozi,<br />

mival sanadirosa. veZeb adamiansa, vnaxe naTareSevi,<br />

102


naxevars sisxlsa daulev, naxevars Zvals gavutex,<br />

naxevars fers wavarTmev. ara Se uJmuro.<br />

nu waarTmev fersa. nu daulev sisxlsa,<br />

nu gautex Zvalsa.<br />

Tu ara aviReb, Cemsa oqrosa orTiTas,<br />

boqlomian qvabsa, zeviT niavs mivcem<br />

Sens Tavsa, qveviT wyalsa.<br />

fu ase gaqarvebula mosadebi da eSmaki.<br />

daswere jvari Seni miqel-gabriel<br />

mTavarangelozo~.<br />

aqve avRniSnav, rom SelocvaSi avi Zalebis<br />

dasamarcxeblad daxmarebas sTxoven wm. giorgis<br />

(yvelaze xSirad), RvTismSobels, miqel-gabriel<br />

mTavarangelozebs, xolo Selocvebi xSirad iwyeba<br />

formuliT:<br />

,,saxeliTa RvTisa mamiTa da ZiTa~-o.<br />

fsiqo-nervuli daavadebebis samkurnalo<br />

ritualebi met-naklebi gansxvavebiT tardeboda.<br />

,,uJmuris~ // ,,monadebis~ dros cxveboda adamianis<br />

msgavsi gamosaxuleba comisagan, imereTSi mas ,,zerans~<br />

uwodeben. 9 wyarodan motanili wyliT mozeldnen da<br />

gamoacxobdnen qalis da kacis gamosaxulebas. an es<br />

gamosaxuleba keTdeboda Tixisagan (svaneTi, raWaleCxumi).<br />

garda amisa svaneTSi acxobdnen salocav<br />

purebs _ mariam RvTismSoblisa da samyaros Semoqmedi<br />

RmerTis saxelze. midian im adgilze, sadac avadmyofs<br />

,,Seeyara uJmuri~, Tan moaqvT avadmyofis sigrZe ori Zafi<br />

(imereTi), sanTlis jvars Cadebdnen kaklis naWuWSi,<br />

daasxamdnen Rvinos da kacis gamosaxulebasTan erTad<br />

miwaSi damarxavdnen, Tan dailocebodnen: ,,miwis da<br />

wylis angelozo: es gqondes arCivad da avadmyofi<br />

gaaTavisufle~-o (leCxumi). imereTSi zenarebs miwaze<br />

daalagebdnen, saidanac ,,ayva~, an gzajvaredinze da<br />

dailocebodnen: ,,avadmyofi mogvirCine da misi Tavis<br />

samagiero mogvirTmevia SenTvis~-o. gzajvaredinzeve<br />

103


daabneven 9 ojaxidan mogrovil marcvleuls, romelsac<br />

jer avadmyofs Semoavleben Tavze.<br />

svaneTSi avadmyofobis sirTulis mixedviT<br />

ritualis CamtarebelTa ricxvi izrdeba samidan (3-6-9).<br />

kacis gamosaxulebas aqac miwaSi marxaven, daiCoqeben da<br />

dailocebian, sTxoven miwis angelozs _ `Tu gekadreba<br />

miiRe, Tu ara gvapatie~- o.<br />

magiuri ritualis Sesrulebisas ielis totebisgan<br />

avadmyofis garSemo cxra adgilze daanTebdnen cecxls,<br />

ise rom wre Sekruliyo. cecxlze dayridnen _ Roris<br />

jagars, qaTmis bumbuls, naZvis fiss, puris fqvils.<br />

saidanac `ayva~ monadebi miwas aiRebdnen da avadmyofs<br />

tansacmelSi Cauyridnen.<br />

imereTSi, Selocvis mimdinareobisas avadmyofs<br />

wyalSi xelebs Caayofinebdnen da Selocvis damTavrebis<br />

Semdeg gamdinare wyalSi (mdinareSi, ReleSi) CaRvridnen,<br />

iqidan ki sufTa wyals wamoiRebdnen, avadmyofs<br />

daakvlevinebdnen, an apkurebdnen da ityodnen: `rogorc<br />

mowameTaSi akurTxes, ise arge Cemi locva~-o. aqve<br />

avRniSnavT, rom imereTSi fsiqo-nervul avadmyofTa<br />

mTavar salocavad mowameTa iTvleboda, _ `mowameTa<br />

nervebiT daavadebulebs Svelis~_o, _ gadmogvcemen<br />

mTxroblebi.<br />

rogorc ukve aRvniSneT, eTnografiuli masalis<br />

mixedviT, mkurnalobis magiuri saSualebebi gulisxmobs<br />

daavadebis gamomwvev mizezze uSualo zemoqmedebas da<br />

avadmyofis gankurnebas. fsiqo-nervuli avadmyofebis<br />

(`SeSinebuli~, `gaTvaluli~, `monadebi~ \\ `uJmuri~)<br />

samkurnalo magiuri ritualebi rTulia. isini<br />

`gankurnebamde~ dReSi ramdenjerme (mzis<br />

amosvlamde, SuadRisas, mzis Casvlisas) meordeba.<br />

ritualSi sxvadasxva gvaris ramdenime, (ZiriTadad 3)<br />

`Semlocveli qali~ Rebulobs monawileobas. avadmyofis<br />

garSemo iqmneba gansakuTrebuli garemo _ siwynare,<br />

simSvide, naxevrad Cabnelebuli garemo, CurCuliT<br />

monotonuri Selocva, masaJi gulis areSi da sxva. e. i.<br />

104


`eqimbaSi~ avadmyofisaTvis qmnis iseT garemos, rom am<br />

ukanasknels rac SeiZleba meti ndoba gauCndes misi<br />

moqmedebis mimarT. STaagonebs, rom igi avadmyofobis<br />

gamomwvev mizezs (av borot Zalas, als da eSmaks)<br />

gandevnis misi sxeulidan. STagoneba da ndoba ki<br />

magiuri mkurnalobis `eqimbaSisadmi~ mTavari iaraRia.<br />

ramdenime warmatebuli seansi ki `eqimbaSis~<br />

avtoritetis zrdis sawindaria, razedac metyvelebs<br />

eTnografiuli masala. kerZod:<br />

mTxrobelTa gadmocemiT magiur mkurnalobas,<br />

dadebiTi Sedegi hqonda. amis dasturad gamodgeba isic ,<br />

rom fsiqo-nervul daavadebaTa dros magiur<br />

mkurnalobas dResac mimarTaven. velze muSaobis<br />

procesSi araerTi `eqimbaSis~ \\ `Semlocvelis~ karze<br />

davafiqsireT avadmyofTa rigebi. moviyvanT ramdenime<br />

magaliTs: imereTSi dResac didi saxeli aqvs `boslevis<br />

\\ kapanaZeebis wamals~, romelsac `eSmakeulis~ \\<br />

`xelnakraulobis~ wamalsac eZaxian. maTTan<br />

samkurnalod midian ara marto axlo-maxlo soflebidan,<br />

aramed saqarTvelos sxvadasxva kuTxeebidan. Cven<br />

`eqimbaSis~ karze 8-10 avadmyofi davafiqsireT.<br />

rogorc `eqimbaSma~ gadmogvca aRniSnul wamals<br />

Selocvebis TanxlebiT amzadebs sxvadasxva samkurnalo<br />

balaxebisa da qvebisagan. ra Tqma unda avadmyofsac<br />

ulocavs. mkurnalobs ZiriTadad SiSiT da nervuli<br />

stresisagan gamowveul daavadebebs. `visac genebiT<br />

mosdgamda, maT ver vSveliTo~.<br />

rogorc Cans, es is SemTxvevaa, roca `eqimbaSi~<br />

fsiqologiisa da farmakologiis karg codnas flobs<br />

da warmatebiT iyenebs maT.<br />

qvemo svaneTSi, `eqimbaS~ maro gabianTan (sof. zeda<br />

Skedi, 1985 w-s) quTaisidan Camoiyvanes avadmyofi qali<br />

samkurnalod, romelsac SiSze daemarTa es avadmyofoba<br />

_ `mTel sxeulSi mWams, meSinia, sul fiqrebSi var<br />

wasuli, Cems nebaze verafers vakeTeb, goneba mereva~_o.<br />

rogorc avadmyofis meuRlem gadmogvca aRniSnul<br />

105


`eqimbaSs~ yofili pacientebi da maTi patronebi Zalian<br />

emadlierebian.<br />

samkurnalo magiiT mkurnalobaSi did rols<br />

asrulebda `Senaloci wyali~ da `wminda wyali~<br />

(eklesiidan motanili nakurTxi wyali).<br />

rogorc davinaxeT, qarTveli `eqimbaSebi~ \\<br />

`Semlocvelebi~ magiuri mkurnalobisas iyenebdnen<br />

fsiqoTerapiis (rwmena, STagoneba) meTods da warmatebiT<br />

uxamebdnen samkurnalwamlo saSualebebs.<br />

literatura:<br />

1. v. bardaveliZe, qarTvelTa uZvelesi sarwmunoebis<br />

istoriidan (RvTaeba barbar-babar), Tb., 1941.<br />

2. m. <strong>burduli</strong>, xalxuri medicina dasavleT<br />

saqarTveloSi (svanuri eTnografiuli masalebis<br />

mixedviT), sakandidato disertacia, Tb., 1990.<br />

3. П. И. Булъ, Основы психотерапии, Л., 1974.<br />

4. Dr. Junter Wippermann, Aberglaube und medizin, Berlin, 1959.<br />

5. a. zurabaSvili, fsiqiatria, Tb., 1959.<br />

6. l. kvirikaSvili, literaturuli sabuTi miTologiis<br />

asaxsnelad, ,,aRmosavluri filologia~, I, Tb., 1969.<br />

7. А. Я. Люле, Верования, религиозные обряды и предрассудки у<br />

Черкес, ЗКОРГО, 1862.<br />

8. n. mindaZe, <strong>qarTuli</strong> xalxuri medicina, Tb., 1981.<br />

9. n. mindaZe, <strong>qarTuli</strong> xalxuri <strong>samedicino</strong> <strong>kultura</strong>,<br />

avtoreferati (istoriis mecnierebaTa doqtoris<br />

samecniero xarisxis mosapoveblad), Tb., 2000.<br />

10. Л. И. Минко, Знахарство, Минск.<br />

11. T. oCiauri, recenzia z. kiknaZis naSromze, ,,<strong>qarTuli</strong><br />

miTologiuri gadmocemebis sistema~, qarTulkavkasiuri<br />

eTnografiuli studiebi, Tb., 1991.<br />

12. Г. Райт, Свидетель колдоводства, «Молодая гвардия», 1971.<br />

106


MMAGIC MEANS OF HEALING – PSYCHOTHERAPY OR<br />

SUPERSTITION?<br />

(ACCORDING TO ETHNOGRAPHIC DATA FROM<br />

WESTERN GEORGIA)<br />

MEDEA BURDULI<br />

Javakhishvili Institute of History and Ethnology<br />

According to the Georgian ethnological data, the unknown reasons<br />

for diseases were explained by irrational and supernatural forces, such as<br />

deity, departed soul, evil eye, evil spirits – ali, kaji (Names of the<br />

Georgian mythological evil personages), devil, etc. This concerned<br />

especially psychoneurotic diseases. It was believed that they were caused<br />

by devil residing within the body of the sick individual. Belief in<br />

supernatural causes of diseases favoured origination of magic healing<br />

rituals, and emergence of magicians, exorcists, shamans and pagan priests.<br />

The study of ethnographical data concerning health and diseases,<br />

as well as folk methods of healing revealed their syncretic character, the<br />

result of intercultural relations through history.<br />

Mystical beliefs about diseases ( demons, evil spirits living within<br />

a body) were changed. The Christian Church attributed diseases to demonpossessed<br />

man. Christian prayers substituted for ancient incantations. The<br />

pagan and Christian motives existed side-by-side in the text of incantation.<br />

Quite often they were mixed with each other. Christian saints became the<br />

healers. St. George is considered the leading healer in Georgia. People<br />

seek (by praying, bringing sacrifices etc.) his protection from evil spirits<br />

and other diseases.<br />

As it is well known, confidence and suggestion play main role in<br />

magic healing. It works even in case of treatment by physician. But<br />

suggestion has its limits and is based on confidence and trust. Magic<br />

healing plays great role in the society, the members of which believe in<br />

evil magicians, bewitching, evil forces, evil eye, departed souls. Good<br />

magicians, exorcists and other kinds of healers have high level of trust as<br />

they are believed to be able to cure by exorcism.<br />

107


The complicated system of religious rituals associated with magic<br />

aimed at winning deity’s favour and healing. People went through rituals<br />

both to be healed and to prevent diseases (Svaneti, Lechkhumi and other<br />

regions of Georgia).<br />

Magic and religious rituals were performed at home, divine place<br />

or in the sanctuary (church, divine tree etc.). According to materials from<br />

Svaneti, each disease had its own “sending deity”. Therefore, the ritual<br />

was held in a sanctuary dedicate to the certain deity.<br />

It is worth to be mentioned that in some cases healing magic<br />

implied transfer of disease from a patient to another person by verbal<br />

formula or action. Any belonging of the sick was hung on a tree or put<br />

somewhere. The disease was thought to be transferred to the person who<br />

touched the object.<br />

The incantation was the most popular kind of magic healing.<br />

Exorcists had confidence and authority among people.<br />

The so-called “good days” – Monday, Thursday and Saturday and<br />

certain phases of the Moon were chosen for incantation.<br />

According to ethnographical data main role in treatment of<br />

diseases (e. g. psycho-neurotic ones) was given to exorcism and ritual. In<br />

some cases (skin diseases, wounds, etc.) herbal and other kinds of<br />

traditional healing means were used in the first place, exorcisms and<br />

rituals – in the second place.<br />

It is worth to note that the structure of incantation texts against<br />

different kinds of psycho-neurotic diseases is almost identical. The first<br />

place of patient and the last one, if treatment isn’t effective, is a demand<br />

and threat towards the given disease.<br />

The number of persons participating in a ritual depended on<br />

heaviness of illness. The number varied from 3 to 9. In some cases nine<br />

bonfires were burned in a circle around the sick individual.<br />

Magical sources of treatment affect diseases and its causing<br />

reasons with the purpose of curing a patient. Text and ritual are<br />

complicated and often repeated when incantation is the main treating<br />

method. Thus the patient finds himself in calm, partly darken environment<br />

where exorcist is whispering in a low, monotonous voice. These actions<br />

are necessary to calm neurotic patient and bring him out of stress. If the<br />

108


patient is treated mainly by medicines, incantation texts are short and the<br />

ritual-primitive.<br />

109


epidemiur daavadebebTan dakavSirebuli<br />

rwmena_warmodgenebi da wes_Cveulebebi<br />

saqarTveloSi<br />

<strong>qarTuli</strong> eTnografiuli masala uxv da saintereso<br />

cnobebs Seicavs epidemiur daavadebaTa (Savi Wiri,<br />

qolera, tifi da sxva). gamomwvevi mizezebisa da masTan<br />

dakavSirebuli wes-Cveulebebis Sesaxeb. aRniSnuli<br />

masalis mixedviT epidemiuri daavadebebis kerebi<br />

saqarTveloSi ar iyo, isini mezobeli saxelwifoebidan<br />

vrceldebodnen periodulad da SiSis zars scemdnen<br />

mosaxleobas. vinaidan aRniSnul daavadebaTa gamomwvevi<br />

realuri mizezebi xalxisaTvis ZiriTadad ucnobi iyo,<br />

aqedan gamomdinare ar arsebobda masTan brZolis<br />

efeqturi samkurnalo saSualebebic, amitom maTi<br />

warmomavloba zebunebriv Zalas daukavSirda,<br />

Sesabamisad warmoiSva uamravi wes_Cveuleba, romelic<br />

daavadebaTa Tavidan asacileblad da ,,samkurnalodac~<br />

sruldeboda. am warmodgenaTa mixedviT epidemiuri<br />

daavadebebis movlineba dedamiwaze RmerTis nebaa, amiT<br />

igi adamianebs sjis Cadenili codvebis gamo.<br />

zemoTqmulis damadasturebeli eTnografiuli masala<br />

yvelaze ukeT saqarTvelos mTam (svaneTi, xevsureTi da<br />

sxv.) Semoinaxa Cvens dromde.<br />

b. niJaraZis mier svaneTSi Cawerili Tqmulebis mixedviT<br />

(XIX s.), gzaabneuli adamiani ,,zigeTis~// Wiris qveyanaSi<br />

moxvda da daxmareba ,,batonebis~ dedas sTxova, man Tavis<br />

mxriv Svils _ yvavils – daavala es kaci saxlSi<br />

daebrunebina. yvavilma dedas uTxra ,,..es-es aris exla<br />

RmerTTan viyavi, xval am kacis mezoblisas Jamsa<br />

hgzavnis da am kacsac imas gavatan-o. am kldis Tavze<br />

yvavilisa da wiTelas garda sxva sneulebaTac hqoniaT<br />

bina... aCvena Jamis binac, is adgili saidanac Savi kvamli<br />

amodioda~ (niJaraZe. 1962. 147_148).<br />

110


msgavsi Tqmuleba CavwereT 1981 wels qvemo svaneTSi,<br />

romlis mixedviTac aseve gzaabneuli, ,,zigeTis~<br />

qveyanaSi moxvedrili biWi dainaxavs sxvadasxva feris<br />

saxlebs. mas auxsnian, rom Savi saxli - Savi Wiris<br />

sacxovrebelia, wiTeli – wiTela batonebisa, TeTri –<br />

yvavilisa da a. S. (<strong>burduli</strong>. 1981. 2).<br />

zemoT ganxiluli Tqmulebebis mixedviT Savi feri,<br />

yvelaze saSiS epidemias, Sav Wirs ukavSirdeba.<br />

analogiuri Sexedulebebi dasturdeba saqarTvelos sxva<br />

kuTxeebSic. xevsureTSi, prof. T. oCiauris mier<br />

damowmebul gadmocemaTa mixedviT - ,,Jamni pawawina,<br />

adamianis msgavsi arsebani yofilan... JamT Tan saxedrebi<br />

mouyvaniaT, romlebzec sami feris isrebi hqoniaT<br />

akidebuli: TeTri, wiTeli da SavTbiani. visac SavTbian<br />

isars dahkravdnen, is Turme maSinve stovebda samzeos,<br />

visac wiTels SedarebiT didxans cocxlobda, magram<br />

mainc iRupeboda, TeTri feris isriT dakodili ki<br />

inkurneboda...~ (oCiauri. 1977. 103_104.).<br />

isari miCneulia RmerTis, RvTaebis iaraRad, romlis<br />

saSualebiTac Cndeboda sxvadasxva epidemia, umetesad ki<br />

Savi Wiri (mindaZe. 2000. 158.). Savi Wiris sinonimad<br />

qceuli ,,sityva Jami somxuria da dros aRniSnavs. avi<br />

Jami – sityva-sityviT avi, cudi drois aRmniSvnelia, e. i.<br />

Savi Wiris epidemiis drois~ (mindaZe. 2000. 159)<br />

SemTxveviTi ar aris, rom qarTul enaSi sityva Jami<br />

drois aRniSvnasTan erTad gaigivebulia kacis<br />

mkvlelTan. Jami – kacis mkvleli (orbeliani. 1991.).<br />

sainteresoa, rom xalxSi Savi Wiris sinonimad gvxvdeba<br />

termini ,,Savi Jami~, e. i. Savi dro, roca aRniSnuli<br />

daavadeba iyo gavrcelebuli.<br />

epidemiuri daavadebebi RvTis sasjelad iyo miCneuli<br />

evropis xalxebSic (mindaZe. 2000. 158.), kavkasiis sxva<br />

xalxebSic, mag: somxebi epidemiuri daavadebis gamoCenas<br />

RvTis sasjelad Tvlian. maTi rwmenis mixedviT Wiri<br />

qalis saxiT moevlineba xalxs, mas Tan ori mamakaci<br />

axlavs – erTi wiTeltansacmliani, xelSi wiTeli<br />

111


xelsaxociT, meore Savtansacmliani, Savi xelsaxociT.<br />

visac wiTeli xelsaxociT Seexebian ar mokvdeba, xolo<br />

visac Sav xelsaxocs mousvamen is kvdeba (Бунатова. 1893.<br />

180-181.). RmerTi Tavisi qveSevrdomebis meSveobiT<br />

avrcelebda epidemiur daavadebebs. svanuri<br />

eTnografiuli masaliT RmerTi ,,sunduq deceS~-is<br />

(zeciuri sunduqis) da wminda barbares saSualebiT<br />

mouvlenda adamianebs zeciur sasjels – epidemiebs.<br />

,,sunduq deceS~-i cis RmerTia, romlis xelT aris<br />

epidemiuri daavadebebis movlineba dedamiwaze. svaneTSi<br />

moCxubrebi ase daswyevlidnen erTmaneTs - ,,sunduq<br />

deceSma iseTi avadmyofoba gagiCinoT, ojaxSi aravin<br />

darCeTo~. aRniSnul RvTaebas Seusaxelebdnen mozvers,<br />

romelsac ,,sunduqvaÁ~-s eZaxdnen da siberemde<br />

inaxavdnen, bolos gaasuqebdnen da Seswiravdnen<br />

,,sunduqs~, evedrebodnen–aeSorebina maTi ojaxis<br />

wevrebisaTvis mis mier gamoSvebuli avadmyofoba.<br />

epidemiuri daavadebebisagan, - cudi Wiris//xola mazig–<br />

isagan dacvas SesTxovdnen wminda barbaresac (sv.<br />

barblaSi), radganac am wmindanis funqcia xalxis azriT<br />

aris - ,,gansakuTrebiT gadamdeb sneulebaTa acileba.<br />

Tvalis tkivilisagan gankurneba da Tvalis Suqis<br />

miniWeba barblaSis locvis teqstebis mTavar Sinaarss<br />

da am dReobaze Sesawiravebis mitanis mTavar mizans<br />

Seadgenda. am dReobis ZiriTadi daniSnuleba<br />

maincdamainc daavadebuli Tvalebis gankurneba, TvalTa<br />

Suqis miniWeba da ,,avi Wirisagan ~(xola mazig) dacva<br />

iyo~ (bardaveliZe. 1941. 45.). cnobilia, rom wminda<br />

barbare epidemiuri daavadebisagan, maT Soris Savi<br />

Wirisagan mfarvel wmindanad iTvleboda mraval<br />

qristianul qveyanaSi _ ungreTSi, avstriaSi, kievis<br />

ruseTSi, rumineTSi da a.S. (mindaZe. 2000. 255).<br />

T. oCiauri religiuri xasiaTis zepirsityvierebis<br />

analizis Semdeg wers: ,,xevsuruli religiuri<br />

Sexedulebebis Tanaxmad, Jamni, RvTisSvilTa samsaxurSi<br />

sxva wvrili damsjeli Zalebis (memarcvleni,<br />

112


meyuriadeni da a. S.) msgavsad, RvTaebaTa mier ukve ymaTa<br />

dasasjelad movlenil arsebebad warmoidginebian.<br />

RvTaeba maT saWiroebis SemTxvevaSi urC yrmaT miusevs<br />

da gaanadgurebs~ (oCiauri. 1977. 110.).<br />

xalxuri SexedulebiT RmerTi Savi Wiris movlinebas<br />

raime niSnis mixedviT agebinebda adamianebs. mag.: svanuri<br />

masaliT - ,,svaneTis Jamobis dros (Cems mamas misi<br />

mamisagan gaugonia), igi svaneTis dasavleTiT dawyebula.<br />

Oori TeTri, wiTelTaviani ZaRli dadioda Turme<br />

erTad xev_soflebSi. mosaxlis karze misvlisas am<br />

ojaxSi ori an sami kvdeboda, SigniT saxlSi Tu<br />

Sevidodnen ZaRlebi – ojaxi mTlianad iRupeboda. erTerT<br />

mosaxlesTan rom misulan da diliT adre ojaxis<br />

ufross es ZaRlebi Tavis ezoSi daunaxavs,<br />

xmisamouRebliv Sebrunebula saxlSi, colisaTvis erTi<br />

saceri salocavi purebi daucxobinebia, gamoutana da<br />

ZaRlebs Caudga Turme SuaSi. ZaRlebs purebi SeuWamiaT,<br />

amdgaran da mTaze asulan, iqidan zemo svaneTSi<br />

wasulan da Jamobac iq dawyebula~ (daviTiani. М 2. 30.)<br />

rogorc zemoT aRvniSneT, epidemiuri daavadebebis, maT<br />

Soris Savi Wiris kera saqarTveloSi ar yofila.<br />

eTnografiul masalasTan Seusabamoa zogierTi ucxoeli<br />

mogzauris cnobebi. mag: Jan Sardeni aRwers ra<br />

saqarTvelos geo_klimatur garemos, epidemiur<br />

daavadebebs, maT Soris Savi Wiris gavrcelebas mas<br />

ukavSirebs - ,,aq haeri Zlier notioa (dasavleT<br />

saqarTveloSi m. b.), wvims TiTqmis gadauReblad.<br />

zafxulSi nestiani miwa, gaxurebuli mwvave mziT,<br />

wamlavs haers da iwvevs mraval daavadebas – xSirad Sav<br />

Wirsac. ucxoelebi am haers ver itanen. isini<br />

uZlurdebian, sustdebian, yviTeli feri edebaT da<br />

CaCanakdebian. adgilobrivi mcxovrebni ufro itanen am<br />

haers, magram maT Soris Zalian mcirea iseTebi,<br />

romlebic samoc wels aRweven~ (Jan Sardeni. 1975. 100.).<br />

Savi Wiris – epidemiaTa Soris yvelaze saSineli<br />

daavadebisagan Tavis dacvis raime efeqturi saSualeba<br />

113


XIV s-mde arsad ar arsebobda, vidre ar SemoiRes<br />

karantinis sistema. xalxTa moZraobis gzebze – rogorc<br />

xmeleTze, ise zRvaze – Seqmnes barierebi (kvitaiSvili,<br />

svaniZe. 1969. 404.).<br />

saqarTveloSi karantinis sistema ar moqmedebda<br />

ruseTTan SeerTebamde, (XIX saukuneSi saqarTveloSi<br />

ramdenjerme ifeTqa Savi Wiris epidemiam_1803_07; 1811_12;<br />

1855; 1857 wlebSi, amoqmedda karantinis sistema)<br />

(Sengelia. 1970. 230; 234.), magram xalxi TviT axdenda<br />

daavadebuli keris izolacias icoda ra daavadebis<br />

xasiaTi – gadadebiT gavrcelebis unari – eridebodnen<br />

avadmyofTan kontaqts. mag.: raWaSi, mosaxleoba rom<br />

gaigebda tifis an sxva raime epidemiuri daavadebis<br />

SemTxvevis Sesaxeb, mTeli sofeli tyeSi ixizneboda.<br />

iqidan uyurebdnen kvamli amodioda kidev im saxlidan<br />

Tu ara. Tu vinmes hqonda tifi moxdili is rCeboda da<br />

uvlida avadmyofs. AaseTi avadmyofis momvleli ,,sacavs~<br />

daikidebda yelze. ,,sacavi~ iyo vercxlis jvari.<br />

,,sacavs~ anaTxovrebdnen. Mmicvalebulsac is mouvlida,<br />

snebiT mkvdars Rame daasaflavebdnen, mRvdeli ki<br />

damarxuls augebda wess.Aaseve iqceodnen saqarTvelos<br />

yvela kuTxeSi. gansakuTrebiT Savi Wiris dros. qarTlis<br />

masalis mixedviT profilaqtikuri daniSnulebiT<br />

iyenebdnen agreTve niors, ojaxis wevrebi da mnaxveli<br />

(Tuki aseTi vinme gamoCndeboda) niors Wamdnen da<br />

agreTve danayil niors ismevdnen xelebze, saxeze.<br />

aRniSnul profilaqtikur RonisZiebas<br />

saqarTveloSi yvelgan mimarTavdnen (mindaZe. 2000. 76.),<br />

magram zogierTi kuTxe damatebiT saSualebasac iyenebda<br />

epidemiis Tavidan asacileblad – saTemo<br />

gadawyvetilebiT cdilobdnen aeZulebinaT Temis wevrebi<br />

meti sifxizle gamoeCinaT. svaneTSi vinc gadamdeb<br />

daavadebas ,,Caitanda~ adgilobrivi adaTiT<br />

gadawyvetili sasjeli eloda. mTxrobelTa gadmocemiT<br />

– mucela, Savi Wiri, yvavili da sxva gadamdebi<br />

sneulebani svaneTSi ki ar Cndeboda, aramed SemohqondaT<br />

114


mimosvlis dros imereTidan da Crdilo kavkasiidan.<br />

zemoaRniSnuls saarqivo masalebic adasturebs -<br />

,,amboben, uZveles droSi, erTobilsa xevsa svaneTisasa,<br />

gadawyvetileba hqonda gamotanili. am gadawyvetilebiT<br />

dawyevlili iyo is svani, romelic Semoitanda yvavils<br />

da sxva misTana gadamdeb mZime daavadebas, romelsac<br />

adgilobrivad eZaxian sens Tu sentrs, Jams (Savi Wiri), -<br />

qelefens (qelefani) da sxv. wyevlis garda Wiris<br />

Semomtans ajarimebdnen da zogierT SemTxvevaSi<br />

ayramdec ki miiyvandnen. saqmeso~ (daviTiani. М`35.).<br />

eTnografiuli masalidan Cans, rom epidemiuri<br />

daavadebebidan saqarTveloSi yvelaze xSiri movlena<br />

tifi yofila. imereTSi tifis sinonimad gvxvdeba<br />

termini ,,xurveba~, raWaSi_sneba//saxadi. Tifs snebis<br />

saxeliT icnobdnen leCxumSic. S.s. orbeliani snebas<br />

ganmartavs, rogorc sneulebas, sneulebas_senT darTva<br />

(orbeliani. 1991,), sneuleba_avadmyofobaa mZime,<br />

gadamdebi (q.e.l. 1986.)<br />

qarTlSi Sav Wirs saxadis//xorvelis saxeliTac<br />

icnoben, leCxumSi Sav Wirs//Savi Jams//Savi tifs//saxads<br />

uwodeben _,,Savi Jami//saxadi klavs adamians, sicxes<br />

aZlevs, Savad daafens. Zalian iSviaTad Tu vinme<br />

gadarCeboda am avadmyofobisagan. AaseT ojaxs aravin ar<br />

ekareboda. maSin araferi wamloba ar icodnen.<br />

Avadmyofoba ufro zafxulSi Cndeba~_o.<br />

Zvelad epidemiuri daavadebebis efeqturi<br />

samkurnalo saSualebebis ararsebobis pirobebSi<br />

,erTaderTi racionaluri RonisZieba avadmyofobis keris<br />

izolacia da morideba rCeboda. Aam wess uklebriv<br />

saqarTvelos yvela kuTxeSi icavdnen. qarTlis masalis<br />

mixedviT ,,saxadiT bevri ixoceboda, sadac avadmyofoba<br />

gaCndeboda imis saxlkars aRar vekarebodiT. saWmels<br />

Sors davdgamdiT da saxls qvas vesrodiT, gamovidodnen<br />

da TviTon Seitandnen~_o.<br />

eTnografiuli masalidan Cans, rom epidemiuri<br />

daavadebebi saqarTveloSi sxvadasxva sixSiriT<br />

115


vrceldeboda. Mmag. Savi Wiri ufro iSviaTi movlena iyo,<br />

Tumca yvelaze saSiSi. saintereso masalas gvawvdis<br />

aRniSnulis Sesaxeb a. Ooniani_ ,,yvela avadmyofobaze<br />

meti saSiSi aris ,,zig~_ Wiri, romelic moevlineba<br />

xolme xalxs iSviaTad, ramdenime saukunis iqeT,<br />

romelsac uwodeben ,,dgma~_s. erTi ,,dgma~ rom gadurCeba<br />

SemdegSi aRar ganmeordeba zigi da am xans uwodeben<br />

,,Jamobas~. Jamobis dros zigi gaCndeba xolme da<br />

erTbaSad musrs avlebs yvela mosaxles; Jamobas anu<br />

zigs Tan mosdevs SimSiloba da SimSilobis gamo<br />

erTbaSad gawyvets xolme xalxs; zig gaaSavebs visac<br />

Sexvdeba da ucbad kidec klavs (oniani. 136.). igive<br />

avtoris cnobiT Savi Wiris//Jamis saxelze mravali uqme<br />

dRe aqvT Sewiruli sadResaswaulod da mravali saxis<br />

adaT_wesebi, rom zigisagan daifaron Tavi. Ritualebi<br />

iyo rogorc saojaxo, ise sagvareulo. mag: ,,onianTa<br />

gvars aqvs zigis dReobisaTvis erTi adgili Sewiruli,<br />

romelic exlac sagvareulodaa darCenili da sruldeba<br />

im adgilze limziri didis ambiT mTeli gvaris mier da<br />

adgilic daculia amJamad~ (oniani. 136.).<br />

yvelaze xSiri epidemia ki tifi yofila, mas<br />

ganmeorebadobis ufro mcire periodic hqonia. imereTSi<br />

tifis sinonimad gvxvdeba termini ,,xurveba~, raWaSi –<br />

sneba/saxadi. tifs ,,snebis~ saxeliT icnobdnen<br />

leCxumSic. s.-s. orbeliani snebas ganmartavs, rogorc<br />

sneulebas, sneulebas – senT darTva (orbeliani. 1991.).<br />

sneuleba – avadmyofobaa mZime, gadamdebi ( qegl).<br />

mTxrobelTa gadmocemiT aRniSnuli epidemia ufro<br />

zafxulobiT vrceldeboda, roca xili Semodioda.<br />

SesaZlebelia isini tifs dizenteriaSic urevdnen.,<br />

radgan cnobilia, rom daavadeba ,,tifis~ qveS (berZn.<br />

Typfos_gonebis dabindva) gaerTianebulia ramdenime<br />

mwvave infeqciuri daavadeba_ muclis tifi, partaxtiani<br />

tifi, SebrunebiTi tifi, paratifi, romelTa mZime<br />

mimdinareobis dros goneba ibindeba (kvitaSvili, svaniZe.<br />

1969. 318_334.). xalxi zogjer urevs erTimeoreSi saerTo<br />

116


simptomebiT ( maRali sicxe, gonebis dabindva da sxv.)<br />

mimdinare sxvadasxva daavadebebs. mag. imereTSi<br />

ganasxvaveben tifis ramdenime saxes: Savs, muclis tifs,<br />

partaxtian tifs,-,,Savi tifi Zvelad iyo, romelic<br />

klavda adamians, naxevari xalxi daxoca, bavSvi viyavi<br />

maSin~_gadmogvcemen mTxrobelebi. svanuri masalis<br />

mixedviTac yvelaze xSirad gadamdebi daavadebebidan<br />

tifi meordeboda. ,,avadmyofi Wkuas kargavda im<br />

dRidanve, azrSi aRar iyo. zogi male kvdeboda. sicxes<br />

aZlevda dids kuWi gaqvavebuli hqonda~_o.<br />

muclis tifis damaxasiaTebel simptomebs ase<br />

axasiaTebs xalxi_ maRali sicxe, 40 dRe verafers Wamda,<br />

ugrZnoblad iyo, davardnili, mowyvetili,<br />

ujan_uRono,wylis moTxovnileba hqonda, avadmyofs<br />

abodebda, kuWSi Sekruli iyo, gamonayari hqonda. Uunda<br />

aRiniSnos rom muclis tifis garegani simptomebis<br />

xalxuri arwera uaxlovdeba mecnieruls.<br />

radgan efeqturi samkurnalo saSualeba ar<br />

arsebobda, amitom misi Zalian eSinodaT da Tavs<br />

izolaciiT icavdnen, avadmyofis ojaxs eridebodnen, mis<br />

ezoSi ar Sevidodnen, avadmyofisaTvis<br />

,,mosakiTxs~WiSkarTan datovebdnen. Aavadmyofs ar<br />

daelaparakebodnen _,,haeridanac gadadiso~, ofli ufro<br />

saSiSi iyo.<br />

rogorc ukve aRvniSneT daavadebis gamomwvevi<br />

mizezis arcodnis gamo mkurnalobis efeqturi<br />

saSualeba (Tu ar CavTvliT moridebas) ar arsebobda,<br />

magram mainc cdilobdnen sicxis damwevi saSualebebiT<br />

avadmyofisaTvis Sveba miecaT. ZmarSi dasvelebuli<br />

tiloTi gamouwmindavdnen pirs, radgan avadmyofs ,,ena<br />

qalamaniviT gauSavdeboda, gauxmebodao~, ,,tifisgan<br />

damcav saSualebad iTvleboda niori da mcire naWeri<br />

,,mexis guli~~ (Джапаридзе. 1893. 134.).<br />

eTnografiuli masalis mixedviT avadmyofi rom<br />

,,gamobrundeboda~ mere kargi kveba sWirdeboda, saWmels<br />

urCevdnen ,,naavadmyofar kuWs rom moenelebina~.<br />

117


imereTSi ,,Savi tifi~ gaigivebulia ,,Sav WirTan~, radgan<br />

igi saSiSi daavadeba iyo da musrs avlebda mosaxleobas<br />

mas ,,momsreli senis~ saxeliTac moixsenieben.<br />

epidemiuri daavadebebidan dizenteria erTaderTia,<br />

romlis gamomwvev mizezad zebunebriv ZalasTan erTad<br />

saxeldeba – arajansaRi kveba, Semousvleli xilis Wama<br />

da sxv.<br />

dizenteria, rogorc epidemiuri daavadeba Zveli<br />

droidanvea cnobili. sakmaod did msxverpls iwvevda.<br />

igi Tan axlda omianobasa da SimSilobas.<br />

saqarTveloSi aRniSnuli daavadeba sxvadasxva<br />

saxeliTaa cnobili, - raWaSi – mucela; leCxumSi –<br />

tifi, mucela; svaneTSi – muclis Wiri//Ãadi mazig-i,<br />

sisxas; aRmosavleT saqarTvelos mTianeTSi – sisxa,<br />

qarTlSi muclis tifi, kaxeTSi sisxas da a.S.<br />

rogorc mTxroblebi gadmogvcemen<br />

dizenteria//mucela//sisxa metad saSiSi da gadamdebi<br />

daavadeba iyo. - ,,igi rom gamoCndeboda soflebs Soris<br />

mimosvla wydeboda~. dizenteriis dros (sxva<br />

epidemiebisagan gansxvavebiT) garkveul samkurnalo<br />

dietasa da xalxur samkurnalo saSualebebsac<br />

mimarTavdnen, romelic garkveul SeRavaTs aZlevda<br />

avadmyofs. Mmag: ,,daSuSuli~ qeris ,,yavas~//Cais asmevdnen,<br />

aseve mcenare TavSavasa (Origanum vulgare L.,) da pantis<br />

(Pyrus caukasika A.) Ciris naxarSs asmevdnen, moxarSul<br />

kartofilsa da kvercxs aWmevdnen.<br />

rogorc ukve aRvniSneT, xalxi zogjer erTimeoreSi<br />

urevs muclis tifsa da dizenterias, radgan gamoxatvis<br />

msgavsi niSnebi axasiaTebda. Aase mag. erTi rigi<br />

eTnografiuli masalebisa gadmogvcems, rom tifis dros<br />

avadmyofi kuWSi Sekruli iyo, xolo meores<br />

mixedviT_,,tifis niSnebi rom hqonda_sisxlze gadioda,<br />

muceli stkioda , sicxe hqonda~. Aaq maRali sicxe da<br />

muclis tkivili orive daavadebisTvisaa<br />

damaxasiaTebeli, faRaraTi ki mxolod dizenteriis<br />

niSania, magram radgan orive epidemiam didi<br />

118


,,sikvdilianob icoda~, SesaZlebelia amitomac<br />

moixseniebdnenen erTi terminiT.<br />

raWuli eTnografiuli masalis mixedviT _ tifi//<br />

,,mucela~ xasiaTdeba faRaraTobiT, avadmyofi sisxlze<br />

gadioda, daavadeba Zalian gadamdebi iyo. mucela rom<br />

gamoCndeboda soflebs Soris mimosvla wydeboda.<br />

saqonelsac aridebdnen im soflis saqonels, radgan<br />

,,daavadeba ganavalze fexis dadgmiTac gadadiodao~.<br />

aseTive damokidebulebaa am epidemiuri daavadebis<br />

mimarT saqarTvelos yvela kuTxeSi. Ddizenterias<br />

svaneTSi muclis Wirs//Ãadi maziq//sisxas uwodeben da<br />

aRniSnaven, rom es daavadeba samuSaod wasuli svanebis<br />

ukan dabrunebis dros, gazafxul_zafxuls emTxveoda. B.<br />

niJaraZe gadmogvcems ,,mulaxSi gaCenila sneuleba....<br />

gadamdebi aRmoCnda da meore sazogadoebaSi, lenjerSic<br />

gadasula....…avadoba iwyeba sicxiT, mere daiwyeba<br />

faRaraToba, grZeldeba 4_6 kvira. rogorc gadmomces or<br />

zemoxsenebul sazogadoebaSi 30_de kaci mouklavs.<br />

xalxs Zlier eSinia am sneulebis (niJaraZe. 1962. 125.). am<br />

cnobis mixedviT dizenterias (aRwerili daavadeba<br />

Tavisi simptomebiT _<strong>samedicino</strong> aRwerebiT cnobilia,<br />

rom dizenteria mwvave infeqciuri daavadebaa, romelsac<br />

axasiaTebs msxvili nawlavis anTeba, xanmokle cxeleba<br />

da zogadi intoqsikacia ) XIX s_is II naxevarSi svaneTSi<br />

didi msxverpli gamouwvevia.<br />

radgan epidemiuri daavadebebis gamomwvevi realuri<br />

mizezebi xalxisaTvis ZiriTadad ucnobi iyo, aqedan<br />

gamomdinare garda profilaqtikuri RonisZiebebisa<br />

(morideba, gaxizvna, daavadebuli keris izolacia da<br />

sxv.) ar arsebobda efeqturi xalxuri samkurnalo<br />

saSualebebi. zemoaRniSnuli ganapirobebda religiuri<br />

ritualebis simravles, romlebic epidemiuri<br />

daavadebebis Tavidan asacileblad agreTve<br />

,,gansakurneblad~ iyo gankuTvnili saqarTveloSi.<br />

svaneTSi, raWa-leCxumSi da sxv. am miznisTvis hqondaT<br />

Sewiruli dReebi, romlis drosac salocavi ritualebi<br />

119


eklesiaSi an saxlSi tardeboda. an kidev mamulSi,<br />

romelime msxmoiare xis qveS, uRliT jvaredinad<br />

gadazomavdnen miwas, romlis damuSaveba ojaxs<br />

SemdgomSi aRar SeeZlo da Sewiravdnen ,,daavadebis<br />

gamomSveb~ RvTaebas. weliwadSi erTxel am adgilze<br />

tardeboda rituali, romelsac svaneTSi ,,lidbaSi<br />

limzir~ - ,,yanaSi locva~ hqvia, rituali xuTSabaT dRes<br />

(cis dRe) tardeboda. aqve avRniSnavT, rom es wes-<br />

Cveulebebi yvelaze ukeT da srulfasovnad svaneTSi<br />

davamowmeT, amitom maT ZiriTadad am kuTxis magaliTze<br />

ganvixilavT.<br />

svaneTSi ,,Savi Wiris//Jamis saxelzedac mravali uqme<br />

dRe aqvT Sewiruli sadResaswaulod da mravali saxis<br />

adaT-wesebi, rom zigisagan daifaron Tavi~ (oniani. М.<br />

136.). – gadmogvcems arsen oniani. ritualebi iyo<br />

rogorc saojaxo, ise sagvareulo. mag.: ,,onianTa gvars<br />

aqvs zigis dReobisaTvis erTi adgili Sewiruli,<br />

romelic exlac sagvareulodaa darCenili da sruldeba<br />

im adgilze limziri didis ambiT mTeli gvaris mier da<br />

adgilic daculia amJamad~ ( oniani. М. 136.).<br />

saerTod sxvadasxva rituali sruldeboda – iseTi<br />

rogorsac SeuTqvamdnen. mag: SeuTqvamdnen, rom<br />

mariamobis TveSi (agvisto) fexSiSveli ivlidnen, an<br />

fexSiSveli mividodnen eklesiaSi da miitandnen<br />

salocav purebs.<br />

im dRes, roca saxlSi an salocavSi muclis tkivilis<br />

Tavidan asacilebeli locvebi sruldeboda Ãadobas<br />

(Ãad-muceli) eZaxdnen. salocavi rituali ivnisSi,<br />

xuTSabaT dRes - Ãadba caaSs – ZiriTadad ojaxSi<br />

sruldeboda. ojaxSi TiToeul wevrze TiTo<br />

yvelisgulian salocav purs gamoacxobdnen da<br />

dailocebodnen: ,,dideba mogsvlodes, madli<br />

mogsvlodes muclis tkivilis gamomSvebo RmerTo, Seni<br />

gamoSvebuli avadmyofoba ar mogvakaro, muclis tkivili<br />

agvaSore~.<br />

120


zogierT TemSi salocavi rituali eklesiebSi<br />

tardeboda: mag.: cxumarSi – macxovris eklesiaSi. am<br />

dRes cxumarelebi xils da mwvanils ar Wamdnen.<br />

sofel zeganSi (zemo svaneTi, ifaris Temi) daavadebebis<br />

,,gamomSvebi RmerTis, qveynis batonis, dambadeblis~ -<br />

,,fusna buasdiS~-is saxelze tardeboda salocavi<br />

ritualebi. am sofelSi wminda mariamis saxelobis<br />

eklesiis maxloblad aris amaRlebuli borcvi, sadac<br />

aRniSnuli locva sruldeboda. gadmogvcemen am wes-<br />

Cveulebis yofaSi damkvidrebis istorias - ,,Zvelad<br />

Turme mTel sofelSi gavrcelda muclis tkivili (tifi,<br />

dizinteria) da bevri adamiani imsxverpla, amitom<br />

dauarsebiaT es dReoba~-o. avadmyofis saxelze xbos<br />

wiravdnen, xolo Tu salocavi rituali profilaqtikis<br />

mizniT – daavadebis Tavidan asacileblad tardeboda,<br />

maSin mxolod salocavi purebiTa da zedaSiT<br />

midiodnen. aRniSnuli rituali winaT yovel wels,<br />

zafxulobiT imarTeboda, exla ki TandaTan miviwyebas<br />

eZleva, Zalian iSviaTad tardeba. epidemiuri<br />

daavadebebis saSiSroebis gaqrobasTan erTad, vfiqrobT<br />

aRniSnuli procesi kanonzomieri movlenaa. locvis<br />

teqsti aseTia: ,,dideba mogsvlodes qveynis dambadebelo.<br />

kargad gvamyofe, Seni gamoSvebuli avadmyofoba ar<br />

mogvakaro me, Cems qmarsa da Svilebs, Seismine locva da<br />

xvewna~.<br />

saintereso cnobas gvawvdis d. margiani ,,yvelieris<br />

xuTSabaTs da namariebis xuTSabaTs svanebi uqmoben da<br />

aqvT es ori dRe Sewiruli quTaisis RvTismSoblis<br />

eklesiis saxelze – sen ,,mucelas~ Taobaze. Turme<br />

Zvelad, erT weliwads gaCnda saSineli seni svaneTSi<br />

,,mucela~, romelmac bevri adamiani imsxverpla. maSin<br />

misces quTaisis RvTismSoblis eklesias aRTqma:<br />

weliwadSi erTxel msxverpls swiravdnen da sTxovdnen,<br />

rom es seni ar SeeSva svaneTSi. osmalebis mier am<br />

taZris dangrevis Semdeg, am aRTqmas svanebi asruleben<br />

imiT, rom uqmoben. qalebi Wamas sTmoben dilidan-<br />

121


saRamomde, rasac ,,Ãadi mazigxan litmes~ (mucelkeTilis<br />

saxelze Tmobas) uwodeben. saRamos acxobdnen Sesawir<br />

purebs da evedrebodnen quTaisis RvTismSobels, daecva<br />

isini senisgan. mucela, yvavili, Savi Wiri da sxva<br />

gadamdebi sneulebani svaneTSi ar Cndeboda, aramed<br />

gadmohqondaT xolme mimosvlisas imereTidan da Crdilo<br />

kavkasiidan. xsenebul wels ,,mucela~ imereTidan<br />

gavrcelebula da amitom Tavi quTaisis RvTismSoblis<br />

taZars Seavedres~ (margiani. 1935. 58_59.). zemoT motanili<br />

masala gvafiqrebinebs, rom aRniSnuli ritualebi<br />

yofaSi saWiroebis SemTxvevaSi mkvidrdeboda.<br />

saqarTveloSi sxvadasxva epidemiebis dros ara marto<br />

salocavi ritualebis damkvidrebis, aramed eklesiebis<br />

agebis faqtebic dasturdeba. mag.: Savi Wiris epidemiis<br />

SeCerebis mizniT XVIII s-Si TbilisSi (navTluRi) wminda<br />

barbares eklesia aSenebula (Кавказ. 1884. 273.). qarTlis,<br />

sofel berSueTSic aris damowmebuli ,,Wiris niSi~,<br />

wminda barbares niSi, rogorc Cans, epidemiis SeCerebis<br />

mizniT (oCiauri. 1949. mindaZe. 2000. 259.).<br />

rogorc n. mindaZe aRniSnavs, epidemiebis dros<br />

mcire zomis taZrebis mSeneblobis tradicia uZvelesi<br />

droidan momdinareobs (mindaZe. 2000. 260.)<br />

epidemiebis Tavidan asacileblad saqarTveloSi<br />

sasoflo dReobebsac (saRvTos) ixdidnen. svaneTSi es<br />

dReoba agvistos TveSi tardeboda - ~muclis Wiris~-agan<br />

dasacavad.<br />

sasoflo saRvTos ,,mucelas~ saxelze ixdidnen<br />

raWaSic.<br />

garda Sewiruli dReebisa zogierTi sakvebis<br />

miRebisagan Tavis Sekavebas SeuTqvamdnen RmerTs. es<br />

aRkveTebi ZiriTadad xils exeboda. mag: qvemo svaneTSi<br />

mariamobamde (28 agvisto) Txils ar Wamdnen: - ~muclis<br />

tifi yofila Zvelad da iqidanaa Sewiruli, rom ar<br />

vWamoTo~ - gadmogvcemdnen mTxrobelebi. mariamobas<br />

gamoacxobdnen Txilix gulianebs da amis Semdeg<br />

SeeZloT ukve Txilis Wama.<br />

122


eTnografiul masalaze dayrdnobiT, SevecadeT<br />

gveCvenebina is RonisZiebebi, rogorc e. w. racionaluri<br />

_ morideba, avadmyofobis keris izolacia, ise rwmenawarmodgenebi<br />

da wes-Cveulebebi, romlebic<br />

saqarTveloSi epidemiur daavadebebTan dakavSirebiT<br />

dasturdeba. rogorc davinaxeT aRniSnul daavadebaTa<br />

gamomwvev mizezad ~daavadebaTa gamomSvebad~ - zeciuri<br />

Zala - ~samyaros Semoqmedi RmerTi~ saxeldeba, romelic<br />

Tavisi qveSevrdomebis meSveobiT moqmedebs.<br />

SesaZlebelia amitomac salocavi ritualebis<br />

umravlesoba svaneTSi xuTSabaT dRes (sv. cis dRe),<br />

sruldeboda. aRniSnuli ritualebi warmoiSva im dros,<br />

roca xalxs epidemiebisagan Tavdacvis sxva saSualeba<br />

ar gaaCnda. roca SemuSavda Tavdacvis efeqturi<br />

(mecnieruli) saSualebebi da epidemiuri daavadebebi<br />

saSiSroebas aRar warmoadgenda, aRniSnuli ritualebis<br />

umravlesoba daviwyebas mieca.<br />

gamoyenebuli literatura<br />

1. bardaveliZe, v., qarTvelTa uZvelesi sarwmunoebis<br />

istoriidan (RvTaeba barbar_babar), Tb., 1941.<br />

2. <strong>burduli</strong>, m., svaneTis 1981 wlis eTnografiuli<br />

mivlinebis masalebi (lentexis r_ni), rveuli 2.<br />

3. daviTiani, a., ,,yvavili da wiTela~, istoriisa da<br />

eTnologiis institutis arqivi, М` 35.<br />

4. Джапаридзе, Болезны и народные приемы их лечения в<br />

местечке Они, Кутаисской губерний. СМОМПК, 16, 1893.<br />

5. kvitaiSvili, g. svaniZe, d., mwvave infeqciuri<br />

sneulebani, Tb., 1969.<br />

123


6. Историческая заметка о Навтлугской Церкви//Кавказ, 1884,<br />

233.<br />

7. Бунатова, Г., Из поверий предразсудков и народных примет<br />

армян Эчмиадзинского уезда; СМОМПК, 1893, в- 17 отд- II.<br />

8. daviTiani, a., gadamdebi daavadebebi, svaneTis<br />

Jamoba, istoriisa da eTnologiis institutes<br />

arqivi, М 2, 3<br />

9. margiani, d., masalebi svanuri (mulaaxis<br />

sazogadoeba) da sxv. religiuri wesebis Sesaxeb,<br />

istoriisa da eTnologiis institutis arqivi, М`9,<br />

1935.<br />

10. mindaZe, n., <strong>qarTuli</strong> xalxuri <strong>samedicino</strong><br />

<strong>kultura</strong>, sadoqtoro disertacia, Tb., 2000,<br />

xelnaweri, arqeologiuri kvlevis centris<br />

biblioTeka.<br />

11. niJaraZe, b., istoriul_eTnografiuli werilebi,<br />

Tb., 1962.<br />

12. oCiauri, T., xevsureTi da xevsurebi, Tb., 1977.<br />

13. oCiauri, qarTlis eTnografiuli dRiurebi,<br />

(xelnaweri), piradi arqivi, 1949.<br />

14. orbeliani, s.s., leqsikoni <strong>qarTuli</strong>, Tb., 1991.<br />

15. oniani, a., Tqmulebebi RvTaebaTa Sesaxeb qvemo<br />

svaneTSi, istoriis da eTnologiis institutis<br />

arqivi, М` 21. rv. XI<br />

16. <strong>qarTuli</strong> enis ganmartebiTi leqsikoni.<br />

17. Jan Sardeni, mogzauroba sparseTsa da aRmosavleTis<br />

sxva qveynebSi (cnobebi saqarTvelos Sesaxeb), Tb., 1975.<br />

124


liToTerapiuli mkurnalobis xalxuri<br />

tradiciebi<br />

dasavleT saqarTveloSi<br />

(eTnografiuli masalis mixedviT)<br />

bunebriv-mcenareul, cxovelur Tu mineralur<br />

nivTierebebs adamiani samkurnalod uZvelesi droidan<br />

iyenebda.<br />

sxvadasxva mineralebis, Zvirfasi da naxevradZvirfasi<br />

qvebisaTvis samkurnalo, magiuri, Tu simboluri<br />

Tvisebebis miniWebis tradicias saqarTveloSi, iseve<br />

rogorc mTel civilizirebul samyaroSi, didi xnis<br />

istoria aqvs (3; 12; 13; 14; 15; 17; 18; 19_20; 21; 24; 25; 27; 28;<br />

31; 33; 36; 37; 38; 39). . am tradiciam garkveuli<br />

modificirebiT Cven dromdec moaRwia.<br />

samkurnalod Zvirfasi Tu naxevradZvirfasi, Cveulebrivi<br />

mineralisa Tu cxoveluri warmoSobis (fazari, bezoari)<br />

qvebis farTod gamoyenebam mecnierTa Soris azrTa<br />

sxvadasxvaoba gamoiwvia. zogi avtori aRniSnul faqts<br />

qvis kultidan momdinared Tvlis, zogic qvis realur<br />

samkurnalo Zalas miawers (18. 542; 13. 12; 37. 144.).<br />

am interesis Sedegia is, rom ukve XX s-is dasawyisSi<br />

farmacevtul sazogadoebas Cautarebia ramdenime qva<br />

,,xviTos~ laboratoriuli Seswavla (37. 144.) amave<br />

saukunis 60-ian wlebidan gansakuTrebul yuradRebas<br />

ipyrobs p. firfiraSvilis Sromebi (29. ; 30), sadac<br />

avtori ganixilavs samuzeumo koleqciidan 34<br />

samkurnalo qvaze Catarebuli laboratoriuli<br />

analizis Sedegebs da wers, rom ,,qvebis<br />

laboratoriulma (petrografiulma, rentgenologiurma,<br />

speqtralurma da qimiurma analizebma) Seswavlam<br />

cxadyo, rom qanebis TiTqmis yvela nimuSSi monawileobs<br />

iseTi mineralebi, romelTac TavianTi struqturuli<br />

Taviseburebebis gamo adsorbaciis unari aqvT. aseTebia:<br />

qloritebis jgufis mineralebi, Tixis mineralebi da<br />

125


zogierTi hidroqarsuli minarevebi (fenobrivi<br />

silikatebi).<br />

amasTan, meores mxriv, Cvens mier Seswavlili qva<br />

,,xviToebis~ nalesi Tavisi qimiuri SemadgenlobiT da<br />

zogierTi qimiur-fizikuri TvisebebiT SeiZleba<br />

pirobiTad SevadaroT agreTve susti mineralizaciis<br />

hidrokarbonat-sulfat-kalciumian wyaros wylebs (28.<br />

151.).<br />

rogorc p. firfiraSvili aRniSnavs ,,xviTo~ aris<br />

,,ubralo qva~ romelsac xalxi samkurnalod iyenebda (28.<br />

125).<br />

sulxan-saba orbelianis ganmartebiT ,,xuTo qva<br />

gesliT mkurnali~-a (22.). <strong>qarTuli</strong> enis ganmartebiti<br />

leqsikonis mixedviTac ,,xuTo qva, romelic viTomda<br />

kurnavda SxamiT mowamluls~ ( 32).<br />

am ganmartebebis mixedviT termini ,,xviTo~ ar<br />

SeiZleba vuwodoT yvela saxeobis samkurnalo ,,ubralo<br />

qvas~, romelic sxvadasxva daavadebebis dros<br />

gamoiyeneboda, rasac savele eTnografiuli masalac<br />

adasturebs. ,,xuTo qva aris, TeTri ferisa, erTi mxridan<br />

brtyeli, muStisxela da xmarebiT ileva, pataravdeba,<br />

xuTos gasiebulisaTvis vxmarobT~ - gadmogvcemen<br />

mTxroblebi (qarTli).<br />

efeqturi samkurnalo Tvisebebis mqoned<br />

iTvleboda cxovelis an frinvelis organizmSi<br />

warmoqmnili qva, romelsac Zvel qarTulSi fazari<br />

rqmevia: ,,fazari ese ars qva naRvelTa Sina, romeli<br />

niamorTa ufrosTa gvarobs, samkurnalo saxmari~ (22).<br />

,,fazari, qua naRvelTa da RviZlTa Sina cxovelTasa da<br />

ufrore niamorTasa, anu kldeTa Soris povebuli,<br />

ixmarebis samkurnalod, wamlad, romelsa galesen<br />

wyalsa Sina da daalevineben mas sneulTa~ (35)<br />

svanuri eTnografiuli masalis mixedviT jixvis<br />

kuWidan amoRebul qvas ,,natvris Tvals~ uwodeben (34),<br />

aRmosavleT saqarTvelos mTaSi damowmebuli masalis<br />

126


mixedviT ki, frinvelis (weros) kuWidan amoRebul<br />

moTeTro feris qvas – margalits (16. 15.).<br />

v. zuxbaias mixedviT, <strong>qarTuli</strong> saxelwodeba<br />

,,fazari~ unda udrides rusul da evropul enebSi<br />

gavrcelebul termin – bezoars (12.). misive mtkicebiT<br />

aRniSnul qvas hqonia magiuri daniSnulebac.<br />

dasavleT saqarTveloSi – svaneTi, raWa-leCxumi,<br />

imereTi – savele eTnografiuli muSaobisas, mravali<br />

saxalxo mkurnalis ojaxSi davamowmeT<br />

sxvadasxva Seferilobisa da moyvanilobis samkurnalo<br />

qvebis didi raodenoba.<br />

Cven verafers vityviT am qvebis samkurnalo<br />

Tvisebebze, radgan maTi laboratoriuli Seswavla ar<br />

moxerxda. Tumca mosaxleobaSi am qvebiT mkurnaloba<br />

sakmaod popularulia.<br />

aRsaniSnavia, rom XX s-is swavluli medikosebi<br />

liToTerapiuli mkurnalobis Sedegebis axsnas<br />

fsiqoTerapiaSi eZeben, radgan Tvlian, rom<br />

liToTerapia, Tavisi arsiT aris fsiqoTerapia (10).<br />

Tumca, Zvirfasi qvebis samkurnalo Tvisebebze<br />

sapirispiro Sexedulebebic arsebobs. rogorc Zvirfasi<br />

qvebis mkvlevari, geologi zaur qoqraSvili wers: ,,dRes<br />

saqveynod cnobilia, rom bunebriv patiosan qvas aqvs<br />

Tavisi sakuTari, swored misTvis damaxasiaTebeli<br />

energetikuli veli (energo-struqtura da<br />

energotevadoba) rac Sesabamisad samkurnalo TvisebebiT<br />

gamoixateba~ (33. 35). qvebis es Tviseba uZvelesi droidan<br />

iyo cnobili (33. 35.). SuasaukuneebSi samkurnalo mizniT<br />

mineralebis gamoyeneba farTod iyo gavrcelebuli,<br />

gansakuTrebiT aRmosavlur medicinaSi. im xanis<br />

samecniero naSromebSi mraval qvas miawerdnen<br />

samkurnalo Tvisebas. am mxriv mniSvnelovania X-XI<br />

saukuneebis aRmosavleTis mecnier-enciklopedistebis<br />

abu raihan birunis (973-1048) da ibn sinas (avicena) (980-<br />

1037) Sromebi. ibn sina Tavis naSromSi ,,<strong>samedicino</strong><br />

codnis kanonebi~ aRwers mineralebisagan samkurnalo<br />

127


wamlebis damzadebas, mag: ,,samkurnalo fafa iagundidan~<br />

- gamoiyeneba gulis daavadebis dros (1. 60) da sxv.<br />

birunic sxvadasxva mineralebisagan – almasi,<br />

giSeri, margaliti, marjani, malaqiti, qarva da sxva -<br />

damzadebul mraval wamals aRwers (2.).<br />

aRniSnul wamlebSi mineralebis doza mcenareul<br />

ingredientebTan SedarebiT Zalze mcire iyo.<br />

<strong>qarTuli</strong> samkurnalo tradiciebi mWidro<br />

urTierTobaSi iyo aRmosavleTis medicinasTan.<br />

karabadinebis mixedviT Tu vimsjelebT, qarTveli eqimebi<br />

icnobdnen da praqtikul saqmianobaSi iyenebdnen Tavisi<br />

drois <strong>samedicino</strong> miRwevebs. karabadinebis gavlena ki<br />

qarTul xalxur medicinaze eWvs ar iwvevs.<br />

qarTul samkurnalo wignebSi (karabadinebSi) uxvad<br />

gvxvdeba sxvadasxva mineralebiT mkurnalobis<br />

magaliTebi. zaza fanaskerteli ,,samkurnalo wignis~<br />

calke TavSi - ,,saxeliTa RvTisaTa daviwyoT werad<br />

xasiaTsa Tualebisasa~ - aRwers Zvirfasi qvebis<br />

samkurnalo Tvisebebs. aq Tvlebis Tvisebis xazgasma<br />

SemTxveviTi ar aris, radgan humoraluri Teoriis<br />

Tanaxmad (romelic medicinaSi TiTqmis XVIII s-mde iyo<br />

gabatonebuli) adamiani oTxi nivTierebisagan (wvenisagan)<br />

Sedgeboda, samyaroSi arsebuli yvela nivTiereba ki<br />

oTxi pirveladi TvisebiT xasiaTdeba: mxurvali, civi,<br />

nedli da mSrali. adamianis Semadgeneli wvenebi<br />

Sesabamisad atarebs romelime am Tvisebas. mag.: sisxli –<br />

mxurvali da nedlia (teniani); lorwo – civi da teniani;<br />

yviTeli naRveli – mSrali da Tbili; Savi naRveli –<br />

mSrali da civi.<br />

aseTive TvisebebiT ,,xasiaTdeba~ yvela Zvirfasi<br />

qva. mag.: Zowi da iagundi – cxeli da mSralia; almasi –<br />

civi da mSrali; qarva _ civi; zurmuxtis buneba grilia,<br />

lalis (iagundi) _ mxurvali da xmeli.<br />

amitomac mniSvnelovnad iTvleboda<br />

samkurnalod miwodebuli nivTierebebis Tvisebebis<br />

codna, raTa eqims mkurnalobis nacvlad, ziani ar<br />

128


mieyenebina avadmyofisaTvis.<br />

winamdebare naSromSi ganvixilavT ZiriTadad<br />

Cvens mier velze mopovebul masalas, romlis<br />

mixedviTac qarTvel xalxs swamda (da dResac<br />

sjera) qvebis samkurnalo Tvisebebisa.<br />

qarTul xalxur medicinaSi qvebi gamoiyeneboda<br />

TiTqmis yvela saxis (qirurgiuli, Terapiuli,<br />

nevrofsiqikuri) daavadebaTa samkurnalod (16;5.).<br />

XIX s-Si saqarTveloSi moRvawe rusi eqimi i.<br />

minkeviCi aRniSnavda, rom kavkasiaSi da kerZod,<br />

saqarTveloSi Zalian sjerodaT qvis samkurnalo Zalis,<br />

da rom saqarTveloSi iyvnen ojaxebi, maT Soris<br />

aristokratTa ojaxebic, sadac qvebis mTeli koleqcia<br />

iyo. es Taobidan Taobas gadaecemoda, rogorc Zvirfasi<br />

samkurnalo saSualeba (18. 374.).<br />

zemoaRniSnuls saqarTvelos sxvadasxva kuTxeSi<br />

mopovebuli eTnografiuli masalac adasturebs. kerZod,<br />

dasavleT saqarTveloSi Cven davamowmeT xalxur<br />

mkurnalTa <strong>tradiciuli</strong> ojaxebi, romelTac<br />

mravalricxovani, sxvadasxva Seferilobis, formis da<br />

zomis samkurnalo qvebi hqondaT. es qvebi memkvidreobiT<br />

gadadioda Taobidan Taobaze da ojaxis gayris<br />

SemTxvevaSi, sxva qonebasTan erTad nawildeboda<br />

(5;6;7;8;9.).<br />

mniSvnelovnad migvaCnia ramdenime eqimbaSis ojaxSi<br />

arsebuli samkurnalo qvebis aRwera. aqve avRniSnavT,<br />

rom samkurnalo qvebis ,,koleqciebis~ simravliT, yovel<br />

SemTxvevaSi, Cvens mier mopovebuli masalis mixedviT,<br />

zemo imereTi gamoirCeva. erT-erTi eqimbaSis ojaxSi<br />

Tvrameti samkurnalo qva vnaxeT. sainteresod gveCveneba,<br />

rom es qvebi formiT da, xSir SemTxvevaSi, feriTac<br />

waagavs adamianis im Sinagan organos, romlis<br />

samkurnalodac gamoiyeneboda da maT Sesabamisi<br />

saxelebic hqviaT. ase mag.: ,,RviZli~ - bordosferi qvaa (2<br />

c.); ,,elenTa~ - mogrZo, Jangisferi (1 c.); ,,Tirkmeli~ -<br />

gamWvirvale, qarvisferi (2 c.); ,,filtvi~ - moTeTro,<br />

129


Zisferi qvaa (1 c.); ,,guli~ - gulis moyvanilobis,<br />

Calisferi (1 c.); ,,kuWi~ - erT mxareze brtyeli,<br />

daRaruli gverdebiT, moTeTro feris (1 c.) da sxv.<br />

sainteresoa TviT mkurnalobis procesi –<br />

avadmyofs daavadebuli organos saxelwodebis mqone<br />

qvis ,,ganaless~ (samkurnalo qvebs ,,sales qvaze~<br />

(specialur, rogorc Cans ufro ,,magar qvaze~ (qanze)<br />

xaxuniT ,,galesavdnen~ wyalSi) daalevinebdnen, rac<br />

garkveuli daskvnis gakeTebis saSualebas iZleva.<br />

vfiqrobT igi samkurnalo magiur qmedebas unda<br />

Seicavdes – kerZod, qvis simagris // janmrTelobis<br />

avadmyofisaTvis gadacemas. aRniSnuli mkurnalobis<br />

aucilebeli Tanmxlebia agreTve verbaluri magiac –<br />

Selocva.<br />

zemoaRniSnuli, Cvenis azriT, amyarebs im<br />

mosazrebas, romelic qvis samkurnalo Zalas, mis magiur<br />

zemoqmedebaSi xedavs da qvis Tayvaniscemas ukavSirebs.<br />

Tumca angariSgasawevia agreTve qvebis mineraluri<br />

Semcvelobis samkurnalo Tvisebebic (amaze qvemoT).<br />

xalxur medicinaSi, daavadebis xasiaTidan<br />

gamomdinare samkurnalo<br />

qvebi Cveulebriv sasmel wyalSi an samkurnalo<br />

mcenareebis naxarSSi galesili gamoiyeneboda, xolo<br />

WrilobisaTvis samkurnalo qvis fxvnils<br />

calke an malamoSi Sereuls iyenebdnen.<br />

sof. saxokiaSi (imereTi) cxovrobs eqimbaSi<br />

maro daviTis asuli<br />

wignaZe-giorgaZe. mas samkurnalo qvebi klasificirebuli<br />

aqvs daavadebaTa xasiaTis mixedviT. calke aqvs Sinagan<br />

daavadebaTa samkurnalo qvebi, romelTa saxelebia:<br />

,,gvirgvini~; ,,Wadi~; ,,xerxemali~; ,,mali~; ,,naxevari guli~;<br />

,,WaWa~ (Tirkmeli); ,,muxlis kviristavi~; ,,gverdis nekni~;<br />

,,xorxi~ - (gaxvretili qvaa); ,,stomaqi~ - (amoWrilia<br />

SuaSi da Sig gaTlili qvaa Cadebuli); ,,muWi~; ,,saqonlis<br />

ena~; ,,qajis kbili~ da sxv.<br />

130


calke – nevrofsiqikuri daavadebebis<br />

(,,gaTvalulis~, SeSinebulis, anayolis, saymawvilos),<br />

romlisganac wamals sxvadasxva mcenareebTan (naxarSi)<br />

erTad amzadeben. amave dros warmosTqvamen saTanado<br />

Selocvas. calke ki nawyenis//mowamlulis<br />

(qvewarmavalTa nakbenis) samkurnalo qvebi: ,,gaqvavebuli<br />

gveli~ - spiraliviT daxveuli qvaa; ,,gaqvavebuli gvelis<br />

natexi~ - mogrZo qvaa; ,,gaSlili gveli~; ,,gveleSapis<br />

rqebi~; ,,almasi~; ,,irmis rqa~; ,,xoWos qva~; ,,gaqvavebuli<br />

miwis Txili~; ,,gaqvavebuli xvliki~ da mravali sxva,<br />

romelTa saxelebi Tavadac ar icis.<br />

aRniSnuli koleqciidan Cvens yuradRebas iqcevs<br />

terminebi: ,,gaqvavebuli gveli~, ,,gaqvavebuli xvliki~...<br />

radgan samkurnalo qvebis ,,xviToebis~ laboratoriuli<br />

Seswavlis Semdeg gamoiTqva mosazreba, rom zogierTi<br />

maTgani cxoveluri warmoSobisaa - ,,qva xviToebis~<br />

koleqciaSi daculi oTxi qva xviTo ganekuTvneba<br />

zedacarcul periods da warmoSobilia cocxali<br />

organizmebis – zRvis zRarbebisa da mxarferianTa<br />

gakaJebis (gaqvavebis) Sedegad (29. 132.).<br />

WiaTuris raionis sof. darkveTSi cxovrobs<br />

eqimbaSi olia germanes asuli xvedeliZe – RuRunaSvili,<br />

romelsac aseve sakmaod bevri samkurnalo qvebi aqvs: -<br />

,,gvelis rqa~ - gveliviT daxveuli, erTi mxridan<br />

brtyeli qvaa; ,,lokokina~ - Savi feris qvaa; ,,qajis<br />

kbili~ - Savi feris, kbilis formisaa; ,,Tevzi~ - SuaSi<br />

erTi didi, Savi wertiliT – romelsac ,,Rame<br />

SeSinebulis~ samkurnalod iyenebda; ,,moyavisfro<br />

grZeli qva~ (saxeli ar icis) - ,,haeriT SeSinebulis~<br />

samkurnaloa, ,,irmis rqa~ - simsivneebis samkurnalo da<br />

sxv.<br />

leCxumSi eTnografma l. soseliam Carkvianebis<br />

ojaxSi naxa samkurnalo qvebi, romelTac ZiriTadad<br />

,,saymawvilos~ wamlis dasamzadeblad iyenebdnen da<br />

zogs ,,gvelis rqas~, zogs ,,zRvis zRarbs~, ,,fufals~,<br />

,,almass~, ,,TeTr qvas~ da sxva uwodebdnen.<br />

131


s. janaSias saxelobis muzeumis geologiur<br />

ganyofilebasa da qimiur laboratoriaSi gakeTebuli<br />

analizebis mixedviT 1) ,,zRvis zRarbi~ (braxiopoda),<br />

carculi asakis gaqvavebuli cxovelia; 2) ,,gvelis rqa~<br />

(belamenti), gaqvavebuli cxoveli (gadaSenebuli);<br />

,,fufali~ (marjani). carcul naleqebSi napovni es<br />

gaqvavebuli cxovelebi ZiriTadad karbonatebs Seicaven;<br />

4) salesi qva Savi feris, wiTeli laqebiT, amonTxeuli<br />

magmuri qania ,,wiTeli miwa~ da revandi rkinis Janguri<br />

SenaerTia (26. 178_179.).<br />

saqarTveloSi, samkurnalo qvebis wyalxsnarebi,<br />

rogorc ukve avRniSneT, sxvadasxva Sinagani daavadebis<br />

dros gamoiyeneboda. svaneTSi ,,Tu<br />

adamians kuWis an sxva raime Sinagani organos,<br />

avadmyofoba daemarTeboda... eqimbaSs moiyvandnen,<br />

romelsac ,,saswaulis moqmedi~ gasalesi sxvadasxva<br />

feris mrgvali patara qvebi hqonda. am qvebis ganaless,<br />

cxadia Taviseburad<br />

Selocvils, avadmyofs daalevinebda... am qvebis<br />

naless didi saxeli hqonda moxveWili~ (11. 36.) (ix. sur.<br />

1-3).<br />

svaneTis eklesiebSi mravladaa Sewiruli qvebi,<br />

marto uSgulis macxovaris eklesiaSi, maTi ricxvi<br />

STambeWdavia (ix. suraTebi).<br />

eTnografiuli masalis mixedviT, samkurnalo<br />

qvebiT mkurnaloba sakmaod Zviri Rirda. raWaSi erTerTi<br />

mTxrobelis gadmocemiT, ,,erTi Wiqa samkurnalo<br />

qvebis wyalxsnarSi Saurs aZlevdnen~ (6) (daaxloebiT<br />

XX s-is dasawyisisaTvis).<br />

Sinagan daavadebaTa samkurnalod gamoyenebuli<br />

zogierTi qvis qimiuri analizis Sedegad dadginda, rom<br />

isini iseT nivTierebebs Seicaven, rom Sinagan<br />

daavadebaTa mkurnalobaSi garkveuli dadebiTi Sedegis<br />

132


motana SeeZloT (29. 151.), rac naTels xdis aRniSnuli<br />

mkurnalobis popularobis mizezs.<br />

eTnografiuli masalis mixedviT, mniSvneloba<br />

hqonda qvis fers, sxvadasxva daavadebis dros sxvadsxva<br />

feris qvas iyenebdnen. raWaSi - ,,muclis~ tkivilisas<br />

lurji feris qvas, ,,kai Tavis~ (epilefsiis) mkurnalobis<br />

dros – wiTels, saymawvilosaTvis – wylisfer qvas,<br />

mowamlulis // ,,nasunTqi~ adgilis mosabanad moSavo<br />

feris qvasa da sxv.<br />

aRsaniSnavia, rom raWaSi samkurnalo qvebis<br />

zogadi saxelia ,,almasis qvebi~ (ra Tqma unda namdvil<br />

almasTan maT araferi aqvT saerTo), isini sxvadasxva<br />

Seferilobisaa: TeTri , ruxi, Savi, yavisferi... ,,almasis<br />

qvebis~ konkretuli saxelebia - ,,bayayis rqa~, ,,gvelis<br />

rqa~ da sxv. mowamluli // nakbeni adgilis mosabanad<br />

cxra cali sxvadasxva feris ,,almasis ganalesi~<br />

almasis wyalxsnari iyo aucilebeli.<br />

aseve Zalian mniSvnelovania xalxur mkurnalobaSi<br />

samkurnalo qvebis mopovebis gza - igi sxvadasxvanairia.<br />

magaliTad, ,,sizmris qvis~ mopovebis istoria Semdegia:<br />

ukurnebeli seniT Sepyrobil adamians sizmarSi<br />

moevlineba vinme (qali an kaci) aZlevs qvas da aswavlis<br />

mis samkurnalo Tvisebebs. erT-erTi mTxrobeli<br />

gviambobs - ,,18 wlis viyavi roca gavTxovdi da nervebiT<br />

davaavaddi. araferi mSveloda. erT Rames damesizmra,<br />

movida viRac moxuci qali, xelSi Camido qva da miTxra<br />

– eg qva Senc gargebs da sxvasaco. gamomeRviZa, qva<br />

xelSi meWira. im dRidan vkurnav xalxs am qviT, visac<br />

eqimis wamali ar Svelis~ (mTx. gaiane maxareiSvili).<br />

aRniSnuli ,,sizmris qvis~ erT mxares, sxvadasxva<br />

kuTxidan Sexedvisas, sxvadasxva cxovelis gamosaxuleba<br />

Cans – ZaRlis, cxvris, xaris. qvis meore mxare<br />

amoburculia da Ria nacrisferia. saerTod ki qva muqi<br />

yavisferia. iwonis daaxloebiT 300 grams. ,,sizmris qvas~<br />

wamlis momzadebisas WurWelSi deben da ,rogorc<br />

eqimbaSi gadmogvcems, am dros igi ,,wonaSi klebulobs~.<br />

133


aseTi warmoSobis (e. i. ,,sizmris~) qvebi<br />

ZiriTadad nevrofsiqikuri<br />

daavadebebis samkurnalod gamoiyeneboda.<br />

baRdaTis r-is sofel roxSi ucxovria xelaZe<br />

gaianas, am kuTxeSi<br />

cnobili iyo gaianas ,,sizmris qva~, ,,gaianas wamali~.<br />

gadmocemiT mas sizmarSi aswavles mkurnaloba da<br />

misces qva, rom gaeRviZa qva xelSi<br />

eWira~. gaiana am qvas samkurnalo balaxebis xarSvis<br />

dros Sig debda. qvas xaris Tavis gamosaxuleba hqonia.<br />

aRniSnuli wamliT gaiana mkurnalobda<br />

nevrofsiqikur daavadebebs, e.w. ,,SiSebs~ da uSvilobas.<br />

ojaxuri samkurnalo tradicia mJamadac grZeldeba.<br />

(masala mogvawoda lela salariZem)<br />

eTnografiuli masalis mixedviT, zogierTi<br />

samkurnalo qvis mopoveba sakmaod Zneli iyo radgan<br />

Rrma iyo miwaSi - ,,cxra metris siRrmeze~, mag: aseTebia<br />

,,muWi~ da ,,Wadi~. mniSvnelovani faqtia, rom qarTul<br />

xalxur medicinaSi ricxvi 9 xSirad figurirebs<br />

samkurnalo ritualebSi (Selocvebis dros,<br />

,,batonebiani~ bavSvis samkurnalo ritualSi da sxv.).<br />

fiqrobdnen, rom 9 metris (rogorc Cans<br />

maqsimaluri) siRrmidan amoRebul qvas saukeTeso<br />

samkurnalo Tvisebebi unda hqonoda.<br />

rogorc ukve avRniSneT, dResdReobiT samkurnalo<br />

qvebis ganalesi wamlebiT mkurnalobas ZiriTadad<br />

nevrofsiqikuri daavadebebis dros mimarTavdnen. ase mag:<br />

imereTSi metad popularulia ,,kapanaZeebis wamali~.<br />

kapanaZeebi cxovroben zestafonis raionis sofel<br />

boslevSi, amitom es wamali ,,boslevis wamlis~<br />

saxeliTacaa cnobili, radgan igi nevrofsiqikuri<br />

daavadebebis samkurnalod gamoiyeneba. mas eSmakeulis //<br />

xelnakraulobis // SiSis // uJmuris wamalsac uwodeben.<br />

aRniSnuli wamali sxvadasxva samkurnalo mcenareebis<br />

naxarSs warmoadgens, romelSic samkurnalo qvebs<br />

134


galesavdnen. wamlis damzadebis dros Selocvasac<br />

warmosTqvamdnen.<br />

Cven saSualeba gvqonda gvemuSava kapanaZeebis<br />

gvaris erT-erT warmomadgenelTan. eqimbaSis ,,mosacdel<br />

oTaxSi~ saqarTvelos sxvadasxva kuTxidan Camosuli<br />

aTamde avadmyofis patroni icdida, romlebic aRniSnul<br />

wamals Zalian emadlierebodnen. kapanaZeebis wamliT<br />

mkurnalobis Sedegad maTi avadmyofebis saerTo<br />

mdgomareoba mniSvnelovnad gaumjobesebula.<br />

saqarTveloSi qvebiT mkurnalobdnen Wrilobasac<br />

(39. 41_42.).<br />

aRmosavleT saqarTvelos mTianeTSi damowmebulia<br />

WrilobaTa qvebiT mkurnaloba. samkurnalo qvebs mTaSi<br />

margalits, xviTos uwodebdnen. ,,mTielTa gadmocemiT,<br />

margaliti frinvelis (weros) kuWidan amoRebul<br />

moTeTro qvas ewodeboda. am qvas mxolod monadireebi<br />

Soulobdnen. margaliti Wrilobis uebar wamlad<br />

iTvleboda~ (16. 15.). amitomac ,,margalitiT wamloba~<br />

sakmaod Zvirad fasobda - ,,Cafxeka~ erTi ,,feÃiTi~<br />

(cocxali) cxvari Rirda. ramdenjerac Cafxekdnen, imdeni<br />

cxvari unda mieca daWrils margalitis patronisaTvis<br />

(4. 141.).<br />

Wrilobis samkurnalod duSeTis raionSi<br />

davamowmeT sxva saxeobis qvac ,,TeTri feris qva iyo,<br />

rogorc fqvili ise davfqvavdiT~. xevia aq, kods<br />

veZaxiT. iq icis es qva, ise brwyinavs, rogorc marili,<br />

Rrma WrilobaSi CavyridiT mis fxvnils~ ( 9. 2).<br />

dasavleT saqarTveloSi Wrilobis qvebiT<br />

mkurnaloba davadastureT<br />

svaneTSi, raWaSi. svaneTSi Wrilobis samkurnalo qvebi<br />

umetesad moTeTro feris iyo. mas ,,safxek TeTr qvas~<br />

uwodebdnen da iyenebdnen rogorc<br />

calke, ise sxvadasxva ingredientebTan erTad. Wrilobas<br />

jer safxeki wamlis fxvnils daayridnen, Semdeg ki<br />

malamos wausmevdnen.<br />

135


Wrilobis samkurnalo qvebic sxvadasxva feris da<br />

daniSnulebis iyo: ,,lŒxkŒnali~ - patara moTeTro feris<br />

qvaa, romelic asufTavebda Wrilobas<br />

da arCenda. mas meorenairad mosarCen wamals - ,,mŒJgeni<br />

Jagral~-sac eZaxdnen. iyo kidev mowiTalo feris qva, -<br />

,,romelic gafuWebul xorcs mosWamda – mas wiTel<br />

wamals - ,,wŒrni malgimiSs~ uwodebdnen.<br />

raWaSi Wrilobas da simsivnes qarvis nalesi<br />

wyalxsnariT mobandnen.<br />

sainteresoa uSgulis macxovris eklesiaSi daculi<br />

erTi mxriv brtyeli, xolo meore mxares sferos formis<br />

TeTri feris samkurnalo qvebi (ix. sur. 4-5). gadmocemis<br />

mixedviT, gaciebuli avadmyofis samkurnalod<br />

gaaTbobdnen qvebs da gul-mkerdis areze, zurgze<br />

daalagebdnen.<br />

zogierT qvas (giSeri, qarva da sxv.) miniWebuli<br />

hqonda boroti, avi Zalebis gasaneitralebeli<br />

zebunebrivi Zala. aseT qvebs iyenebdnen amuletebad.<br />

umetesad Cvili bavSvebis dasacavad avi Tvalisagan.<br />

dasavleT saqarTveloSi davamowmeT aseTi<br />

tradicia – amaRleba dRes, ojaxis diasaxlisi umZraxad<br />

midis mdinaris napirze, saidanac saxlSi moaqvs TeTri<br />

feris (,,kaJnarevi~), mrgvali qvebi da awyobs TvalsaCino<br />

adgilebze – WiSkarTan, Robeze da sxv. rom am qvam misi<br />

ojaxi avi Tvalisagan daicvas.<br />

svaneTSi zogierT qvas magiur Tvisebas miawerdnen.<br />

erT-erT aseT qvas sulaÁmans (Zvirfasi) eZaxian.<br />

sjerodaT, rom Tu romelime ojaxSi aseTi qva iyo, im<br />

ojaxSi qali ar dafexmZimdeboda (23. 96.).<br />

Cvens mier mopovebuli eTnografiuli masalis<br />

mixedviT, xalxur medicinaSi Zvirfasi da<br />

naxevradZvirfasi qvebidan ZiriTadad mxolod qarvas,<br />

giSers, marjans da Zows iyenebdnen. Tumca sxvadasxva<br />

avtorebis monacemebisa da Zveli <strong>qarTuli</strong> <strong>samedicino</strong><br />

wyaroebis mixedviT, <strong>qarTuli</strong> medicina kidev mravali<br />

136


sxva Zvirfasi Tu naxevradZvirfasi qvis samkurnalo<br />

Tvisebebs icnobda.<br />

arqanjelo lambertis cnobiT, megrelebi<br />

sxvadasxva daavadebas sxvadasxva Zvirfasi qviT<br />

mkurnalobdnen (15. 98; 101;105.), a. iaSvilis mixedviT,<br />

saqarTveloiSi samkurnalod: almass, nefrits, safirons,<br />

laJvards, ameTvistosa da sxv. Iyenebdnen (39). karabadinSi<br />

ki samkurnalo saSualebaTa Soris moxseniebulia:<br />

zurmuxti, iagundi, margaliti, lali, almasi, Zowi,<br />

laJvardis qva da sxv.<br />

rogorc warmodgenili masalidan Cans, qarTul<br />

xalxur medicinas sxvadasxva mineralebiT mkurnalobis<br />

mdidari tradicia gaaCnia. samkurnalo qvebi<br />

gamoiyeneboda rogorc damoukideblad – fxvnilisa da<br />

wyalxsnarebis saxiT, ise sxva samkurnalo<br />

saSualebebTan erTad.<br />

dResdReobiT samkurnalo qvemis mxolod mcire<br />

nawilia laboratoriulad Seswavlili, magram miRebuli<br />

Sedegebi sakmarisia maTi samkurnalo Tvisebebis<br />

naTelsayofad, amasTan erTad qarTul xalxur<br />

medicinaSi sxvadasxva ubralo, Zvirfas Tu<br />

naxevradZvirfas qvas zebunebrivi moqmedebis unarsac<br />

miawerdnen da samkurnalo magiaSi xSirad naturopatiur<br />

samkurnalo saSualebebTan erTad, warmatebiT<br />

iyenebdnen, rasac dadebiTi fsiqoTerapiuli efeqti<br />

hqonda. yovelive zemoTqmulis safuZvelze unda iTqvas,<br />

rom samkurnalo qvebis gamoyeneba xalxur medicinaSi<br />

racionaluri da mizanSewonili iyo.<br />

137


Ggamoyenebuli literatura<br />

1. Авиценна (Абу Али Ибн Сина), Канон врачевной науки Т.<br />

V, Ташкент, 1980.<br />

2. Абу-Р-Райхан Мухаммед Ал- Бируни, Собрание сведений<br />

для познания драгоценностей (минералогия), Ленинград,<br />

1963.<br />

3. bagrationi d., iadigar daudi, Tb., 1985.<br />

4. baliauri m., xalxuri medicina xevsureTSi,<br />

xelnaweri, 1940. istoriisa da eTnologiis<br />

institutes arqivi.<br />

5. <strong>burduli</strong> m., xalxuri medicina dasavleT<br />

saqarTveloSi (svanuri eTnografiuli masalebis<br />

mixedviT) sakandidato disertacia, Tb., 1990.<br />

6. <strong>burduli</strong> m., 1983_1984 wlebis raWis savele<br />

dRiurebi.<br />

7. <strong>burduli</strong> m., 1985 wlis leCxumis savele dRiurebi.<br />

8. <strong>burduli</strong> m., 1986_1992 wlebis imereTis savele<br />

dRiurebi.<br />

9. <strong>burduli</strong> m., 1986 wlis duSeTis eqspediciis<br />

dRiuri №2.<br />

10. Банк Г. Вюб В ьире самоцветов, Мюб 1979.<br />

11. guledani s., Zveli adaT_zne_Cveulebani zemo<br />

svaneTSi (xelnaweri) mestiis mxareTmcodneobis<br />

muzeumis fondi.<br />

12. zuxbaia v., qvis <strong>kultura</strong> saqarTveloSi, Tb., 1965.<br />

13. Кагаров Евг., Культ фетишей, растений и животных в<br />

Древней Греции, СПБ. 1913.<br />

14. Ковнер С., История иедицины, ч. I, Киев. 1878.<br />

15. lamberti arqanjelo, samegrelos aRwera, Tb., 1938.<br />

16. mindaZe n., <strong>qarTuli</strong> xalxuri medicina, Tb., 1981.<br />

138


17. meliqseTbegi l., megaliTuri <strong>kultura</strong><br />

saqarTveloSi, Tb., 1938.<br />

18. Минкевич И. И. Камни как медицинское средство и как<br />

предмет обожания на Кавказе, ПЗКМО № 13, 1893.<br />

19. niJaraZe b., istoriul_eTnografiuli werilebi, t.<br />

I, Tb., 1962.<br />

20. niJaraZe b., istoriul_eTnografiuli werilebi,<br />

Tb., 1964.<br />

21. Никобадзе И.Июб Татишвили Ирюб Курчишвили И.Б.,<br />

Основные этапы развития медицины в Грузии, Тб., 1964.<br />

22. orbeliani s.s., leqsikoni <strong>qarTuli</strong>, I, 1993.<br />

23. oniani ars., mitologiisaTvis, istoriisa da<br />

eTnologiis institutis arqivi, М' 21. rv. VIII.<br />

24. Оганесян А.А. История медицины в Армении II, Ереван,<br />

1946.<br />

25. Пиляев М. П., Драгоценные камниб 1896.<br />

26. soselia l., mkurnalobis xalxuri tradiciebi<br />

leCxumSi. Krb. masalebi leCxumis eTnografiuli<br />

Seswavlisatvis, Tb., 1985.<br />

27. fanaskerteli zaza, samkurnalo wigni, karabadini,<br />

Tb., 1988.<br />

28. firfiraSvili p., narkvevebi Zveli <strong>qarTuli</strong><br />

medicinis istoriidan, Tb., 1989.<br />

29. firfiraSvili p., qva ,,xviTos~ qarTul xalxur<br />

mkurnalobaSi gamoyenebis sakiTxisaTvis,<br />

saqartvelos ssr mecn. Akad. ,,moambe~, t. XXXIV, I,<br />

1964.<br />

30. firfiraSvili p., qvis gamoyeneba samkurnalo<br />

miznit qarTul xalxur medicinaSi, ,,mavne~,<br />

istoriis.... seria, №2, Tb.,1972.<br />

31. qananeli, usworo karabadini, Tb., 1940.<br />

32. <strong>qarTuli</strong> enis ganmartebiTi leqsikoni, II, Tb., 1986.<br />

33. qoqraSvili z., bibliur patiosan qvaTa da etlTa<br />

Sesaxeb (uZvelesi <strong>qarTuli</strong> xelnawerebis<br />

mixedviT), Tb., 2001.<br />

139


34. CarTolani m., qarTveli xalxis materialuri<br />

kulturis istoriidan, Tb., 1961.<br />

35. CubiniSvili n., <strong>qarTuli</strong> leqsikoni, Tb., 1984.<br />

36. xaxanaSvili a., epifania episkoposis kiprisa<br />

qvaTaTvis, ,,kvali~, 1896, №30.<br />

37. xojayofili., ,,wigni saaqimoÁ~, (l. kotetiSvili),<br />

Tb., 1936.<br />

38. Юшкин Е. М. Амулеты и талисманы кавказских народов,<br />

Махачкала,1920.<br />

39. Яшвили А., Медицина в Закавказском крае, Тиф., 1904<br />

M<br />

FFFFOLK TRADITION OF LITHOTHERAPY IN WEST<br />

GEORGIA<br />

Georgian folk medicine has the ancient and rich tradition of<br />

treatment by various minerals and precious and half-precious stones. Such<br />

stones were used for treatment of diseases either separately or mixed<br />

with different remedies in the form of solution or powder.<br />

Georgian written sources and ethnographic materials evidence the<br />

popularity of such stones among the population of Georgia. Besides, it is<br />

still practiced at present: lithotherapy is used by popular healers for<br />

treatment of some, and especially psycho-neurological diseases. The<br />

number of their patients is solid enough. Healing stones were used both in<br />

the form of solution or powder and together with other means of<br />

treatment. Such stones are, too, used against the evil eye and accordingly,<br />

against the resulted illnesses. Children wear some stones as talismans.<br />

It is worth mentioning that close relation is observed between the<br />

folk tradition of lithotherapy and traditional professional (Karabadiani)<br />

knowledge.<br />

140


RviniT mkurnalobis xalxuri tradiciebi<br />

saqarTveloSi<br />

(enoTerapia)<br />

eTnografiuli masalis mixedviT, erT_erT uZveles<br />

naturalur samkunalo saSualebad saqarTveloSi<br />

yurZnis Rvino iTvleboda. cnobilia, rom<br />

mravalsaukunovani istoriis manZilze qarTvelma xalxma<br />

Seqmna mevenaxeoba_meRvineobis originaluri <strong>kultura</strong><br />

(Citaia, 2001: 137.). mevenaxeobas imdenad didi mniSvneloba<br />

hqonda miniWebuli, rom qveynis mTad da barad dayofa<br />

misi gavrcelebis arealze iyo orientirebuli (vaxuSti<br />

bagrationi, 1973: ). vazi iyo saqarTvelos ekonomikuri<br />

siZlieris wyaro, amitom Semoseuli mteri pirvel rigSi<br />

vazs Cexavda qveynis dasauZlureblad. vazis kultTan,<br />

Wuris TavTan da maranTanaa dakavSirebuli sakraluri<br />

xis mitologiuri saxe saqarTveloSi (Бардавелидзе 1957;<br />

54-93: abakelia, 1997: 112.) SemTxveviTi arc is unda iyos,<br />

rom wminda nino vazis jvriT xelSi uqadagebda<br />

qartvelebi qristes rjuls, xolo erTi <strong>qarTuli</strong><br />

legendis mixedviT, rmerTma adamiani vazis cremlebiT<br />

mozelili miwisagan Seqmna venaxis mosavlelad(SamaniZe,<br />

1973: 30.). isic cnobilia, rom Zvel civilizebul<br />

samyaroSi, sadac ki arsebobda vazis <strong>kultura</strong>, Rvinis<br />

samkurnalod gamoyenebas uZvelesi tradicia aqvs.<br />

Hhomerosi ,,iliadaSi~ ixseniebs or meomar eqims _<br />

maxaonsa da paladirs, romlebic daWrilebs Rvinos<br />

asmevdnen, agreTve RviniT umuSavebdnen Wrilobebs<br />

(saluqvaZe, 1987: 371.).<br />

cnobili romaeli eqimi klavdius galena (201_131) Cv.<br />

w. aR_mde daWrili gladiatorebis samkurnalod Rvinis<br />

xsnarSi dasvelebul safenebs iyenebda (sixaruliZe, 1979:<br />

92.).<br />

141


Bbunebrivia, rom vazisa da Rvinis klasikur qveyanaSi,<br />

saqarTveloSic, Rvinis samkurnalod gamoyenebis<br />

tradicias saukunovani fesvebi gaaCnia, rasac<br />

adasturebs rogorc eTnografiuli masala, ise<br />

werilobiTi wyaroebi. Unda aRiniSnos isic, rom qarTul<br />

xalxur medicinaSi RviniT mkurnaloba mevenaxeobis<br />

gavrcelebis zolSia moqceuli, Tumca vazis <strong>kultura</strong><br />

arc mTis mosaxleobisTvis iyo ucxo _ maT barSi<br />

hqondaT venaxebi - ,,xatis venaxebi~ (Tofuria, 1984: 30; 60-<br />

75.).<br />

qarTul xalxur medicinaSi Rvinos mravalmxrivi<br />

daniSnuleba hqonda. igi gamoiyeneboda rogorc<br />

profilaqtikuri, mastimulirebeli da samkurnalo<br />

saSualeba mravali sxvadasxva saxis (bavSvTa asakSi<br />

gavrcelebuli zogierTi saxis daavadebebis _ ,,simWle~,<br />

,,saymawvilo~; ginekologiuri, tramvuli, Terapiuli da<br />

sxv.) daavadebaTa samkurnalod, rogorc calke ise sxva<br />

ingredientebTan (rTuli Semadgenlobis wamlebSi)<br />

erTadac. Aaseve mravalferovania RviniT mkurnalobis<br />

speqtri Zveli <strong>qarTuli</strong> <strong>samedicino</strong> xelnawerebis<br />

mixedviTac (qananeli, 1940: ,,wigni saaqimoÁ~, 1936;<br />

bagrationi, 1985; fanaskertel-ciciSvili, 1988.).<br />

eTnografiuli masalis mixedviT, Rvinos mcire<br />

dozebiT aZlevdnen adamians umadobisa da sisustis<br />

dros. uZveles werilobiTcnobas, Rvinis biogenuri<br />

stimulatorad gamoyenebis Sesaxeb vxvdebiT V saukunis<br />

literaturul nawarmoebSi _ ,,SuSanikis wameba~. Iakob<br />

xucesi sTxovs SuSaniks, rom man sakvebad RvinoSi<br />

Cambali puri miiRos. ,,....maSin miviRe mcired Rvino da<br />

puri. Ddavalbe da mcired gemo ixila~ (iakob<br />

curtaveli, 1986: 47.).<br />

winamdebare statiaSi miznad davisaxeT xalxuri<br />

(empiriuli) da <strong>tradiciuli</strong> (karabadinebis) <strong>samedicino</strong><br />

codnis eRTmaneTTan Sedareba. cnobilia, rom<br />

karabadinebi qarTvel xalxSi didi popularobiT<br />

sargeblobdnen, farTod iyo gavrcelebuli maTi<br />

142


xelnaweri variantebi. Savele eTnografiuli kvlevis<br />

dros ara erTi ,,bebiis namziTvi~ karabadini davamowmeT<br />

mosaxleobaSi. Aamitom, vfiqrobT metad sainteresoa<br />

SedarebiTi analizis gakeTeba Tundac erTi konkretuli<br />

samkurnalo saSualebis (Rvinis) magaliTze.<br />

Tu Rvinis smis <strong>kultura</strong>s, mis samkurnalod<br />

gamoyenebis xalxur codnasa da gamocdilebas<br />

SevadarebT karabadinebSi aRweril cnobebs, saintereso<br />

suraTs miviRebT: eTnografiuli masalidan Cans, rom<br />

xalxi Rvinis sasargeblo TvisebebTan erTad, misi<br />

gadaWarbebuli smis Sedegad gamowveul uaryofiT<br />

mxareebzec amaxvilebs yuradRebas, _,,gadametebuli<br />

Rvinis sma da loToba Tavad iwvevs sxvadasxva<br />

daavadebebs~_o. igive Tvalsazrisia gatarebuli<br />

karabadinSi: ,,....Tu kaci cotasa svams da zomiersa, kacsa<br />

karga daaSundebis, Tu kaci bevrsa svams mowed awyens da<br />

kaci Rvinis Triaqi (loti) Seiqmnebis~ (bagrationi, 1985:<br />

185.). an ,,magra Tu kaci bevrsa Rvinosa svams, kacsa<br />

awyens da RviZls daukods, Tavsa da xelebs<br />

auTrTolebs, TualTa cremlsa da wuwsa moadens~<br />

(bagrationi, 1985: 185.). samkurnalo wignSi vkiTxulobT<br />

,,rasaca kacsa andaziTa Ruino esuas da Tavi Seenaxos<br />

misgan, simrTele hqondes. Tu merme daiwyos Warboba<br />

Ruinisa ima andazazeda, raca pirvelad simrTele<br />

yofiliyos, isi yuala senad da snebad Seeqnas~<br />

(fanaskertel-ciciSvili, 1988: 773.).<br />

Rvinisa da alkoholis mometebuli miRebisagan<br />

gamowveul uaryofiT Sedegebze gansakuTrebul<br />

yuradRebas amaxvilebs biblia, romlis mixedviTac<br />

Rvinis uzomod smam SeiZleba gamoiwvios mravali<br />

sxvadasxva daavadeba da sikvdilic ki (rasel<br />

Togseni, 1991: 88-91.). Tumca iqve didi adgili aqvs<br />

daTmobili agreTve alkoholis (Rvinis), ,,samkurnalo<br />

miznebisaTvis gamoyenebas da saTanado rekomendaciebs.<br />

rogorc wamali, alkoholi sworadaa ,,gamowerili~<br />

bibliaSi (rasel Togseni, 1991: 91-92.).<br />

143


enoTerapiuli mkurnaloba Zvel saqarTveloSi<br />

sxvadasxva formiT gamoiyeneboda. Kkarabadinebis<br />

mixedviT sxvadasxva daavadebebis dros Rvino<br />

gansxvavebuli wesiT gamoiyeneboda: ,,RviniTa Sezilos~<br />

(mag. malamo m. b.), ,,RviniTa daalbos~, ,,Rvino wyalsa<br />

gaurion~, ,,orTqli RvinisaÁ~, ,,coati Rvino didsa<br />

wyalsa gaurion~ da sxv.<br />

analogiuria Rvinis samkurnalod gamoyenebis gzebi<br />

xalxur medicinaSic. Mkurnaloben sufTa RviniT,<br />

wyalgareuli RviniT, Rvinis orTqliT_inhalaciiT,<br />

Rvinoze civad Sezelili wamliT. zogierT daavadebas,<br />

mag: tramvuls (Wriloba, motexiloba damwvroba da sxv.)<br />

alkoholiani RviniT mkurnalobdnen, zogierTs ki<br />

(bavSvTa, ginekologiuri, Terapiuli) ,,dadaRuli~ an<br />

,,moxarSuli~ RviniT. xalxis dakvirvebit aseTi Rvino<br />

simagres (alcohols) kargavs, sxva yvela sasargeblo<br />

Tvisebas ki inarCunebs. ,,dadaRuli~ Rvino martivi<br />

Semadgenlobis wamalia. ( Tu imas ar CavTvliT, rom<br />

Tavad Rvino aris metad rTuli Semadgenlobis). RvinoSi<br />

Caagdebdnen naRverdals, misi Caqrobis Semdeg naxSirs<br />

gadaagdebdnen, xolo Rvinos daalevinebdnen wamlad.<br />

,,moxarSuli~ Rvino ki rTuli wamlis Semadgeneli<br />

komponentia, igi aris ZiriTadi nivTiereba, romelSic<br />

sxvadasxva danamatebs ureven (daavadebis xasiaTidan<br />

gamomdinare).<br />

aRsaniSnavia, rom xalxur medicinaSi upiratesi<br />

gamoyeneba Sav Rvinos aqvs, mas ufro met sasargeblo<br />

Tvisebebs miaweren. Kkarabadinebis mixedviT ki<br />

samkurnalod yvelanairi Rvino gamoiyeneboda, ufro ki<br />

,,Zueli Rvino~. ,,wigni saaqimoÁs~ mixedviT samkurnalo<br />

wamlebi mzaddeboda _ ,,ZueliTa RviniTa~, Znelisa<br />

Rvinisa Zuelisa~, ,,RvinoÁ esei yvelaÁ~, ,,yoveliTa<br />

RviniTa~, ,,Zalianisa Rvinisa~, ,,kargsa RvinoÁsa~,<br />

,,Rvinoisa wyalreulsa~.... da sxv.<br />

zaza fanaskertel_ciciSvilis karabadinSi vxvdebiT<br />

Rvinoze Semzadebuli wamlis sxvadasxva formebs _<br />

144


malamos, naxarS wamals, Sesanax abebs, _ romlebsac<br />

saWiroebis SemTxvevaSi wyalSi gaxsnils aZlevdnen<br />

avadmyofs. xalxur medicinaSi ki Sesanaxi abebis<br />

damzadebis tradicia ar arsebobda.<br />

ganvixiloT Rvinis samkurnalod gamoyenebis<br />

tradicia da msgavseba_gansxvaveba xalxur da<br />

werilobiT (karabadinebis) medicinas Soris zogierTi<br />

daavadebis mkurnalobis magaliTze. rogorc zemoT<br />

aRvniSneT tramvul dazianebaTa mkurnalobaSi Rvino<br />

naturaluri (alkoholiani) saxiT gamoiyeneboda.<br />

rogorc xalxur, ise tradiciul (karabadinebis)<br />

medicinaSi samkurnalo saSualebad farTodaa<br />

warmodgenili Rvinis Zmaric. Aase magaliTad: Wrilobas,<br />

Tu is amave dros ,,gaRizianebuli~//inficirebuli iyo<br />

Rvinis garda ZmriT an masze damzadebuli e.w.<br />

,,dazelili wamliT~, mkurnalobdnen. aRniSnuli wamlit<br />

mkurnalobdnen damwvrobasac. wamali civad Sezelvis<br />

wesiT mzaddeba _ garkveul samkurnalo saSualebebs<br />

(rasac xalxuri mkurnalebi saidumlod inaxaven)<br />

mcire_mcire dozebiT asxamdnen Zmars da zeldnen.<br />

Wrilobaze afendnen Rvinis an Zmris safenebs<br />

(kompress): ,,daCirqebul Wrilobaze jer wavusmevdit<br />

Roris qons da mere Rvinis an Zmris safens davafendiT,<br />

rom gaSreboda,gamovucvlidiT~,_ gadmogvcemen<br />

mTxrobelebi<br />

karabadinebis mixedviTac _ ,,vinca samoseli ZmarSiga<br />

daasolvos da da davafendiT, rom gaSreboda,<br />

gamovucvlidiT~_ gadmogvcemen mTxrobelebi kodilzeda<br />

(Wrilobaze m.b.) gardakras, ima dakodilsa aRar<br />

gausivebs da marTalsa rigzeda amyofebs~ (bagrationi,<br />

1985: 537.). an ,,da Tu dakodili Tavzed iyos....moitane<br />

zaravandi mudaraji da dajeWke da RvinoSiga moxarSeT<br />

da kidev gaaxmeT, danayon da gacran da dakodilzeda<br />

daayaron da mwoved kargad uzams~ (bagrationi, 1985: 534.).<br />

Rvinis gamoyenebas Wrilobebis dasamuSaveblad<br />

vxvdebiT bibliaSic. mag: qristes igavi keTil<br />

145


samarielze, rodesac is momakvdav adamians daexmara<br />

,,zeTiTa da RviniT mohbana Wrilobebi da Seuxvia~<br />

(saxareba lukasi, 10:34). A<br />

alkoholi (spirti) Tanamedrove medicinaSic<br />

Wrilobebis dasamuSavebeli antiseptikuri xsnarebis<br />

mTavari Semadgeneli nawilia (rasel Togseni, 1991: 92.).<br />

Rvino da Rvinis Zmari gansakuTrebiT farTod aris<br />

warmodgenili damwvrobis mkurnalobaSi rogorc<br />

dazianebuli, aris septikurad dasamuSavebeli<br />

nivTiereba da rogorc wamali. Ddamwvars ,,pirvelad<br />

Rvinos, an Rvinis Zmars gadavasxavdiT, rom ar<br />

apepkiliyo~_ gadmogvcemen mTxrobelebi. amave<br />

daniSnulebiT gamoiyeneboda Sav RvinoSi mozelili<br />

simindis fqvilis comi, romelsac daafendnen damwvarze<br />

da gaSrobisTanave ucvlidnen, an asvelebdnen RviniT.<br />

aRsaniSnavia, rom damwvari aredan sxva samkurnalo<br />

saSualebebis mosacileblad Rvinos iyenebdnen. rogorc<br />

zemoT aRvniSneT,damwvrobis samkurnalo ,,dazelil<br />

wamals~ amzadebdnen Zmarze an Rvinoze.<br />

leCxumSi savele eTnografiuli muSaobis dros<br />

cnobili saxalxo mkurnalebis svaniZeebis<br />

STamomavlisagan CaviwereT damwvrobis samkurnalo,<br />

Rvinis Zmarze civi SezelviT damzadebuli wamali,<br />

romlis SemadgenlobaSic Sedis_murdasaki//murdasangi<br />

/Plumbum oxudalum_ tyviis Jangi, Zmari, zeiTunis zeTi,<br />

kvercxis guli, TeTri damwvari Sabi. svaniZeebis ojaxSi<br />

daculi gadmocemis mixedviT maT samkurnalo saqmiaoba<br />

TurmaniZeebisagan SeuswavliaT (<strong>burduli</strong>, 1997: 186.). unda<br />

ariniSnos, rom leCxumeli saxalxo mkurnalebis<br />

_,,dalaqebis~_ <strong>samedicino</strong> codna aSkarad atarebs<br />

karabadinebis gavlenis kvals (<strong>burduli</strong> 1997: 185_201.).<br />

Ddamwvrobis samkurnalod Zmrisa da Rvinis gamoyeneba<br />

damowmebulia Zvel qarTul <strong>samedicino</strong> xelnawerebSic.<br />

,,vinca ama Wadrisa qerqi ZmarSiga moxarSos da<br />

damwvarzeda daidvas da an marto Zmari Seicxos,<br />

damwvarsa xorcsa gaamTelebs~ (bagrationi, 1985: 54.).<br />

146


xalxuri medicina rvinos motexilobis<br />

mkurnalobaSic iyenebs,_Sav RvinoSi xarSaven mcenare<br />

saros/Symphytum caucasium m. b./ Zirebs da aRniSnuli<br />

wamliT mkurnalobdnen. Aaseve wyal_Rvinisa da danayili<br />

nigvzis SereviT amzadebdnen naRrZobis samkurnalo<br />

wamalsac.<br />

Uunda aRiniSnos, rom xalxuri enoTerapiuli<br />

mkurnalobis tradiciebi saqarTveloSi dResac<br />

cocxalia. cnobilia, rom moqmedi ,,eqimbaSebi~<br />

wamlis damzadebis teqnologias saidumlod inaxaven,<br />

magram zogjer mainc xdeba wamlis Semadgnlobis<br />

nawilobrivi gamxela. Aase mag: imereTSi cnobili<br />

,,gafrindaSvilebis saymawvilo wamali~<br />

(,,saymawvilo~_bavSvobis asakis fsiqo_nervuli<br />

daavadeba)_wyal_Rvinisa da samkurnalo mcenareTa<br />

(romelic ar gaamxiles) naxarSs warmoadgens. aseve<br />

Rvinoze mzaddeboda saqarTveloSi ,,saymawvilo senis~<br />

samkurnalod ganTqmuli ,,paWkoriebis wamali~.<br />

savele eTnografiuli muSaobisas davafiqsireT<br />

agreTve erT wlamde asakis bavSvebSi gavrcelebuli<br />

mZime daavadebis ,,simWlis~//,,goJos~ Rvinit mkurnaloba.<br />

AaseT bavSvs (romelic aRar izrdeba, kunTebi<br />

modunebuli da momCvaruli aqvs, axasiaTebs sigamxdre,<br />

umadoba, yviTldeba da sxv.) RvinoSi sxvadasxva<br />

samkurnalo mcenareebis naxarSis abazanebiT<br />

mkurnalobdnen.<br />

Aaxlo warsulSi, imereTSi ,,eqimbaSebi~ sxvadasxva<br />

(Terapiuli da ginekologiuri) daavadebebis<br />

samkurnalod Sav Rvinoze ,,daduRebis~ wesiT<br />

amzadebdnen Zvirad Rirebul wamlebs, romlebSic Rvinis<br />

garda mravali sxva samkurnalo nivTiereba Sedioda.<br />

Rogorc gadmogvces sxvadasxva ginekologiuri<br />

(uSviloba, klimaqsuri movlenebi da sxv.) daavadebis<br />

samkurnalod avadmyofs 9 litri wamali unda daelia<br />

ocdaerT dReSi. (1991 wels sami litri wamali 90 maneTi<br />

147


Rirda, miuxedavad amisa eqimbaSebs bevri pacienti<br />

hyavdaT).<br />

Mmoxerxda mSobiarobis Semdgomi ,,muclis tkivilis~<br />

dasaamebeli, Rvinoze damzadebuli wamlebis<br />

Semadgenlobis Cawera: _ a) Rvinos moaduRebdnen da<br />

nivriT Seazavebdnen; b) 2 Wiqa RvinoSi moxarSavdnen erT<br />

Cais kovz kvliavis/Carum carvi L./ Tesls, aduRebdnen<br />

15_20 wuTs.<br />

uSvilobis samkurnalod karabadinebSic Rvinoze<br />

damzadebuli wamlebia mowodebuli, oRond wamlis<br />

formaa gansxvavebuli. naxarSis magier keTdeba kverebi,<br />

abebi (Txilisxela), romelic Tanamedrove<br />

ginekologiuri sanTlebis analogiurad gamoiyeneboda.<br />

ase mag: ..aiRe muri da kuWumbra da kina, amaTgani _<br />

TuiTonawili, danayen da dagalen da Sezilen RuiniTa<br />

da Seqen kueri TuiTo mutylis wona, da gaaxme Crdilsa,<br />

da odes daabanos wesisagan, ikmios miT~ (fanaskerteli,<br />

1988: 693.).<br />

Aan, qali rom ar fexmZimdeba_,,....amis wamali ese aris:<br />

moitane Txis Tirkmlis qoni, gaadnon da gawuron, da<br />

moitane uSari, rome sparsni danai Cadirsa (umi kevi m.b.)<br />

eZaxian da Zveli RviniTa sqlad gaayene, rome<br />

malamosaviTa Seiqnas, da mere ama Txis Tirkmlis qoniTa<br />

kargad da magrad mozilon, da imave rigad erTi Txilis<br />

odeni gunda Seqmnas..~ (bagrationi, 1985: 463.).<br />

xalxur medicinaSi Rvinoze naxarSi wamlebi<br />

gamoiyeneboda Sinagani daavadebebis- ,,muclis tkivilis~,<br />

RviZlis da sxv. daavadebebis samkurnalodac....sam litr<br />

Sav RvinoSi moxarSavdnen erT kilogram mayvlis Zirebs,<br />

xarSviT daiyvandnen erT litrze da Wamis win 100<br />

grams asmevdnen avadmyofs.<br />

RviZlis samkurnalod karabadinebSi Rvinoze<br />

damzadebuli naxarSi wamlebia mowodebuli<br />

(fanaskerteli, 1988: 693.).<br />

Aaloes da maisis ucecxlo Tafls Seurevdnen<br />

Tanabari raodenobiT (600_600gr.), daumatebdnen sam<br />

148


sufris kovz aryis xis /Betula/ kvirts da sam litr Sav<br />

Rvinos (xvanWkara). aRniSnuli wamali Rvinoze civad<br />

dayenebis wesiT mzaddeba. Dakepil aloes da sxva<br />

ingredientebs Cayrian RvinoSi da bnel da gril<br />

adgilze dadgamen.<br />

sxvadasxva saxis daavadebebis samkurnalo naxarS<br />

wamlebSi icvleba ,,Rvinoze dasaduRebeli~ (RvinoSi<br />

moxarSuli) mcenareebi: kvliavi; broweulis /pinica<br />

grenatum/ kani; askilis /Roza canina/ da leRvis /fikus<br />

carica/ ylortebi; mayvlis /Rubus/ Zirebi; aloe da sxva.<br />

CamoTvlili mcenareebi tkivilgamayuCebel da<br />

samkurnalo Tvisebebs Seicaven (wuwunava, 1966.). Rvinis<br />

naxarSi wamliT (askilisa da Savi leRvis norCi<br />

Stoebi TiTo muWa + 5 l. Savi Rvino) mkurnalobdnen<br />

buasilsac. Aavadmyofs dReSi 500 grami unda daelia<br />

(100gr. 5_jer).<br />

yuris tkivilis dasaameblad Rvinis orTqliT<br />

inhalaciur mkurnalobas mimarTavdnen. naRvinar doqSi<br />

Caasxamdnen aduRebul wyals da mtkivan yurs mis<br />

orTqlze gaiCerebdnen, Semdeg Tbilad Seixvevdnen.<br />

Rvino gamoiyeneboda kbilis amoRebis dros rogorc<br />

aseptikuri gamosavlebi saSualeba. RvinoSi moxarSuli<br />

broweulis qerqis naxarSi ki, kbilis tkivilis<br />

samkurnalo saSualeba iyo.<br />

zaza fanaskertelis karabadinSi vkiTxulobT _ ,,sxua<br />

wamali kbilisa, rome iZvrodes da jangi ekidebodes _<br />

aiRe: tenco (pitna) da RuiniTa kargad aduRe. isi Ruino<br />

pirSiga daiWiros da ergos~ ( fanaskerteli, 1988: 374.).<br />

winamdebare statiaSi ganvixileT mxolod mcire<br />

nawili RviniT mkurnalobis tradiciisa saqarTveloSi,<br />

Tumca, rogorc warmodgenili masalidanac Cans, rvinos<br />

rogorc xalxur, ise tradiciul (karabadinebis)<br />

medicinaSi gamoyenebis farTo speqtri hqonda da dResac<br />

aqvs. Tanamedrove mecnieruli gamokvlevebis mixedviTac<br />

Rvinis bioqimiuri struqtura rTuli kompleqsia da<br />

mraval samkurnalo Tvisebebs Seicavs. Mas aqvs<br />

149


aqteriociduli da antitoqsikuri Tvisebebi, amitom<br />

erT_erTi saukeTeso profilaqtikuri saSualebaa. Rvino,<br />

rogorc mastimulirebeli, samkurnalo da<br />

profilaqtikuri saSualeba mowodebulia sxvadasxva<br />

daavadebebis (Sinagani, malaria, gul_sisxlZarRvTa da<br />

sxv.) dros. aqedan gamomdinare xalxur mkurnalobaSi<br />

Rvinis zemoaRniSnuli mizniT gamoyeneba, <strong>qarTuli</strong><br />

<strong>tradiciuli</strong> da salxuri medicinis miRwevaTa rigSi<br />

dgeba.<br />

Cveni erT_erTi mizani iyo agreTve gveCvenebina<br />

xalxuri da profesiuli (karabadinebis) medicinis<br />

urTierTgavlena da urTierTkavSiri. Tu ar CavTvliT<br />

mcireoden gansxvavebas _ mag: xalxuri medicina Sav<br />

Rvinos met sasargeblo Tvisebebs miawers, karabadinebis<br />

mixedviT ki yvela saxis Rvino, gansakuTrebiT ki Zveli<br />

Rvino gamoiyeneba; agreTve karabadinebSi mowodebuli<br />

Rvinoze damzadebuli wamlis forma_kverebi//abebi<br />

xalxurSi ver davamowmeT. sxvafriv xalxuri<br />

samkurnalo tradiciebisa da profesiuli medicinis<br />

Sexedulebebi Rvinis xasiaTisa da misi samkurnalo<br />

tvisebebisa da gamoyenebis Sesaxeb aSkarad adasturebs<br />

maT Soris mWidro urTierTobas.<br />

xalxuri medicinis miRwevad unda CaiTvalos isic,<br />

rom zogierTi<br />

saxis (mag: ginekologiuri, bavSvTa) daavadebebis<br />

samkurnalod xalxuri<br />

mkurnalebi Sav Rvinoze wamals dResac amzadeben da<br />

madlieri pacientebic hyavT.<br />

150


Folk Traditions of Treatment with Wine in Georgia<br />

(enotherapy)<br />

Summary<br />

According to ethnographic materials wine considered one of the means<br />

of treatment with valuable properties. It was used either separately or in<br />

combination with other remedies for treatment of different ailments (<br />

traumatic, internal, children’s diseases, gynecological..). Important<br />

information on treatment with wine is given in Georgian medical<br />

manuscripts (Uscoro Karabadini, Cigni Saekimoi, Iadigar Daudi,<br />

Samkurnalo cigni- Karabadini)<br />

The medicines made from wine had different forms: decoction,<br />

ointment, tablets for storage. In treatment of some serious pediatric<br />

illnesses (simchle//gijo) bath of wine diluted with water or different plant<br />

broths were recommended.<br />

In folk medicine mainly black wine used. It is worth mentioning that<br />

for treatment of some illnesses (children’s diseases, gynecological, etc.)<br />

Healers prepare medicines from wine even today; there is great likeness<br />

between folk and traditional (karabadin) medicine regarding evaluation of<br />

therapeutic properties of wine and treatment with it.<br />

According to the present-day scientific researches treatment with wine<br />

is acceptable as it contains many wholesome substances.<br />

151


Народные<br />

Резюме<br />

традиции энотерапии в Грузии<br />

Как свидетельствуют этнографические материалы, в Грузии<br />

чистое вино издавна считалось благодатным лечебным средством.<br />

Вино как лечебное средство принималось как в чистом виде,<br />

так и комплексно с другими лечебными средствами для лечения<br />

различных (трамватологических внутренних детских<br />

гинекологических и пр.) заболеваний.<br />

Обилние сведениа по энотерапии содержатся в грузинских<br />

рукописях (,,Усцоро карабадини~ ,, Цигни саакимои~, ,,Ядигар<br />

Дауди~, ,,лечебная книга карабадини~).<br />

Встречались различние формы лекарств изготовленных на<br />

основе вина заварки, мази, таблетки (головки).<br />

Интересно, что для лечениа некоторых тяжелых форм<br />

детских заболеваний (,,симчле~..,,гожо~) рекомендовалось<br />

приниатие винных ван (заварки различных лечебных растений в<br />

чистом или разбавленном виде). Народная медицина в основном<br />

применяла черное вино.<br />

Особо следует отметить, что народние лекари и сегодня<br />

изготавливают лекарства на основе вина при некоторых<br />

заболеваниях (детских, гинекологическ.). Заслуживает внимание<br />

и то, что народная и традиционная (книжная) медицина<br />

проявляют большое сходство в оценке лечебних своиств вина.<br />

И, наконец, современные научные исследованиа потверждают<br />

целесообразность и оправданность лечениа вином, ибо оно<br />

содержит огромное количество вешеств полезных для<br />

здоровья.<br />

152


gamoyenebuli literatura<br />

1. g. Citaia. Mmevenaxeoba_meRvineoba. ,,Sromebi~. t. IV.<br />

Tb. 2001,Ggv. 137.<br />

2. vaxuSti bagrationi. aRwera samefosa saqarTvelosa.<br />

qarTlis cxovreba. t. IV. Tb. 1973.<br />

3. Бардавелидзе В.Вю Древнейшие религиозние верованиа и<br />

графическое искусство грузинских племен. Тб. 1957. gv.<br />

54_93; n. abakelia. simbolo da rituali qarTul<br />

<strong>kultura</strong>Si. Tb. 1997. gv. 112.<br />

4. n. SamaniZe. <strong>qarTuli</strong> xalxuri legendebi. Tb. 1973. gv.<br />

30.<br />

5. s. saluqvaZe. wamalTmcodneoba Zvel saqarTveloSi<br />

da misi Semdgomi ganviTarebis gzebi uZvelesi<br />

droidan XX s_de. Tb. 1987. gv. 371.<br />

6. T. sixaruliZe. Eetiudebi Rvinoze. Tb. 1979. gv.92.<br />

7. n. Tofuria. qarTveli xalxis sameurneo yofis<br />

istoriidan. Tb. 1984. gv. 30; 60_75.<br />

8. G qananeli. ,,usworo karabadini~, Tb. 1940;<br />

9. ,,wigni saaqimoÁ~ Tb. 1936;<br />

10. daviT bagrationi. ,,iadigar daudi~;, Tb. 1985;<br />

11. z. fanaskertel-ciciSvili. ,,samkurnalo wigni,<br />

karabadini. Tb. 1988.<br />

12. iakob curtaveli. wameba SuSanikisi. Tb. 1986. gv 47.<br />

13. rasel Togseni. Bibliis <strong>samedicino</strong> sibrZne. Tb. 1991.<br />

gv. 88_91<br />

14. m. <strong>burduli</strong>. travmebis mkurnaloba svaneTsa da<br />

leCxumSi (eTnografiuli masalebis mixedviT). Tsu<br />

axalcixis filialis Sromebi. I. Tbilisi_axalcixe.<br />

1997. gv.186.<br />

15. n. wuwunava. saqarTvelos samkurnalo mcenareebi. Tb.<br />

1966.<br />

153


nevrofsiqikuri daavadebebis mkurnalobis religiuri<br />

centrebi svaneTSi<br />

(eTnografiuli masalebis mixedviT)<br />

xalxur medicinaSi ama Tu im daavadebis mkurnalobis<br />

meTodi da saSualebebi ZiriTadad emyareba<br />

avadmyofobis gamomwvev mizezebze maT codnasa da<br />

Sexedulebas. dResac ki, Tanamedrove fsiqiatriul<br />

mecnierebaSi miRweuli warmatebebis miuxedavad,<br />

fsiqikur daavadebaTa umravlesobis etiologia xSir<br />

SemTxvevaSi ucnobia (1, 119), mit umetes, Zneli asaxsneli<br />

iqneboda igi saxalxo mkurnalebisaTvis (da saerTod,<br />

xalxisaTvis). Bbundovani mizezebi, ki bunebrivia,<br />

daukavSirda sxvadasxva zebunebriv Zalebs _ RmerTs, an<br />

sxvadasxva avsulebs. eTnografiuli masalis mixedviT,<br />

avsulebi daavadebas iwveven damoukidebladac da<br />

RmerTis davalebiTac, es ki maSin xdeboda, Tu RmerTis<br />

winaSe raime did codvas Caidendnen. RmerTi Tavisi<br />

xelqveiTi romelime wmindanis meSveobiT maSin sjida<br />

adamianebs daavadebiT, Tu isini mis samsaxurs<br />

iviwyebdnen, arRvevdnen RmerTsa da adamianTa<br />

sazogadoebas Soris dawesebul normebs, ar<br />

emsaxurebodnen uzenaess saTanado ridiTa da pativiT.<br />

zemoaRniSnuli Sexedulebebi damaxasiaTebelia ara<br />

marto svaneTisaTvis, aramed zogadad mTeli<br />

saqarTvelosaTvis. ,,xalxuri warmodgenit, codvil<br />

adamians zogjer daavadebiT sjida RmerTi an wmindani<br />

da am sasjels avsulis saSualebit axorcielebda~(2,<br />

142). xevsurTa warmodgeniT, bneda adamians maSin<br />

emarTeba, Tu mas RvTisSvilni aÃdebodnen<br />

(ganSordebodnen), eSmakisagan aRar icavdnen (3, 61),<br />

154


unebrivia es maSin xdeboda, Tu adamiani uzenaesis<br />

winaSe Sescodavda.<br />

svaneTSi yovel konkretul SemTxvevaSi avadmyofis<br />

patroni daavadebis mizezis mizezis gasarkvevad<br />

mkiTxavTan midioda, romelic misi xelobisaTvis<br />

damaxasiaTebeli sxvadasxva saSualebit (lobios<br />

marcvlebze marCielobiT, sizmriT an ,,frTilebis<br />

daxveviT~) ,,gaugebda~, Tu ra danaSaulisaTvis romelma<br />

wmindanma dasaja (ra Tqma unda ,,didi RmerTis~<br />

davalebiT) avadmyofobiT da ra saxis samsaxuri<br />

_msxverplSewirvis rituali da sxv. Unda SeesrulebinaT<br />

RvTaebis gulis mosagebad.<br />

svanebs swamdaT, rom RmerTis winaSe Cadenili<br />

danaSauli gadadioda STamomavlobaze; amitom winapris<br />

mier Cadenili raime codvis gamo SeiZleboda sruliad<br />

udanaSaulo dasjiliyo. Aaqedan gamomdinare, miaCndaT,<br />

rom ,,es daavadeba (epilefsia//bneda//,,bnAb~) modgmiTac<br />

aris, garkveuli STamomavlobis xalxs axasiaTebso~. Tu<br />

zemonaTqvams moralur_eTikuri normebis TvalsazrisiT<br />

ganvixilavT, SeiZleba vifiqroT, rom igi<br />

garkveulwilad cudi saqcielis Cadenisagan<br />

Semakavebeli faqtoric iqneboda, aregulirebda rogorc<br />

sazogadoebriv urTierTobas, ise sazogadoebasa da<br />

eklesias Soris urTierTobasac, radganac umZimes<br />

codvad, risTvisac RmerTi sjida adamianebs<br />

nevrofsiqikuri daavadebiT, iTvleboda ,,xatis gatexva~,<br />

e.i. xatis winaSe (eklesiaSi) tyuilis Tqma, tyuilze<br />

daficeba, saeklesio siwmindeebis Seuracxyofa, eklesiis<br />

kuTvnili miwis mitaceba da sxv.<br />

svanuri eTnografiuli masaliT, zemoCamoTvlili<br />

mizezebis gamo, RmerTi nevrofsiqikuri daavadebiT<br />

sjida adamianebs. Yyvelaze mZime sasjeli ki<br />

epilefsia//bneda//bnAb//avi kanWi//naRerbaT moixsenieboda.<br />

xalxi epilefsias yofda memkvidreobiT (ganukurnebel)<br />

da Zlieri stresis (SiSis) gamo gamowveul daavadebad,<br />

romlis gankurnebac SesaZleblad miaCndaT. Oorsave<br />

155


SemTxvevaSi avadmyofobis mizezad sxeulSi avi sulis<br />

(eSmakis) Casaxleba iTvleboda, amitom epilefsia rom<br />

daemarTeboda vinmes, Tofis srolasa da xanjlebis<br />

erTimeoreze dartymas iwyebdnen eSmakebis dasaSineblad.<br />

b. niJaraZis cnobiT, svaneTSi avi zne rom<br />

daemarTeboda vinmes, Tofis sroliTa da xanjlebiT<br />

aSinebdnen, egonaT, eSmaks gamovdevniTo avadmyofisagan.<br />

Aavadmyofs cxvirTan uxrColebdnen mglis balans da<br />

sxv. (4).<br />

zemoaRniSnuli Sexedulebebi gavrcelebulia ara<br />

marto svaneTSi, aramed mTel saqarTveloSi. Epilefsias<br />

qarTveli xalxi eSmakeul daavadebad miiCnevda (2, 140; 5,<br />

305_310).<br />

saqarTvelos mosaxleobis rpmena_warmodgenebis<br />

mixedviT, ,,samyaros keTili Zalebi~_ RmerTi,<br />

angelozebi, RvTaebebi, wmindanebi_ adamianis<br />

keTildReobaze zrunvasTan erTad, maTi msjavrmdeblis<br />

funqciasac asruleben. maT mier dadebuli msjavri<br />

metwilad sneulebiT gamoixateboda (2, 145).<br />

Aadamianis mfarveli angelozi sazogadoebis, misi<br />

wevris mier miRebuli eTikuri normebis darRvevisa da<br />

codvis Cadenis gamo, xels iRebda mis mfarvelobaze,<br />

ris Sedegadac boroti Zalebi aqtiurdebodnen dam is<br />

dauflebas cdilobdnen, rac ZiriTadad nevrofsiqikuri<br />

sneulebis saxiT vlindeboda.<br />

xalxuri SexedulebiT, epilefsiuri gulyra mTvaris<br />

fazebzea damokidebuli: ,,avma znem ufro axal mTvareze<br />

icis movla, an Tvis Tavze meordeba. Nerviuli sistema<br />

rom moeSleba adamians, mere ufro xSirad<br />

umeordeba~,_gadmogvcemen mTxroblebi.<br />

Aakad. Aa. zurabiSviliwerda, rom Zvel droSi<br />

SeiniSneboda erTgvari kavSiris arseboba gulyris<br />

sixSirisa da mTvaris moZraobas Soris. Mmag.: gulyra<br />

TiTqos xSirdeboda _ axali mTvaris gamoCenaze; amitom,<br />

Zvelad epilefsias ganixilavdnen, rogorc<br />

,,samTvareulos~ (6, 221).<br />

156


eTnografiuli masalis mixedviT, qarTveli xalxi<br />

gansakuTrebul mniSvnelobas aniWebs mTvaris fazebis<br />

gavlenas janmrTeloba_avadmyofobaze, gansakuTrebiT<br />

ki_nevrofsiqikuri sneulebiT Sepyrobilebze:<br />

saymawviloze, epilefsiaze da sxv.<br />

Mmag.: samegreloSi damowmebuli eTnografiuli<br />

masalis mixedviT, TuTaSi ,,movliTaa~, axal mTvareze<br />

emarTebaT, rogorc mkvdari, egre xdeba bavSvi, Tu ar<br />

umkurnale, zned (epilefsiad) gadaiqceva (2, 32).<br />

guriaSi bnedas ,,momTvarasac~ uwodeben (2, 32).<br />

samcxe_javaxeTSi bneda mTvaris fazebTan garkveul<br />

kavSirSi ganixileboda. ,,daavadebis gamwvaveba ZiriTadad<br />

axalmTvareobis dros xdeba, axalmTvareze daibnideba<br />

bnediani~ (5, 306).<br />

zemoaRniSnuli Sexeduleba daavadebis gamwvavebasa<br />

da mTvaris fazebis urTierTkavSiris Sesaxeb uZvelesi<br />

droidan momdinareobs.<br />

Aavadmyofobis gamomwvevi xalxuri axsna TavisTavad<br />

ganapirobebs mkurnalobis saSualebebsa da meTodebsac.<br />

Aamitomac, radgan aRniSnuli daavadeba sxeulSi avi<br />

sulis (eSmakis) Casaxlebas miewereboda, bunebrivia,<br />

mTeli Zalisxmeva mimarTuli iyo adamianis organizmidan<br />

mis gamoZevebaze; aseTi avadmyofis mkurnaloba<br />

ZiriTadad religiuri xasiaTisaa da mniSvnelovani<br />

adgili uWiravs magiur ritualebsac.<br />

aRsaniSnavia, rom svaneTSi nebismieri garTulebuli<br />

daavadebis dros tardeboda religiuri ritualebi,<br />

xolo nevrofsiqikuri, kerZod, epilefsiis//bnedis<br />

mkurnalobaSi maT ZiriTadi adgili ukaviaT.<br />

sainteresoa, rom saqarTvelos sxva kuTxeebSi<br />

eSmakeul daavadebaTa egzorcizmis ritualebi<br />

ZiriTadad tardeboda wminda giorgis salocavebSi (2,<br />

201). Cnobilia,rom, qristianili religiis mixedviT,<br />

wminda giorgis erT_erTi funqcia, suliT avadmyofTa<br />

mkurnalobaa (7, 221_6).<br />

157


magram svaneTSi wminda giorgi, miuxedavad imisa, rom<br />

Zalian popularuli wmindania da TiTqmis yvela<br />

SemTxvevaSi mas sTxoven Semweobas, zemoaRniSnuli<br />

funqciis matarebeli naklebadaa. Aq mas enacvlebia<br />

Gabriel mTavarangelozi da wminda kvirike. Cvens xelT<br />

arsebuli eTnografiuli masalis mixedviT, Ggabriel<br />

mTavarangelozi mxolod mfarveli RvTaebaa, is ar sjis<br />

adamians aRniSnuli sneulebiT, maSin rodesac wminda<br />

kvirike eSmakebs miusevs damnaSaves da aavadebs avi<br />

znit//bnediT. Wminda kvirile ormagi funqciis<br />

matarebelia _ igi aris damsjelic da mfarvelic.<br />

svanebi ,,dargobriv RvTaebaTa Soris, Gabriel<br />

mTavarangelozs znisa da gunebagulis (gvibnAb)<br />

mTavarangelozad Tvlidnen dam as iloris eklesias<br />

utolebdnen. svaneTSi mas avi znisagan gadamrCenad<br />

Tvlidnen, rogorc ilors samegrelosa da afxazeTSi~<br />

(80).<br />

zemoaRniSnuli masalidan naTlad Cans, rom svaneTSi<br />

aRniSnul sferoSi wminda giorgis Ggabriel<br />

mTavarangelozi Caenacvla. svaneTSi Cem mier mopovebuli<br />

eTnografiuli masalis mixedviT, nevrofsiqikur<br />

daavadebasTan mxolod Gabriel mTavarangelozia<br />

dakavSirebuli. v. bardaveliZis mixedviT ki _<br />

miqel_gabriel mTavarangelozebi saxeldeba (9, 13).<br />

n. mindaZis masalebis mixedviTac, mTavarangelozebs<br />

damsjeli funqciac akisriaT, umeteswilad<br />

nevrofsiqikuri daavadebiT sjidnen adamians (2, 210).<br />

svaneTSi epilefsiani (bnediani) samkurnalo<br />

religiuri centrebia: wminda kvirikes eklesia balszemo<br />

svaneTis sofel kalaSi, sadac weliwadSi orjer _<br />

aRdgomas da kvirikobas _ 28 ivliss, imarTeba wmindanis<br />

saxelobis dResaswauli. Am dros mihyavdaT avadmyofebi<br />

dasalocad Gabriel mTavarangelozis eklesiaSi, beCos<br />

Temis sofel gulSi, amitom mas adgilobrivi<br />

mcxovrebni ,,gula gabrielad~ moixsenieben. Misi<br />

salocavi dRea aRdgomis momdevno samSabaTi_,,gula<br />

158


TaxaS~ (gulis samSabaTi), magram aRniSnuli dRidan<br />

ivnisamde da 27 noembridan ,,gula TaxaSamde~ avadmyofis<br />

patrons yovel samSabaTs SeeZlo salocavSi misvla da<br />

avadmyofis saxelze locvis Catareba.<br />

avadmyofis patroni salocavSi iseTi wesiT midioda,<br />

rogori aRqmac hqonda micemuli, an rogorc mkiTxavi<br />

urCevda. Salocavi rituali Semdegnairad tardeboda: wm.<br />

Kvirikes eklesiaSi avadmyofs Sesasvlel karebTan<br />

dalocavdnen: eklesiidan droSas gamoitandnen,<br />

avadmyofi droSis win daiCoqebda, win Sesawir cxovels<br />

_ cikans dauyenebdnen, avadmyofs xelSi eWira anTebuli<br />

sanTeli, romelsac ritualis damTavrebis Semdeg<br />

eklesiis kedelze miakravda.<br />

rac ufro mZime formebSi gamoixateboda avadmyofoba,<br />

miT metad unda ,,daesaja Tavi~ avadmyofis patrons, rom<br />

RmerTs misi vedreba Seesmina: avadmyofis sigrZe<br />

sanTels, muxlebze daCoqili xelSi Caiwvavda; yelze<br />

sayelos//uRels//wirx//yiaSlebar_s Seibamda da ise<br />

loculobda (sayelos//wirxs salocavSi asvlisas, gzaze<br />

aryis xis wvrili totebisagan akeTebda), locvisas mas<br />

xels mohkidebda da ise Seevedreboda wm. Kvirikes, rom<br />

misi locva Seesmina. Ritualis damTavrebisas sayelos<br />

salocavSi tovebda.<br />

avadmyofobis dros yelze rogorc wnelis, aseve<br />

rkinis uRlis tareba da Semdgom misi xatSi datoveba<br />

cnobilia saqarTvelos sxva kuTxeebSic (10, 145_146;<br />

11,202; 12, 47_48). Igi SeiZleba xatis monobis<br />

gamartivebul formad miviCnioT. Rogorc v. bardaveliZe<br />

wers:_ ,,xatis monobis atributi Tavdapirvelad xis<br />

uRliani jaWvi unda yofiliyo, romelic Semdgom<br />

liTonis saqedurian jaWvSi gadaizarda. Tavdapirvelad<br />

igi samsxverplo monisTvis iyo gankuTvnili, Semdgom<br />

msxverplad Sewirva Secvlila simbolurad jaWvis<br />

tarebit. Yovelive es dakavSirebulia winaqristianul<br />

religiebTan~(13, 25_28).<br />

159


kvirikeSi avadmyofs eklesiis msaxuri (momzir)<br />

dalocavda: ,,dideba lagurkas, gexvewebiT, Sen uSvele am<br />

avadmyofs, am Wirisagan gankurne, mieci janmrTeloba,<br />

guli mxiaruli da tani mrTeli~. Locvas salocavSi<br />

TavSeyrili xalxi ,,amin~_s daayolebda. Mlocvels<br />

xelSi avadmyofis ojaxidan motanili salocavi purebi<br />

eWira, romelTac zemodan jvris formis puri_,,fusna<br />

muJeR~_i ,,batoni winamZRoli~_edo; igi aucileblad<br />

xeluxleblad unda daebrunebinaT saxlSi. Eklesiidan<br />

vercxlis suriT gamohqondaT ,,Salianis~ xatis ,,nabani~<br />

wyali da avadmyofs asmevdnen. Es wyali ,,mTel svaneTSi<br />

iyo cnobili, rogorc saswaulmoqmedi da iyenebdnen<br />

avadmyofobasa da ficis dros~ (14, 54; 15, 180).<br />

unda aRiniSnos, rom xatis ,,nabani~ wylis Sesxurebas<br />

an dalevas mTel saqarTveloSi samkurnalo<br />

daniSnuleba hqonda.<br />

dalocvis Semdeg avadmyofs yelze Seabamdnen<br />

kvirikes eklesiisaTvis Sewirul mZivs, romelic erTi<br />

weli unda etarebina da Semdgom ukan daebrunebina.<br />

locvis damTavrebis Semdgom samsxverplo cikans<br />

marjvniv Semoabrunebdnen, avadmyofs Tavze<br />

Semoavlebdnen, sanTliT bewvs Seutrusavdnen,<br />

gaiyvandnen eklesiis galavnis gareT da iq Seswiravdnen.<br />

Semdeg misi Semwvari gul_RviZliT dalocvis rituali<br />

xelaxla tardeboda.<br />

wminda kvirikes samsxverplo cxovelad ciknis<br />

dawesebis Sesaxeb ramdenime gadmocema arsebobs. erTi<br />

variantiT, wminda kvirikes xati kalis eklesiidan<br />

mouparavT da balsqvemo svaneTSi wauRiaT. erT kalel<br />

kacs didi wvalebis Semdeg ciknis gudiT xati ukan<br />

daubrunebia. Amis Semdeg Sesawirad dawesda cikani.<br />

Meore variantis mixedvit ki, RmerTis winaSe Cadenili<br />

danaSaulisaTvis kvirike adamians avi zniT//bnediT<br />

sjis_ av sulebs (eSmakebs) miusevs. Txac eSmakia da<br />

amitom swiraven mas kvirikes Cadenili codvis<br />

gamosasyidad.<br />

160


sainteresoa avadmyofis saxelze samsxverplo<br />

cxovelis Sesaxelebis rituali. Aadamians, sadac<br />

pirvelad mouvlida epilefsiuri Seteva, im adgilze<br />

dedal cxvars miiyvandnen, daiCoqebdnen da wminda<br />

kvirikes Seevedrebodnen: oRond avadmyofi<br />

gaeTavisuflebina da mas Sesawir cikans ar<br />

gamoulevdnen, SeuTqvamdnen, rom am Txis naSiers<br />

yovelwliurad mas Seswiravdnen.<br />

vinc sofel kalidan Sors cxovrobda da yovel<br />

weliwads ar SeeZlo kvirikes salocavSi misvla.<br />

Ddedal Txas aiyvandnen kalaSi da romelime mosaxles<br />

sTxovdnen, rom maT magier avadmyofis saxelze kvirikeSi<br />

CaetarebinaT msxverplSewirvis rituali da locva.<br />

Roca Txa daikargeboda an daberdeboda, magiers<br />

Seusaxelebdnen. Txas ,,gvirkaY~_s eZaxdnen. sanam<br />

avadmyofi cocxali iyo, mis saxelze zemoT aRwerili<br />

dalocvis rituali yovel wels unda SeesrulebinaT.<br />

gamojanmrTelebis SemTxvevaSic ki, Torem ,,kvirike<br />

ganuaxlebda avadmyofobas~. salocavSi avadmyofis<br />

asvla pirvel wels iyo aucilebeli.<br />

avadmyofis dalocvis rituali Ggabriel<br />

mTavarangelozis eklesiaSi mcireodeni gansxvavebit<br />

tardeboda. Ggansxvaveba is iyo, rom, Tu kvirikes<br />

eklesiaSi avadmyofis saxelze yoveliwads unda unda<br />

SeesrulebinaT dalocvis rituali, Gabriel<br />

mtavarangelozis salocavSi savaldebulod mxolod<br />

sami weli iTvleboda da Sesawiravic _ yoCi _ pirvel<br />

wels iyo aucilebeli. salocav purebs zemodan gulis<br />

formis lemzirs//luWvens daadebdnen, zedaSe arrays da<br />

Semwvar gul_RviZls momzirs miscemdnen, romelic ase<br />

dalocavda avadmyofs: ,,oo, dideba myof madls, dideba<br />

mogsvlodes, madly mogsvlodes, gulis gabriels<br />

dideba, dideba mogsvlodes; gulis gabriels gexvewebi<br />

RvleWiT (igivea rac wirx//uReli), zedaSiT, RviZliT,<br />

daSen uSvele am avadmyofs....aq dalocva rom daiwyo, mas<br />

mere yvelaze ukeTesad visac daxmarebixar, meored amas<br />

161


daexmare, SenTan mosvlas arc amis mere daiviwyebs es<br />

kaci~ (16, 35).<br />

Ggansxvaveba iyo isic, rom avadmyof qals eklesiis<br />

karebTan daaCoqebdnen da iq dalocavdnen, kacs ki<br />

eklesiaSi Seiyvandnen.<br />

svanuri eTnografiuli masalis mixedvit, avi zne//bnAb<br />

saTakilo da dasamali daavadeba ar iyo. dafarva cudi<br />

iyo, epilefsiuri Setevebi ufro gauxSirdeboda<br />

avadmyofs. ,,RmerTis mier aris da samarcxvino rad<br />

iqnebao~,_ gadmogvcemen mTxrobelebi. aRsaniSnavia, rom<br />

epilefsiis erT_erTi saxelwodeba ,,naRerbaT~_<br />

RmerTismiers niSnavs.<br />

epilefsiani avadmyofis mkurnalobis sruli suraTis<br />

warmosaCenad aucilebelia mokled SevexoT magiur<br />

qmedebebs, romlebic ZiriTadad daavadebis niSnebis<br />

pirveli gamovlenis dros sruldeboda. svaneTSi,<br />

rodesac vinmes, ufro ki bavSvs, pirvelad daemarTeboda<br />

epilefsiuri gulyra, zurgis mxares, perangSi kvercxs<br />

Caudebdnen, muWiT daiWerdnen, amoWridnen perangs<br />

kvercxianad da Sors gadaagdebdnen_amiT TiTqos<br />

avadmyofobas acilebdnen.<br />

Epilefsias SelocvebiTac mkurnalobdnen,<br />

gansakuTrebiT maSin, Tu daavadebis gamomwvev mizezad<br />

SeSinebas Tvlidnen. aseT dros avadmyofs dReSi samjer<br />

,,SeSinebulis locviT~ Seulocavdnen. ritualis<br />

Sesrulebisas iyenebdnen iseTi nivTierebebiT<br />

,,SexrColebas~ (gogirdis dawva, Tofis wamlis SesunTqva<br />

da sxv.), romelic gamoiwvevda cxvirisceminebas da am<br />

gziT avi sulis (eSmakis) gamodevnas sxeulidan.<br />

aseTi avadmyofi mudmivad atarebda Tilismas,<br />

romelSic Selocvis teqsti da mglis xorxis nawili<br />

iyo Cadebuli.<br />

unda aRiniSnos, rom svaneTSi epilefsian//bnedian<br />

avadmyofs mxolod kaci Seulocavda da aseve igi<br />

mixedavda avadmyofobis Setevis drosac. Qali axlos ar<br />

unda misuliyo. SeiZleba vivaraudot, rom es qalis<br />

162


dacvis mizniTac xdeboda, radgan, qarTveli xalxis<br />

rwmeniT, mas kacTan SedarebiT susti mfarveli<br />

angelozi hyavs da arsebobda safrTxe, rom gamxdariyo<br />

mkurnalobis Sedegad avadmyofis organizmidan<br />

gandevnili eSmakis (avi sulis) axali msxverpli.<br />

Cnobilia, rom epilefsia rTuli saxis nervuli<br />

daavadebaa, rasac Tan sdevs mZime Zvrebi fsiqikis<br />

sferoSi (6, 529; 17, 231) da, cxadia, misi mkurnaloba<br />

Zalian rTulia, xSirad SeuZlebelic. zemoaRwerili<br />

mkurnalobis pozitiuri mxare avadmyofis fsiqikaze<br />

dadebiT zemoqmedebaSi gamoixateba. xolo fsiqikuri<br />

zemoqmedebiT mkurnaloba sasargebloa, dResac ki<br />

mecnierul medicinas ar SeuZlia mas gverdi auaros (18,<br />

50; 19, 57). gamojanmrTelebaSi udides rols asrulebs<br />

rwmena.<br />

akad. Aa. zurabaSvilis azriT epilefsiis mkurnaloba<br />

STagonebiT nakleb efeqturia, magram arsebobs<br />

epilefsiismagvari daavadebani, romlebic garegnuli<br />

niSnebis mixedvit hgvanan epilefsias da isini advilad<br />

eqvemdebarebian mkurnalobas (6, 231).<br />

sainteresoa, rom svanuri eTnografiuli masalis<br />

mixedviT ,,avi zne//bnAb sxvadasxvanairad emarTebaT _<br />

zogi yefs, zogi giJiviTaa, zogi maSinve davardeba da<br />

guli misdis. duJi icis avma znem, farTxali, yvirili<br />

Zalian didi Zala eZleva. Es grZeldeba cota xans, mere<br />

TviTon modis gonze. aseT dros wamlis micema ar ician,<br />

ar SeiZleba~, _ gadmogvcemen mTxrobelebi, _ an zog<br />

,,gauTxovar qals zedmeti sisxlis gamoisobiT<br />

bnedismagvari krunCxva emarTeboda~ (20, 110).<br />

Cxadia, xalxi garegnuli niSnebiT msgavs daavadebebs<br />

erTi saxelwodebiT moiazrebda, gankurnebis SemTxvevebi<br />

ki mkurnalobis meTodis, aRniSnul SemTxvevaSi_<br />

religiuris, gamarjvebaiyo. xalxis azriT wm. Kvirikes<br />

da gula_gabrielis eklesiebSi locva Sveloda<br />

avadmyofs _ ,,rom ar eSvela as ear gandiddeboda~, _<br />

gadmogvcemen mTxrobelebi.<br />

163


cnibilia, rom avadmyofobis mizezad sxeulSi avi<br />

sulebis Casaxlebis rwmena_warmodgenebi uZvelesi<br />

droidan momdinareobs, amitom religiasa da medicinas<br />

Soris Tavidanve Camoyalibda mtkice kavSiri.<br />

Nevrofsiqikur avadmyofTa mkurnalobaSi ki religias<br />

gansakuTrebuli adgili eWira.<br />

,,Zveli da axali aRqmis wignebSi didi adgili eTmoba<br />

pasaJebs, romlebSic ubralo adamianebisaTvis gasagebi<br />

eniT gadmocemulia sxvadasxva sneulebebiT<br />

SepyrobilTa gankurnebis amsaxveli moTxrobebi, rac<br />

saSualebas iZleva garkveuli daskvnebi gavakeToT<br />

medicinisadmi Zveli da axali eklesiis<br />

damokidebulebis Sesaxeb~ (21, 95).<br />

sainteresod gveCveneba, rom, xalxis rwmeniT, Tu<br />

eklesiaSi salocavad misul avadmyofs daemarTeboda<br />

epilefsiuri Seteva, es ,,kargi niSani iyo~. vfiqrobT am<br />

,,karg niSanSi~ wminda kvirikes an Gabriel<br />

mTavarangelozis eSmakTan SebrZoleba unda<br />

igulisxmebodes, rac bunebrivia, wmindanis (RvTaebis)<br />

gamarjvebiT da avadmyofis eSmakisagan ganTavisuflebiT<br />

unda damTavrebuliyo.<br />

qarTvel xalxs sjeroda, rom eSmakis mier fizikuri<br />

SexebiTa Tu molandebiT SeSinebuli da gonebaareuli,<br />

zogjer ki eSmakis mier Sepyrobilis Svela SeiZleboda<br />

salocavebSi eSmakis gamodevnis ritualis CatarebiT (2,<br />

140).<br />

aseT avadmyofebs, rogorc fsiqiatrebi aRniSnaven,<br />

aqvT eklesiisaken, rogorc mxsnelisaken ltolvis<br />

tendencia (1, 122).<br />

warmodgenili eTnografiuli masalac adasturebs<br />

zemoaRniSnuls. rwmena imisa, rom avadmyofoba RvTiuri<br />

sasjelia, romelic RmerTma garkveuli danaSaulis,<br />

codvis gamo mouvlina adamians, garkveulwilad<br />

TavisTavad ganapirobebda RvTisadmi morCilebis,<br />

monaniebisa da patiebis saTxovnelad gamarTul<br />

164


samkurnalo religiuri ritualebis Catarebas, rac<br />

Sesabamisad avadmyofs gamojanmrTelebis imeds aZlevda.<br />

Lliteratura:<br />

1. m. kurataSvili, fsiqikuri daavadebebi mecnieruli<br />

fsiqiatriisa da qristianuli religiis<br />

TvalTaxedviT da maTi integraciis<br />

SesaZleblobani, Jurnali ,,logosi~, III, 2004.<br />

2. n. mindaZe, <strong>qarTuli</strong> xalxuri <strong>samedicino</strong> <strong>kultura</strong>,<br />

sadoqtoro disertacia, 2000 (xelnaweri).<br />

3. m. baliauri, xalxuri medicina xevsureTSi, iv.<br />

javaxiSvilis sax. istoriisa da eTnologiis<br />

institutes arqivi, 1940.<br />

4. b. niJaraZe, istoriul_eTnografiuli nawerebi, t.<br />

I, Tb., 1962.<br />

5. n. CirgaZe, epilefsiis mkurnalobis xalxuri<br />

tradiciebi samcxe_javaxeTSi, masalebi<br />

saqarTvelos eTnografiisaTvis, XXVI, 2005.<br />

6. a. zurabaSvili, fsiqiatria, Tb., 1954.<br />

7. l. kvirikaSvili, literaturuli sabuTi<br />

miTologiis asaxsnelad, ,,aRmosavluri<br />

filologia~, I, Tb., 1969.<br />

8. a. daviTiani, eTnografiuli masalebi, iv.<br />

javaxiSvilis sax. istoriisa da eTnografiis<br />

arqivi, 180, 1939.<br />

9. v. bardaveliZe, saxato miwebi (xelnaweri), iv.<br />

javaxiSvilis sax. istoriisa da eTnologiis<br />

institutes arqivi, 1949.<br />

10. s. makalaTia, mTiuleTi, Tb., 1930.<br />

11. s. makalaTia, fSavi, Tb., 1939.<br />

165


12. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, t. I, Tb.,<br />

1928.<br />

13. v. bardaveliZe, aRmosavleT saqarTvelos<br />

mTianeTis <strong>tradiciuli</strong> sazogadoebriv_sakulto<br />

Zeglebi, t. I, fSavi, 1974.<br />

14. Д. Бакрадзе, Сванетия, ЗКОРГО, кн., Тиф., 1864.<br />

15. eqvT. TayaiSvili, arqeologiuri eqspedicia<br />

raWa_leCxumSi, 1910, parizi, 1937.<br />

16. m. <strong>burduli</strong>, svaneTis 1980 wlis eTnografiuli<br />

mivlinebis masalebi, dRiuri #2.<br />

17. a. mindaZe, nerviuli daavadebani, Tb., 1984.<br />

18. П. И. Буль, Основы психотерапии, Л., 1974ю<br />

19. Г. Райт, Свидетель колдовства, ,,Маладая гвардия~ 1971.<br />

20. s. guledani, Zveli adaT_zne_Cveulebani zemo<br />

svaneTSi, mestiis mxareTmcodneobis muzeumis<br />

arqivi.<br />

21. iRumeni lazare gagniZe, moZRvris Sexedulebani<br />

sazogadoebriv jandacvaze, Jurn. ,,logosi~, III,<br />

2004.<br />

M<br />

166


tramvul dazianebaTa mkurnalobis xalxuri<br />

tradiciebi qvemo qarTlSi<br />

xalxuri medicinis dargebs Soris Tavisi racionaluri<br />

meTodebiTa da saSualebebiT gansakuTrebuli adgili<br />

ukavia xalxur qirurgias. EeTnografiuli kvlevis<br />

Tanaxmad aRniSnuli dargis mkurnalebze moTxovnileba<br />

mTian regionebSi ufro meti iyo, vidre barSi. MmTa<br />

Tavisi bunebriv-geografiuli TaviseburebebiTa da<br />

sayofacxovrebo-socialuri yofiT ganapirobrbda<br />

travmebis sixSiresac da maT mkurnalobaze<br />

moTxovnilebasac.<br />

aRniSnuli, ra Tqma unda, sulac ar niSnavs cnobili<br />

dastaqrebis naklebobas barSi. rogorc <strong>qarTuli</strong><br />

medicinis istoriis mkvlevari mix. Sengelia wers, me_19<br />

s.Ppirvel naxevarSi sayovelTaod ganTqmuli iyvnen<br />

xalxuri dastaqrebi-,,Zmebi iagulaSvilebi, iaSvilebi,<br />

bajiaSvilebi, TurmaniZeebi, zaqaraiebi da sxvebi,<br />

romlebic gvarovnulad gadascemdnen TavianT xelobas<br />

memkvidreebs da patiosnad ekidebodnen tradiciiT<br />

miRebul am keTilSobiur saqmes”(Sengelia, 1970: 238).<br />

qvemo qarTlSi, sofel muxaTSi (TeTri wyaros r_ni)<br />

cxovrobs Zveli droidanve sadastaqro saqmianobiT<br />

cnobiliBbajiaSvilebis gvari. MmaTi zogierTi<br />

warmomadgeneli dResac eweva mama-papur saqmianobas da<br />

sakmao warmatebiTac.<br />

gasuli saukunis 90-ian wlebSi savele eTnografiuli<br />

muSaobisas masala CaviwereT erT-erTi dastaqris –<br />

geurqa bajiaSvilis ojaxSi, romelic im dros ukve<br />

Rrmad moxucebuli iyo da rZali exmareboda<br />

samkurnalo saSualebebis momzadebasada avadmyofTa<br />

mkurnalobaSi. rogorc cnobilia, saqarTveloSixalxuri<br />

mkurnalebi TavianT codnas saidumlod inaxavdnen<br />

damxolod Svilebs (vaJebs) gadascemdnen am tradicias.<br />

167


gamonaklisiarc bajiaSvilebis gvaria_geurqasTvis<br />

mkurnaloba mamamiss, azarias uswavlebia romelmac,<br />

Tavis mxriv, mamis, zaqariasagan miiRo codna (e. i. Qqvemo<br />

qarTlSi me_19 s_Si moRvaweobdnen zaqaria, azaria da<br />

geurqa bajiaSvilebi), magram am ukanasknelma Tavis<br />

vaJebs veRar gadasca mama_papeuli gamocdileba. me_20<br />

s_is pirvel naxevarSi saqarTveloSi ganviTarebuli<br />

cnobili movlenebis gamo (sabWoTa xelisuflebis<br />

damyarebis Semdeg) aRniSnuli saqmianoba idevneboda da<br />

isjeboda kidec. ramac xalxur mkurnalTa<br />

STamomavlebs winaparTa codnis dauflebis survili<br />

mouspo. zemoaRniSnulis gamo aRarc geurqas vaJma<br />

isurva ojaxuri tradiciis gagrZeleba da mxolod<br />

rZalma(nazi CuguaSvili_bajiaSvili) Seiswavla<br />

mkurnaloba da mamamTilis damxmare gaxda. radgan<br />

miuxedavad akrZalvisa, isini farulad<br />

mainc eweodnen xalxis mkurnalobas, ,,samkurnalod<br />

mosulsUuars ver veubneodiTo”. AaRsaniSnavia, rom<br />

geurqasTan motexiliFfexis samkurnalod TviT raikomis<br />

mdivanic ki misula (anu is visac kanoniT geurqas dasja<br />

evalebda) da masac umkurnalia.BbajiaSvilebi travmul<br />

dazianebaTa garda mraval sxvada_sxva avadmyofobebsac<br />

arCendnen, mag: revmatiul (radikuliti, iSiazi), kanis<br />

daavadebebs mag; egzemas da sxv. Aar mkurnalobdnen<br />

mxolod Sinagan daavadebebs.<br />

travmebis samkuralod bajiaSvilebi amzadebdnen<br />

sxvadasxva saxis wamlebs, motexilobisaTvis iaxos da<br />

SreSs, damwvrobisa<br />

Tvis_malamos da samkurnalo siTxes,<br />

WrilobsaTvis_aseve malamos (sxva Semadgenlobis) da<br />

gansakuTrebul siTxes mosasufTaveblad, romelsac<br />

rogorc Cans aseptikuri Tvisebis iyo da sxv. wamlebis<br />

Semadgenloba da damzadebis teqnologia ga<br />

saidumloebulia dResac, Mmcire gamonaklisis garda, an<br />

amxelen mxolod imas, rac isedac cnobilia. Aase mag:<br />

,,iaxo da SreSi sxva<br />

168


Dasxva Semadgenlobisaa, SreSSi ufro cota wamlebia,<br />

iaxoSi ki meti”_o. Aan ,,iaxos SemadgenlobaSi<br />

Sedis_kvercxis guli, arayi da fqvili”_o da a. S.<br />

Aamzadebdnen sami saxis iaxos: daJeJilobis<br />

samkurnalos silurje gamohqonda dazianebuli<br />

qsovilidan; mote<br />

xilobisa da amavardnilobisaTvis ornairi iaxo<br />

hqondaT_civi iaxo_simsivnes acxrobda, ris Semdegac<br />

Savi iaxoTi uxvevdnen.<br />

moZiebuli eTnografiuli masalis mixedviT SevecdebiT<br />

aRvweroT tramvul dazianebaTa mkurnalobis<br />

bajiaSvilebis meTo<br />

debi.<br />

saxsrebis amovardnilobis mkurnaloba_ rogorc<br />

gadmogvcemen, am saxis dazianebisaTvis hqoniaT<br />

specialuri wamali, romelsac isini ,,mazs” uwodeben.<br />

,,mkurnalobis Cveni meTodi gvaqvs, rogori<br />

amovardnilobacaa ise vudgebiT mkurnalobas, ,,maziT”<br />

gavuzelT, CavagdebT saxsars Tavis adgilze, mere<br />

civi iaxTi SevuxvevT, simsivne rom dacxreba, Tu<br />

saWiro iqneba Savi iaxoTi SevuxvevdiTo”.<br />

NnaRrZob majas SreSiT Seuxvevdnen, igi ,,male<br />

Sreba, magram iaxo ukeTesia_o”. radgan amovardnilobas<br />

xSirad<br />

Tan sdevs ,,ZarRvis ayra”, mis samkurnalod mtkivan<br />

adgils ,,maziT” gauzeldnen, ZarRvis kvanZs ,,abazians”<br />

(liTonis fuli) daadebdnen da ise Seuxvevdnen. Tvlian,<br />

rom yvelaze rTulad samkrnalo idayvisa da koWis<br />

amovardniloba da motexiloba iyo.<br />

mxris saxsris amovardnam ki ,,daSineba” da gameoreba<br />

iciso.<br />

daJeJils etapobrivad mkurnalobdnen: jer<br />

wausvavdnenA<br />

specialur malamos (,,mazs”), Semdeg erTi kvira civ<br />

iaxos ucvlidnen (samjer) da mere ki Sav iaxos<br />

169


daafendnen. DdaJeJils mkurnalobdnen agreTve axali,<br />

dabegvili, xorcis dafeniTac.<br />

motexilobis mkurnaloba _ mkurnali motexil Zvals<br />

xeliT<br />

gaasworebda, TiTebiT grZnobda rogor iyo Zvlebi<br />

erTmaneTTan mierTebuli, Semdeg 2_3 fena civ iaxos<br />

Semoaxvevda, garedan ki artaxs daadebda da mWidrod<br />

Sekravda. Tu motexilobas Wrilobac axlda, jer mis<br />

samkurnalo malamos daadebda calke safeniT xolo<br />

Semdeg zemoaRwerili meTodiT umkurnalebda,<br />

gansxvaveba is iyo, rom aseT dros iaxos safens<br />

ufro xSirad,sam dReSi erTxel ucvlidnen.<br />

Mmotexilobas ori kvira civi, Semdeg ki Savi iaxoTi<br />

mkurnalobdnen. Tu motexili Zvali mruded<br />

Sexorcdeboda, amzadebdnen Zvlis ,,damarbilebel”<br />

waals, romelic cudad Sezrdil Zvlebs daacilebda<br />

erTmaneTs, mkurnali ki xelaxla gaasworebda maT da<br />

ise Seaxvevda.<br />

aRwerili meTodis ZiriTadi principia imobilizacia,<br />

rac<br />

Ddamowmebulia saqarTvelos sxva kuTxeebSic. (<strong>burduli</strong>,<br />

1990: 34_35; mindaZe, 1981: 35).<br />

zogadad saqarTveloSi motexilobis mkurnalobis<br />

,,ZiriTadi principiMmotexilobis mkurnalobisa iyo<br />

imobilizacia (artaSani, SreSi, iaxo, kuprieli),---<br />

,,SreSis falasiT” Sexvevis win manipuliatoriK kidurs<br />

sWimavda da asworebda: ,,SreSis falasze” Semoadebdnen<br />

xolme bambas, Semdeg ki iwyebdnen Sexvevas 4_7 ficriani<br />

artaSani sWirdeboda” (raWveliSvili, 1964: 249_250).<br />

damwvroba _ bajiaSvilebi damwvrobis samkurnalod sami<br />

saxis malamosa da ,,safenis siTxes”//,,boTlis wamals”<br />

amzadebdnen. kanis daavadebebisaTvis ki daavadebis<br />

Sesabamis malamoebs (samwuxarod am sakiTxze meti<br />

araferi gviTxres).<br />

Mmastitis _ mastitis mkurnaalobis metnaklebad<br />

srulyofili masala CaviwereT maT mier morCenili<br />

170


pacientisagan. ,,geurqa bajiaSvilma mimkurnala. ZuZu<br />

gamisivda da sam adgilze mqonda<br />

gamagrebuli. Zalian mtkioda. EeqimbaSma momisufTava<br />

raRac siTxiT, moyviTalo feris siTxe iyo tkivili<br />

damiamda, mere gamiWra. E es iyo 45 wlis win (masala<br />

Caviwere 1990 wels). daniseburi iaraRi hqonda<br />

wvrili wveriT _imiT CaWra simsivne. maSinve wamovida<br />

sisxli da Cirqi. M mere sxva iaraRiT gaWra erTi<br />

santimetris sigrZis, or adgilze. raRac xsnariT<br />

mombana Wriloba. is iaraRebic, romliTac Wriloba<br />

gaWra im xsnarSi hqonda Cawyobili. Bbamba dagrixa,<br />

malamoTi gaJRinTa da Cado WrilobaSi. P pirvelad<br />

patara siRrmis iyo mere da mere CaRrmavda<br />

YTavisiT Cirqisagan rom daicala. M mesame dRes<br />

gamomicvala WrilobaSi Cadbuli wamliani bamba,<br />

mosawmendad igive siTxe gamoiyena. sul oTxjer<br />

gamomicvala. Bbolos malamo wausva zemodan Wrilobas<br />

da binti daado. Amis Semdeg 2_3 dReSi momirCa”. (mTx.<br />

Eekaterine artemis asuli marqaraSvli<br />

_nikoloziSili, 62 w. 1990).<br />

zemoaRwerli mkurnalobis wesSi daculia rogorc<br />

higienuri pirobebi _ Wrilobisa da iaraRebis<br />

damuSaveba gansakuTrebul<br />

siTxeSi, romelsac rogorc Cans aseptikuri<br />

Tvisebebi unda hqonoda (winaaRmdeg SemTxvevaSi<br />

Wriloba garTuldeboda da bajiaSvilebic aseTi<br />

saxelganTqmuli mkurnalebi aRar iqnebodnen). A<br />

aseve Rrma WrilobisaTvis mizanSewonilia<br />

wamliani ,,bambis//tamponis gamoyeneba romelic<br />

Wrilobas zedapiruli Sexorcebis saSualebas ar<br />

miscemda.<br />

171


Rrma Wrilobas analogiuri wesiT mkurnalobdnen<br />

saqarTvElos sxva kuTxeebSi moRvawe saxalxo<br />

mkurnalebic. (mindaZe, 1981: 18_19; <strong>burduli</strong>, 1998: 193_194).<br />

WrilobistamponiT mkurnalobis analogiur meTods<br />

vxvdebiT Zvel qarTul <strong>samedicino</strong> wignebSic, ase mag: ,,<br />

dakodili (Wriloba m.b.)----Tu Rrmad iyos(wamali m.b.)<br />

patruqiT Seudev”. (qananeli, 1940: 391), an ,, Tu isriTa<br />

iyos an SubiT, an xrmliTa, an daniTa,---Tu erTob Rrma<br />

iyos,---(Wriloba m.b.) patruqiTa Seudev wamali ZueliTa<br />

bambiTa, da Tu Rrma ar iyos, bambiTa zeda dasdev<br />

erTxel dilas da erTxel saRamos”. (fanaskertel _<br />

ciciSvili, 1978: 646).<br />

sulxan_saba orbelianis ganmartebT patruqi//patrik<br />

ewodeba<br />

sanTlisa da bambis Clas, (orbeliani, 1966: 613), xolo<br />

Cla aris naZenZi rame. (orbeliani, 1949: 425).<br />

mkurnalobis zemoaRwerili wesi Tanamedrove<br />

medicinaSi tamponiT mkurnalobis analogiuria. Ee.i.<br />

gamarTlebulia. xalxuri mkurnalebi tampobad<br />

iyenebdnen agreTve wamalSi amovlebul qsovilis naWers,<br />

romelsac fanqriseburad daaxvevdnen da Cadebdnen<br />

WrilobaSi. tamponebs iyenebdnen sxva daavadebebis<br />

drosac. Mmag: Zirdedas//Zirmagaras, romelsac jer<br />

mosamwifebeli wamlebiT umkurnalebdnen, Semdeg<br />

neStris dartymiT gaWridnen, amis Semdeg ki tamponiT<br />

SehqondaT wamali. rogorc gadmogvcemen, neStars<br />

operaciamde cecxlze moatarebdnen.<br />

qirurgiul dazianebaTa mkurnalobas qvemo qarTlSi<br />

sxva<br />

saxalxo mkurnalebic misdevdnen, magram, rogorc Cans,<br />

bajiaSvilebis mkurnalobis saidumlo maT mier<br />

damzadebuli wamlebis, malamoebis SemadgenlobaSi unda<br />

veZioT. Aam wamlebis Semadgenlobas da momzadebis<br />

teqnologias ki, rogorc ukve aRvniSneT, ojaxi dResac<br />

saidumlod inaxavs. Tumca eTnografiulimasalidan<br />

gamoCnda, rom Zveli sagvareulo codnidan zogi<br />

172


ammaTac aRar axsovT, dakargulia. ase mag;_ ,,mamamTilma<br />

icoda”, an,,adre vakeTebdiT”, ,,exla am wamals aRar (an<br />

veRar) vakeTebT” da a.S. ufro savaraudoa rom ar<br />

amxelen saidumlos, Tumca arc is aris gamoricxuli,<br />

rom es ,,daviwyeba” imiTac iyos gamowveuli, rom bevri<br />

daavadebis samkurnalod maT ukve aRar akiTxaven<br />

pacientebi. Zvelad ki, rogorc azaria bajiaSvilis<br />

rZali (geurqas Zmis coli) ixsenebs maT saxlSic<br />

ewvinaT avadmyofebi da adgilze mkurnalobdnen.<br />

AaRsaniSnavia, rom Tu avadmyofi uimedo iyoxels ar<br />

mohkidebdnen, rac maTi profesionalizms kidev erTxel<br />

usvams xazs.<br />

bajiaSvilebi revmatiuli daavadebebisaTvis<br />

amzadebdnen<br />

specialur wamals, romelsac ,,cxare mazs” eZaxdnen. Aam<br />

,,maziT” avadmyofs xerxemlisa da TeZodan fexis<br />

koWebamde, masaJs ukeTebdnen. mkurnalobis dros<br />

avadmyofi loginSi unda woliliyo da ofli moedina.<br />

MmasaJi 20_25 wuTi grZeldeba, ris Semdegac welze<br />

Salis qsovils Semoaxveven da da sami_oTxi dRe<br />

gaaCereben loginSi, radgan es avadmyofoba ,,siciveze,<br />

nervis gaciebiT emarTebaT da siTboze unda mourCeso”.<br />

sainteresoa rom maT praqtikaSi fiqsirdeba iseTi mZime<br />

daavadebebis mkurnalobac, rogoricaa<br />

,,bednieri”//,,Tvali”, egzema da gangrena: ,,roca<br />

gangrenis dasawyisi aqvT, Cirqi da sisxli mosdiT, maSin<br />

modian CvenTan da Cveni malamoTi varCenTo”_<br />

gadmogvcemen bajiaSvilebi. ,,Tvals” veZaxiT daCirqebul<br />

afsks, romelsac SuaSi Savi wertili aqvs, amasac<br />

malamoTi varCenT”.<br />

bajiaSvilebis samkurnalo saqmianobis Sesaxeb<br />

moZiebuli<br />

eTnografiuli masala ver gvaZlevs amomwurav pasuxs<br />

gasagebi mizezebis gamo, Tumca mainc miuTiTebs maT<br />

sakmaod maRal profesiul doneze. MmaT mier<br />

gamoyenebuli samkurnalo saSualebebiDda meTodebi,<br />

173


cxadia karg Sedegs iZleoda, amitom sargeblobdnenN<br />

damsaxurebuli pativiscemiTa da avroritetiT sxva<br />

mkurnalebTan SedarebiT.<br />

rogorc cnobilia, qvemo qarTlis <strong>qarTuli</strong> mosaxleoba<br />

saqarTvelos sxvadasxva kuTxidan sxvadasxva dros aris<br />

mosuli.<br />

migrantebs Tan CamohqondaT Tav_TavianTi kuTxeebisaTvis<br />

damaxasiaTebeli mkurnalobis elementebi, riTac<br />

gaamdidres xalxuri medicinis adgilobrivi tradicia.<br />

Aase mag; sofel javaxSi (dmanisis r_ni) cxovroben<br />

javaxeTidan Camosaxlebuli aduaSvilebi. GgadmocemiT<br />

am gvarSi <strong>samedicino</strong> codnis damkvidreba XVIs_idan<br />

iRebs saTaves. ,,petre xarisWiraSvilis winapari<br />

aduaSvili yofila, romelic ,,xaris Cirqisagan”<br />

adamianebs acrebs utarebda da aqedan miviReT<br />

xatisWiraSvilebis gvario”. zemoT motanili cnoba<br />

metad sainteresoa, radgan rogorc cnobilia<br />

saqarTveloSi Zveli droidanve tardeboda yvavils<br />

acra, variolacia. AaRsaniSnavia, rom garda travmul<br />

dazianebaTa mkurnalobisa,AaduaSvilebi atarebdnen enis<br />

,,aWris” operaciasac. ,,ena dabmuli”//,,ena falTaki //<br />

enablu” rom iyo bavSvi operacias neStriT ukeTebdnen.<br />

qvemo qarTlSi mcxovrebi xalxuri mkurnalebi travmul<br />

dazianebebs ZiriTadSi sworad da zemoT aRwerili<br />

(bajiaSvilebis) meTodebiT mkurnalobdnen.<br />

samkurnalo saSualebebic ZirTadad sworad iyo<br />

SerCeuli, magram zogjer ,,eqimbaSi”upiratesad im<br />

nivTierebas iyenebda, romelic mis kuTxeSi (mesxeTi,<br />

raWa, imereTi, mTiuleTi, da sxv) iyo cnobili ase mag;<br />

axalqalaqis raionidan, gardabnis raionSi<br />

gadmosaxlebuli eqimbaSi, maro beriZe, mastitis<br />

samkurnalo wamlis SemadgenlobaSi urevs TuTis<br />

baqmazs, romelic qvemo qarTlisaTvissaerTod ucnobia,<br />

mesxeTSi ki didi popularobiT sargeblobsrogorc<br />

sxvadasva avadmyofobis dros uebari wamali (TuTis<br />

wvens xarSaven imden xans, sanam TafliviT blant siTxes<br />

174


ar miiReben). Aaqve aRvniSnavT, rom bajiaSvilebis garda<br />

qvemo qarTlSi sxva eqimbaSebi wamlis Semadgenlobis<br />

saidumlos mkacradaRar icaven. Yyovel SemTxvevaSi<br />

nawilobriv mainc gvimxeln malamoebis, Sesazeli Tu<br />

dasalevi wamlebis Semadgenel igredientebsa da<br />

damzadebis teqnologias. MmoviyvanT ramdenimeMmagaliTs:<br />

maro beriZis mier momzadebuli mastitis<br />

samkurnalo malamo Semdegi Semadgenlobisaa: kvercxis<br />

guli (cilis gareSe), naxevari Wiqa (100grami) TuTis<br />

baqmazi,an Tafli,erTi sufris kovzi Saqris fxvnili da<br />

xorblis fqvili. Aam nivTierebebs Seurevda erTimeores<br />

daafenda naWerze da Seuxvevdagasiebul ZuZus.<br />

Wrlobis samkurnalo malamos ki ase amzadeben: aiReben<br />

,,saWmel zeTs ( adre selis zeTs) karaqs da sanTels.<br />

Kkaraqs da zeTs erTad wamoaduRebdnen, sanTels calke<br />

gaadnobdnen da Seazeldnen erTmaneTs. Ddoza<br />

miaxloebiTi iyo _ erTi Rvinis Wiqa zeTi, 100 grami<br />

karaqi da erTi kvercxis wona sanTeli.<br />

damwvrobis malamo: mzesumziris gacxelebul zeTSi<br />

CaWridnen sanTels, umarilo karaqs da Txis qons,<br />

aduRebdnenMmcire xans da Seinaxavdnen. Ddamwvrobis<br />

samkurnalo malamo SedarebiT Txeli iyo. damwvrobas<br />

etapobrivad mkurnalobdnen: jer sicxis ,,gamosayvan”<br />

saSualebebs (kangaclili daReRqvili kartofili, an<br />

RvinoSi, an ZmarSi ,,mocomili” simindis fqvili)<br />

daafendnen da xSirxSirad ucvlidnen ,,sanam damwvari<br />

aipepkeboda”, Semdeg ki malamoTi mkurnalobdnen.<br />

Eetapobrivad mimdinareobda ZirmagarasMmkurnalobac:<br />

amzadebdnen iaris ,,mosamwifebel”, gasaxeTq daMmosarCen<br />

wamlebs. Aam mizniT iyenebdnen mayvlis foTols, Semwvar<br />

xaxvs, selis fafas, sapnisa da puris xaSis (safuaris)<br />

nazavsa da bolos malamos. Mmalamos SemadgenlobaSi<br />

samkurnaloBbalaxebis fqvilsac urevdnen.<br />

motexilobis samkurnalod qvemo qarTlSi iyenebdnen<br />

mcenare saros//laSqaras (Symphytum cavcasicum MB). Mmis<br />

Zirebs daCeCqvavdnen (am bolo dros xorcis sakepSi<br />

175


gaatarebdnen). gaSrobis Semdeg safeni mkvrivdeboda da<br />

TabaSiris msgavs efeqts iZleoda _ axdenda<br />

motexilobis imobilizacias.<br />

sainteresoa cudad Sexorcebuli ,,Zvlis<br />

dasarbileblad~ mcenare svintris P(Poligonatum multiflorum<br />

L.) gamoyeneba. Svintris daCeCqvil fesvs daadebdnen Zvlis<br />

Sexorcebis adgils, garkveuli drois Semdeg<br />

,,darbilebul Zvals~ gaasworebdnen da ganagrZnobdnen<br />

mkurnalobas. aRniSnuli mizniT kalmaxic gamoiyeneboda.<br />

Axlad daWeril kalmaxs daCeCqvavdnen da arasworad<br />

Sezrdil Zvals daadebdnen. Ramdenime xnis Semdag isic<br />

,,Slida Sexorcebul Zvlebs~. Sesworebis Semdeg kvlav<br />

iaxos da artaxs adebdnen.<br />

moZiebuli eTnografiuli masala warmoaCens qvemo<br />

qarTlis xalxuri samkurnalo tradiciebis<br />

racionalurobas. travmul dazianebaTa mkurnalobis<br />

meTodebi da etapobrivi Tanmimdevroba ki<br />

gamarTlebulia Tanamedrove medicines TvalsazrisiTac.<br />

,,dalaqebi~ qvemo qarTlSi qirurgiul mkurnalobaze<br />

sruli warmodgenis Sesaqmnelad aucilebelia SevexoT<br />

e.w. ,,dalaqTa~ saqmoanobasac. Aq ,,dalaqis~ samkurnalo<br />

sfero kbilis amoRebiTa da ,,sisxlis gamoSvebiT~<br />

Semoifargleboda. aRniSnuli miznebisaTvismaT hqondaT<br />

kbilis amosaRebi specialuri ,,gazi~ da ,,sisxlis<br />

gamosaRebi~ ,,nestari~. Nestari patara piriani<br />

xanjliseburi wveris mqone iaraRi iyo. sisxls<br />

,,uRebdnen~ wurbelebis saSualebiTac _ ,,arami~ sisxli<br />

gamohqondao wurbelas. Sisxlis gamoRebas mimarTavdnen<br />

sxvadasxva daavadebebis dros: Tavis tkivilebi,<br />

Tvalebis dawiTleba, venebis gaganiereba da a. S. Tavis<br />

tkivilebis gamo wurbeliT sisxlis ,,gamoRebis~ dros<br />

adamians kefaze moparsavdnen Tmas da sam wurbelas<br />

daasvamdnen. ,,pirvelad sul Savi sisxli gamohqondaT,<br />

meored cota amRvreuli iyo kidev sisxli da amitom<br />

mesamedac sWirdeboda. erT kviraSi samjer<br />

gaumeorebdnen~._gadmogvcemen mTxrobelebi. nestriT<br />

176


sisxls safeTqlidan//,,yurmalidan~ uRebdnen. ,,visac<br />

,,venebis gaganiereba hqonda, Tavis tkivili awuxebda, an<br />

kani uSavdeboda nestris uecari dartymiT ZarRvs<br />

gauWrida ,,dalaqi~ da sisxls gamouRebda. venas sigrZiv<br />

gasWrida, rom siganiT ar gadaWriliyo ZarRvi. venebis<br />

gaganierebis dros mimarTavdnen sisxlis gamoRebis<br />

orive xerxs. zogierTi ,,dalaqi~ simsivnis<br />

mkurnalobasac eweoda, mag; ZuZus (mastitis dros)<br />

gauWrida nestriT.<br />

sainteresoa rom scodniaT ,,dalaqabis~ saqmianobis<br />

Taviseburi anazRaureba: ,,zafxulSi kaloze puris<br />

le3wvis dros garkveuli odenobis xorbals aZlevdnen<br />

_ Zvelad litras, mogvianebiT ki (XX s. 30_iani wlebi)<br />

rva litras (naxevari fuTi).<br />

Rogorc davinaxeT, qvemo qarTlSi ,,dalaqebis~<br />

saqmianoba mkacrad Semofarglulia (kbilis amoReba,<br />

,,sisxlis gamoReba~). saqarTvelos zogierTkuTxeSi ki,<br />

mag; leCxumSi, igi yvela saxis qirurgiul dazianebas<br />

mkurnalobs _ dastaqaria.<br />

Folk Traditions of Treatment of Traumatic in Injuries in Kvemo Kartli<br />

Summary<br />

A folk surgeru is well known in the treatment of traumatic injuries with its rational<br />

means and methods The Bajiashvilebi – one of the well known, folk doctors lived<br />

in kvemo kartli. ( village Mukhati, tetri Tskaro region). The authority they had<br />

among people was caused with their medical achievements and treatment results.<br />

The Bajiashvilebi treated all kinds of traumatic injuries and some other (besides<br />

inner) diseases The means and methods used by them, were similar to the<br />

medical knowledge giwen in the old Georgian medical book (Karabadini). It is also<br />

approved by modern medicine.<br />

177


The other folk doctors also lived in Kwemo Kartli. One part of population there was<br />

from different parts of Georgia. The volk doctors broudht different elements of<br />

treatment from their regions and enriched the local traditions of folk medicine.<br />

G<br />

gamoyenebuli literatura<br />

1. <strong>burduli</strong> 1990_ m. <strong>burduli</strong>, xalxuri medicina<br />

dasavleT saqarTveloSi (svanuri eTnografiuli<br />

masalis mixedviT) sakandidato disertacia, Tb.,<br />

1990.<br />

2. <strong>burduli</strong> 1998 _ m. <strong>burduli</strong>, travmebis mkurnaloba<br />

svaneTsa da leCxumSi (eTnografiuli masalebis<br />

mixedviT), Tsu axalcixis filialis ,,Sromebi~, I<br />

Tbilisi_axalcixe, 1998.<br />

3. mindaZe 1981 _ n. mindaZe, <strong>qarTuli</strong> xalxuri<br />

medicina (aRmosavleT saqarTvelos mTielTa<br />

eTnografiuli masalebis mixedviT) Tb., 1981.<br />

4. orbeliani 1949 _ s.s. orbeliani, sityvis kona, Tb.,<br />

1949.<br />

5. orbeliani 1966 – s.s. orbeliani, leqsikoni<br />

<strong>qarTuli</strong>, wigni I. 1966.<br />

6. raWveliSvili 1964 _ b. raWveliSvili,<br />

racionaluri elementi qarTul xalxur<br />

medicinaSi, krb. qarTveli xalxis yofa da<br />

<strong>kultura</strong>, Tb., 1964.<br />

7. fanaskertel ciciSvili 1978 _ z.<br />

fanaskertel_ciciSvili, samkurnalo wigni,<br />

karabadini, Tb., 1978.<br />

8. Sengelia 1970 _ mix. Sengelia, <strong>qarTuli</strong> medicines<br />

istoria, Tb., 1970.<br />

178


travmebis mkurnalobis istoriidan<br />

(svani ,,aqimebi~)<br />

svaneTi, saqarTvelos erT_erTi yvelaze maRalmTiani<br />

da umSvenieresi kuTxe, mdebareobs kavkasionis mTavari<br />

qedis centraluri nawilis samxreT kalTebze da<br />

kavkasionis paraleluri svaneTis qedis orive kalTaze.<br />

svaneTis miwa_wyali saqarTvelos teritoriis 7%_s ar<br />

aRemateba, magram igi <strong>qarTuli</strong> eTnikuri samyaros,<br />

<strong>qarTuli</strong> kulturisa da saxelmwifoebriobis<br />

ganviTarebis erT_erTi uZvelesi keraa. miuxedavad<br />

maRalmTianobisa, mravalricxovani sauReltexilo<br />

gzebiT svaneTs mWidro urTierToba hqonda saqarTvelos<br />

sxva kuTxeebTan. albaT amitomac, svanuri <strong>samedicino</strong><br />

tradiciebis Seswavla da Sedareba saqarTvelos sxva<br />

kuTxeebTan da qarTul <strong>samedicino</strong> xelnawerebTan<br />

(karabadinebTan), saSualebas gvaZlevs davaskvnaT, rom<br />

igi kuTxuri karCaketilobiT ki ar xasiaTdeba, aramed<br />

organuladaa dakavSirebuli saerTo qarTulTan,<br />

rogorc mkurnalobis meTodebis, ise samkurnalo<br />

saSualebebis mixedviT.<br />

eTnografiuli masala cxadyofs, rom xalxuri<br />

medicina svaneTSi, gansakuTrebiT ki qirurgiuli<br />

mkurnaloba, sakmaod maRal doneze idga. xalxuri<br />

qirurgiis upirates ganviTarebas mravali faqtori<br />

ganapirobebda. erT_erTi iyo travmebis sixSire, rac<br />

gamowveuli iyo bunebriv_geografiuli pirobebiT<br />

(zvavebis sixSire, qvaTa cvena da sxv.) da<br />

zne_CveulebebiT (sisxlis aReba), xolo_ travmul<br />

dazianebaTa TvalsaCinoeba xalxur mkurnalebs<br />

uadvilebda maT morCenas.<br />

179


svaneTSi aqims travmebis mkurnals eZaxdnen. termin<br />

aqimis garda gamoiyeneba meore saxelwodebac _<br />

muHCov//mkurnali.<br />

<strong>qarTuli</strong> xalxuri mkurnalobis tradiciisaTvis<br />

damaxasiaTebelia <strong>samedicino</strong> codnis gasaidumloeba,<br />

profesiuli codnis mamidan Svilze gadacema.<br />

Ggamonaklisi arc svaneTia. samkurnalo saqmis codniT<br />

zemo svaneTSi cnobili gvarebia: margvelanebi (kalis<br />

sazogadoeba), xergianebi (mestia), gviWianebi (latali) da<br />

gujejianebi (gujejianebis Sesaxeb cnobebi momawoda<br />

eTnografma r. gujejianma) (eceris Temi). aRsaniSnavia,<br />

rom aqimobis tradicia mTeli gvarisaTvis ar iyo<br />

xelmisawvdomi _ igi garkveuli ganStoebis<br />

(mamiSvilobis) prioritets warmoadgenda. Mmama Tavis<br />

codnas mxolod vaJiSvils gadascemda. ,,eqimi mama Svils<br />

uanderZebs Tavis xelobas, rogorc samkvidrebels da<br />

Tu Svili ara hyavs cols. iSviaTia, rom ZmamZmas<br />

gauziaros Tavisi codna~1 _gadmogvcems b. niJaraZe.<br />

svanuri gadmocemebis mixedviT, samkurnalo<br />

saqmianobis swavleba gvels ukavSirdeba. Mmsgavsi<br />

Tqmulebebi uZvelesi droidan iyo gavrcelebuli mTel<br />

saqarTveloSi. Yyovel maTganSi gveli saeqimo sibrZnis<br />

mcodnedaa miCneuli, romlisganac xalxi gaecno<br />

samkurnalo mcenareTa Tvisebebs.<br />

svani aqimebi (dastaqrebi) kargad iyvnen<br />

daostatebulni Wrilobis da sxva saxis travmebis<br />

mkurnalobaSi, akeTebdnen rTul operaciebs: Zvlis<br />

gadanergva, Tavis qalis trepanacia _ defeqtis adgilas<br />

spilenZis firfitis Cadgma da sxv.<br />

svani aqimebis ostatobaze metyvelebs, rogorc<br />

werilobiTi, ise savele eTnografiuli ise savele<br />

eTnografiuli masala. s. guledani wers, rom ,,rodesac<br />

kacs Wrilobis gamo Tavis Zvlis nawili amovardnia,<br />

maSin aqimebs es Zvlis naklovaneba daufaravT<br />

spilenZiT, romelic Tavis qalasTvis miuerTebiaT<br />

imgvarad, rom Zvlis magivroba gauwevia da Sezrdia<br />

180


Zvals. Aamnair Tavs hqvia ,,naCiarv~, e. i.<br />

spilenZSeduRebuli. spilenZnarevi Tavis patroni<br />

Cveulebriv saR azrze da janze iyo da sakvirvelia da<br />

samwuxaro misi (mkurnalobis receptis _ m.b.) dakargva~2.<br />

imave cnobas ufro adre gadmogvcems b. niJaraZe3,<br />

xolo savele muSaobis dros aRniSnuli faqti Cvenc<br />

davadastureT. vfiqrobT, mniSvnelovania TviT termin<br />

,,naCiarv~//spilenZSeduRebulis arseboba, rogorc Cans es<br />

mxolod erTjeradi SemTxveva ar unda yofiliyo.<br />

Zemoxsenebuli yuradRebas imiTac imsaxurebs, rom igi<br />

Tanamedrove medicinaSi gavrcelebuli aloplastikuri<br />

operaciis identuria, romlis drosac gamoyenebulia<br />

ucxo sxeuli _ spilos Zvali, oqro, vercxli da sxv.4.<br />

Tavis qalas Zvlis dazianebis SemTxvevaSi spilenZis<br />

Cadgmis Sesaxeb cnobebs qarTul literaturaSic<br />

vxvdebiT. _ ,,kaci erTi omSi damwyvdeoda. Tavis WaSa<br />

srulobiT damsxvreuli hqonda. Igi Zvali aRar moebmoda<br />

srulobiT, Zvali gamoviRe da Zvlisa wil spilenZi<br />

Cavudev. SeduRda da man kacman didi xani icocxla~5.<br />

Aaqimebs TavianTi saqmianobis gansaxorcieleblad<br />

adgilobrivi mWedlebis mier damzadebuli qirurgiuli<br />

iaraRebi hqondaT: xistariani dana, romelsac 2_4 sm_is<br />

sigrZis foladis Txeli piri hqonda; makratlis formis<br />

iaraRi _ ,,wkali~, romliTac tampons iRebdnen an<br />

debdnen WrilobaSi; ,,marwuxi~ (gazis formis iaraRi),<br />

romelsac iyenebdnen Wrilobidan damsxvreuli Zvlebis<br />

amosaRebad; patara, moxrili, Txeli da wvrilpiriani<br />

dana_ ,,wkiparti~_ sisxlis ZarRvis gasaWreli da sxv.<br />

Svani aqimebi muSaobis dawyebis win iaraRebs an<br />

ornaxadi aryiT wmendnen, an cecxlze moatarebdnen.<br />

Wamals saqonlis rqaSi, an Tavsaxuravian xis WiqaSi<br />

debdnen d axis patara kidobanSi (kibdon) awyobdnen, aqve<br />

inaxavdnen parkebiT samkurnalo mcenareTa fxvnils da<br />

samkurnalo qvebs.<br />

svaneTSi aqimisaTvis misacemi mkurnalobis safasuri<br />

Wrilobis samZimisa dam is mosarCenad gaweuli Sromis<br />

181


mixedviT, adaTobrivi samarTliT iyo gansazRvruli.<br />

rogorc ukve aRvniSneT, travmebis sixSiris erT_erTi<br />

mizezi sisxlis aRebis Cveuleba iyo. moSuRarTa<br />

Serigebis process aqimic eswreboda, romelic daWrilis<br />

mdgomareobas moaxsenebda Suamavlebs. Aaqimis<br />

gasamrjelo damWrels unda gadaexada. Tu aqimi<br />

daWrils Wrilobidan Zvals amouRebda ( mag: Tavis<br />

Wrilobidan), maSin gadasaxadi izrdeboda, ,,amnairi<br />

Wriloba metad fasobda, radgan sircxvil_wvalebis<br />

(sazRauris m. b.) garda, damWrels unda gadaexada<br />

daWrilis mier eqimbaSisaTvis micemuli Tanxa, rac<br />

aramcire raodenobas udrida, ase rom,amnairi Wrilobis<br />

safasuri naxevari ,,woris~ (wori _ sisxlis safasuri<br />

mkvlelobis SemTxvevaSi, rac svaneTis sxvadasxva TemSi<br />

gansxvavebuli iyo) safasurs udrida~6. g. gasvianis<br />

azriT, termini ,,wor~ unda momdinareobdes swor_idan<br />

da fasis gadaxda _miRebiT gasworebas unda niSnavdes7.<br />

Aaqimis gasamrjelos Sesaxeb dawvrilebiT cnobebs<br />

gvawvdis b. niJaraZe: ,,pirvel mowvevaze eqims eZleva<br />

erTi ,,lerqvaSi~ (1 man.), romelsac xeWiks eZaxian. Eeqimi<br />

avadmyofTan unda iyos da amis xarjze cxovrobdes aqa.<br />

Tu ise moxda, rom mosarCeni eqimisqs aris, maSin is<br />

iRebda Tavis da avaadmyofis roWiks8. eqims eZleva<br />

msubuqi WrilobisaTvis 3_8 maneTamde, xanjliT<br />

daWrilisagan Tu Zvlebamde aris Wriloba dasuli 10<br />

maneTamde, Tu daWrils aso gauxma (xeli an fexi) _3 man;<br />

Tofit daWrilisagan _ Tu tyvia asoSia gasuli _ erTi<br />

xari, durblisa da mWamelis morCenaSi _ 60 maneTamdea.<br />

morCenis Semdeg eqims saCuqari unda mierTos, da Tu ra<br />

saCuqari iqneba, kaczea damokidebuli, Tu Wriloba isev<br />

ganuaxlda, eqimma usasyidlod unda ueqimos~9.<br />

aRsaniSnavia is garemoeba, rom b. niJaraZe uSualod<br />

icnobda savan aqimebs da zogierT maTganTan<br />

naTesauradac iyo dakavSirebuli, amdenad misi cnobebi<br />

sarwmuno da metad mniSvnelovania ramdenime mosazrebiT:<br />

1) cnobilia, rom svani aqimebi TavianT codnas Zalze<br />

182


ufrTxildebodnen da saidumlod inaxavdnen _ codnis<br />

sxvisTvis gadacema warmoudgeneli iyo. amitom bevri ram<br />

xalxisTvis ucnobi darCa da Cvenamde ver moaRwia.<br />

Tumca, unda aRiniSnos, rom Cvens mier mopovebuli<br />

eTnografiuli masalis mixedviT gansxvavebul<br />

situaciasTan gvaqvs saqme qvemo svaneTSi. xalxis<br />

mexsierebaSi SemorCenil mkurnalTa umravlesoba sul<br />

sxvadasxva gvarisaa, romelTac erTimeorisagan<br />

uswavliaT mkurnalobis saSualebebi da meTodebi.<br />

SesaZlebelia es gansxvaveba gviani xanis movlena iyos.<br />

Tumca, gasaTvaliswinebelia is faqtic, rom<br />

mkurnalobis sxvisTvis swavleba, gamonaklisis saxiT,<br />

zemo svaneTSic mowmdeba (roca aqims memkvidre ar<br />

rCeboda). aseT SemTxvevaSic aqimi Tavisi codnis<br />

mxolod nawils gadascemda Segirds (Tavisi gvarisas!),<br />

risTvisac garkveul gasamrjelos Rebulobda. ,,Tavisi<br />

Segirdisagan eqimi iRebs swavlebisaTvis Zroxas, xars,<br />

cxens da metsac. Kargi eqimi mxolod mcired codnas<br />

gauziarebs Segirds da ara yvelafers~10.<br />

2) irkveva ara marto aqimis avadmyofTan miyvanis,<br />

aramed aqimis binaze mkurnalobis faqtic, rac<br />

eTnografiuli masaliTac dasturdeba, kerZod<br />

gviWianebis ojaxSi.<br />

3) b. niJaraZe aRniSnavs, rom svani aqimebi didi<br />

gasamrjelos fasad mkurnalobdnen kanis daavadebis<br />

umZimes formas _ mWamelas. medicinaSi mWamela<br />

cnobilia, rogorc kanis tuberkuliozuri daavadeba. is<br />

axalgazrdul asakSi Cndeba da xangrZlivi qronikuli<br />

mimdinareobiT gamoirCeva11. asRniSnul daavadebas s. s.<br />

orbeliani ase ganmartavs: mWameli _ wyluli, kirCxibi,<br />

wylulia mometebuli, avi wyluli12. ,,mWamela~ _ Tavisi<br />

garegnuli niSnebiTa da avadmyofobis mimdinareobiT<br />

waagavs aRmosavleT saqarTvelos mTaSi damowmebul<br />

kanis daavadebas _ ,,sidamples~13, romelis asese<br />

mourCenel daavadebad miaCndaT. Cven mier mopovebuli<br />

eTnografiuli masalis mixedviT, aRniSnuli daavadeba<br />

183


xSiri ar iyo, Tumca, Tu vinme daavaddeboda amiT, igi<br />

ganwiruli iyo.<br />

SeiZleba vivaraudoT, rom Tuki aRniSnuli daavadebis<br />

morCenisaTvis svanuri adaTobrivi samarTliT<br />

gansazRvruli iyo yvelaze maRali gasamrjelo, rasac b.<br />

niJaraZe adasturebs, svan aqimebs hqondaT am senis<br />

morCenis precendenti.<br />

svani aqimebi TavianT mfarvelad wm. Barbares<br />

Tvlidnen. ,,zagralSi (adgilia latalSi _ m.b.) gvaqvs<br />

salocavi barboli. iq vloculobT xolme _ ,,Seni xelis<br />

naxlebad gadaiqces Cveni xelnaxlebi avadmyofio~.<br />

samSabaTobiT vloculobT xolme, lemzirebs (salocav<br />

purebs) gamovacxobT, sanTels avanTebT. Barboli<br />

tkivilebis RmerTia da is aCen Cvens TemSi iseTs,<br />

romelsac aqimoba ecodineba. iman dagviwera, rom<br />

gviWianebma icodnen mkurnaloba, kargi xelis iyvneno~<br />

(mTxr. saCxi gviWiani. Llatali).<br />

cnobilia, rom balszemour_qvemo svanuri<br />

rwmena_warmodgenebis mixedviT, RvTaeba barbal_is<br />

erT_erTi ZiriTadi funqcia mkurnalobaa, amitom mas<br />

barbal kurnal da barbal eqmaS epiTetebiT<br />

moixseniebdnen~14.<br />

erT-erTi yvelaze pativcemuli pirovneba svaneTSi<br />

aqimi iyo. mis ojaxs mtrobas iSviaTad gaubedavdnen.<br />

,,sufrasTan dasajdomad pativsacemi xalxisaTvis<br />

,,saskam~ gvqonda, aqimi Tu gvstumrobda im skamze<br />

davsvamdiT~ -gadmogvcemen mTxrobelebi.<br />

rogorc ukve aRvniSneT, aqimis ojaxTan mtrobas<br />

eridebodnen, magram, saWiroebis SemTxvevaSi aqimi<br />

mkurnalobaze uars mtersac ar etyoda. ,,aqimi, pap_i<br />

(mRvdeli) da mWedeli yvelasiao~_ ambobda xalxi.<br />

zemoTqmulis naTeli dadasturebaa gujejianebis<br />

aqimobis Sesaxeb arsebuli masala _ balsqvemo svaneTSi<br />

yvelaze cnibili aqimi sieS gujejiani yofila,<br />

romelsac batoni Semoakvda da iZulebuli gaxda<br />

eceridan ayriliyo, magram dadeSqelianebma mdevari<br />

184


daadevnes Turme da meore batoniSvilis morCenaSi<br />

(romelic faris Stos dadeSqelianebma daWres)<br />

xelSeuxeblobis garantiac misces da sacxovrebeli<br />

saxlic aCuqes.<br />

am cnobidan Cans, rom aqimis profesia metad<br />

pativcemuli iyo.<br />

saeqimo codnis memkvidreobiToba, saeqimo gadasaxadis<br />

normaTa gansazRvra, TviT aqimobis swavlebis faqti,<br />

aqimis mier Tavisi avtoritetis gafrTxileba _ aqimi<br />

jer daaTvalierebda Wrilobas, avadmyofis saerTo<br />

mdgomareobas da Tu morCenis imedi ar hqonda, xels ar<br />

mohkidebda _ safuZvels gvaZlevs vifiqroT, rom<br />

svaneTSi iyvnen ,,profesionali~ aqimebi (dastaqrebi).<br />

maTi ostatobis Sesaxeb XIX s_idan mogvepoveba<br />

werilobiTi cnobebi. Bb. niJaraZe wers: ,,quTaisSi erTi<br />

fexmomsxvreuli svani miiyvanes samkurnalod. Eqimebma<br />

gadawyvites fexi moeWraT, svani ar daTanxmda, gaswia<br />

gviWianTan da man moarCina~15.<br />

srulyofili suraTis warmosadgenad, eTnografiul<br />

masalaze dayrdnobiT mokled aRvwerT im samkurnalo<br />

saSualebebsa da meTodebs, riTac svani aqimebi travmebs<br />

mkurnalobdnen.<br />

Wrilobis mkurnalobas misi gasufTavebiT iwyebdnen,<br />

risTvisac iyenebdnen, risTvisac iyenebdnen ornaxad<br />

arrays, marilwyals, anaduRar wyals, mcenare<br />

qristesisxlas (Chelidonium majus L.) wvens, kanafis<br />

(Cannabis), xvarTqla (Conoonvulus aroensis.), mravalZarRvas<br />

(Plantago major L,) da sxv. F<br />

fxvnils ayridnen, xolo did sisxlmden Wrilobaze, Tu<br />

SesaZlebeli iyo laxts adandnen.<br />

Ddidi da Rrma Wrilobis samkurnalod sxvadasxva saxis<br />

malamo gamoiyeneboda. Malamoebs amzadebdnen naZvis<br />

(Picea), fiWvis (Pinus Sillofrish L.) an soWis (Abiss) fisis,<br />

saqonlis (Zroxis, Txis, Roris) umarilo qonis, Taflisa<br />

da Taflis sanTlisagan, romelSic urevdnen agreTve<br />

185


sxvadasxva samkurnalo qvebisa da balaxebis fxvnils.<br />

malamoSi Semavali samkurnalo mcenareebi<br />

gasaidumloebulia. rac Seexeba samkurnalo qvebs, isini<br />

sxvadasxva feris da daniSnulebis iyo: TeTri feris qva<br />

_ Wrilobas asufTavebda da arCenda, da ,,mosarCen<br />

wamals~, xolo mowiTalo feris qvas, romelic<br />

,,gafuWebul xorcs mosWamda~ _ wiTel wamals eZaxdnen.<br />

daCirqebuli Wrilobis samkurnalod gansxvavebul<br />

malamos amzadebdnen, romelic ufro mkvrivi da webovani<br />

iyo. mas ,,kaxvras~ eZaxdnen.<br />

Rrma WrilobaSi wamali ,,patruqiT~ (tamponi)<br />

SehqondaT, romelsac Taflis sanTlis, aryis xis<br />

wvrili totis an abedis sokosagan amzadebdnen.<br />

WrilobasTan erTad Tu Zvali gatexilic iyo, Zvlis<br />

namsxvrevebi specialuri iaraRiT _marwuxiT amohqondaT.<br />

daWrilis mkurnaliobaSi mniSvnelovani adgili eWira<br />

kvebas da Sesaferisi garemos Seqmnas.<br />

unda iTqvas, rom svani ,,aqimebis~ Mmier Wrilobis<br />

samkurnalod gamoyenebuli samkurnalo mcenareebi Tu<br />

sxva nivTierebebi (Tafli, Taflis sanTeli, cximi da<br />

sxv.) mdidaria sxvadasxva vitaminebiT, eTerovani<br />

zeTebiT, cximovani mJavebiT. axasiaTebT baqteriociduli<br />

da aseptikuri Tvisebebi, rac Wrilobis inficirebas<br />

xels uSlis da qsovilis aRdgena_regeneracias axdens.<br />

aRsaniSnavia, agreTve, rom aqimebi zogierT<br />

daavadebas, mag.: kanqveS simsivnur warmonaqmns,<br />

operaciuli CareviTac mkurnalobdnen.<br />

svaneTisa da saqarTvelos sxva kuTxeebis xalxuri<br />

<strong>samedicino</strong> tradiciebis msgavseba, gansakuTrebiT<br />

travmul daavadebaTa mkurnalobis meTodebisa da<br />

saSualebebis identuroba <strong>qarTuli</strong> <strong>samedicino</strong><br />

xelnawerebis (karabadinebis) damsaxurebad migvaCnia.<br />

cnobilia, rom xelnaweri karabadinebi saqarTvelos<br />

yvela kuTxeSi iyo gavrcelebuli. Bunebrivad Cndeba<br />

kiTxva, iyo Tu ara SesaZlebeli, rom svan aqimebsac<br />

hqonodaT isini? eTnografiuli masalis mixedviT, es<br />

186


ealuria ramdenime momentis gamo _ svaneTSifarTodaa<br />

gavrcelebuli karabadinebisaTvis damaxasiaTebeli<br />

terminologia; aqimTa mier travmebis mkurnalobaSi<br />

gamoyenebuli xerxebi da meTodebi msgavsia<br />

karabadinebSi damowmebuli codnisa. Dda bolos,<br />

marTalia, velze muSaobis dros, uSualod ver<br />

davamowmeT, magram gadmocemiT, zogierT aqims<br />

(xergianebsa da gujejianebs) hqonia xelnaweri<br />

karabadinebi.<br />

zemoTqmuls Tu svaneTis istoriul rolsac<br />

davumatebT, maSin es azri ufro damajerebeli gaxdeba.<br />

cnobilia, rom saqarTvelos gansacdelis Jams ,,svaneTi<br />

gadaqceula misi saeklesio simdidrisa da Zveli<br />

naSTebis saxizrad da damcvelad, da svaneTsac Tavisi<br />

mZime misia Rirseulad Seusrulebia~16.<br />

istorikosebis azriT, feodaluri xanis svaneTis<br />

kulturuli done barisas ar Camouvardeboda17. raSic<br />

mniSvnelovani wvlili svaneTSi arsebul<br />

mravalricxovan eklesiebs miuZRviT, romlebic saves iyo<br />

saeklesio wignebiTa da sxva Zvirfasi saeklesio Tu<br />

saero nivTebiT18, da romlebic, swavla_ganaTlebis<br />

kerebic unda yofiliyo.<br />

vaxuSti batoniSvilis cnobiT _,,.... ecerSi (b/qv.<br />

svaneTi) ....ars eklesia svetad wodebuli, saxizari<br />

sveticxovlis samkaul_saunjisa~19.<br />

sruliad SesaZlebelia, rom am ,,saxizar nivTebs~<br />

Soris karabadinebic yofiliyo. miTumetes, rom<br />

sasuliero wodeba saqarTveloSi samkurnalo<br />

saqmianobasac eweoda da karabadinebis gadamwerebic<br />

ZiriTadad isini iyvnen.<br />

gasaTvaliswinebelia TviT karabadinebis struqturac.<br />

isini ise iyo Sedgenili, rom misiT sargebloba ara<br />

marto eqims, aramed nebismier dainteresebul pirsac<br />

SeeZlo. davit batoniSvili ,,iadigar daudis~ SesavalSi<br />

wers: ,,Tu kaci aseTsa alagsa avad gaxdes, romel aqimi<br />

187


da Semtyobi kaci ar iyos, ese wigni daidvan wina da ama<br />

wigniTa uaqimon~20.<br />

zemoaRniSnuli, vfiqrobT xes uwyobda saqarTveloSi<br />

karabadinebis farTod gavrcelebas da Sesabamisad,<br />

ganapirobebda xalxuri medicinis maRal<br />

profesionalizms. Aamis Tqmis saSualebas gvaZlevs is<br />

faqti, rom aqimebis mier travmebis samkurnalod<br />

gamoyenebuli meTodebis da saSualebebis umravlesoba<br />

Tanamedrove medicinis TvalsazrisiT gamarTlebulia.<br />

Lliteratura da SeniSvnebi:<br />

1. b. niJaraZe (Tavisufali svani),<br />

istoriul_eTnografiuli werilebi, wigni I, Tb.,<br />

1962, gv. 170.<br />

2. s. guledani, Zveli adaT_zne_Cveulebani zemo<br />

svaneTSi, xelnaweri, mestiis mxareTmcodneobis<br />

muzeumis fondi, gv.67.<br />

3. b. niJaraZe, dasax. naSr., gv.172.<br />

4. s. abaSiZe, l. abaSiZe, rusul_laTinur_<strong>qarTuli</strong><br />

<strong>samedicino</strong> ganmartebiTi leqsikoni, Tb., 1973.<br />

5. s._s orbeliani, wigni sibrZne_sicruisa,<br />

,,<strong>qarTuli</strong> proza~, V, Tb., 1983, gv. 102.<br />

6. s. guledani, dasax. naSr., gv. 65.<br />

7. g. gasviani, dasavleT saqarTvelos nTianeTis<br />

istoriidan, Tb., 1973, gv. 169.<br />

8. roWiki _ ulufa da ese ars sameufoTa<br />

gamosazrdeli, Sjulieri mTavrobisa niWi (s._s<br />

orbeliani, sityvis kona, Tb., 1949).<br />

9. b. niJaraZe, dasax. naSr., gv. 173.<br />

10. iqve.<br />

188


11. p. buaCiZe, kanis veneriuli sneulebani, Tb., 1963,<br />

gv. 98_101.<br />

12. s._s orbeliani, sityvis kona, Tb., 1949.<br />

13. n. mindaZe, <strong>qarTuli</strong> xalxuri medicina<br />

(aRmosavleT saqarTvelos mTielTa<br />

eTnografiuli masalebis mixedviT), Tb., 1981, gv.<br />

67.<br />

14. v. bardaveliZe, qarTvelTa uZvelesi<br />

sarwmunoebis istoriidan (RvTaeba barbar_babar),<br />

Tb., 1941, gv. 56.<br />

15. b. niJaraZe, dasax. naSr., gv. 170.<br />

16. eg. Gabliani, Zveli da axali svaneTi, tf., 1925,<br />

gv. 111_112.<br />

17. a. Carkviani, svaneTi, Tbilisi, 1967, gv.73_74.<br />

18. iv. Mmargiani, Zveli nivTebis (naSTebis) dacvis<br />

Sesaxeb, ,,mwyemsi~, #16, 1901, gv. 56.<br />

19. vaxuSti batoniSvili, aRwera samefosa<br />

saqarTvelosa, Tb., 1973, gv. 787.<br />

20. daviT batoniSvili, iadigar daudi, Tb., 1985, gv.<br />

47.<br />

189


FROM THE HISTORI OF THE TRAUMA TRAUMA<br />

TREATMENT<br />

(THE SVAN DOCTORS)<br />

(Summary)<br />

Svaneti is one of the oldest hearths of the Georgian cultural<br />

and national development. In spite of being a mountainous region,<br />

Svaneti has always densely been connected with the other regions<br />

of Georgia with the help of the passes. Probably it is the cause that<br />

the medical tradicions of Svaneti are the same to the medical<br />

cultures of the other regions of Georgia.<br />

The medical terminology typical to the Carabadin (wick//patrik,<br />

phelinji, swaddles and so on) and these kinds of methods used for<br />

trauma treatment show us that maybe the Svan doctors had the<br />

opportunity of using the ancient Georgian medical scripts<br />

(Carabadins). According to the ethnographic materials this was<br />

absolutely possible, and historically it is known that during the<br />

danger, the Georgian church wealth and the books were taken to<br />

churches in Svaneti. It is absolutely possible that among these<br />

books there were a number of Carabadins. The majority of the<br />

sphere of spiritual class was conducting the medical activities as<br />

well.<br />

The folk tradition of the medical treatment in Svaneti, as in<br />

entire Georgia, includes keeping the medical knowledge in secret,<br />

the transmission of the professional knowledge from father to son,<br />

the reward defined by the custom, the fact of having the apprentice<br />

and so on. The Svan doctors (Gvichians- Latali, Khergians-Mestia,<br />

Margvalans-Kala and so om) were good and skillful at curing the<br />

different traumas (fractures, wounds), they were running difficult<br />

operations (the skull trepanation-putting the copper plate on the<br />

defective place, the transplantation of bone and so on), they had<br />

190


the medical tools made by the local smiths. The price of the<br />

medical treatment was defined by the custom, based on the<br />

seriousness of the wound and the labour spent on curing it.<br />

It is interesting that there existed a moral rule-the doctors<br />

couldn`t refuse to cure the enemu.<br />

The trauma treatment by the Svan doctors had some good<br />

results, for this they had a good authority in people.<br />

191


daavadebaTa profilaqtikis istoriidan qvemo qarTlSi<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>tradiciuli</strong> <strong>samedicino</strong> <strong>kultura</strong> mdidari<br />

da mravalferovania; zogadqarTulTan erTad mas<br />

axasiaTebs regionuli – geografiul garemosa da<br />

klimatTan misadagebuli – Taviseburebani. am TvalsazrisiT,<br />

qvemo qarTli erT-erTi saintereso kuTxea,<br />

rogorc geografiuli mdebareobiTa da havis TaviseburebebiT,<br />

ise eTnikuri mravalferovnebiTac, rac,<br />

garkveulwilad, gansazRvravs mxaris eTnografiul<br />

yofas da Taviseburad aisaxeba xalxur medicinazec.<br />

qvemo qarTlis polieTnikur regionad Camoyalibebis<br />

mizezebi safuZvlianadaa Seswavlili qarTul<br />

istoriografiaSi. xolo rac Seexeba aRniSnuli kuTxis<br />

eTnografiul Seswavlas, igi XX s. 20-iani wlebidan<br />

ukve sistematur xasiaTs atarebs. am „Zveli drois<br />

eTnografiul qarTlSi“, rogorc mas korneli kekeliZe<br />

uwodebda 1 , samecniero mivlinebebi da eqspediciebi<br />

ewyoboda, rogorc saqarTvelos saxelmwifo muzeumis<br />

eTnografiuli ganyofilebis, ise istoriisa da<br />

eTnologiis institutis eTnograf TanamSromelTa<br />

monawileobiT 2 . mopovebuli eTnografiuli masalis<br />

safuZvelze ki mosaxleobis yofisa da kulturis sxvadasxva<br />

sakiTxebze daiwera eTnologiuri gamokvlevebi 3 ,<br />

maT Soris xalxuri medicinis zogierT sakiTxzec 4 .<br />

winamdebare naSromi emyareba Cem mier sxvadasxva<br />

(1984; 1985; 1990; 1997) wlebSi qvemo qarTlis qarTul<br />

mosaxleobaSi Sekrebil eTnografiul masalas. qvemo<br />

qarTlSi qarTvelebis garda kompaqturad saxloben<br />

sxvadasxva eTnosis warmomadgenlebi: azerbaijanelebi,<br />

somxebi, berZnebi, rusebi, osebi da sxv. radgan xalxuri<br />

medicina janmrTelobis dacvas emsaxureba, sxvadasxva<br />

eTnosis warmomadgenlebi advilad pouloben saerTo<br />

enas da erTmaneTis „xalxur mkurnalebs“<br />

daxmarebisaTvis xSirad mimarTaven. g. Citaia werda:<br />

192


„kodaSi 170 komli cxovrobs, aris saswavlebeli<br />

maswavlebliTa da 80 mowafiT. magram ar aris<br />

kooperativi, afTiaqi da aramcTu eqimi, ferSalic ki.<br />

cnobilia erTi mola, romelic gadmosulia mezobeli<br />

TaTris soflidan da arCens (suliT avadmyofebs)~ 5 .<br />

eTnografiul yofaSi msgavsi magaliTebi (molasTan<br />

qarTveli pacientis misvla, an qarTvel saxalxo mkurnalebTan,<br />

mag: bajiaSvilebTan, mahmadianebis misvla)<br />

Cveulebrivi ambavia.<br />

qarTveli mosaxleobis mniSvnelvoani nawili qvemo<br />

qarTlSi XVIII s. bolosa da XIX-XX saukuneebSia<br />

migrirebuli saqarTvelos sxvadasxva kuTxeebidan. akad.<br />

giorgi Citaia TeTri wyaros mosaxleobis Sesaxeb<br />

gvacnobebs, rom qarTveli mTielebi (mTiulebi da<br />

gudamayrelebi) aq mosvlidan, daaxloebiT, sam Tavobas<br />

iTvlian (qsovreTi, vake, mawevani da sxv.); baris<br />

qarTvelebi ki umTavresad aborigenebi arian 6 .<br />

xSirad erT sofelSi Tavs iyris saqarTvelos<br />

ramdenime kuTxis mosaxleoba. mag.: „sofel marabdaSi<br />

dReisaTvis (1990 w. – m. b.) 90 komlia. Zveli adgilobrivi<br />

gvarebi yofila: avWaleli xizaniSvilebi, feiqriSvilebi,<br />

oZelaSvilebi, naCxataSvilebi, aRdgomelaSvilebi,<br />

maTiaSvilebi, iaSvilebi, fiCxulovebi, kaxniaSvilebi<br />

da sxv. Roubnidan Camosaxlebulan: yelberaSvilebi,<br />

giorgaSvilebi, azaraSvilebi, kenkebaSvilebi,<br />

baxutaSvilebi, ComaxaSvilebi, amave sofelSi<br />

iremaSvilebi ertisidan mosulan, igiTovebi -<br />

durnukidan, sofel did kldeisSi aspanaZeebi – javaxeTidan,<br />

oqropiriZeebi dasavleT saqarTvelodan, WaliZeebi<br />

– gomareTidan, ziraxiSvilebi – kaxeTidan; aqve<br />

arian berZnebic“ 7 .<br />

aseve „dmanisis sof. javaxSi 200-mde komlia, yvela<br />

isini sxvadasxva soflebidan mosulobas ityvian:<br />

aduaSvilebi da biZinaSvilebi – qveSidan, oqriaSvilebi<br />

goridan, beruaSvilebi – ToneTidan, javaxiSvilebi –<br />

Sulavridan, maxaraSvilebi – gomareTidan“ 8 .<br />

193


Cems mier mopovebuli eTnografiuli masalis mixedviT<br />

ki dmanisis raionSi, soflebis: javaxis, ganTiadis,<br />

boslebis mosaxleobis didi nawili javaxeTidanaa<br />

gadmosaxlebuli, romelic jer qvemo qarTlis dablob<br />

soflebSi – bolnisis raionSi – CausaxlebiaT, Semdeg<br />

ki zemodasaxelebul soflebSi amovidnen, ris<br />

mizezadac qveda zonis soflebSi malariis arsebobas<br />

asaxeleben.<br />

giorgi biZinaSvili (sof. javaxi) gadmogvcems, rom<br />

misi papa Telavis raionidan aris gadmosaxlebuli.<br />

isini jer dasaxlebulan sofel qveSSi (bolnisis<br />

raioni), magram radgan aq cieba yofila gavrcelebuli,<br />

aqedanac gadasaxlebulan da sof. javaxSi<br />

dasaxlebulan 9 .<br />

aduaSvilebi ki TavianT warmomavlobas javaxeTs<br />

ukavSireben da gadmogvcemen, rom: „1811-12 wlebSi, roca<br />

axalqalaqi xelidan-xelSi gadadioda, maSin dawyebula<br />

javaxeTidan gadmosaxleba. Tavad isini 1816 wels<br />

gadmousaxlebia grigol orbelianis ojaxs.<br />

ltolvilebi sof. qveSSi dausaxlebia, magram isini aq<br />

ciebis gamo ver gaCerebulan da dasaxlebulan<br />

soflebSi: javaxi, ganTiadi, boslebi, patara dmanisi<br />

(mTx. Salva aduaSvili). marneulis raionSi dReisaTvis<br />

mxolod ramdenime sofelia <strong>qarTuli</strong>: sioni, weraqvi,<br />

orjonikiZe, wereTeli, Tamarisi da am soflebis<br />

„dRevandeli mosaxleoba XVII-XVIII saukuneebSi aq<br />

mcxovrebi <strong>qarTuli</strong> mosaxleobis pirdapiri<br />

STamomavlebi ki ar arian, aramed saqarTvelos sxvadasxva<br />

regionebidan XX s-is 30-ian wlebSi iqnen Camosaxlebulni“<br />

10 .<br />

`sof. orjonikiZeSi – imereTidan, saCxeridan gadmosaxlebulebi<br />

cxovroben. sof. wereTlis sakrebulos<br />

soflebSi <strong>qarTuli</strong> mosaxleobis Camosaxleba sam etapad<br />

momxdara: I – 1941 w; II – 1952 w., III – ufro masobrivi<br />

Camosaxleba ki 1953 wels momxdara“ 11 .<br />

194


sof. TamarisSic 1942 w. daiwyo <strong>qarTuli</strong> mosaxleobis<br />

Camosaxleba jer saCxeredan, mere 1954 w. mTiuleTidan<br />

12 .<br />

1987 w. stiqiuri ubedurebis gamo dazaralebuli<br />

mosaxleoba Camoasaxles svaneTidan da aWaridan.<br />

dmanisis raionis sofeli gomareTi javaxeTidan<br />

jgufurad gadmosaxlebulebs auRorZinebiaT 13 ; aseve am<br />

kuTxidan gadmosaxlebulebs vxvdebiT qvemo qarTlis<br />

Semdeg soflebSi: kumisSi, TeleTSi, did ToneTSi 14 .<br />

ganxiluli masalidan Cans, rom qvemo qarTlis<br />

<strong>qarTuli</strong> mosaxleoba mcirericxovan adgilobrivebTan<br />

erTad, saqarTvelos TiTqmis yvela kuTxidan – (Sida<br />

qarTli, kaxeTi, raWa, svaneTi, aWara, imereTi, mTiuleTgudamayari),<br />

sxvadasxva dros (XVIII-XIX-XX ss.),<br />

Camosaxlebulebisagan Sedgeba. zemoaRniSnulidan<br />

gamomdinare, xalxuri medicinis tradiciebi, samkurnalo<br />

saSualebebi Tu meTodebi metad mravalferovania.<br />

cnobilia, rom xalxuri medicina aerTianebs, rogorc<br />

sakuTriv avadmyofis mkurnalobas, ise profilaqtikisa<br />

da higienis sakiTxebs, rac xalxis yofis sxvadasxva<br />

sferoSi vlindeba: sacxovrebeli adgilis SerCevisa da<br />

saxlis dagegmarebis, sanitaruli wesebis dacvisa da<br />

piradi higienis, sakvebis miRebis wesSi da sxv.<br />

winamdebare statiaSi ZiriTadad ganvixilavT adamianis<br />

janmrTelobaze geografiuli garemosa da<br />

klimatis gavlenis Sesaxeb arsebul xalxur codnasa da<br />

gamocdilebas, agreTve im profilaqtikur RonisZiebebs,<br />

romlebsac qvemo qarTlSi gavrcelebuli zogierTi<br />

daavadebis (malariis, sxvadasxva epidemiebis, filtvebis<br />

daavadebis – „Wleqis“) dros mimarTavdnen.<br />

Zveli droidanve cnobilia bunebriv-geografiuli<br />

garemos gavlena adamianis janmrTelobaze. „ama Tu im<br />

xalxis xalxuri medicinis Taviseburebebis erT-erTi<br />

ganmsazRvrelia mocemul geografiul garemoSi<br />

gavrcelebul daavadebaTa specifika, e. i. daavadebaTa<br />

lokaluri xasiaTi, rasac, upirveles yovlisa,<br />

195


ganapirobebs sxvadasxva faqtori: reliefi, hava, da<br />

sxv.“ 15 .<br />

klimatur-geografiuli TvalsazrisiT, „qvemo qar-<br />

Tli warmoadgens iseT regions, sadac zomieri raodenobiT<br />

Camoedineba mdinareebi. am mdinareTa davakeba<br />

mTlianad mzis eqspoziciaSia moqceuli. wliuri<br />

saSualo temperatura davakebaze 13 0 aRwevs. naleqebi 350-<br />

500 mm. SedarebiT grilia TeTri wyaros da dmanisis<br />

raionis is soflebi, romlebic zeganze mdebareoben“ 16 .<br />

es zogadad, konkretulad ki qvemo qarTlSi Semavali<br />

kuTxeebis klimatur-geografiuli daxasiaTeba sakmaod<br />

gansxvavebulia. ase mag.: “TeTri wyaros raioni<br />

mTagoriania, misi hava zomier-civ zols ekuTvnis. kuTxe<br />

mdidaria wylebiT“ 17 .<br />

marneulis raioni ufro dablobia. „adgili dabali,<br />

nestiania, imis gamo, rom mowyobilia primitiuli<br />

sarwyavi arxebi, adgili Zlier danotioebulia“ 18 .<br />

walkisa da dmanisis raionebi miekuTvnebian mTian<br />

zols. vaxuSti batoniSvili qvemo qarTlis aRwerisas<br />

xazs usvams xeobebis mixedviT klimatis avkargianobas.<br />

ase mag.: „marneulis samxriT ars daba eklesia, da<br />

sicxisTvis jojoxeTad wodebuli” 19 ; bolnisisxevs ki<br />

ase axasiaTebs: „ars Semkobili yovliTa... haeri... keTili,<br />

tyeni bevrni, wyaroni civni da mSvenni uamravni...“ 20 , aseve<br />

„-dbanis Ãevi haviT mSveni...“ 21 .<br />

qvemo qarTlis, kerZod curtavis klimaturi pirobebi<br />

asea daxasiaTebuli „SuSanikis wamebaSi”: „Jamsa<br />

zafxulisasa cecxlebr Semwueli igi mxurvalebaÁ<br />

mzisaÁ. qarni xorSakni da wyalni mavnebelni, romlisa<br />

mkvidrnica mis adgilisani – savseni seniTa, wyliTa<br />

gansivebulni da ganyviTlebulni, wertilni da<br />

damWnarni da damRierebulni, Caradovanni, pir-msivanni<br />

da dRemokled cxorebulni da moxucebulni aravin ars<br />

maT queyanaTa” 22 .<br />

196


vfiqrobT, gaZneldeba geografiuli garemosa da<br />

klimatis adamianis organizmze zemoqmedebis ukeT daxasiaTeba.<br />

istoriuli wyaroebis da eTnografiuli masalis<br />

mixedviT qvemo qarTlis zogierT kuTxeSi arajansaRi<br />

havis da wylis uvargisobis gamo Zveli droidanve gavrcelebuli<br />

yofila malaria.<br />

eTnografiuli masalis mixedviT - „marabda, marneuli,<br />

borCalo, Tamarisi ciebis bude iyo, xaSmiani adgili<br />

iyo, gansakuTrebiT ki sofeli qveSi (bolnisis<br />

raioni) iTvleboda saSiS zonad imdenad, rom mezobeli<br />

soflebidan iq stumrobasac ki eridebodnen. sofel<br />

qveSSi „WirixiviT“ eyara xalxi, yvelas aciebda. ufro<br />

wylis brali iyo. guburebidan svamdnen wyals. sofelSi<br />

wyaros wylis gamoyvanis Semdeg Sewyda cieba~ 23 .<br />

gavrcelebuli Sexedulebidan irkveva, rom sofelma<br />

kazreTma (bolnisis raioni) ramdenjerme Seicvala<br />

adgilmdebareoba swored raRac daavadebis (ver<br />

davazusteT) gavrcelebis gamo. kazreTSic yofila<br />

malaria//cieb-cxeleba Zvelad, radgan sofelSi ar iyo<br />

wyaro da sasmelad xevis wyals ezidebodnen. kazreTs<br />

Zvelad „jaldams eZaxdnen. aq naklebmosavliani miwebi<br />

da cudi pirobebi yofila, mere raRac daavadeba<br />

gaCenila, mosaxleoba erTianad ayrila da sxvagan<br />

gadasaxlebula. axla is adgili nasoflaria, radgan<br />

madnis aRmoCenis Semdeg xalxi Zvel samosaxloebs<br />

daubrunda“ – gadmogvcemen mTxroblebi.<br />

cieba umTavresad bolnisis raionis soflebSi<br />

yofila gavrcelebuli. iq rom midiodnen samuSaod<br />

iqidan dabrunebulebi xdebodnen cudad, zogi ver<br />

itanda da kvdeboda kidec.<br />

umravlesobis azriT ki cieba sasikvdilo daavadeba<br />

ar iyo. ciebis Sesaxeb arsebobs sxvadasxva mosazreba.<br />

zogs cieba gadamdeb daavadebad miaCnia. sofel kodaSi<br />

hqoniaT aSenebuli patara oTaxi, sadac aseT avadmyofs<br />

aTavsebdnen, rom sxvas ar gadasdeboda, zogi ki mas<br />

197


gadamdeb daavadebad ar Tvlida da arc erideboda. aqve<br />

unda aRvniSnoT, rom XIX s. mefis ruseTis mcdelobas –<br />

moexdina saqarTvelos kolonizacia, swored malariam<br />

SeuSala xeli, radgan Camosaxlebulebi 3-4 weliwadSi<br />

ixocebodnen. revoluciamdel periodSi saqarTveloSi<br />

yovelwliurad malariiT avad xdeboda 800000 kaci da<br />

kvdeboda 2000 24 . d. axvledianis mixedviT, borCalos<br />

raionSi 1897-1923 w. 26 wlis manZilze 51,490 adamiani<br />

daRupula malariiT 25 .<br />

maRalmTian soflebSi xalxis dakvirvebiT „jansaRi<br />

hava“ iyo da amitom zogadad avadmyofobebi da maT<br />

Soris ciebac ki saerTod ar vrceldeboda. sadac cieba<br />

„ar icoda“ „saRi adgili“ iyo. 1200 m. zemoT<br />

dasaxlebuli soflebi aseTad iTvleboda.<br />

aRsaniSnavia, rom malaria italiuri sityvaa da<br />

„cud haers“ niSnavs, riTac aRniSnulia daavadebis<br />

kavSiri garkveul geoklimatur pirobebTan.<br />

eTnografiuli masaliT ciebis gamomwvevad iTvleboda<br />

ara marto `haeri~ da wyali, aramed koRoc,<br />

romelic zafxulobiT Waobian adgilebSi iyo gavrcelebuli.<br />

rogorc n. gvaTua wers: „xalxs zustad SeeZlo<br />

ganesazRvra, romel adgils ra dascdida adamians.<br />

magaliTad: Tu qalaq bolnisSi (romelic cxel adgilad<br />

iTvleboda), SexvdebodaT malaria, ityodnen: „haerma<br />

dascada“, „haerma uxama, „xamobso“, magram Tu sof.<br />

qveSSi an kianeTSi wasuls Sexvdeboda, ityodnen „wyalma<br />

dascada“, „wyalma uxama“, „wyali ver aitanao“. e. i. erT<br />

SemTxvevaSi Secvlili haeri iTvleboda daavadebis<br />

mizezad, meore SemTxvevaSi ki SeuCveveli wyali“ 26 .<br />

rogorc istoriuli, ise eTnografiuli masalebidan<br />

cxadad Cans, rom malaria qvemo qarTlis barSi, cxel<br />

da „xaSmian“ adgilebSi gaSenebuli soflebisaTvis,<br />

endemur daavadebas warmoadgenda, sadac „saRi” (1200 m-ze<br />

zeviT mdebare) soflebidan metnaklebad xangrZliv<br />

stumrobasac ki eridebodnen, radgan maT haeri an wyali<br />

198


„dascdida“, „uxamebda“ da ciebiT daavaddebodnen. visac<br />

saSualeba hqonda baris soflebidan sacxovreblad<br />

mTaSi adioda, an, ukidures SemTxvevaSi, zafxulis cxel<br />

TveebSi: „ivlisSi, agvistosa da seqtemberSi xalxi<br />

SedarebiT janmrTel adgilebSi garboda“ 27 .<br />

borCalos mazraSi ”malariam aiZula mosaxleoba<br />

momTabareoba daewyo. mosaxleobis didi nawili zafxulis<br />

dawyebisTanave, gaurbis ra malarias, MmTebSi<br />

ixizneba. es adgili aRiarebulia mZlavr malariian adgilad”<br />

28 .<br />

saerTod, saqarTveloSi, samosaxlod maRlobi<br />

adgilebis SerCeva SemCneuli da dadebiTad Sefasebuli<br />

aqvT ucxoel mogzaurebsac, rasac ciebisagan Tavis<br />

dasaRwevad (sxva faqtorebTan erTad: sakvebi, tansacmeli,<br />

Suacecxli...) erT-erT saukeTeso saSualebad<br />

Tvlidnen 29 .<br />

garda klimatur-geografiuli pirobebisa, aRniSnuli<br />

daavadebis mizezad antisanitariac iTvleboda – zarmacebis<br />

avadmyofoba iyoo – gadmogvcemen mTxrobelebi.<br />

cudi sayofacxovrebo pirobebi ufro amZimebda<br />

daavadebulis mdgomareobas.<br />

mesxeTSi Cawerili eTnografiuli masalidanac Cans,<br />

rom imereTidan mesxeTSi Camosaxlebis pirvel wlebSi,<br />

migrirebul mosaxleobaSi gavrcelebul ciebas,<br />

mTxrobelebi haerisa da wylis `dacdis~, `xamobis~<br />

garda cxovrebis antihigienur pirobebsac ukavSirebdnen:<br />

”rom movediT binZuri iyo es sofeli, uamravi tyavebi da<br />

bumbuli eyara saxlebSi da quCebSi, mSieri ZaRlebi<br />

dadiodnen, sofeli mingreul-mongreuli da<br />

dabinZurebuli iyo. cieba dagvemarTa da 2-3 wels<br />

gagrZelda ase” 30 .<br />

zemoaRniSnulidan gamomdinare, xalxi SeZlebisdagvarad<br />

cdilobda sofelSi sisufTavis dacvas. saintereso<br />

masala gvaqvs damowmebuli qvemo qarTlSi<br />

soflis wyaroebis movlis wesTan dakavSirebiT: ”wyaros<br />

sufTad vinaxavdiT, mis auzSi sarecxi rom vinmes<br />

199


gaerecxa, vajarimebdiT. gobebiT migvqonda sarecxi da<br />

ise vrevcxavdiT. wyaros WuWyiani wyali ar unda<br />

Sereoda” 31 .<br />

wyarosTan erTad, qvemo qarTlis mosaxleoba sasmelad<br />

Wis wyalsac iyenebs. wylis avkargianobas<br />

janmrTelobisaTvis ase gamoxataven: ”kodis wyali naklebad<br />

mlaSea, Cveni sakmaod mariliania. Cveni wyali<br />

Zalian kargia janmrTelobisaTvis, janmrTeli wyalia. aq<br />

xalxi RviZlisa da kuW-nawlavis mxriv Zalian<br />

janmrTelia”. ”es wyali kargia kanis daavadebebisTvis –<br />

gamonayrebisaTvis”. ”Webic gvaqvs, magram is ufro metad<br />

mlaSea, nargizis mxares Wis wylebi ufro kargia<br />

(nargizi – sof. kodasa da muxaTis marcxniv, zemoT). Cven<br />

wyals dasalevad ar vxmarobT, wyaros wyals vsvamT”.<br />

”Wis wyals raRac miwis gemo aqvs, xams vityviT” da sxv.<br />

profilaqtikis da mkurnalobis mizniTac qvemo<br />

qarTlSi winaTac da axlac iyeneben bolnisis mineralur<br />

e. w. ”mJave wyals”. mas svamen kuW-nawlavis sxvadasxva<br />

daavadebebis dros.<br />

sagangebo aRniSvnis Rirsia qvemo qarTlSi sakmaod<br />

cnobili e.w. ”Sardis wyali”. mis Sesaxeb vaxuSti<br />

batoniSvili werda ”dbanis xevis” aRwerisas: ”ars aqa<br />

wyaro, romeli hkurnebs muwukTa. aqav ars wyaro, romeli<br />

daamsxvrevs qvasa Sirimisasa da dayrevinebs smiTa” 32 .<br />

wyaro mdebareobs dmanisis raionis sofel tnusTan,<br />

tyeSi. iTvleba Tirkmelebis samkurnalo wamlad:<br />

”swmends Tirkmelebs”, aris Sardmdeni Tvisebis. wyali<br />

moaqvT saxlebSi da svamen aTi dRis manZilze; Semdeg<br />

aTi dRe isveneben da kvlav imeoreben. wyali umariloa.<br />

rogorc gadmogvcemen, igi Tixis milebiT iyo gayvanili<br />

dmanisis naqalaqarSi. dRes wyaros gverdze sami metris<br />

sigrZis talaxia, romelsac muwukebis samkurnalod<br />

iyeneben. wyarosa da talaxs Soris amaRlebuli adgilia.<br />

rogorc zemoT davinaxeT, vaxuSti batoniSvili or<br />

wyaros asaxelebs, romelTagan dRes mxolod erTia<br />

200


SemorCenili, meore ki – bJantea, sveli adgili (talaxiania).<br />

daavadebis Tavidan asacilebeli xalxuri profilaqtikuri<br />

saSualebebidan yvelaze efeqtur RonisZiebas<br />

unda mivakuTvnoT avadmyofis calke oTaxSi, an binaSi<br />

izolireba, morideba, gaxizvna, rasac sxvadasxva saxis<br />

epidemiuri daavadebebis dros mimarTavdnen. aRniSnul<br />

daavadebaTa kontagiozuri xasiaTi xalxisaTvis<br />

cnobili iyo. zogierTi epidemiuri daavadebis<br />

mkurnaloba ZiriTadad profilaqtikuri RonisZiebebiT<br />

xdeboda.<br />

eTnografiuli masalis mixedviT, qvemo qarTlSi<br />

yvelaze xSirad Savi Wiris (saxadi//xorvela) da tifis<br />

epidemiebi vrceldeboda periodulad (ra Tqma unda, Tu<br />

ar CavTvliT bavSvTa infeqciur daavadebebs, romelTa<br />

Soris yvavili aseve saSiSi daavadeba iyo).<br />

Savi Wiris bolo epidemia (1997 w. Cawerili masalis<br />

mixedviT), daaxloebiT 90-100 wlis win yofila, tifisa<br />

ki, XX s-is 50-ian wlebSi. orive saxis epidemia<br />

sikvdilianobis maRali maCveneblebiT gamoirCeva.<br />

cxadia, aRniSnuli daavadebebis samkurnalo efeqturi<br />

saSualebebis ararsebobis pirobebSi, erTaderT<br />

racionalur saSualebad avadmyofobis keris izolacia<br />

da morideba rCeboda. rogorc Cveni mTxrobelebi<br />

gadmogvcemen: ”saxadiani avadmyofis saxl-kars ar<br />

mivekarebodiT. Tu raime saWmlis miwodeba gvindoda,<br />

saxls qvas vesrodiT da Sors davudgamdiT - TviTon<br />

Seitandnen. ded-mama myavda avad da sanaxavad ar<br />

gamiSves. erTxel gavipare da rom davbrundi, saxlSi<br />

aRar SemiSves – ”wadi niori Wameo”. daCeCqvili niori<br />

wamasmevines xelebze, saxeze” (mTx. taTia nonis as.<br />

miruaSvili-menTeSaSvili, 98 w., sof. vaSlovani, 1990 w.).<br />

aseve eridebodnen tifiani avadmyofis ojaxs.<br />

aRniSnuli daavadebis mimarT analogiuri Sexedulebebia<br />

dadasturebuli saqarTvelos TiTqmis yvela<br />

kuTxeSi 33 .<br />

201


unda iTqvas, rom infeqciis keris izolireba da morideba<br />

erTaderTi racionaluri RonisZieba iyo Zvel<br />

droSi, radgan arsad ar arsebobda ufro efeqturi<br />

samkurnalo saSualebebi epidemiebis winaaRmdeg. mxolod<br />

XIV saukunidan SemoiRes karantinis sistema Savi Wiris<br />

SesaCereblad 34 , rac saqarTveloSi ar moqmedebda<br />

ruseTTan SeerTebamde. magram xalxi, icoda ra<br />

daavadebis xasiaTi, Tavad axdenda daavadebis keris<br />

izolirebas. eridebodnen daavadebuls da mis garemos.<br />

saqarTvelos zogierT kuTxeSi jarimac ki iyo<br />

dawesebuli, Tu vinme sifxizles ar gamoiCenda da<br />

daavadebas Caitanda TemSi 35 .<br />

epidemiur daavadebad ar Tvlidnen tuberkuliozs//Wleqs,<br />

magram raki igi gadamdeb da amave dros<br />

STamomavlobiT avadmyofobad miaCndaT, ityodnen: ”jiSad<br />

moudiTo”. eridebodnen ara marto am pirovnebas, mTeli<br />

misi sicocxlis manZilze, aramed mis axlo sanaTesaos.<br />

eridebodnen imdenad, rom, aseT ojaxTan saqorwino<br />

urTierTobas gaurbodnen, radgan Tvlidnen, rom es<br />

daavadeba ”modgmaSi aucileblad ganmeordeboda”.<br />

dasaqorwinebel wyvilTa jiS-jilagianobis gakiTxvas<br />

saqarTvelos yvela kuTxeSi didi yuradReba<br />

eTmoboda 36 , raTa darwmunebuliyvnen, rom sarZlos an<br />

sasiZos ojaxs raime iseTi daavadeba (maT Soris Wleqi),<br />

xom ar “moudioda~ modgmiT, STamomavlobiT, romelic<br />

SemdegSi iCenda Tavs 37 .<br />

sainteresoa, rom Wleqis gamomwvev mizezad gacieba<br />

da “cudi”, arasrulfasovani kveba miaCndaT. amitom<br />

“Wleqianis” mkurnalobaSi mniSvnelovani yuradReba<br />

hqonda daTmobili kvebas da “haeris gamocvlas”.<br />

avadmyofs unda mieRo kaloriuli, vitaminebiT mdidari<br />

sakvebi: rZe, rZis produqtebi, Tafli, karaqi, xorci,<br />

Roris qonis da Taflis nazavi.<br />

avadmyofi mihyavdaT mTian soflebSi: manglisSi,<br />

TeTriwyaroSi da sxv. momvlelad xnier adamians<br />

202


miuCendnen, radgan miaCndaT, rom “Wleqi” xniers ar<br />

emarTeba.<br />

saukeTeso saSualebad “tyis haeri” iTvleboda,<br />

gansakuTrebiT Tu daavadeba gaciebis niadagze iyo<br />

warmoSobili da ar iyo STamomavlobiTi.<br />

`Tu vinmes Tavbrusxveva hqonda, uqeifod iyo, tyeSi<br />

waiyvandnen, muxis xis qveS hyavdaT da imis haeriT<br />

mkurnalobdnen. adre xalxis wamali eg iyo.” “Cemi<br />

mezobeli cxvarSi iyo da iq gacivda, Wleqi daemarTa.<br />

eqimebma daiTxoves. misi morCena aRaravis egona. mamamisma<br />

urmiT waiyvana tyeSi, muSavraanT velSi (toponimia, m.b.).<br />

erTi Tve hyavda iq da moarCina” (mTx. eTer Saqros<br />

asuli rTvelaZe-adamaSvili, 61 w. sof. gomareTi).<br />

zemoaRniSnul Sexedulebas qarTvel xalxSi Rrmad<br />

aqvs fesvebi gadgmuli. uZvelesi droidan muxa da<br />

cacxvi wminda xeebad iTvleboda 38 . aseT xeebTan ki<br />

samkurnalo ritualebi sruldeboda da zogierT kuTxeSi<br />

dResac sruldeba.<br />

erT-erTi gadmocemis Tanaxmad, sveticxovlis adgilze<br />

wminda muxa mdgara, romelic qristianobis mi-<br />

Rebis mere, mirian mefem moaWrevina da mis adgilze eklesia<br />

aago 39 .<br />

leonti mroveli xis samkurnalo Tvisebis Sesaxeb<br />

gadmogvcems: `viTarca naTeliRes mefeman da dedofalman<br />

da SvilTa maTTa da yovelman erman, maSin<br />

dga xe erTi adgilsa erTsa, kldesa zeda borcvsa<br />

Seuvalsa, da iyo xe igi Svenieri friad da sulneli –<br />

da ese sakvirveleba iyo xisa misgan, rameTu isarcemuli<br />

nadiri, romeli movidis da Wamis furceli misi da gina<br />

Tesli misi, ganeris sikvdilisagan, daRacaTu saklavsa<br />

adgilsa didad wylul iyvis” 40 .<br />

eTnologi ir. surgulaZe werda, rom: “qarTvelTa<br />

warmodgenebis Tanaxmad, xe sicocxlis momniWebeli<br />

ZaliTaa mosili” 41 , rom “sveticxoveli” sicocxlis (an<br />

cxovrebis) momniWebel svets, sicocxlis xes niSnavs 42 .<br />

203


vfiqrobT, zemoTqmuls exmianeba, Cvens mier cocxal<br />

yofaSi damowmebuli, avadmyofis muxis xesTan miyvanisa<br />

da gankurnebis rwmenasTan dakavSirebuli tradicia.<br />

qvemo qarTlSi, zogierTi daavadebis Tavidan asacileblad,<br />

icodnen “sisxlis gamoSveba” gazafxulze.<br />

ityodnen “sisxli auduRdao”, “sisxli moawva<br />

TvalebSio” da sxv. sisxls dalaqi gamoiRebda, romelic<br />

yvela sofelSi yofila Zvelad. sisxlis gamosaSvebad<br />

mas specialuri iaraRi – nestari _ hqonia.<br />

aRniSnul RonisZiebas saqarTvelos sxva kuTxeebSic<br />

mimarTavdnen, radgan Tvlidnen, rom gazafzulze<br />

“sisxli ireva” da amitom, “cxra marts cxra wveTi<br />

sisxli mainc unda gamouSva”, radgan “glaxa sisxlsa”<br />

da “met sisxls” sxvadasxva daavadebebis gamowveva<br />

SeeZlo.<br />

Zvel qarTul <strong>samedicino</strong> wignebSi (karabadini)<br />

miTiTebulia, Tu rodis unda gamouSvan sisxli. “Tu<br />

Tvalni da feri wiTeli iyos da yuriswineT rom ZarRui<br />

aris, isi savse iyos da Zalianad feTqdes, icodi rome<br />

sisxlisagan aris. imas Tavzeda kotoSi unda mohkedos<br />

da merme yifali gauxsnas, anu isi rome yuriswinaT<br />

ZarRuis aris, isi gauxsen” 43 .<br />

profilaqtikur RonisZiebad SeiZleba CaiTvalos<br />

daavadebis Tavidan asacileblad Catarebuli magiurreligiuri<br />

ritualebi. movitanT ramodenime magaliTs:<br />

xalxis gansakuTrebuli zrunvis sagani iyo Cvili<br />

bavSvisa da melogine qalis dacva “avi Tvalisa” da “avi<br />

qarisagan”. xalxis rwmeniT, maT mravali sxvadasxva<br />

saxis daavadebis gamowveva SeeZloT, rac,<br />

gaufrTxileblobis SemTxvevaSi, cudi SedegiT –<br />

sikvdiliT mTavrdeboda.<br />

sifrTxilis zomebi ki, SemdegSi mdgomareobda:<br />

avsulebisagan Tavis dasacavad eqimbaSebs an molebs<br />

amzadebinebdnen damcav saSualebebs – Senalocebs.<br />

avi Tvalis asacileblad bavSvis akvanze dahkidebdnen<br />

Svid kviraZalze Selocvil giSers, an qarvas, avi<br />

204


qaris//avi sulebis dasafrTxobad ki akvanSi, bavSvis<br />

leibis qveS dadebdnen danas. bavSvs xelzec Senaloci<br />

mZivi hqonda Sebmuli.<br />

avi sulebisagan bavSvis dacvis saukeTeso saSualeba<br />

iyo monaTvla. SeZlebisdagvarad, 40 dRis bavSvs<br />

ukve naTlavdnen.<br />

cecxli erT-erT mniSvnelovan rols TamaSobs<br />

avsulebis winaaRmdeg. bavSvian ojaxSi udro-udrod<br />

misul stumars karebSi cecxls daaxvedreben – “bavSvi<br />

avi qarisagan” rom daifaron.<br />

avi qari Tu Sebindebisas da RamiTaa saSiSi, avi<br />

Tvali dRisiTac da RamiTac erTnairad saxifaTod<br />

iTvleboda. qvemo qarTlis mosaxleoba, iseve rogorc<br />

saqarTvelos sxva kuTxeebSi, avi qaris//avi sulis qveS<br />

mraval sxvadasxva avsuls: qajs, devs, eSmaks, Winkas,<br />

als, uJmurs da sxv. gulisxmobs, romelTa samoqmedod<br />

gamosvlis dro aris saRamo, Rame, `udroudro~ dro, e.i.<br />

sibnele, xolo maTi adgilsamyofeli ki, adamianTa<br />

sacxovreblis paralelurad uRran tyeSi, miuval<br />

adgilebSi, nasaxlarebSia. aseT adgilebs xalxi<br />

“naZraxi adgilis” saxeliT moixseniebs da iq gavlas<br />

SebindebisTanave ufrTxis.<br />

mTxroblebi sakmaod mxatvrulad gviyvebian avsulebTan<br />

(qaji, ali, Winka da sxv.) Sexvedris scenebs,<br />

romelic TiTqosda an maT, an maT axloblebs SeemTxvaT,<br />

ris Semdegac SiSis niadagze daavadnen.<br />

sakmaod farTo gamoyeneba aqvs qvemo qarTlSi<br />

molas mier damzadebul Senaloc damcav saSualebas,<br />

romelsac qarTvelebi “nusxas” (molas qaRalds), xolo<br />

mola “qiTabs” an “tuas” uwodebs. es aris samkuTxa<br />

formis, Savi naWrisagan Sekerili Senaloci.<br />

rogorc mTxroblebi gadmogvcemen, bavSvisaTvis<br />

mola sami saxis Senalocs amzadebda. erTs, romelsac<br />

“avgarozs” eZaxis xalxi, gulze dahkidebdnen. meores<br />

bavSvis banaobis dros wyalSi Cadebdnen, gaavlebdnen,<br />

205


mesames ki, dawvavdnen da mis alze gadaatarebdnen<br />

bavSvs.<br />

warmodgenili eTnografiuli masalis mixedviT<br />

qvemo qarTlis xalxuri samkurnalo tradiciebis mravalferovnebas<br />

ramdenime faqtori ganapirobebda.<br />

aRniSnuli regioni klimatur-geografiuli pirobebis<br />

nairgvarobiT xasiaTdeba. mis zogierT kuTxeSi arajansaRi<br />

havisa da wylis uvargisobis gamo Zveli<br />

droidanve gavrcelebuli iyo malaria, ramac Tavis<br />

mxriv ganapiroba xalxuri codnis dagroveba aRniSnuli<br />

daavadebis Tavidan asacilebeli iseTi RonisZiebebis<br />

SemuSavebis saqmeSi, rogoricaa: samosaxlo adgilis<br />

SerCeva, higienuri pirobebis dacva, sacxovreblad<br />

sezonuri adgil-monacvleoba da sxva, rac racionalur<br />

saSualebad unda CaiTvalos.<br />

mniSvnelovania agreTve sasmeli wylis avkargianobis,<br />

janmrTelobaze misi zegavlenis Sesaxeb arsebuli<br />

xalxuri codna, soflis wyaros sufTad Senaxvis<br />

tradicia.<br />

icodnen ra epidemiur daavadebaTa xasiaTi, misgan<br />

Tavis dasacavad mimarTavdnen iseT profilaqtikur<br />

RonisZiebebs, rogoricaa avadmyofis calke oTaxSi an<br />

binaSi izolireba, morideba, gaxizvna. unda aRiniSnos,<br />

rom infeqciis keris izolireba da morideba Zvelad<br />

yvelaze racionaluri RonisZieba iyo.<br />

xalxur profilaqtikur RonisZiebaTa rigs miekuTvneba<br />

“zedmeti sisxlis” gamoSveba, rac aseve racionalur<br />

RonisZiebad unda CaiTvalos maRali wnevis<br />

dros.<br />

M<br />

206


FROM THE HISTIRY OF DISEASE PROPHYLAXSIS IN<br />

KVEMO KARTLI<br />

The paper deals with the problems of disease prophilaxsis and hygiene.<br />

Tradicional knowledge about the influence of geographic conditions, climate,<br />

drinking water, living condicions and food on a human being is also discussed in<br />

tfe paper.<br />

According to etnographikal data folk traditions of treatment and prophilaxis<br />

are various. The diversity is determined by several factors such as: geographic<br />

and climatic conditions of the region. Unhealthy climate and unusable drinking<br />

water had been spreading malaria in sone parts of Kvemo Kartli from ancient<br />

times. The wide spreading of the disease caused the accumulation the knowledge<br />

how to avoid malaria. These measures are: choosing of healthy place for<br />

dwelling, keeping hygiemnic conditions, seasonal changing of lokacion, etc.<br />

People k new well that empiric diseases were infectious and to prevent them<br />

they tried to avoid contact with diseased person or her. For prophylaxis people<br />

used to let the blood out. The magic rituals and amulets were also used for<br />

preventing some diseases.<br />

ИЗ ИСТОРИИ<br />

ПРОФИЛАКТИКИ БОЛЕЗНЕЙ КВЕМО КАРТЛИ<br />

В статье описаны средства, способы гигиены и профилактика болезни,<br />

традиционно сложившиеся в данном регионе. Оны обусловлены знанием<br />

влияния географической среды., климата, питьевой воды, жизненных<br />

условий и пиши на здоровье людей.<br />

Этнографические данные свидетельствуют о разнообразных способах и<br />

средствах профилактики и лечения болезней. Нездоровый климат и<br />

непригодная питьевая вода в давние времена способствовали<br />

распрастнанению малярии в отдельных частях Квемо Картли. Это<br />

заставило людей выработать и аккумулировать определенные знания<br />

борьбы против нее. Осознав инфекционную природу эпидемической<br />

болезни люди старались ограничить контакты с больным или<br />

изолировать их. Профилактика болезни включала такие мероприятия как<br />

207


правильный вибор места жилья, соблюдение гигиегических условий,<br />

сезонное изменение местонахаждения, выпускание кровы и т.д.<br />

С целью предотврашения болезни использовались также магические<br />

средства и ритуалы: амулеты, молитвы и т. д.<br />

damowmebuli wyaroebi da literatura:<br />

1. k. kekeliZe, ucxo avtorebi Zvel qarTul mwerlobaSi,<br />

etiudebi, V, Tb., 1957.<br />

2. 1926 wlis eTnografiuli eqspedicia aRbulaRisa da<br />

walkis raionebSi; 1984 da 1985 wlebis eTnografiuli<br />

eqspediciebi qvemo qarTlSi (muzeumi); 1984, 1985 da<br />

1990 wlebis eTnografiuli eqspediciebi qvemo<br />

qarTlSi (istoriisa da eTnologiis institutis<br />

sulieri kulturis eTnografiuli Seswavlis<br />

ganyofileba); 2002-2003 wlebi – istoriisa da<br />

eTnologiis institutis sameurneo yofisa da<br />

kulturis ganyofilebis eTnografiuli eqspediciebi<br />

qvemo qarTlSi.<br />

3. g. Citaia, aRbulaR-walkis raionebSi mogzaurobis<br />

Sesaxeb (dRiuri); misive, eTnografiuli mogzaurobidan<br />

aRbulaRis raionSi; misive, 1926 wlis aRbulaRwalkis<br />

mogzauroba (mogoneba), „Sromebi“, t. III, Tb.,<br />

2001, gv. 246-320; kreb. „qvemo qarTli“ (eTnografiuli<br />

gamokvleva), Tb., 1990; m. qanTaria, g. gociriZe,<br />

marneulis raionis eTnodemografiuli<br />

Taviseburebani, krb., mse, t. XXV, Tb., 2005 da sxv.<br />

4. n. gvaTua, mSobiarobisa da Cvil bavSvTa movlis<br />

xalxuri tradiciebi qvemo qarTlSi, krb. „<strong>tradiciuli</strong><br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>samedicino</strong> <strong>kultura</strong>, I, Tb., 1997, gv.<br />

41-75; misive, malariis gavrceleba da xalxuri<br />

mkurnalobis tradiciebi qvemo qarTlSi, krb. „daavadeba<br />

da garemo“, Tb., 1996, gv. 20-32.<br />

208


5. g. Citaia, aRbulaR-walkis raionebSi mogzaurobis<br />

Sesaxeb (dRiuri), „Sromebi“, t. III, Tb., 2001, gv. 246.<br />

6. g. Citaia, eTnografiuli mogzaurobidan aRbulaRis<br />

raionSi, „Sromebi“, t. III, Tb., 2001, gv. 295.<br />

7. g. jalabaZe, qvemo qarTlis mosaxleobis eTnikuri<br />

suraTi, krb., `qvemo qarTli~ Tb., 1940, gv. 10.<br />

8. iqve, gv. 9-10.<br />

9. m. <strong>burduli</strong>, dmanisis r-nis eTnografiuli mivlinebis<br />

dRiuri, #2, 1997 w.<br />

10. m. qanTaria, g. gociriZe, dasax. naSr., gv. 271.<br />

11. iqve, gv. 273.<br />

12. iqve.<br />

13. r. TofCiSvili, mosaxleobis Sida migraciuli procesebis<br />

mniSvnelobisaTvis saqarTvelos istoriaSi,<br />

eTnoistoriuli etiudebi, w. I, Tb., 2005, gv. 227.<br />

14. r. TofCiSvili, sad wavida javaxeTis <strong>qarTuli</strong><br />

mosaxleoba, Tb., 2000, gv. 49; 55; 58.<br />

15. n. mindaZe, qarTveli xalxis codna daavadebisa da<br />

garemos urTierTmimarTebis Sesaxeb, krb. „daavadeba<br />

da garemo“, Tb., 1996, gv. 1.<br />

16. l. maruaSvili, saqarTvelos fizikuri geografia,<br />

Tb., 1964, gv. 263.<br />

17. g. Citaia, eTnografiuli mogzauroba aRbulaRis<br />

raionSi, `Sromebi~, t. III, Tb., 2001, gv. 292.<br />

18. i. abakelia, tuberkulozTan brZolis mdgomareoba<br />

saqarTvelos respublikaSi, tf., 1928, gv. 10.<br />

19. vaxuSti batoniSvili, aRwera samefosa saqarTvelosa,<br />

qarTlis cxovreba, IV, Tb., 1973, gv. 328.<br />

20. vaxuSti batoniSvili, dasax. naSr., Tb., 1941, gv. 37.<br />

21. iqve, gv. 40.<br />

22. iakob curtaveli, SuSanikis wameba, <strong>qarTuli</strong> proza,<br />

I, Tb., 1982, gv. 21.<br />

23. m. <strong>burduli</strong>, 1997 wlis dmanisis raionSi mivlinebis<br />

dRiurebi, #1, 2, 3.<br />

24. g. kvitaiSvili, d. svaniZe, mwvave infeqciuri sneulebani,<br />

Tb., 1969, gv. 404.<br />

209


25. d. axvlediani, saqarTvelos malariuli geografia,<br />

malariuli rukiT, tf., 1929, gv. 15-16.<br />

26. n. gvaTua, malariis gavrceleba da xalxuri mkurnalobis<br />

tradiciebi qvemo qarTlSi, dasax. naSr., gv.<br />

24.<br />

27. И. И. Пантюхов, Вляние маларии на колонизацию Кавказа (с<br />

картою), Изд. редакции газеты «Кавказ», Тифлис, 1899.<br />

28. i. abakelia, dasax. naSromi, gv. 10.<br />

29. jak fransua gamba, “mogzauroba amierkavkasiaSi”, Tb.,<br />

1987, gv. 176.<br />

30. m. <strong>burduli</strong>, axalcixis r-ni, 2001 w., dRiuri #1.<br />

31. m. <strong>burduli</strong>, qvemo qarTlis eTnografiuli eqspedicia,<br />

1990, dRiuri #2.<br />

32. vaxuSti batoniSvili, “aRwera samefos saqarTvelosa~,<br />

<strong>qarTuli</strong> proza, V, Tb., 1983.<br />

33. n. mindaZe, <strong>qarTuli</strong> xalxuri <strong>samedicino</strong> <strong>kultura</strong>,<br />

sadoqtoro disertacia, Tb., 2000, xelnaweri,<br />

arqeologiuri kvlevis centraluri biblioTeka, gv.<br />

76; m. <strong>burduli</strong>, epidemiur davadebebTan dakav-<br />

Sirebuli rwmena-warmodgenebi da wes-Cveulebebi<br />

saqarTveloSi, mse, XXVI, Tb., 2004, gv. 45.<br />

34. g. kvitaSvili, d. svaniZe, dasax. naSromi, gv. 404.<br />

35. a. daviTiani, “yvavili da wiTela”, istoriisa da<br />

eTnologiis institutis arqivi, M' 35.<br />

36. T. ivelaSvili, saqorwino wes-Cveulebani saqarTveloSi,<br />

Tb., 1999, gv. 38-39.<br />

37. m. <strong>burduli</strong>, meanobisa da ginekologiur daavadebaTa<br />

mkurnalobis zogierTi xalxuri tradicia dasavleT<br />

saqarTveloSi (svaneTis, raWa-leCxumis da imereTis<br />

eTnografiuli masalis mixedviT), krb. <strong>tradiciuli</strong><br />

<strong>samedicino</strong> <strong>kultura</strong>, I, Tb., 1997, gv. 107.<br />

38. iv. javaxiSvili, xeTa msaxureba da mcenareulobis<br />

RvTaeba. Txzulebani Tormet tomad, t. I, Tb., 1979, gv.<br />

133-135.<br />

39. v. lomia, xis kulturisaTvis saqarTveloSi, ssmm, t.<br />

III, gv. 171.<br />

210


40. leonti mroveli, cxovreba mefeTa, <strong>qarTuli</strong> proza,<br />

t. I, Tb., 1987, gv. 100.<br />

41. ir. surgulaZe, “<strong>qarTuli</strong> xalxuri ornamentis<br />

simbolika”, Tb., 1993, gv. 184.<br />

42. iqve, gv. 176.<br />

43. z. fanaskerteli – ciciSvili, samkurnalo wigni –<br />

karabadani, Tb., 1978, gv. 282.<br />

211


samkurnalo ritualebi svaneTSi<br />

daavadebis gamomwvevi Seucnobeli mizezebi Zveli<br />

droidanve daukavSirda zebunebriv samyaros. xalxis<br />

rwmeniT, daavadebas iwvevs ara marto boroti, aramed ke-<br />

Tili Zalebic. svaneTSi gavrcelebuli analogiuri Sexedulebebis<br />

kvlevas im daskvnamde mivyavarT, rom daavadeba,<br />

svanebis rwmeniT, zogadad salocavis winaSe Cadenili<br />

codvis sazRauri iyo. aqedan gamomdinare, daavadebaTa<br />

Tavidan asacileblad Tu avadmyofis samkurnalod<br />

Catarebuli religiuri ritualebi, maTi salocavebis,<br />

RvTaebaTa Tu wmindanebis gulis mogebas emsaxureboda.<br />

aRniSnuli religiuri ritualebi sruldeboda, rogorc<br />

ojaxebSi, ise salocavebSi da `wminda xeebTan~.<br />

eTnografiuli masalis mixedviT, yvela daavadebas<br />

Tavisi `gamomSvebi salocavi~ hyavda da amitomac konkretuli<br />

avadmyofobis dros mas evedrebodnen mSvidobiT<br />

gadarCenas. mag.: gverdebis tkivilis dros `isLgldaS deceS~-s,<br />

xvelebis dros xvalmis, Tvalebis _ `simon deceSs~<br />

(`ians, wm. barbares), yvavils dedamiwaze `sunduq<br />

deceS~-i agzavnida da sxv. a. daviTianis masalis mixedviT,<br />

svaneTSi `RmerTebi dargobiT gayofilni iyvnen, yovel<br />

RmerTs Tav-Tavisi saRmrTo miCenili hqondao da<br />

Tavis Zalas da gavlenas mxolod am dargSi gamoaCendao.<br />

sxva dargSi is ar ereoda, an adamianisadmi misi<br />

madli da Zala mxolod im garkveuli movaleobiT ganisazRvreboda.<br />

dargobrivi ganawileba sxvadasxva Rmer-<br />

Tebs didi RmerTisagan hqondaT mikuTvnebuli _ ucvlelad,<br />

samudamod~ 1 .<br />

svaneTSi daavadebis mizezis dasadgenad pirvel rig-<br />

Si mkiTxavTan midiodnen. daavadebis `gamomSvebis~ dadgenis<br />

Semdeg, Sesawirs SeuTqvamdnen, maT Soris garkveul<br />

dReebs. es dReebi uqmed cxaddeboda, marxviT aRiniSneboda,<br />

an am dros sruldeboda raime rituali, romelTa<br />

Sesrulebac wesdeboda yovelwliurad `samudamod~ an<br />

212


garkveuli wlebis manZilze aRniSnul daavadebaTa Tavidan<br />

acilebis mizniT. am tradicias saqarTvelos yvela<br />

kuTxeSi vxvdebiT, magram gadaWarbebuli ar iqneba, Tu<br />

vityviT, rom SeTqmuli dReebis siuxviT svaneTi gamoir-<br />

Ceva. aqve unda aRvniSnoT, rom SeTqmuli dReebi ar em-<br />

Txveva salocavebis ZiriTad religiur dResaswaulebs.<br />

erTi da imave daavadebis samkurnalod, erTi da imave<br />

RvTaebis saxelze SeTqmuli dRe svaneTis sxvadasxva<br />

TemSi SeiZleba sxvadasxva yofiliyo, radgan, rogorc<br />

zemoT aRvniSneT, es dRe ar emTxveoda salocavis saeklesio-religiur<br />

dResaswauls.<br />

mniSvnelovnad migvaCnia is garemoeba, rom SeTqmuli<br />

dReebi wliuri ciklis mixedviT ise iyo ganawilebuli,<br />

rom ama Tu im daavadebis gamwvavebis periods emTxveoda.<br />

ase mag.: Tavis, Tvalis, revmatiuli daavadebebis `gamom-<br />

Svebi salocavis~ saxelze SeTqmuli dReebi ZiriTadad<br />

zamTris periods, bavSvTa infeqciuri daavadebebis Tavidan<br />

acilebisaTvis salocavi dRe _ gazafxuls, xolo<br />

kuW-nawlavis problemasTan dakavSirebuli _ rogorc zogadad<br />

uwodeben, `muclis tkivilis~ _ ritualebi zafxulSi<br />

tardeboda.<br />

iTvleboda, rom yvela daavadebas Tavisi `gamomSvebi<br />

RvTaeba~ hyavda. miuxedavad amisa, zog SemTxvevaSi erTi<br />

da igive wmindani gvevlineba sxvadasxva avadmyofobisagan<br />

damcvelad. yvelaze popularuli svaneTSi wminda giorgia.<br />

mas nebismieri daavadebis dros evedrebodnen Semweobasa<br />

da Svelas. Tumca, zogjer garkveul diferencirebas<br />

aqac hqonda adgili, mag.: Tavis tkivilisagan dacvas<br />

uRvalis (adgilia _ m. b.) wminda giorgis (jgrag uRvlaSiS),<br />

xvelebisagan _ xvalmis wm. giorgis (jgrag<br />

xvalmiS), saxsrebis tkivilis _ `Zvlis texisagan~ (wm.<br />

giorgi texaisa) da sxv.<br />

ojaxSi Sesrulebuli locvebi, rogorc wesi, gvian<br />

RamiT tardeboda, ucxo aravin ar unda daswreboda. am<br />

Rames `damcveli Rame~ _ `lalCa leT~ erqva. Sesabamisad,<br />

romeli avadmyofobisaganac undodaT Tavis dacva,<br />

213


im daavadebis `gamomSvebi~ wmindanis saxelze tardeboda<br />

locva. acxobdnen salocav purebs, akmevdnen `natusuns~<br />

_ nakverCxalze Taflis sanTels daafxvnidnen da sxv.<br />

ojaxebSi Tavis tkivilis, xvelebis, damblis da sxva<br />

daavadebaTa Tavidan asacilebeli locvebi, ZiriTadad,<br />

qristianuli wmindanebis saxelze tardeboda, miuxedavad<br />

amisa, aRniSnul ritualebSi magiuri qmedebebi sakmaod<br />

mravali iyo. xSirad, romelime ritualis damTavrebis<br />

Semdeg, salocav purs ezoSi gaitandnen da iq datovebdnen,<br />

rom katas an ZaRls SeeWama da am gziT avadmyofoba<br />

masze gadasuliyo. amave mizniT, xvelebis Tavidan<br />

asacileblad (an samkurnalod), diasaxlisi diliT adre<br />

adgeboda, ojaxis wevrebis sawolis qveS cocxs gamousvamda,<br />

Semdeg nagavs anTebuli lampris TanxlebiT gaitanda<br />

saxlidan da Sors gadayrida, Tan dailoceboda:<br />

`cis macxovaro, mogvaSore xvelebao~.<br />

d. margianis monaTxrobis mixedviT, mulaxSi, xvelebisa<br />

da Tvalis tkivilis asacileblad, Tebervlis bolos<br />

`ojaxis TiToeuli wevris saxelze gamoacxobdnen<br />

sam-sam Sesawir purs, Sewvavdnen Roris mwvads da TiTo<br />

kvercxs. yvelafer amas derefanSi gaitandnen (derefani<br />

svanis saxls meore sarTulze aqvs midgmuli). ojaxis<br />

ufrosi qali aiRebda saTiTaod sam lemzirs, mwvads da<br />

kvercxs, dasavleTisaken mibrundeboda da evedreboda<br />

xvalmis wminda giorgis, misi Tvalebis tkivili Tu xveleba<br />

(imis mixedviT, Tu vis ra stkioda) dasavleTiT<br />

wylisTvis gaetanebina, aRmosavleTiT qarisTvis. Semdeg<br />

yvela Tav-Tavis lemzirs da mwvads iqve SeWamda~ 2 .<br />

erTi da imave RvTaebis saxelze erTi da imave daavadebis<br />

Tavidan asacilebeli locva SeiZleboda ojax-<br />

Sic Catarebuliyo da salocavSic. mag.: xvelebisgan dasacavad<br />

(imis miuxedavad, Tu ra iyo gamomwvevi mizezi _<br />

yivanaxvela, tuberkulozi Tu ubralod gacieba) mulax-<br />

Si xvalmis wminda giorgis evedrebodnen. s. mulaxis dasavleTiT,<br />

ferdobze idga fiWvis xe, romelsac `xvalmis~<br />

eZaxdnen. `vinc filtvebiT iyo daavadebuli, cxadia,<br />

214


amas xvalmis abralebdnen da misTvis gamzadebuli hqondaT,<br />

Sepirebis da `marCielis~ miTiTebis Tanaxmad, zogs<br />

mamali, zogs kvercxebi. `xvalmis~ Sesawir mamals `xvalmas~<br />

eZaxdnen... umetesad zamTrobiT swiravdnen mamals<br />

da kvercxebs `xvalmis~ da evedrebodnen xvelebisagan<br />

gaenTavisuflebina avadmyofi da sxvebi ar daeavadebina.<br />

amave dRes keriaze, qonSi gamoacxobdnen patara vaSlis<br />

msgavs purebs, Samfurze wamoagebdnen, `xvalmis~ Seswiravdnen<br />

da Semdeg gareT kedelSi gauyridnen am Samfurs,<br />

purebi Citebis ulufa xdeboda~ 3 .<br />

ritualis erT-erTi mizanic swored es iyo _ daavadeba<br />

avadmyofs moscileboda da Citebze gadasuliyo.<br />

zemoaRniSnul `salocav xesTan~ tardeboda samkurnalo<br />

rituali yivanaxvelis drosac.<br />

laxamulaSic _ `xolmi uflis~//~xolmi fusdis~ saxelze<br />

acxobdnen salocav purebs da salocav xesTan<br />

atarebdnen rituals.<br />

Tu vinmes `cudi xvela~ _ `xola PvaS~ sWirda, mis<br />

saxelze sanTels aanTebdnen, naZvze mZivs Camohkidebdnen.<br />

mZivs yivanaxveliani bavSvebic Seabamdnen naZvis tots.<br />

xalxs sjeroda, Tu vinme mZivs moxsnida, xveleba masze<br />

gadavidoda 4 .<br />

laxamulas `xolmi ufali~ svaneTSi xvelebis RvTaebad<br />

ixsenieba.<br />

svaneTSi Tebervlis Tvis erTi dRe `Zvlis texvis~<br />

(revmatiuli daavadebebis) Tavidan asacilebeli ritualis<br />

Casatareblad iyo gankuTvnili. es dRe uqme iyo,<br />

`texSob~-s eZaxdnen. loculobdnen `texSa Targlezeris~<br />

_ Zvlis texvis mTavarangelozis saxelze. salocavi rituali<br />

ZiriTadad saxlebSi sruldeboda salocav fanjarasTan.<br />

ojaxis ufrosi mamakaci an moxuci qali sam salocav<br />

purs da zedaSe arays (salocavisTvis gankuTvnili<br />

specialuri Sesawiri) aiRebda da dailoceboda: `dideba<br />

mogsvlodes, madli mogsvlodes (Zvlis) texvis mTavarangelozs,<br />

Cvens saxlSi myof kacs aacile Zvlis texva da<br />

tkivili~.<br />

215


aRniSnuli avadmyofobiT daavadebulni am dRes saWmels<br />

ar Wamdnen.<br />

svaneTis zogierT TemSi es rituali salocavSi<br />

tardeboda, mag.: latalSi _ `hatincxovelis~ eklesiaSi<br />

(dRes aRar arsebobs), cxumarSi `texiS~-is, xolo lenjerSi<br />

_ `Ãvid~-is niSebTan, romelTac Zvlis texvisa da<br />

revmatizmis Tavidan acilebasa da gankurnebas evedrebodnen.<br />

`Ãvidis~ niSTan midiodnen qalebi. lemzirebs iq<br />

acxobdnen, Seswiravdnen `Ãvids~ da sTxovdnen ojaxis<br />

wevrebis janmrTelobas. `texiSSi~ ki mamakacebi midiodnen<br />

salocavad 5 .<br />

beCos Temis sofel mazerSi salocavi niSia, iqvea<br />

muxis xe. mas eZaxian `Ãvids~ da loculoben saxsrebis<br />

daavadebisa da Tvalis tkivilis dros.<br />

rogorc Cans, saxsrebis daavadeba svaneTSi sakmaod<br />

gavrcelebuli iyo, radgan TiTqmis yvela TemSia dadasturebuli<br />

misi salocavi rituali. a. daviTianis SexedulebaTa<br />

mixedviT, `texosoba _ texSob saRvTo saritualo<br />

dRea, rituali liPvdiSis momdevno xuTSabaTs sruldeboda.<br />

visac Zvlis texva sCveoda, am dRes Zafs izomavda<br />

mklavebze da muxlebze locviT: `wminda giorgi texaobisa,<br />

sicxe da Zvlis texva amacdineo~. am Zafze sanTels<br />

Camoqnidnen da anTebuls miuZRvnidnen salocav kverebTan<br />

erTad, es dRe umoqmedobis dRed iTvleboda, muSaoba akrZaluli<br />

iyo~ 6 .<br />

wminda xeebTan samkurnalo ritualebis Catarebis<br />

praqtikas qarTvel xalxSi Rrmad aqvs fesvebi gadgmuli.<br />

uZvelesi droidan muxa da cacxvi wminda xeebad iTvleboda<br />

7 da samkurnalo Tvisebebi miewereboda 8 . sul axlo<br />

warsulSi dmanisis r-is sof. gomareTSi Cawerili eTnografiuli<br />

masalis mixedviT, muxis xesTan urmiT mihyavdaT<br />

avadmyofebi. eTnologi ir. surgulaZe werda, rom<br />

`qarTvelTa warmodgenebis Tanaxmad, xe sicocxlis momniWebeli<br />

ZaliTaa mosili~ 9 , da rom `sveticxoveli~ si-<br />

216


cocxlis (an cxovrebis) momniWebel svets, sicocxlis<br />

xes niSnavs~ 10 .<br />

sainteresod gveCveneba `muclis tkivilis~ samkurnalo<br />

ritualebis Sesaxeb arsebuli eTnografiuli masala.<br />

vfiqrobT, igi nawilobriv mainc xsnis `Sewiruli<br />

dReebis~ yofaSi damkvidrebis tradicias.<br />

aRniSnuli daavadebisagan dasacavad aRTqmul dRes<br />

`Ãadobas~ (Ãad-muceli) eZaxian. salocavi rituali ivnisagvistoSi<br />

tardeboda ojaxSic da salocavSic. rituali<br />

xilis, mwvanilis da sxv. saWmlis aRkveTas gulisxmobda.<br />

msgavsi rituali cxumarSi macxovris eklesiaSi<br />

tardeboda.<br />

eTnografiuli masalis mixedviT, ifarSi `muclis<br />

tkivilis~ gamomSvebad `qveynis batons, dambadebels _<br />

`fusna buasdiSs~ Tvlidnen. ifaris Temis sof. zeganSi<br />

RvTismSoblis eklesiidan 60-80 m-is moSorebiT aris<br />

amaRlebuli borcvi, sadac mis saxelze salocavi rituali<br />

sruldeboda. rogorc gadmogvcemen, Zvelad Turme,<br />

mTel sofelSi gavrcelebula muclis tkivili (tifi//xola<br />

zig) da bevri xalxi daxocila. amitom sofelma<br />

daaarsa salocavi `am daavadebis gamomSvebi _ Rmer-<br />

Tis `fusna buasdis~ saxelze. rituali Tu avadmyofis<br />

gansakurneblad tardeboda, Sesawirs _ xbos klavdnen,<br />

Tu daavadebis Tavidan asacileblad, maSin salocavSi<br />

mxolod zedaSiTa da salocavi purebiT midiodnen. rogorc<br />

gadmogvcemen, winaT, zafxulobiT, rituals yovelTvis<br />

asrulebdnen, bolo wlebSi mianebes Tavi, radgan<br />

daavadeba, romlis Tavidan asacilebladac igi tardeboda,<br />

saSiSroebas aRar warmoadgenda.<br />

aseTive xasiaTis cnobas gvawvdis d. margiani _ `yvelieris<br />

xuTSabaTs, da namariebis (mariamobis dResaswaulis,<br />

anu 28[14] agvistos Semdeg _ m. b.) xuTSabaTs svanebi<br />

uqmoben da es ori dRe Sewiruli aqvT quTaisis RvTismSoblis<br />

eklesiis saxelze _ sen mucelas Taobaze. Turme<br />

Zvelad, erT weliwads gaCnda saSineli seni svaneTSi<br />

_ `mucela~, romelmac bevri xalxi daxoca. maSin misces<br />

217


quTaisis RvTismSoblis eklesias aRTqma: weliwadSi er-<br />

Txel msxverpls swiravdnen da sTxovdnen, rom es seni<br />

ar SeeSva svaneTSi... avtori aRniSnavs, rom gadamdebi<br />

sneulebani da maT Soris `mucelac~ svaneTSi ar Cndeboda,<br />

aramed gadmohqondaT xolme mimosvlis dros imere-<br />

Tidan da Crdilo-kavkasiidan. zemoxsenebul wels `mucela~<br />

imereTidan gavrcelda, amitom Tavi quTaisis RvTismSoblis<br />

taZars Seavedres~ 11 .<br />

Cven mier am ukanasknel xanebSi moZiebuli eTnografiuli<br />

masala, vfiqrobT, exmianeba n. mindaZis mosazrebas,<br />

romlis mixedviT, wminda barbares saxelobis mcire<br />

samlocveloebis mSeneblobis farTod gaSla saqarTveloSi,<br />

kerZod svaneTSic, epidemiuri daavadebebis gavrcelebis<br />

periods ukavSirdeba 12 . svaneTidan saqarTvelos<br />

sxvadasxva kuTxeSi samuSaod wasuli svanebi ojaxebSi<br />

gazafxulis bolos brundebodnen. rogorc Cans,<br />

gadamdebi daavadebebic maSin iCenda Tavs da, bunebrivia,<br />

samkurnalo religiuri ritualebic maSin sruldeboda<br />

an fuZndeboda.<br />

Tu adamiani xangrZlivad iyo avad, SeiZleboda mis<br />

gamosajanmrTeleblad samkurnalo rituali sxvadasxva<br />

salocavSi ramdenjerme Catarebuliyo _ mamakacis avadmyofobis<br />

dros, ZiriTadad, wminda giorgis, xolo qalis<br />

avadmyofobis dros, RvTismSoblis (lamarias) saxelobis<br />

eklesiebSi.<br />

Sesawiris ojaxSi SeuTqvamdnen xolme: Sesawir saqonels<br />

gamoiyvandnen ezoSi, sanTels aanTebdnen, daiCoqebdnen<br />

da SesTxovdnen RvTaebas: `avadmyofi mogvirCine,<br />

dagvitove da imis magivrad es miiReo~. Sewirva SeiZleboda<br />

saxlSic da eklesiaSic.<br />

gansakuTrebuli aRniSvnis Rirsia soflis `aminiT~<br />

dalocva, romelic Semdegnairad tardeboda: avadmyofis<br />

patroni eklesiaSi waiyvanda saklavs da mTeli soflis<br />

mkvidrT moiwvevda. mlocveli dalocavda avadmyofs, mis<br />

gamojanmrTelebas SesTxovda RmerTs: `RmerTo da wmin-<br />

218


da giorgi, Tqven uSveleT am avadmyofs (saxeli), gexvewebiT,<br />

rac SeZleba gqondes ar daaklo...~. dalocvas rom<br />

morCeboda, TavSeyrili xalxi `amin~-s etyoda.<br />

mniSvnelovania, rom `...avadmyofi morCeba Tu mokvdeba,<br />

ojaxma es wesi `yeriaSi~ mainc unda gadaixados~ 13 .<br />

soflis `aminiT~ avadmyofis dalocva scodniaT religiuri<br />

dResaswaulebis drosac, rodesac xalxi TavisiT<br />

iyo salocavSi TavSeyrili (kvirikobas, giorgobas,<br />

`skalda Tarigzelis~ dResaswaulze da sxv.).<br />

koleqtiuri locva-vedrebis formiT avadmyofis dalocva<br />

soflis `aminiT~, msgavsebas poulobs aRmosavleT<br />

saqarTvelos mTianeTSi avadmyofis saxelze soflis<br />

mexvewuris Sekrebasa da dalocvasTan, im gansxvavebiT,<br />

rom aRmosavleT saqarTveloSi Sesawir saklavs sofeli<br />

yidulobda, xolo svaneTSi _ mxolod avadmyofis<br />

ojaxi.<br />

aRsaniSnavia mZime avadmyofobis dros didi RmerTis<br />

`xoSa RerbeT~-is//~fusna buasdiS~-is (samyaros Semomqmedi<br />

RmerTis) saxelze Catarebuli rituali msxmoiare<br />

xis, ufro msxlis xesTan. aseT dros xis ZirSi uRliT<br />

jvaredinad gadazomavdnen miwas da SeuTqvamdnen<br />

RmerTs. SemdegSi es adgili saojaxo salocavis saxes<br />

iRebda, romelsac `lidbaSi limzir~ (yanaSi locva) erqva.<br />

miwis Sewirva avadmyofis gamosajanmrTeleblad<br />

cnobilia saqarTvelos sxva kuTxeebSic 14 , iseve rogorc<br />

daavadebebTan dakavSirebuli zemoaRwerilis msgavsi religiuri<br />

ritualebi 15 .<br />

svaneTSi gansakuTrebuli mravalferovnebiT gamoir-<br />

Ceva Tvalis daavadebaTa samkurnalo da profilaqtikuri<br />

magiur-religiuri ritualebi, romlebic TiTqmis yvela<br />

sofelSi tardeboda, zogjer sxvadasxva salocavSi<br />

daavadebis specifikidan gamomdinare. mag.: zogadad Tvalis<br />

sisaRisaTvis loculobdnen wminda barbares, ians<br />

(ioane naTlismcemeli, latali), simon deceSs. Tvalze<br />

libris gadakvris SemTxvevaSi _ abrham deceSs evedrebodnen.<br />

219


zemo svaneTSi Tvalebis `sajanmrTelo~ samkurnalo<br />

ritualebs atarebdnen: ianis eklesiaSi (latali); ufli-<br />

Sis eklesiaSi (uSguli); wminda barbares eklesiebSi,<br />

romelic balszemo svaneTis TiTqmis yvela sofelSia<br />

da, agreTve, salocav xeebTan (ifari, cxumari da sxv.).<br />

Tvalis tkivilisagan damcvelTa Soris gansakuTrebiT<br />

popularuli wmindani svaneTSi iyo wminda barbare.<br />

dReoba barblaSis ZiriTadi daniSnulebac `daavadebuli<br />

Tvalebis gankurneba, TvalTa Suqis miniWeba da avi Wirisagan<br />

(xola mazig) dacva iyo~ 16 .<br />

wminda barbares SeuTqvamdnen: Tikans, xbos, mamals.<br />

dReobisaTvis specialurad Senaxuli fqvilisagan gamoacxobdnen<br />

patara, mrgvali formis kverebs. am purebs zedaSe<br />

arayTan da Sesawiravis Semwvar gul-RviZlTan er-<br />

Tad wm. barbares eklesiaSi waiRebdnen da ilocebdnen _<br />

wmindans Tvalis sisaRes da sinaTles SesTxovdnen.<br />

qvemo svaneTSi Tvalebis salocavi dRe iyo 15 ivlisi<br />

(Zv. stiliT), aseve, TebervalSi _ `meisarob ladeRi~<br />

(meisroba dRe). loculobdnen wm. barbares salocavSi.<br />

eTnografiuli monacemebis mixedviT, SabaTi qvemo svaneTSi<br />

qristes dRed iTvleboda da Tvalis sinaTles<br />

SesTxovdnen.<br />

Tvalebis mkurnalad iTvleboda, agreTve, `simon deceSi~<br />

(zeciuri simoni) mis saxelze soflis eklesiebSi<br />

`lamprobas~ anu `svimnozas~ (mirqmis, migebebis dResaswauli)<br />

_ Zv. stiliT 2 Tebervals, yvela ojaxidan TiTo<br />

anTebuli lampari miaqvT da sTxoven aacilos maTi ojaxis<br />

wevrebs Tvalis daavadeba.<br />

Tvalebis samkurnalo ritualebi tardeba `wminda<br />

xeebTanac~. cxumarSi salocavad aryis xea _ sadac ianis<br />

(ioane naTlismcemeli) saxelze loculobdnen, ifarSi _<br />

naZvis xesTan, romelzec aryis totebisagan gakeTebul<br />

wres hkideben. adgils, sadac naZvi dgas, simons eZaxian,<br />

loculoben, rogorc Cans, winaswarmetyvelisa da mTavarangelozis<br />

(?) saxelze: `simon Taringzel, kargad gvimyofe<br />

Tvalebi. gulis sisaRe mogveci~.<br />

220


wminda xeebTan samkurnalo ritualebis Catareba<br />

ara marto saqarTveloSi, aramed mTel kavkasiaSi far-<br />

Tod iyo gavrcelebuli 17 .<br />

svaneTSi aRniSnuli daavadebis samkurnalod aseTi<br />

mravalferovani da mdidari tradiciebis Camoyalibebas<br />

xeli Seuwyo Tvalis sxvadasxva daavadebis farTod gavrcelebam,<br />

romelic, Tavis mxriv, am kuTxis ekologiuri<br />

da mosaxleobis sayofacxovrebo pirobebiT iyo ganpirobebuli.<br />

`SeTqmul dReebSi~ daavadebis Tavidan asacilebel,<br />

an samkurnalo religiur ritualebs, imisda mixedviT,<br />

Tu sad tardeboda _ ojaxSi, wminda xeebTan Tu eklesia-<br />

Si _ met-naklebad gansxvavebuli xasiaTi hqonda.<br />

saxlSi Catarebul ritualSi mxolod ojaxis wevrebi<br />

Rebulobdnen monawileobas, ucxos daswreba ar SeiZleboda.<br />

eklesiaSi Catarebul locvas rac meti adamiani<br />

daeswreboda da ilocebda avadmyofis gamosajanmrTeleblad,<br />

miT ukeTesi iyo.<br />

salocav xeebTan Catarebul ritualSi ufro naTlad<br />

ikveTeba daavadebis sxvaze gadacemis magiuri qmedeba;<br />

mag.: avadmyofis naqoni mZivis, an salocavi purebis<br />

xeze dakideba _ vinc am nivTebs Seexeboda, daavadeba<br />

masze gadavidoda, xolo Semwirveli gaTavisufldeboda<br />

avadmyofobisagan.<br />

eklesiidan wamoRebuli mZivi, romelic avadmyofs<br />

unda etarebina, mxolod daavadebisgan dacvas emsaxureboda.<br />

winamdebare naSromSi Cven warmovadgineT mxolod<br />

nawili magiur-religiuri ritualebisa, romelic adamianis<br />

janmrTelobis dasacavad da avadmyofis gankurnebis-<br />

Tvis iyo gankuTvnili sxvadasxva salocavis (wmindanis)<br />

saxelze. zogierTi maTgani yofaSi dResac dasturdeba,<br />

xolo nawili aRar sruldeba. kerZod, daviwyebas mieca<br />

ZiriTadad im daavadebebisaTvis `Sewiruli~ dReebi, romlebic<br />

dRes mosaxleobisaTvis problemas aRar warmoadgens.<br />

rac Seexeba avadmyofis gamosajanmrTelebel sam-<br />

221


kurnalo ritualebis eklesiebSi Catarebas, TiTqmis araferi<br />

Secvlila. aRniSnuli tradicia (msxverplSewirva<br />

avadmyofis saxelze da sxv.) dResac cocxalia.<br />

THE RITUALS OF THE MEDICAL TREATMENT<br />

IN SVANETI<br />

The work presents the rituals for saving health in Svaneti. People<br />

thought that the disease was the divine punishment, by which people were<br />

being punished for their sins made against God. For winning God’s heart<br />

and avoiding the diseases, in certain days (the days of the donations) there<br />

were arranged the different types of religious rituals in churches, in houses<br />

or near “The Saint Trees” “near the icons”.<br />

The prophylactic types of rituals were made during the special days<br />

in the names of the deities provoking some concrete diseases.<br />

The most popular saint in Svaneti is Saint George. He is asked for<br />

help during every disease. For example, during the headache people ask<br />

for help Saint George of Ugvali (Jgrag Ugvlash), during the cough – Saint<br />

George of Khvamli is asked for help (Jgrag Khvalmish), during the rheumatic<br />

desease – Saint George of Tekhi is asked for help (Jgrag Tekhash)<br />

and so on.<br />

The most varied rituals are those of the medical and the prophylactic<br />

types of the eye disease. According to the type and the seriousness of the<br />

disease some different saints (Saint Barbara, John the Christener, Simon<br />

the Foreteller or in ~Abraham Detse” Abraham the Foreteller) are asked<br />

for patronage and there are made the conformable rituals.<br />

The religious rituals were more or less different according to where<br />

they were held (in churches, in houses or near “The Sacred Trees”). The<br />

rituals held near “The Sacred Trees” show the magical action of transmit-<br />

222


ting the disease from one person to another, for example, hanging the property<br />

(the bead) of the sick man on the tree. We imply that the disease would<br />

be transmitted to the person who would take the bead.<br />

In Svaneti ~The Saint Trees” include leaf trees (oaks, birch trees)<br />

and coniferous trees (pine-trees and fir-trees). There were conducted medical<br />

and prophylactic rituals near them for curing cough, eye, rheumatic<br />

and other diseases.<br />

It is important that during the serious illnesses, the rituals carried out<br />

in the name of the great God, “Khosha Gerbet” “Fusna Buasdish” (the creator<br />

of the universe) was held next to the fruit-bearing trees, mostly next to<br />

the pear trees. At that time the ground was crossed with the help of the yoke<br />

in the bottom and God was asked for patronage. Further this site became<br />

the place for praying named “Lidbashi Limzir” (praying in the cornfield).<br />

DDdamowmebuli wyaroebi da literatura<br />

1. a. daviTiani, RmerTebi svanTa rwmeniT... iv. javaxiSvilis<br />

sax. istoriisa da eTnologiis institutis arqivi,<br />

1940, M135, gv. 128.<br />

2. d. margiani, svanuri masala. iv. javaxiSvilis sax. istoriisa<br />

da eTnologiis institutis eTnografiuli<br />

arqivi, M2 69, 1946, gv. 36-37.<br />

3. s. guledani, Zveli adaT-zne-Cveulebani zemo svaneTSi,<br />

xelnaweri, mestiis mxareTmcodneobis muzeumi, gv. 128.<br />

4. a. daviTiani, svaneTi eTnografiulad, iv. javaxiSvilis<br />

sax. istoriisa da eTnologiis institutis arqivi,<br />

M2 4, gv.18.<br />

5. s. guledani, dasax. naSr., gv. 111-112.<br />

6. a. daviTiani, svaneTi eTnografiulad... gv. 28.<br />

7. iv. javaxiSvili, xeTa msaxureba da mcenareulobis<br />

RvTaeba. Txzulebani Tormet tomad, t. I, 1979, gv. 133-<br />

223


135; v. lomia, xis kultisaTvis saqarTveloSi, saqar-<br />

Tvelos saxelmwifo muzeumis moambe, t. III, gv. 170-171.<br />

8. leonti mroveli, cxovreba mefeTa, `<strong>qarTuli</strong> proza~,<br />

t. I, Tb., 1987, gv. 100.<br />

9. ir. surgulaZe, <strong>qarTuli</strong> xalxuri ornamentis simbolika,<br />

Tb., 1993, gv. 184.<br />

10. iqve, gv. 176.<br />

11. d. margiani, dasaxelebuli masala, gv.59.<br />

12. n. mindaZe, wminda barbare qarTul tradiciaSi, II saer-<br />

TaSoriso simpoziumi _ qristianoba Cvens cxovrebaSi:<br />

warsuli, awmyo, momavali, Tb., 2005, gv. 116.<br />

13. a. niJaraZe (Tavisufali svani), istoriul-eTnografiuli<br />

werilebi, w. 1, Tb., 1962, gv. 72.<br />

14. al. oCiauri, religia mowmaoSi (bude xevsureTi), istoriisa<br />

da eTnologiis institutis arqivi, 1935, gv.<br />

23.<br />

15. n. mindaZe, <strong>qarTuli</strong> xalxuri medicina (aRmosavleT<br />

saqarTvelos mTielTa eTnografiuli masalebis mixedviT)<br />

Tb., 1981, gv.91; Машурко М. Г., Из области<br />

народной фантазии и быта Тифлисской и Кутайсской губ.<br />

СМОМПК, XVIII, 1894, стр. 337-338; Степанов И., Приемы и<br />

поверия грузин Телавского уезда Тифлисской губернии.<br />

СМОМПК, 1894, т. 19, и. др.<br />

16. v., bardaveliZe, qarTvelTa uZvelesi sarwmunoebis istoriidan<br />

(RvTaeba barbar-barbal) Tb., 1941, gv. 45.<br />

17. Минкевич И. И. Растения, как медицинские средства и как<br />

предмет обожения на Кавказе, ПЗИКМО, 1895, №13, стр. 543.<br />

224


M<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>tradiciuli</strong> <strong>samedicino</strong> <strong>kultura</strong> xalxuri<br />

da wignieri (karabadinebis) codnis urTierTobis<br />

sakiTxisaTvis<br />

ama Tu im xalxis <strong>samedicino</strong> kulturis dones didad<br />

gansazRvravs Sesabamisi drois mowinave <strong>samedicino</strong><br />

miRwevebis xalxSi gavrcelebis xarisxi. Aam mxriv<br />

<strong>qarTuli</strong> xalxuri da profesiuli (karabadinebis)<br />

<strong>samedicino</strong> codnisa da tradiciebis Sejerebuli<br />

Seswavla metad sainteresoa da iZleva mniSvnelovani<br />

daskvnebis gakeTebis SesaZleblobas. winamdebare<br />

naSromis mizania eTnografiul masalaze dayrdnobiT<br />

vaCvenoT, ramdenad sargeblobdnen qarTveli saxalxo<br />

mkurnalebi (,,eqimbaSebi~) Zveli <strong>qarTuli</strong> werilobiTi<br />

<strong>samedicino</strong> ZeglebiT _ karabadinebiT.<br />

ramdenad iyo SesaZlebeli karabadinebis codnis<br />

xalxSi gavrceleba, an visTvis iyo gankuTvnili aseTi<br />

wignebi, amis Sesaxeb cnobebs TviTon karabadinebi<br />

gvawvdian. davit bagrationi ,,iadigar daudSi~ wers: ,,Tu<br />

kaci aseTsa alagsa avad gaxdes, rome iqi aqimi da<br />

Semtyobi kaci ar iyos, ese wigni daidvan wina da ama<br />

wigniTa uaqimon. Da rarigadac ama wignSigan<br />

eweros........yuela isre qnen~ (bagrationi, 1985:97).<br />

Medicines istoriis mkvlevari prof. mix. Sengelia<br />

amasTan dakavSirebiT wers: ,,karabadinebis arqiteqtonika<br />

da Sinaarsi (gamonaklisia ,,wigni saaqimoÁ~) saSualebas<br />

gvaZlevs misi funqciac ganvsazRvroT. Karabadinebi<br />

gamiznuli iyo masobrivi gamoyenebisaTvis. Sedgenili<br />

iyo rogorc eqimTaTvis, ise araeqimTaTvisac,<br />

saxeldaxelod advilad mosaxmari cnobaris<br />

saxiT~(Sengelia, 1970:125).<br />

saqarTveloSi karabadinebis popularobasa da<br />

farTid gavrcelebas adasturebs mravali faqti. Jer<br />

225


kidev XX s. dasawyisSi a. iaSvili werda, rom man Tavad<br />

naxa saqarTveloSi, ojaxebSi, 14 karabadini, romlebic<br />

warmoadgendnen memkvidreobiT sakuTrebas. Karabadinebi<br />

hqondaT saxalxo mkurnalebsac da Cveulebriv<br />

mcxovreblebsac. Miuxedavad imisa rom, isini sakmaod<br />

Zvirad fasobdnen. erT kacs karabadinSi ori kameCi<br />

hqonda gadaxdili (Яшвили. 1904:125).<br />

amave faqts miuTiTebs mkvlevari lado kotetiSvili:<br />

,,Zvelad qarTveli eqimebi...... gacxovelebul saeqimo _<br />

saganmanaTleblo muSaobas awarmoebdnen da sakmaod<br />

codniTa da gamocdilebiT wvrTnidnen qarTvel xalxs.<br />

Cven ara gvgonia rom iyos sadme kidev iseTi qveyana,<br />

sadac xalxuri medicina iseTi mdidari da<br />

mravalferovani iyos, rogorc es CvenSia...... iSviaTia<br />

iseTi sofeli sadac karabadinebis saxiT an<br />

zepirsityvierad Senaxuli ar iyos xalxSi<br />

ferad_feradi samkurnalo saSualebani da saeqimo<br />

ostatoba, rac uZvelesi saukuneebidan momdinareobs.<br />

Aqedanve aris sibevre da nairsaxeoba karabadinebisa,<br />

romlebic Cvens xalxSi aris daculi~ (kotetiSvili,<br />

1940:3).<br />

zemoTqmulis dadasturebaa Cven mier savele<br />

eTnografiuli muSaobisas (ZiriTadad das.<br />

saqarTveloSi _ raWa_leCxumi, imereTi) mopovebuli<br />

cnobebi karabadinebis mosaxleobaSi gavrcelebis<br />

Sesaxeb. TiTqmis yvela kuTxeSi sadac ki mogvixda<br />

savele muSaobis Catareba, aSkarad SeiniSneba<br />

werilobiTi medicines gavlena da karabadinebic<br />

ZiriTadad tradiciul (sagvareulo) mkurnalTa<br />

ojaxebSi davadastureT. aRniSnuli karabadinebi<br />

warmoadgens arasrul variantebs an sxvadasxva<br />

xelnawerebidan amokrefil maTTvis saWiro cnobebs,<br />

amitom Zneli saTqmelia romel oficialurxelnawers<br />

ganekuTvneba igi. aRniSnulis Sesaxeb jer kidev a.<br />

iaSvili werda, rom xSir SemTxvevaSi <strong>samedicino</strong><br />

xelnawerebis gadawerisas gadamweri sxvadasxva wyaros<br />

226


iyenebda, an iwerda imas rac mas ainteresebda da<br />

sWirdeboda (Яшвили, 1904:83). ojaxebSi davamowmeT<br />

rogorc e. w. ,,bebiis namziTvi~, ise nayidi Zveli<br />

xelnaweri karabadinebi. Mag; raWaSi, sof. bugeulSi,<br />

gabiCvaZeebis ojaxSi ( saxalxo mkurnalebi sasuliero<br />

wodebidan) vnaxeT ori saxios karabadini, erTi Zveli,<br />

xelnaweri, saidanac xelmZRvanelobdnen wamlebis<br />

damzadebisas da meore petre klapitonovis<br />

(klapitonaSvilis) mier moskovSi 1830_32w. gamocemuli<br />

,,mokle karabadini, anu darigeba~_ rusulidan<br />

Targmnili da gadmokeTebuli. raWaSive, sofel<br />

nikorwmindaSi mcxovreb gegeSiZeebs SiSis gamo dauwviaT<br />

<strong>samedicino</strong> xelnaweri (cnobilia, rom XX s_is 30_40<br />

_ian wlebSi saqarTveloSi devnidnen ,,eqimbaSebs~).<br />

leCxumSi_ sof. CqumSi cnobili mkurnalebis _<br />

TuTisanebis ojaxSi davamowmeT agreTve ,,bebiis<br />

namziTvi~ karabadini.<br />

karabadinebis gavrcelebis TvalsazrisiT imereTi<br />

gamorCeuli kuTxea. aq mraval ojaxSi vnaxeT Zveli<br />

<strong>samedicino</strong> xelnawerebi. Mravali xelnaweri karabadinia<br />

daculi quTaisis n. berZeniSvilis sax. saxelmwifo<br />

muzeumis arqivSi, rogorc kerZo pirebis (agiaSvilebis,<br />

niJaraZis, quTaTelaZis, wereTlis da sxv.), ise<br />

samonastro kompleqsebidan, mag; jruWis monastridan<br />

Semotanili. Kargad Semonaxuli karabadionebis<br />

Tavfurclebze aris rogorc gadamwerTa, ise SemkveTTa<br />

anderZebi, saidanac Cans, rom maT Segnebuli hqondaT<br />

aRniSnuli saqmianobis mniSvneloba. Aam anderZebidan<br />

aseve irkveva, rom saqarTveloSi karabadinebis xeliT<br />

gadawera XIX s_is 50_ian wlebamde grZeldeboda. Aase<br />

mag; agiaSvilebis ojaxidan Semosuli karabadinis<br />

gadamweris anderZSi vkiTxulobT: ,,wigni ese, romelsac<br />

ewodebis munaTxafi Sahba viTamc sruli saheqimo<br />

wignebidan gamorCeuli, gamokrefili aris da aRwera<br />

xeliTa xizabavreli godebaZe ter anton xucianovisa da<br />

Tumca wignsa amasa Sina ipoebodnen mraval sakudiano<br />

227


ameni da romelica vscani, rom sakudiano iyo, gare<br />

ganvTxien da zogni msgavsni maTni, romelic umetesad im<br />

wamalT xasiaTTa mivaCeme, igini Savswere da<br />

ucodinarobisa da ganurCevlobisaTvis nu vin mmbasriT,<br />

aramed momiteveT, xolo aRiwera welsa macxovrisasa<br />

1836 da oqtombris ocs aRsrulda~.<br />

aRniSnuli anderZidan Cans, rom gadamweri erkveoda<br />

<strong>samedicino</strong> saqmianobaSi, igi SerCeviT iwerda saWiro<br />

sakiTxebs. Mmeores mxriv ki cxadia aseTi gadaweris<br />

dros Tavdapirveli teqsti mniSvnelovnad icvleboda.<br />

Zogjer erTi xelnaweri or an met sxvadasxva karabadins<br />

aerTianebda.<br />

sanimuSod movitan zemoaRniSnuli karabadinis<br />

SemkveTis anderZsac: ,,me giorgi erisTavis Zeman da<br />

kavalerman aRvimsTe winaSe RvTisa Txovnad madlsa da<br />

povnad samkurnaloisa werilisa da, viTarca mowyale<br />

ars, momeca Sewevna da vipove maZiebelman da misTana<br />

misi xelovani pronoTari giorgi, romel ars<br />

mosaxsenebelTa mwerali, romeli me aRviyvane<br />

megobrobisa pativsa zia da aRvawerine doxturTa mier<br />

saqebeli da mravalTa samefoTa sayabuli piveli<br />

karabadini. Srulmyofelman saqmeni xeliTa CemTani<br />

warmimarTna da aw keTilisa mizezman namizezevi ese Cemi<br />

Seiwiros, Rirs myos marjvenisa Tvisisa dgomisa,<br />

romelsa Svenis yovelTa mier didebisa Sewirva, pativi<br />

da Tayvaniscema mamisa da Zisa da wmidisa sulisa aw da<br />

maradis da ukuniTi ukunisamde amin~.<br />

rogorc SemkveTis anderZidan Cans, aRniSnuli<br />

saqmianoba saRvTo saqmed da sulis sacxoneblad<br />

iTvleboda. aRniSnuli azri gatarebulia TiTqmis yvela<br />

SemkveTis anderZSi. SemkveTebi rogorc wesi<br />

didgvarovnebi _ erisTavebi, Tavadebi arian, gadamwerebi<br />

ki ZiriTadad sasuliero wris warmomadgenlebi.<br />

zogierTi gadamweri cdilobda Tavisi wvlili<br />

Seetana, gaeumjobesebina karabadini gamosayeneblad, mag:<br />

avTandil TayinasSvilis (gadamweri) anderZSi<br />

228


vkiTxulobT: srulad ese mcire karabadimi as da<br />

Tequsmeti kari aris da zemod yovelsa karisaTvis<br />

Tavidgan vidre bolomde ricxvi damirTavs da aw aqana<br />

yovlis karis saxelsa da ricxvs mogaxseneb da<br />

saZiebeli aris imisaTvis, rome, romeli karic gindodes<br />

aqedgan advilad iZio da hpoo, raTa maSuraloba ar<br />

SegemTxves. saZiebeli dedans ar hqonda, Cven mdabals da<br />

ucodvils mwignobarTagans avTandils SegviZenia.<br />

Karabadinis aRmomkiTxvelman ese saZiebeli aRmoikiTxos<br />

da yovelsave, raica zemoT weril ars, is uCvenebs, da<br />

romeli raica enebis is kari iZios~.<br />

karabadinebis sixSire aRniSnul kuTxeSi pirdapir<br />

kavSirSia xalxis <strong>samedicino</strong> codnis donesTan. TiTqmis<br />

yvela SeZlebuli ojaxi cdilobda hqonoda samkurnalo<br />

wigni, da radganac karabadins ZiriTadad praqtikuli<br />

daniSnuleba hqonda, misi simravle ganapirobebda<br />

samkurnalo saqmis mcodne pirTa simravlesac.<br />

Ramdenadac mkurnalobis xalxuri tradiciebis<br />

matareblebi ZiriTadad saxalxo mkurnalebi arian,<br />

savele eTnografiuli muSaobisas gansakuTrebul<br />

yuradRebas vaqcevdiT masalis Sekrebas maTze (icavdnen<br />

Tu ara mkurnalobis saidumlos, STamomavlobiT Tu<br />

gadascemdnen codnas, icnobdnen Tu ara karabadinebs da<br />

a. S.) moZiebuli masalis mixedvit xalxuri mkurnalebi<br />

pirobiTad SeiZleba or ZiriTad kategoriad davyoT,<br />

pirvelni _ ufro ganswavlulni, qarTul tradiciul<br />

samkurnalo codnas ( karabadinebis) naziarevi da meore,<br />

_ romelTa codna ZiriTadad empiriul gamocdilebazea<br />

damyarebuli.<br />

Cvens sakvlev regionSi, erTaderTi kuTxe, sadac<br />

uSualod ojaxebSi ver movaxerxeT karabadinebis<br />

damowmeba, svaneTia. Tumca gadmocemit zogierT saxalxo<br />

mkurnals _ ,,aqims~ (xergianebisa da gujejianebis<br />

gvarSi) hqoniaT is. erTerTi cnobili ,,aqimis~ Svilma<br />

dagvidastura, rom ,,mamamiss hqonda raRac wigni<br />

saiidanac amzadebda wamals~. marTlac am kuTxis<br />

229


xalxur medicinaSi gamoyenebuli terminologia da<br />

samkurnalwamlo saSualebebi, agreTve mkurnalobis<br />

xerxebi da meTodebi, romlebic Zalian uaxlovdebian,<br />

zog SemTxvevaSi identuric kia karabadinebis <strong>samedicino</strong><br />

codnisa, gvafiqrebinebs, rom svan saxalxo mkurnalebs<br />

marTlac hqondaT Zveli <strong>qarTuli</strong> <strong>samedicino</strong><br />

xelnawerebi. Tu gaviTvaliswinebT, rom ,,saqarTvelos<br />

gansacdelis Jams svaneTi gadaqceula misi saeklesio<br />

simdidrisa da Zveli naSTebis saxizrad da damcvelad~<br />

(gabliani, 1925:111_112). vaxuSti batoniSvilis cnobiT<br />

,,....ecerSi (balsqvemo svaneTi m. b.)....ars eklesia svetad<br />

wodebuli, saxizari svetis cxovlis samkaul_saunjisa~<br />

(batoniSvili, 1973:787). gamoricxuli ar unda iyos am<br />

,,saxizar nivTebs~ Soris karabadinebis arsebobac.<br />

rogorc ukve aRvniSneT, karabadinebis gadaweris<br />

tradicia saqarTveloSi XIX s_is 50_ian wlebamde<br />

grZeldeboda, imave saukunis meore naxevridan ki<br />

<strong>samedicino</strong> codnis xalxSi gavrceleba qarTulma<br />

periodulma presam ikisra, am mxriv gamoirCeva<br />

,,saqarTvelos kalendari~, da ,,sasoflo gazeTi~,<br />

romelTa statiebSi ZiriTadad yuradReba<br />

gamaxvilebulia imaze, Tu sxvadasxva daavadebebis dros<br />

rogor unda umkurnalon Sinaur pirobebSi, ra niSnebiT<br />

unda gamoicnon esa Tu is daavadeba. agreTve<br />

aqveynebdnen sxvadasxva dasalevi Tu garegani (malamo)<br />

wamlebis damzadebis receptebs. aRniSnul swavlebas<br />

ukvalod ar Cauvlia, rasac savele eTnografiuli<br />

masala adasturebs.<br />

xalxuri da profesiuli <strong>samedicino</strong> codnis<br />

Sedarebas garkveuli kriteriumebis mixedviT vaxdenT,<br />

kerZod _ daavadebaTa gamomwvevi mizezebis Sesaxeb<br />

arsebuli Sexedulebebis msgavseba gansxvaveba;<br />

<strong>samedicino</strong> terminologia; mkurnalobis meTodebi da<br />

saSualebebi; avadmyofis movla da sxv. winamdebare<br />

statiaSi Cven SevexebiT msgavseba _ gansxvavebis mxolod<br />

zogierT sakiTxs.<br />

230


Sexedulebebi daavadebaTa gamomwvevi mizezebis<br />

Sesaxeb: xalxSi gavrcelebuli Sexedulebebis mixedviT<br />

mTeli rigi daavadebebi, mag: Tavis tkivili,<br />

qarebi//revmatizmi da sxv. ,,glaxa sisxlis~ bralia.<br />

eTnografiuli masalis mixedviT ,,kacs rom saxrebSi<br />

qarebi gauCndeboda, is maSinve sisxls gamoiRebda,<br />

radgan misi azriT glaxa sisxlis bralia saxsrebis<br />

tkivili~. ,,sisxlis metobiT~ gamowveul Tavis<br />

tkivilsac sisxlis gamoSvebiT mkurnalobdnen.<br />

Ddaavadebis simptomad ,,saxeze wamoWarxleba da<br />

Tvalebis siwiTle~ iTvleboda. aseT dros avadmyofs<br />

specialuri xelsawyoebit sisxls gamouRebdnen kefidan<br />

an safeTqlidan _ sisxlis ZarRvs ,,wkipartis//nestaris~<br />

(viwro, Txelpiriani, moxrili dana) msubuqi dartymiT<br />

gasWridnen.<br />

xalxSi gavrcelebuli Sexeduleba ,,glaxa sisxlis~<br />

Sesaxeb karabadinebis gavlenis Sedegi unda iyos.<br />

rogorc cnobilia, hipokrates humoralur_paTologiuri<br />

moZRvreba medicinaSi gabatonebuli iyo mTel<br />

SuasaukuneebSi (romlis mixedviTac adamianis organizmi<br />

otxi elementisagan _ sisxli, zafra, balRami, sevda _<br />

Sedgeba. maTi wonasworoba organizmSi janmrTelobaa,<br />

wonasworobis darRveva ki daavadeba.) da <strong>qarTuli</strong><br />

samkurnalo xelnawerebic _ ,,usworo karabadini~, ,,wigni<br />

saaqimoY~, ,,samkurnalo wigni _ karabadini~ da ,,iadigar<br />

daudi~ AM Teoriis mixedviT ganixilavs yvela Teoriul<br />

sakiTxsa da daavadebas.<br />

Hhumoraluri paTologiis gavlenis damadastureblad<br />

l. kotetiSvils moyavs qarTul salaparako enaSi<br />

xmarebuli gamoTqmebi: ,,naRveli gamiskda~,,,naRvela<br />

gamixeTqa~, ,,sevdiani kaci~, ,,sevda maxrCobs~, ,,balRami<br />

amoanTxia~, ,,gesliani anu balRamiani kaci~, ,,ZarRviani<br />

kaci~, ,,sisxli amemRvra~, ,,sisxli gamiSro~, ,,kaci gaSra~<br />

da sxv. (kotetiSvili, 1940:40).<br />

<strong>samedicino</strong> xelnawerebis mixedviTac ,,sisxlis<br />

metobiT~ gamowveuli daavadebebis mkurnaloba sisxlis<br />

231


gamoSvebaSi mdgomareobs. sisxlis gamoSvebis meTodi,<br />

xelsawyoebi, adgili (saidanac sisxls uSveben) TiTqmis<br />

erTnairia. ,,Tavis tkivili rome sisxlisagan<br />

iyos....ficxlav xeli gauxsen, anu safeTqeli, anu Subli,<br />

anu Tavsa kotoSi mohkide~ (qananeli, 1940:172.). simptomebi<br />

,,sisxlis metobiT~ gamowveuli daavadebisa ki asea<br />

aRwerili _ ,,Tu Tvalni da feri wiTeli iyos da<br />

yuriswineT rom ZarRui aris, isi saves iyos da Zalianad<br />

feTqdes, icodi, rome sisxlisagan aris. imas Tavzeda<br />

kotoSi unda mohkidos da merme yifali gauxsnas, anu<br />

isi rome yuriswinaT ZarRui aris, isi gauxsen~<br />

(fanaskerteli, 1978:284).<br />

xalxSi gavrcelebulia Sexeduleba, rom kbilis<br />

daavadebas, tkivils, ,,daWianebas~iwvevs ,,wvrili Wiebi~<br />

da Sesabamisad mkurnalobac ,,Wiebis kbilidan<br />

gamodevnas~ isaxavs miznad. ,,Turme adamians kbilSi<br />

uCndeba abreSumis Zafis msgavsi wvrili Wiebi~_<br />

gadmogvcemen mTxrobelebi. xalxi WianaWam kbils ase<br />

mkurnalobs _ samkurnalo mcenareebis lemis (datura<br />

stramonium L.) an lencofis (hyoscyamus niger L.) Tesls<br />

gaSlidnen ficarze da zed Camoqnil Taflis sanTels<br />

gaagorebdnen, an Tavidanve Tesls da sanTels erTad<br />

Camoqnidnen. xis wvril Rruian Reroze miamagrebdnen<br />

Zabrs, xis reros ,,WianaWam~ kbilze miadebdnen, xolo<br />

Zabris qveS sanTels aanTebdnen rom kvamli Sig<br />

Sesuliyo, Tan qvemoT wylian jams udgamdnen, romelSic<br />

,,kbilis Wiebi cvioda~, an lemis Tesls dayridnen<br />

nakverCxalze, zemodan raime liTonis jams<br />

daaxurebdnen, Semdeg gadmoabrunebdnen, eyals<br />

Caasxamdnen da amiT iorTqlebdnen _zemodan raimes<br />

gadaifarebdnen da piriT isunTqebdnen, ,,TasSi patara<br />

Wiebi cvioda~_ gadmogvcemen mTxrobelebi.<br />

igive Sexedulebas da mkurnalobis analogiur wess<br />

vxvdebit karabadinebSic. ,,Tu SeWmulsa (kbilsa m. b.)<br />

WiaY iyos, prasisa Tesli da lemisa Tesli, romelsa<br />

232


angi hquian, danayos da cviliTa Sezilos da kbilTa<br />

qveS ikmolos, WiaY Camoscvivis yvelaY~ (wigni saaqimoY,<br />

1936:136). an ,,sxua wamali kbilisa, rome Wia Seeqmnas._aiRe<br />

Savi Txis balani, sandi da qoni, danaye erTad, grZeli<br />

qva gaaTbe da ese wamlebi zeda daakmie, piri zed<br />

daaWirvine, matli Camoyaros da uSuelos~<br />

(fanaskerteli, 1978:371).<br />

xalxSi gavrcelebuli rwmena_warmodgenebis Tanaxmad<br />

mTel rig daavadebebs avi sulebi iwveven. isini aSineben<br />

da avad xdian adamianebs. maTgan Tavis dasacavad ki<br />

sxvadasxva saSualebebs mimarTaven – Selocvebs,<br />

Senalocebis (Tilismebis) tareba da sxv. svaneTSi avi<br />

sulebisagan Tavdacvis mizniT atarebdnen mglis xorxs<br />

da kbils. iadigar daudSi vkiTxulobT_,,......da Tu mglis<br />

kbili martvilsa dahkidon devisa da macdurisagan da<br />

yovlisa RamiT mavnisagan eminad iyos aRar eSinodes da<br />

aRarc ra gadaekidos~ (bagrationi, 1938:535). aRniSnuli<br />

Sexeduleba SesaZloa xalxuridan iyos Sesuli wignier<br />

medicinaSi.<br />

mkurnalobis saSualebebi da meTodebi xalxur<br />

medicinasa da <strong>samedicino</strong> xelnawerTa Soris mraval<br />

paralels vxvdebiT zogadad daavadebaTa da kerZod<br />

travmul dazianebaTa mkurnalobaSi. magaliTisaTvis<br />

SevexoT Wrilobis mkurnalobas.<br />

qarTveli saxalxo mkurnalebi Wrilobis<br />

mkurnalobas misi gasufTavebiT iwyebdnen, risTvisac<br />

iyenebdnen ornaxad arrays. Alkoholiani xsnarebiT<br />

Wrilobis mobanvis wess vxvdebiT <strong>samedicino</strong><br />

xelnawerebSic (qananeli, 1940:394.).<br />

sisxlis denis SesaCereblad svaneTSi saxalxo<br />

mkurnalebi (,,aqimebi~) sxva saSualebasTan erTad<br />

iyenebdnen Sabiamansac._,,sisxlis sadinarebs moswvavs da<br />

sisxli aRar gamovidodao~_ gadmogvcemen mTxrobelebi.<br />

karabadinebSi _ ,,sxua wamali, rome dakodilsa<br />

(Wrilobas m. b.)......gaxsnilisa sisxli daayenos aiRe ......<br />

anu arjaspi (Sabiamani m. b.)...... danaye moayare da<br />

233


daayenos~ (fanaskerteli, 1978:651.). an ,,Sabiamani mxurvali<br />

da xmeli aris, vinca ese Sabiamani danayos da aseTsa<br />

dakodilzeda daayaros, rome sisxli ar daswydebodes,<br />

maSinve sisxls daswyvuets da wyalsa da walasa<br />

moaSrobs ...... da kbilis sisxlis denasa uSuelis~<br />

(bagrationi, 1985:537).<br />

xalxur medicinaSi Wrilobis mkurnalobis erT_erTi<br />

ZiriTadi saSualebaa malamo. svaneTSi mas mahlam hqvia.<br />

karabadinebSic<br />

_<br />

malamo//marlam//mahlamaY//marama//mahlamaYs saxeliT<br />

vxvdebiT. Pparalelis TvalsazrisiT sainteresoa TviT<br />

malamoTi mkurnalobis wesi. xalxur mkurnalebs<br />

svaneTSi, iseve rogorc saqarTvelos sxva kuTxeebSi,<br />

Rrma WrilobaSi malamo patruq//patrik_is saSualebiT<br />

SehqondaT. Mis dasamzadeblad iyenebdnen _ Taflis<br />

sanTels, bambas, aryis xis wvril totebs da sxv.<br />

patruqs gaJRinTavdnen malamoTi da Cadebdnen<br />

WrilobaSi, raTa igi zedapirulad ar Sexorcebuliyo.<br />

karabadinebSi Rrma Wrilobis mkurnalobis wesi asea<br />

gadmocemuli ,,.... dakodili (daWrili m. b.)......Tu Rrma<br />

iyos (wamali m. b.) patruqiT Seudev~(qananeli, 1940:391), an<br />

,,......Tu isriTa iyos da Tu SubiT, an xrmliTa an daniTa,<br />

Tu Rrma iyos...... (Wriloba m. b.)patrukiTa Seudev wamali<br />

ZueliTa bambiTa~(fanaskerteli, 1978:646).<br />

z. fanaskertelis samkurnalo wigns darTul<br />

leqsikonSi patruki//patruqi ganmartebulia rogorc<br />

,,fTila~ (fanaskerteli, 1978:870). sulxan_saba orbeliani<br />

ki mas Semdegnairad ganmartavs _ ,,patruqi//patruk<br />

ewodeba sanTlisa da bazmis Clas~ (s.s. orbeliani,<br />

1966:613), xolo Cla aris naZenZi rame (orbeliani, 1949:<br />

425) rogorc davinaxeT mkurnalobis wesi da terminic<br />

erTimeoris msgavsia.<br />

Svan ,,aqimebs~ gaRizianebuli, daCirqebuli Wrilobis<br />

mosarCenad hqoniaT raRac gansakuTrebuli malamo _<br />

,,malgimiS~, misi Semadgenloba ver davadgineT, magram<br />

234


xalxis gadmocemiT es wamali ,,glaxa xorcs mosWamda<br />

da kargs stovebda~.<br />

karabadinebSi vkiTxulobT_ ,,sxua malama, rome Zueli<br />

mRieri da sxua feri avi xorci gamovides isica<br />

mosWamos~, an ,,sxua malama mwuane rome xorci mosWamos<br />

da bayli gawmindos da matls da krkilsa uSuelos, da<br />

Tu TeTri iyos mRierSigan gaawiTlos da gaamrTelos~<br />

(fanaskerteli, 1978:648) an ,,vinca xami kevi danayos da<br />

xorcmetzeda daiyaros, meti da avi xorci<br />

mosWamos~(bagrationi, 1985:537).<br />

mTxrobelTa gadmocemiT ,,aqimebi~ garkveuli saxis<br />

operaciebsac atarebdnen. kerZod, kanqveS gaCenil<br />

simsivnes amohkveTdnen. Rogorc eTnografiuli<br />

masalidan Cans aseTi saxic operacia sul axlo<br />

warsulSi Cautarebia erTert cnobil ,,aqims~ mamerza<br />

xergians. Mis mier morCenili pacienti gadmogvcems:<br />

,,barZayi dawiTlebuli mqonda da xelis SexebiT<br />

vgrZnobdi kaklis nayofze did simsivnes. 8_10 wlis<br />

viqnebodi. Mamerza xergianma mimkurnala. Jer malamos<br />

mismevda xis kovziT. sanam siwiTle Zalian ar<br />

dawiTlda. Bolos dana gaaxura cecxlze, TiTqmis<br />

gaawiTla, raRac wausva zed, mere gamiWra da mozrdili<br />

simsivne gamoiRo. operaciis Semdeg malamos mismevda da<br />

ramodenime dReSi momirCina~ (nugzar amiranis Ze<br />

niguriani, 35 wlis, 1979. mestia).<br />

simsivnuri warmonaqmnis mkurnalobis saukeTeso gzad<br />

operacia saxeldeba karabadinebSic ,,Tia imas quian,<br />

rome tyavsa da xorcs Sua iyos mrguali da gorvides.<br />

Iqnebis rome magari iyos da xmeli; da iqnebis rome<br />

rbili iyos. Tu tyavsa da xorcsa Sua iyos, misi ukeTesi<br />

dastaqroba aris, rome gamouRos~. (fanaskerteli,<br />

1978:630).<br />

Sbanur masalaze ufro imitom gavamaxvileT<br />

yuradReba, rom rogorc zemoT aRvniSneT uSualod<br />

mosaxleobaSi<strong>samedicino</strong> xelnawerebi (karabadinebi) ver<br />

davamowmeT. Tumca rogorc davinaxeT, xalxur da<br />

235


wignier medicinas Soris bevri saerToa. Aaseve mravali<br />

paralelis motana SeiZleba, rogorc travmul ise<br />

Sinagan, kanis da sxva daavadebaTa mkurnalobaze<br />

xalxur da <strong>samedicino</strong> xelnawerebs Soris. vfiqrobT<br />

motanili masalac garkveul warmodgenas gviqmnis imis<br />

Sesaxeb, rom qarTveli xalxi icnobda karabadinebs da<br />

saxalxo mkurnalebi ki praqtikul saqmianobaSi<br />

iyenebdnen mas. Adgili hqonda piruku processac,<br />

xalxuri gamocdileba sxvadasxva gadamwerTa meoxebiT<br />

Sedioda <strong>samedicino</strong> xelnawerebSi.<br />

Aavadmyofis movla. xalxuri da wignieri samkurnalo<br />

Tu leqsikuri aparatis siaxlove da urTierTzegavlena<br />

vlindeba iseT sferoSic, rogoricaa avadmyofis movla.<br />

xalxuri gamocdilebiT avadmyofze dadebiTad<br />

moqmedebda sasiamovno garemos Seqmna. mZime,<br />

gaxangrZlivebulidaavadebis dros (daavadebis xasiaTs<br />

mniSvneloba ara aqvs) avadmyofs Rameebs uTevdnen,<br />

arTobdnen sasiamovno ambebiT, musikiT da sxv. ufro<br />

metic, saqarTveloSi wes_CveulebaTa mTeli sistemaa<br />

Camoyalibebul;I ,,batonebiani~ (bavSvTa gadamdebi<br />

daavadebebi_wiTela, yvavili, yivanaxvela da sxv.) bavSvis<br />

movlisa. asset dros ojaxSi xmamaRali laparakic ki<br />

ikrZaleboda, myudro da sasiamovno garemo, bavSvis<br />

survilebis gaTvaliswineba, kvebiTi reJimi da sxv.<br />

romelic sruldeboda viTomda ,,batonebis~ saameblad<br />

avadmyofis nerviul sistemaze dadebiTad moqmedebda<br />

rac gamojanmrTelebas uwyobda xels.<br />

karabadinebSi ama Tu im daavadebis wamlebit<br />

mkurnalobasTan erTad aris darigeba avadmyofis<br />

movlasac. Aase mag. ..lamazi adamistomis naxva, lamazis<br />

pirutyvis naxva, lamazis alagis naxva da lamazis<br />

sakravisa kais xmis gagoneba avad mofsa es yuela kargad<br />

mouxdebis da yuela guls ukuhyris. xolo rac an<br />

Tvalsa an gulsa, an yursa da an Wkuas iamebis, avad<br />

myofsa yuela kargad mouxdebis, da sensa da gulis<br />

Semoyras ukuhyris~ (qananeli, 1940:140).<br />

236


Zvelad rogorc viciT mteli rigi daavadebebis, mag:<br />

epidemiebis (yvavili, Savi Wiri, tifi da sxv.), efeqturi<br />

samkurnalo saSualebebi ar arsebobda. asset dros,<br />

rogorc eTnografiuli masalis, ise karabadinebis<br />

mixedviTac erTaderTi racionaluri RonisZieba<br />

daavadebis Tavidan acilebisa infeqciis keris<br />

izolireba, morideba rCeba, rasac xalxi zedmiwevniT<br />

asrulebda. Wydeboda soflebs Soris mimosvla, icodnen<br />

gaxizvna da sxv. karabadinebidanac aseTi darigeba<br />

ismoda ,,romelsa saxlSigan sneuli iwves, Sen nu<br />

dasdgebi da nurca daswvebi, da raca maT eWamos<br />

saWmeli, mis naWamsa Tquen nu sWamT, Tvarem saSiSari<br />

aris. nurca maTiTa WurWliTa wyals suamT, romliTa<br />

sneuli smides. Ese raca seni dagviweria, ima sneulisa<br />

naWamsa da nasvamsa vinca sWams da svams, maT<br />

gardaexvevis....~(qananeli, 1940:5).<br />

Mmotanili samkurnalo Tu profilaqtikuri<br />

RonisZiebebi fiqsirdeba saqarTvelos yvela regionSi.<br />

Mmsgavseba xalxuri da wignieri medicinisa<br />

TvalSisacemia. vfiqrobT am mokle mimoxilviTac ki,<br />

mizani _ xalxuri da profesiuli <strong>samedicino</strong> codnis<br />

urTierTmimarTebis Cveneba_ miRweulia.<br />

237


Georgian Traditional Medical Culture About The Relations<br />

Of Folk And Professional Knowlenge<br />

Symmaru<br />

The article deals with interrelations of Georgian folk and professional<br />

medical knowledge. The ethnographical material profess the existence of<br />

medical knowledge in the population of Georgia. Medical manuscripts<br />

kept in the folk doctors` families, treatment lexis, the same (in some xases)<br />

analogical opinions about some diseases, ways and means of treatment are<br />

the examples prowing it. It shows thet the majority of Georgian<br />

manuscripts in their practice. The above mentioned event shows us the<br />

relation between old Georgian folk and professional medical knowledge.<br />

G<br />

gamoyenebuli literatura<br />

1. bagrationi 1985 _ d. bagrationi, iadigar daudi,<br />

Tb., 1985w.<br />

2. gabliani 1925 _ e. gabliani, Zveli da axali<br />

svaneTi, Tb., 1925w.<br />

3. batoniSvili 1973 _ vaxuSti batoniSvili,<br />

aRwera samefosa saqarTvelosa, Tb., 1973w.<br />

4. kotetiSvili _ l. kotetiSvili, qananelis<br />

,,usworo karabadini~ 1940 wlis gamocemis<br />

winasityvaoba.<br />

5. orbeliani 1949 _ s.s. orbeliani, sityvis kona,<br />

Tb., 1949w.<br />

6. orbeliani 1966 _ s.s. orbeliani, leqsikoni<br />

<strong>qarTuli</strong>, wigni I, Tb., 1966w.<br />

7. fanaskerteli 1978 _z. fanaskerteli_ciciSvili,<br />

samkurnalo wigni _ karabadini, Tb., 1978w.<br />

238


8. qananeli 1940 _ qananeli, usworo karabadini,<br />

Tb., 1940.<br />

9. Sengelia 1970 _ mix. Sengelia, <strong>qarTuli</strong><br />

medicines istoria, Tb., 1970.<br />

10. wigni saaqimoY 1936 _ wigni saaqimoY, tfilisi, 1936.<br />

11. Яшвили 1904 – А.О. Яшвили, Народная медицина в<br />

закавказском краеб Тифлис, 1904.<br />

A<br />

239


<strong>samedicino</strong> cnobebi qarTul hagiografiul nawarmoebebSi<br />

( V_Xss.)<br />

hagiografiuli nawarmoebebi mniSvnelovan cnobebs gvawvdian<br />

V_X saukuneebis saqarTveliSi <strong>samedicino</strong> codnis Sesaxeb.. H<br />

hagiografiuli literaturis mniSvneloba maTi epoqis<br />

<strong>samedicino</strong> Sexedulebebis Seswavlis saqmeSi aRniSnuli aqvT<br />

<strong>qarTuli</strong> medicinis istoriis mkvlevarebs (m.saakaSvilisa da<br />

a. gelaSvilis, m. Sengelias da sxv.). wminda <strong>samedicino</strong><br />

(eqimis) poziciebidan aqvs ,,SuSanikis wameba~ ganxiluli eqim<br />

v. AaladaSvils da garkveul daskvnebsac akeTebs. Uunda<br />

aRiniSnos, rom hagiografiuli literaturaSi damowmebuli<br />

<strong>samedicino</strong> Sexedulebebs ganxilva eTnografiuli<br />

TvalsazrisiTac saintereso suraTs iZleva, radgan maTi<br />

damowmeba garkveulwilad xalxur mkurnalTa saqmianobaSic<br />

(xalxSi gavrcelebul SexedulebebSic) aris SesaZlebeli.<br />

CvenTvis saintereso sakiTxis SeswavlisaTvis gansakuTrebuli<br />

mniSvneloba aqvs ,,SuSanikis wamebas~. Nnawarmoebis avtori<br />

eqvsi wlis manZilze uvlida da akvirdeboda SuSanikis<br />

janmrTelobas da cxadia is <strong>samedicino</strong> codna rac<br />

gadmocemulia ,,SuSanikis wamebaSi~ iakobis profesionalizms<br />

usvams xazs, es ki gvafiqrebinebs, rom ,,avadmyofTa<br />

movla_patronoba da mkurnaloba sasuliero pirTa erT_erT<br />

funqcias Seadgenda da isini sakmaod kargad erkveodnen<br />

medicinis sakiTxebSi~.(aladaSvili. 1985. 47.) am Sexedulebas<br />

savele eTnografiuli masalebic adastureben, romlis<br />

mixedviTac saqarTveloSi moqmed saxalxo mkurnalTa didi<br />

wili modis sasuliero wodebis STamomavlebze.<br />

v. aladaSvilis azriT sasulierosTan erTad arsebobda<br />

saero medicinac, romelsac emsaxurebodnen profesionali<br />

eqimebi da saxalxo mkurnalebi, amas asabuTebs imiT, rom<br />

Tavad SuSanikma mohkida xeli sneulTa mkuralobas. A<br />

sakiTxTan dakavSirebiT gansxvavebuli Sexeduleba gvaqvs,<br />

radganac cnobilia, da hagiografiuli literaturis<br />

analizis mixedviTac TvalsaCino xdeba, rom qristes<br />

rjulisaTvis wamebulTa erT_erTi funqcia RmerTisagan<br />

boZebuli iyo, sneulTa mkurnalobis zegardmo gadmosuli<br />

240


unari. isini ZiriTadad locviT kurnavdnen avadmyofebs.<br />

,,rameTu ityvis ufali: romelsa me vhrwmene, umetesi Cemsa<br />

qmnes~.(zarzmeli, 1987. 668.). cnobilia, rom qriste Sepirda<br />

Tavis mimdevrebs, ,,rasac iTxovT Cemi saxeliT, gavakeTeb~_o.<br />

(ioane. 14:13). SuSanikic swored ase iqceva, ,,--- da mieriTgan<br />

ganiTqva yovelsa qarTlsa saqmei misi. Dda movidodes mamani<br />

da dedani aRnaTqvemTa Sewirvad da, rai vis uxmda,<br />

miemadleboda wmidiTa locviTa SuSanikisiTa, romelsa<br />

moscemda mas kacTmoyvare RmerTi. UuSviloTa_Svili,<br />

sneulTa_kurnebaY, brmaTa_TvalTa axilvaY~. (curtaveli, 1987.<br />

235_236.) nawarmoebSi ar Cans, rom SuSaniks es unari wamebis<br />

gzaze dadgomamde hqonoda. aRniSnulis dadastureba<br />

SegviZlia sxva hagiografiuli nawarmoebebidanac. Aase mag.<br />

,,abo Tbilelis martvilobaSi~, vkiTxulobT, rom roca abo<br />

sikvdiliT dasajes, Tbilisis amiras ewvia mahmadianTa<br />

delegacia da moiTxoves abos neSti, raTa ,,_Cven viciT,<br />

rameTu CveulebaÁ ars qristianeTaÁ esresaxed. Tu vinme Tavi<br />

moiklis qristes maTisaTvis, moiparian gvami misi da pativs<br />

scian mas dafvliTa da tyuviliT reca Tu saswaulsa da<br />

kurnebasa rasme ganTqmed ersa Soris da samoselsa da Tmasa<br />

Tavisa misisasa da Zvalsa missa ganiyofed reca sacod<br />

sneulTaTvis---~ ioane sabanisZe ki darwmunebiT ambobs _,,amas<br />

daRaTu qristianeTa SurisaTvis ityodes, aramed WeSmaritsa<br />

da marTalsa wamebdes, vinaiTgan igi arian qristes mowameni<br />

mkurnal..~(sabanisZe.465). evstaTi mcxeTelis wamebis ucnobi<br />

avtori wers, rom qriste mociqulebs avalebs ,,-miiReT Tqven<br />

suli cxorebisai ---- da hyofdiT niSebsa da saswaulebsa da<br />

kurnebasa..~(ucn. avtori, 1987. 266_267), xolo Tavad evstaTis<br />

dasjis win aRuTqvams, ,,_ara unakluleis iyo Sen pirvelTa<br />

maT madliTa kurnebisaYTa, romelTa vhrwmene me--~ (ucn.<br />

Avtori. 270.).<br />

serapion zarzmelis cxovrebaSi vkiTxulobT ,,---xolo<br />

ukanaisknel mcire egvterica aRaSena, rameTu niSni da<br />

kurnebani sneulTani iqnebodes saRmrToÁsagan madlisa<br />

wmidaTa maT mTavarangelozTaÁsa~ (zarzmeli, 1987.652.). an<br />

kidev ,,da mravalni Jamsa mas daflvisa misisasa mravalferTa<br />

senTagan ganikurnes, raÁTa yovelTa uwyodian, viTarmed<br />

sikvdilisaca Semdgomad cxovel ars da iRwvis sarwmunoebiT<br />

SevedrebulTas..~ (zarzmeli, 1987. 675.).<br />

241


,,SuSanikis wameba~ gamoirCeva <strong>samedicino</strong> cnobebis<br />

mravalferovnebiT, da rac yvelaze metad sayuradReboa<br />

avtori daavadebis gamomwvev mizezad (garda uzenaesis<br />

risxvisa) asaxelebs mTel rig janmrTelobisaTvis mavne<br />

faqtorebs, mag. cud geo_klimatur da sacxovrebel pirobebs,<br />

SimSils, mZime sulier mdgomareobas da sxv. ,,Jamsa<br />

zafxulisasa cecxlebr Semwueli igi mxurvalebaÁ mzisi,<br />

qarni xorSakni da wyalni mavnebelni, romlisa mkvidrnica mis<br />

adgilisani savseni seniTa, wyliTa gansivebulni da<br />

ganyviTlebulni, pir_msivanni da dRe_mokled cxovrebulni,<br />

da moxucebuli ara vin ars mas queyanasa~. (curtaveli, 1987.<br />

238_239.).<br />

EeTnografiuli masalis mixedviTac aRniSnuli codna<br />

xalxSi sakmaod fexmokidebulia. QqarTvelebi did<br />

yuradRebas aqcevdnen samosaxlo adgilis SerCevas. am<br />

empiriul codnaze ucxoeli mogzaurebic miuTiTeben:<br />

,,imerlebs--- SeuZliaT civilizirebul xalxebs kargi rCeva<br />

miscen samosaxlod Sesaferisi adgilis SesarCevad---<br />

imerlebi sameurneod dablobs iyeneben, magram saxlkarad<br />

maRlob adgils irCeven wyaroebTan axlos~. (gamba, 1987. 176.).<br />

qvemo qarTlSic, sadac malaria iyo gavrcelebuli,<br />

samosaxlo adgilis SerCevasa da higienuri pirobebis<br />

dacvasTan erTad didi yuradReba eqceoda sacxovreblad<br />

sezonur adgilmonacvleobas. (<strong>burduli</strong>. 2008. 309). SuSaniki<br />

rodesac sapyrobileSi gadaiyvanes_,,--poves saxlaki erTi<br />

CrdiloiT kerZo, mcire da bneli, da mun Seayenes wmidai<br />

igi~.raTa dasneulebuliyo da da male moReboda bolo.<br />

iakob curtavelis mixedviT janmrTelobaze zegavlenas<br />

axdens mZime sulieri gancdebic, igi wers: ,,mived da vixile<br />

wmidaÁ SuSanik damSrSali da dabuSebuli tiriliTa~, an<br />

gavixsenoT SuSanikis sityvebi; ,,miagos mas ufalman, viTar man<br />

uJamod nayofni Cemni moisTulna da sanTeli Cemi daSrita da<br />

yuavili Cemi daaWno, Suenierebai sikeTisa Cemisai daabnela<br />

da didebai Cemi daamdabla~ (curtaveli, 1987. 241.). iakobi<br />

urCevs SuSaniks, rom Sewyvitos SimSiloba da miiRos sakvebi<br />

_ ,,viTar friad vaiZule mcired oden gemoÁ ixila da<br />

vhmadlobdiT RmerTsa~ (curtaveli.236.), an ,,maSin miviRe<br />

mcired RvinoÁ da puri, davalbe da mcired gemoÁ<br />

ixila~.(curtavel, 1987. .231.). SuSanikis sanaxavad cixeSi<br />

242


misul varsqens mcveli eubneba: ,,ufalo, sikvdil kerZo ufro<br />

sagonebel ars, vidre sicocxliT, rameTu SimSiliTa ufroÁs<br />

xolo mokvdebis, rameTu araras miiRebs sazrdels~.<br />

zemoT moyvanili magaliTebi metyvelebs, rom V s_is<br />

saqarTveloSi gavrcelebuli Sexedulebebi adamianis<br />

janmrTelobasa da daavadebis gamomwvev mizezebze, ZiriTadad<br />

emTxveva Tanamedroves, xolo iakob xucesis moqmedebebi<br />

SuSanikTan mimarTebaSi <strong>samedicino</strong> moralisa da eTikis<br />

TvalsazrisiT saeqimo kodeqss.<br />

aRsaniSnavia, rom ,,SuSanikis wameba~_Si CamoTvlilia<br />

sxvadaxva samkurnalo saSualebebi, rogoricaa mag;_,,salbuni~<br />

(malamo) da wamali, adgili aqvs samkurnalo saSualebebis<br />

klasifikacias dasalev da garegan wamlebad, Tavad<br />

termonologias ki 15 saukunis manZilze ar ganucdia<br />

cvlileba. Ggadmocemulia daavadebaTa simptomebi da a.S.<br />

sulieri wonasworobis dakargva asea daxasiaTebulia_ ,,yioda<br />

da izaxda viTarca cofi~_ aq cofi afeqtSi myofi adamianis<br />

avadmyofurad agznebuli qcevaa. EeTnografiuli masalis<br />

mixedviT Cans, rom aRniSnul termins igive mniSvnelobiT<br />

dResac vxvdebiT xalxSi_ ,,ra cofianiviT iqceva (iqcevi)~, an<br />

,,ra cofi daemarTa (dagemarTa)~ da sxv.<br />

iakob curtaveli janmrTelobaze mavned moqmed faqtorTa<br />

Soris asaxelebs religiur ritualebs da SezRudvebs.<br />

zogierTi mkvlevaris (aladaSvili) azriT esaa protesti<br />

religiuri dogmatis winaaRmdeg, magram, curtaveli mxolod<br />

gadametebuli marxvebisa da Tavis datanjvis winaaRmdegia,<br />

radgan SuSaniki, ,,--eqvsTa welTa Sina arca dRisiT, arca Rame<br />

ara dajdis qve, arca daiZinos, arca saWmeli ra miiRis, garna<br />

dResa xolo kviriakesa eziaris xorcsa da sisxlsa qristeÁs<br />

RmrTisa Cvenisasa; da mcired oden wveni mxalisa Seqmnuli_<br />

igica mcired miiRis, xolo purisa gemo ara ixilis, vidre<br />

aRvsebamde~ (curtaveli, 1987. 238.). igive azrs aviTarebs<br />

grigol merCulec ,,..sneulebaÁca SeemTxvia ZlierTa maT<br />

SromaTagan..~ (merCul, 1987. 581.), an ,,xolo gardareulisa<br />

Sromisagan mouZlurda, rameTu mouklebeli locvaÁ,<br />

wyurvili da SimSili maradis da uZiloba, zedgomaÁ da<br />

muxlTa modrekaÁ friadi aqvnda netarsa mas. dascemda vnebasa<br />

xorcTasa da sulisa mterni moauZlurna. xolo JamiswirvaÁ<br />

243


araodes daacadis Tvinier mizezisa da uZlurebisa~.<br />

(merCule, 1987. 580_581.).<br />

<strong>qarTuli</strong> hagiografiuli nawarmoebis mixewdviT Yyovelgvari<br />

daavadebis mizezi RmerTis winaSe Cadenili Secodebaa da<br />

gamojanmrTelebac adamianis gulwrfel monaniebazea<br />

damokidebuli. aucilebelia aRiniSnos, rom wminda mamebi<br />

ara marto mkurnalobden, aramed maT daavadebis Seyrac<br />

SeuZliaT, oRond ara rogorc SurismaZieblebs, aramed<br />

daCagrulis mfarvelebs. Mmag: grigol xanZTelma, rodesac<br />

adarnersem dedofali ganuteva da sxva qali moiyvana,<br />

daswyevla igi _ ,,ara smenisaTvis sityvaTa Cem glaxakisaTa<br />

miece borotsa senTa, da romel aw Zeni gesxnes, igvemnen<br />

eSmakTagan da ver ganikurno Sen da verca Svilni igi Senni,<br />

vidre ara SeindoT dedofalsa misgan, usamarTlod<br />

ganpatiJebulisa mxevlisa mis RmrTisa---~(merCule,1987. 604.) da<br />

,,Semdgomad mciredTa dReTa SeemTxvia adarnerses seni<br />

texisai wrdiali, romelsa hqvia nikrisi, da tkivilTa maTgan<br />

igvemeboda mwared, rameTu mun Jamadmde yovlad uvnebel iyo<br />

igi~. (merCule, 1987. 605.) ase ewameboda sanam dedofalma ar<br />

Seundo danaSauli, ,,--qristeman Seundven yovelni codvani da<br />

gankurnen suliT da xorciT~._daloca dedofalma ,,da<br />

mswrafl ganikurna adarnerse~. (merCule. 605.), igive moxda<br />

SvilebTan mimarTebaSic.<br />

Aanu RmerTi Tavisi rCeuli adamianebis saSualebiT axdens<br />

saswaulebs: ,,xolo eseviTarTa saswaulTa iqmoda qriste<br />

netarisa grigolisiTa, rameTu uZlurni, TiTosaxeTagan senTa<br />

Sepyrobilni, da vnebulni sulTagan arawmidaTa locviTa<br />

misiTa da cremliTa ganikurnebodes Txovisaebr sarwmunoebiT<br />

mavedrebelTaisa~.(merCule, 1987. 609.)<br />

RmerTi gankurnebis unars aniWebs Tavis rCeulebs<br />

sicocxleSic, da gardacvalebis Semdegac maT saflavebs.<br />

,,..da aw saflavi misi (netari miqaelis m.b.) da didebulisa<br />

mamisa basilisi, romelica Semdgomad missa parexTa mkvidri<br />

iyo, erTgan arian da kacTa kurnebasa mihmadleben, romelni<br />

sarwmunoebiT mivlenan maTda~. (merCule, 1987. 576,) wmindanTa<br />

saflavebze zemoaRniSnuli Sexeduleba xalxSi dResac<br />

cocxalia, romlis naTeli magaliTia mama gabrielis saflavi<br />

mcxeTaSi. mas yoveldRiurad mravali morwmune adamiani<br />

akiTxavs da loculobs, SesTxovs gamojanmrTelebas. rogorc<br />

244


cnobilia Mmsgavsi Sexeduleba mTeli qristianuli<br />

samyarosTvis aris damaxasiaTebeli.<br />

<strong>qarTuli</strong> eTnografiuli masalis mixedviTac adamiani avad<br />

xdeboda maSin Tu mfarveli angelozi ganeSoreboda, es ki<br />

maSin xdeboda Tu igi arasworad cxovrobda (cruobda, xatis<br />

mamuls Seuracyofda, ,,xatze daificebda~ tyuilze, da a.S.).<br />

hagiografiul naSromebSi aseTi ram xdeboda maSin, roca<br />

adamianis saqcieli ar jdeboda qristianuli moralis<br />

CarCoebSi. ,,da munTavqve dasca igi sulman ukeTurman, rameTu<br />

kadnierebisa misTvis ganeSora suli madlisai. …..( Semdeg<br />

nawarmoebSi aRwerilia, rom kaci gaugzavnes wm. epifanes<br />

TxovniT, rom Tavisi locviT ganekurna, da maT iloces<br />

guliT, amis Semdeg ki).. friad sawyalobeli iyo igi da<br />

mswrafl ganikurna, rameTu kualad daemkvidra mis Tana suli<br />

madlisai mcvelad ukunisamde da arRara evno~(merCule, 1987.<br />

594.). anu hagiografiuli nawarmoebebis mixedviT daavadebis<br />

gamomwvevi mizezi_eSmakeulia, boroti sulia, xolo es maSin<br />

xdeba roca madliT mosili suli stovebs adamians.<br />

zemoaRniSnulis dasadastureblad saukeTeso magaliTebia<br />

grigol xancTelis cxovrebaSi aRwerili wm. epifanes<br />

saswaulebi, Tu rogor kurnavda da acocxlebda<br />

sasikvdilod ganwilul sneulebs sityvis ZaliT: ,,--didi<br />

epifane-----cremliTa daTxeviTa sulTa ukeTurTa ganasxmida<br />

da sneulTa mswrafl ganhkurnebda da mravalTa sxvaTa<br />

saswaulTa iqmoda~. (merCule, 1987. 591.), sainteresodaa<br />

aRwerili Svidi wlis bavSvis, _ romelsac ,,salmobai<br />

sikvdilisani~ sWirda, _mkurnaloba. wm. epifane muxlebze<br />

daeca da qristes Seavedra yrmis gadarCena, bolos jvari<br />

gadaswera, upyra xeli, da hrqva:_ ,,gangkurnebs ufali iesu<br />

qriste, aRdeg yrmao, da cocxal iqmena!~ (merCule, 1987. 592.)<br />

Aaranakleb saswaulebs axdenda wm. grigori mxolod sityvis<br />

meSveobiT -,,saxeli qristeiYsi gangxdis, eSmako! ganeSore<br />

ukunisamde Cvilsa amisgan umankoisa~.(merCule, 1987. 598.)<br />

AaseTi magaliTebi bevria wmindanTa cxovrebaSi, isini<br />

imeoreben im gzas da saqmianobas rac qristem gaiara miwieri<br />

cxovrebis pirobebSi. Nnebismier daavadebas qristes saxelis<br />

moxmobiT kurnavdnen. ,,ufalo iesu, Zeo RmrTisa mamisao,<br />

romeli moxved soflad moZiebad SecTomilTa. viTarca _ igi<br />

sityviTa aRatyve yrui igi da utyvi, agreTve meufeo ufalo<br />

245


RmerTo, gankurne yrmaica ese, romeli Sescda siveragiTa<br />

eSmakisaYTa~(zarzmeli,1987.667.). saintereso paralelis<br />

gavleba SegviZlia qarTul eTnografiul masalasTan, romlis<br />

mixedviTac <strong>qarTuli</strong> <strong>tradiciuli</strong> medicinis warmomadgenlebi<br />

mkurnalobis dawyebamde mfarvel wmindans sTxovdnen Svelas.<br />

svani aqimebi TavianT mfarvel RvTaebad barbares Tvlidnen.<br />

Mmkurnalobis dawyebamde garkveul rituals asrulebdnen,<br />

anTebdnen sanTlebs da sTxovdnen wm. barbares ,,Seni xelis<br />

naxlebad gadaiqces Cveni xelnaxlebi avadmyofio~ (<strong>burduli</strong>.<br />

1990. 17.)<br />

wmindanTa xelis nabani wyalic Sveloda avadmyofebs.<br />

Ggrigol xanZTelis cxovrebaSi aRwerilia, dabadebidan<br />

yru_munji qaliSvilis gankurneba wm. Epifanes xelnabani<br />

wyliT. saqarTvelos eTnografiul sinamdvileSic sxvadasxva<br />

daavadebaTa samkurnalod gavrcelebuli iyo ,,xatis nabani~<br />

wylis gamoyeneba.<br />

zogjer wminda mamebis xelze Sexebac ki sakmarisi iyo rom<br />

mourCeneli, an gaxangrZlivebuli avadmyofobisagan<br />

gankurnebuliyvnen. ,,--da kvalad sxvai vinme iyo dedakaci<br />

sisxlisdinebiTa gvemuli mravalTa JamTa. mas esma saswauli<br />

ese da mivida gulismodgined wmidisa mis da ver SemZlebel<br />

iyo Tvissa mas sensa saajmno yofad---, rameTu cna suliTa<br />

vnebai igi dafaruli da misca marjvene Tvisi, raiTa<br />

SeimTxvios da man yo egreT da masve Jamsa ganikurna<br />

uZlurebis misgan da warvida sixaruliT~(merCule, 1987. 590.).<br />

hagiografiuli naSromebidan Cans, rom garda imisa rom<br />

wminda mamebs SeswevT unari gankurnon avadmyofi, es maTi<br />

movaleobacaa.<br />

unda aRiniSnos, rom hagiografiul nawarmoebebSi mravlad<br />

vxvdebiT sxvadasxva daavadebaTa aRmniSvnel terminebs, da<br />

ufro metad mniSvnelovania imitom, rom es avadmyofobebi<br />

dResac am saxelwodebiTaa cnobili. Mmag: _eSmakeuli,<br />

Tandayolili nakli (siyrue, simunje), sisxlisdena, seni<br />

texisai//nikrisi, cofi, saxadi//mjdomi//kurTxeuli.<br />

(,,kurTxeul uwodian, xolo Zvelad hqvian satali~, s.s.<br />

orbelianis ganmartebiT satali senia, mucela momsrveli).<br />

zogierTi daavadebis simptomebi ki isea aRwerili rom<br />

advilia dadgena ra avadmyofobazea saubari, ase mag; ,,..myis<br />

winaSe yovelTasa daeca kaci igi uxmod mdebare da<br />

246


gardmoagdo enai gansivebuli saSineliTa.. dagorvida~<br />

(zarzmeli, 1987. 659.)<br />

eTnografiuli masalis mixedviT, svaneTSi damowmebulia<br />

Zvlis texvisa da saxsrebis daavadebis saxeli texSob//texiS,<br />

mkurnalobis erT_erTi saSualebaa misi saxelobis<br />

salocavSi garkveuli samkurnalo ritualis Catareba.<br />

saerTod samkurnalo ritualebis (RamisTeva, msxverplSewirva<br />

da sxv.) damaxasiaTebeli iyo da dResac aris qarTul<br />

eTnografiul yofaSi. AaRniSnuli Zeglebi CvenTvis<br />

sainteresoa imdenad, ramdenadac specialuri <strong>samedicino</strong><br />

xelnawerebi (karabadinebi) gvaqvs mxolod XI saukunidan,<br />

manamde arsebuli sicarielis Sesavsebad sxva wyaroebTan<br />

(arqeologiuri. Uucxouri, zepirsityviereba da sxv.) erTad<br />

hagiografiuli Zeglebic mniSvnelobvan rols asrulebs.<br />

gansakuTrebiT es iTqmis, rogorc ukve araerTxel aRvniSneT,<br />

,,SuSanikis wamebaze~. vfiqrobT es gamowveuli unda iyos imiT,<br />

rom igi antikuri xanis bolo Zeglia, agrZelebs antikuri<br />

xanis tradicias medicinaSi, (Tundac hipokrate gavixsenoT<br />

rodesac igi kolxeTs aRwers did yuradRebas aqcevs<br />

geo_klimatur pirobebs da miuTiTebs, rom macxovreblebi<br />

daavadebulni arian malariiT aq arsebuli Waobebis gamo) da<br />

medicina jer kidev ar aris sabolood qristianuli<br />

Sexedulebebis gavlenis qveS moqceuli, rodesac<br />

janmrTeloba_daavadeba ZiriTadad RmerTis neba_surviliT<br />

aixsneba. iakob xucesic srulad gadmoscems im periodis, V<br />

saukunis, saqarTveloSi arsebul <strong>samedicino</strong> Sexedulebebs.<br />

Ees Tavisufleba Semdgomi xanis avtorebs (i. sabanisZe, g.<br />

merCule) ukve aRar aqvT, Tumca iSviaTad, magram mainc aris<br />

,,gaparuli~ e.w. racionaluri Sexedulebebi daavadebis<br />

gamomwvev mizezebze, mag: g. merCulesTan aseTad aRiarebulia<br />

gadametebuli marxuloba da Sroma. AaRniSnul ZeglebSi<br />

dafiqsirebulia mkurnalobis safasuris gadaxda, rac<br />

xalxur medicinaSi Semagrebulia imiT, rom ,,ufaso<br />

mkurnalobas Sedegi ar moaqvso~. safasuris gadaxda imiTicaa<br />

mniSvnelovani, rom es profesiuli saqmianobis erT_erTi<br />

mniSvnelovani momentia.<br />

247


gamoyenebuli literatura<br />

1 aladaSvili v., ras mogviTxrobs,,wamebai wmidisa SuSanikisi<br />

dedoflisai~ Zveli saqarTvelos medicinis Sesaxeb. mse.<br />

t.XXII. ,,xeleuli~, Tb., 1985.<br />

2. <strong>burduli</strong> m., xalxuri medicina dasavleT saqarTveloSi<br />

(svanuri eTnografiuli masalebis mixedviT), sakandidato<br />

disertacia, (xelnaweri), Tb., 1990.<br />

3. <strong>burduli</strong> m., daavadebaTa profilaqtikis istoriidan qvemo<br />

qarTlSi, Jurn. ,,analebi~, Tb.,2008.<br />

4 gamba Jak fransua., mogzauroba amierkavkasiaSi, Tb., 1987.<br />

5 merCule g., grigol xanZTelis cxovreba, ,,<strong>qarTuli</strong><br />

mwerloba~, t. I. Tb., 1987.<br />

6 curtaveli i., SuSanikis wameba, ,,<strong>qarTuli</strong> mwerloba~, t. I.<br />

Tb., 1987.<br />

7 sabanisZe i., habos wameba, ,,<strong>qarTuli</strong> mwerloba~, t. I. Tb.,<br />

1987.<br />

8 zarzmeli b., serapion zarzmelis cxovreba, ,,<strong>qarTuli</strong><br />

mwerloba~, t. I. Tb., 1987.<br />

9 saakaSvili m., gelaSvili a., <strong>qarTuli</strong> medicinis istoria,<br />

t. III. wigni I_II. 1956_1958.<br />

10 Sengelia m., <strong>qarTuli</strong> medicinis istoria, Tb., 1970.<br />

11. ucnobi avtori., evstaTi mcxeTelis wameba. <strong>qarTuli</strong><br />

mwerloba t.I. Tb., 1987.<br />

12. ioanes saxareba, axali aRTqma da fsalmunebi, stolkhomi.<br />

1993.<br />

248


MEDIKAL NOTES IN THE GEORGIAN HAGIOGRAPHIC WORKS (V-<br />

X CC.)<br />

Summary<br />

In hagiographic monuments of the Middie Ages (V-X) – Jacob Tsurtaveli’s<br />

,,The Martyrdom of Shushanik~, Ioane Sabanisdze’s ,,The martyrdom of Saint<br />

Abo~, Giorgi merchule’s ,,Life of Grigol Khandzteli~, Basil Zarzmeli’s ,,Life<br />

of Serapion Zarzmeli~ provide notes regarding Georgian medicine. Role of<br />

these sources in the study of the medical approaches of this period is very<br />

important as they give a description of both of secular medicine and religious<br />

curing rituals. Discussion of the theme is interesting from the point of historical<br />

ethnography as we can compare them to the people’s medical acquaintance.<br />

,,The Marturdom of ShuSanik~ is interesting from the point of medical<br />

geography as one passage remarks a site of the spread of malaria (Tsurtavi).<br />

It also makes a note about suitable natural factors for causing the disease.<br />

The work emphasizes influence of inappropriate living conditions on<br />

health. Hagiographic monuments provide significant information concerning<br />

remedies and curing methods.<br />

Hagiographic monuments give numerous materials about curative capabilities<br />

of holy fathers and martyrs ,,which were granted to them by almighty God~<br />

not only during life but even after death and granted their graves a remedial<br />

and phenomenal power.<br />

According to hagiographic monuments patronage of the sick people was<br />

one of the functions of the religious authorities and it is proved by the<br />

etnographical data even nowadays. A portion of the Georgian public doctors<br />

used to come out of religious circles.<br />

249


xalxuri mkurnalobis tradiciebi kavkasiaSi<br />

kavkasiis regionSi saukuneTamanZilzeTimeoris gverdiT<br />

mcxovreb xalxebs, miuxedavad eTnikuri da sarwmunoebrivi<br />

sxvaobisa, cxovrebisa da yofis metnaklebad msgavsi<br />

kulturuli formebi CamouyalibdaT. MmaT Soris aRsaniSnavia<br />

xalxuri medicina, romelmac saukuneTa manZilze<br />

daavadebebze empiriuli dakvirvebis Sedegad mniSvnelovan<br />

warmatebebs miaRwia. cnobilia, rom samkurnalo codna<br />

Taobidan Taobas memkvidreobiT gadaecemoda da saxalxo<br />

mkurnalTa mier SemuSavebuli samkurnalo meTodebi da<br />

saSualebebi efeqturad kurnavda mTel rig daavadebebs.<br />

adamianis janmrTeloba_avamyofobaze mniSvnelovan<br />

gavlenas axdens is ekologiuri garemo, sadac mas uxdeba<br />

cxovreba,_klimatur_geografiuli garemo, sayofacxovrebo<br />

kulturis done, sacxovreblisa da piradi higienis dacva da<br />

sxv. am TvalsazrisiT sakvlevi regionis Seswavla metad<br />

saintereso suraTs iZleva, radgan metad mravalferovania,<br />

rogorc klimatur_geografiuli ise sayofacxovrebo<br />

pirobebiT. Kkavkasiis xalxTa xalxuri medicinis SeswavliT<br />

mkvlevarebi XIX saukunis meore naxevridan dainteresdnen.<br />

mniSvnelovani cnobebia Tavmoyrili TbilisSi gamomaval<br />

periodul presaSi (СМОМПК ; Кавказ ; ЗКИРГО ; ПЗИКМО<br />

;Кавказский календар ; Медицинский сборникda agreTve qarul<br />

Jurnal_gazeTebSi). gansakuTrebiTdidi wvlili aRniSnuli<br />

sakiTxis SeswavlaSi miuZRvis 1861 wels TbilisSi daarsebul<br />

kavkasiis saimperatoro <strong>samedicino</strong> sazogadoebas.<br />

sazogadoebis eqimebi ZiriTadaddadebiTad afasebdnen<br />

xalxur mkurnalTa saqmianobas, amave dros ruseTsa da<br />

evropas acnobdnen kavkasiis xalxTa mdidar gamocdilebas<br />

xalxuri medicinis dargSi. GmaT gansakuTrebiT maRali<br />

Sefasebamisces travmul dazianebaTa mkurnalobis xalxur<br />

meTodebsa da saSualebebs.<br />

Mmkvlevarebi axasiaTeben kavkasiis<br />

klimatur_geografiul pirobebs da maT zemoqmedebas<br />

adamianis janmrTelobazec. Mmag: yabardos Sesaxeb<br />

weren_,,janmrTeli guli, janmrTeli filtvebi, janmrTeli<br />

250


RviZli da elenTa” ai yvelaferi rac gamokvlevis Sedegad<br />

miviReT. Aavadmyofobebi yabardoSi mainc da mainc bevri ar<br />

aris gavrcelebuli. Svidi weli vicxovre yabardoSi da ar<br />

gamigia Wleqianis ojaxis araferi, aseve keTrze da simsivnur<br />

daavadebebze” (Вышоград.1895.86.–cnoba aRebulia Тхагапсова<br />

_dan.) magram Crdilo kavkasiis yvela olqi aseTi jansaRi<br />

ar Cans, mag: Tergis olqis Sesaxeb vkiTxulobT ,,Tergis<br />

olqSi gansakuTrebiT gavrcelebuli iyo Tvalis, kbilis,<br />

kanis daavadebebi. Cveulebrivi movlenaa cinga, xSiria<br />

dizenteria, Sardis Sekvra da saSiSi daavadeba qelefan,<br />

keTris msgavsi an STamomavlobiTi sifilisi”(Казак К-ин, 1887.<br />

56.)<br />

zogadad ki Crdilo kavkasiaSi yvelaze metad<br />

gavrcelebuli yofila_cieba, dizenteria, kbilis da Tvalis<br />

daavadebebi da sxv. zogierTi avtoris cnobiT CrdiloeT<br />

kavkasiaSi gavrcelebuli yofila endemuri faruli Ciyvi.<br />

(Нестеров . 1930 .80.)<br />

saqarTveloc, iseve rogorc mTeli kavkasia,<br />

bunebriv_geografiuli mravalferovnebiT xasiaTdeba rac<br />

daavadebaTa gavrcelebis geografiazec aisaxeba. mag: svaneTis<br />

mkacri klimatis sapirispirod imereTis zona Tbili haviT<br />

xasiaTdeba, raWa_leCxumi ki maT Soris gardamavali<br />

xasiaTisaa da sxv. unda aRiniSnos rom raWa yvelaze jansaR<br />

kuTxed iTvleboda. ,,raWis olqs imereTSi yvelaze kargi<br />

adgilmdebareoba aqvs, haeri aq sufTaa da klimaturi<br />

pirobebic sijansaRis sawindaria. swored amitomaa<br />

avadmyofobebi aq cota, xolo dRegrZeli adamianebi mravlad<br />

arian.”(gamba. 1987.197.)<br />

kavkasiis xalxebis sicocxlis xangrZlivobaze<br />

miuTiTeben sxva avtorebic, ase mag: ,,Cveulebriv Cerqezebis<br />

sicocxlis xangrZlivoba maRalia, xSiria as wels<br />

mitanebuli moxucebi. MmaT ar hyavT eqimebi. eqimis rols<br />

asruleben sasuliero pirebi da moxuci qalebi. (Лонгворт.<br />

1974. 62.)<br />

janmrTelobisa da bunebriv_geografiuli garemos<br />

urTierTmimarTebis eTnografiul Seswavlas saqarTveloSi<br />

garkveul tradicia gaaCnia ,,ama Tu im xalxis xalxuri<br />

medicinis Taviseburebebis erT_erTi ganmsazRvrelia mocemul<br />

geografiul garemoSi gavrcelebul daavadebaTa specifika<br />

251


e.i. daavadebaTa lokaluri xasiaTi, rasac upirveles yovlisa<br />

ganapirobebs sxvadasxva faqtori: reliefi, hava da<br />

sxv.(mindaZe. 1996. 1.)<br />

zemoaRniSnulTan dakavSirebiT saintereso dakvirvebebia<br />

qarTul literaturul, saistorio Tu <strong>samedicino</strong> wyaroebSi.<br />

iakob curtaveli ,,SuSanikis wamebaSi,” qvemo qarTlis bunebis<br />

daxasiaTebisas wers: ,,Jamsa zafxulisasa cecxlebr Semwueli<br />

igi mxurvalebai mzisai, qarni xorSakni da wyalni mavnebelni<br />

---da moxucebuli aravin aris maT qveyanaSi.(curtaveli.<br />

1984.21.). giorgi merCule tao_klarjeTs jansaRi haviT<br />

Sezavebulad axasiaTebs, sadac macxovreblebi sijansaRiT<br />

gamoirCevian.(merCule. 1982. 245.). vaxuSti batoniSvili<br />

saqarTvelos geografiul aRwsrilobaSi, adgilmdebareobisa<br />

da havis aRwerisas yuradRebas amaxvilebs aq macxovrebelTa<br />

janmrTelobazec (batoniSvili. 1973.321; 378; 520) qarTveli<br />

xalxis gamocdilebas klimatur_geografiul garemosTan<br />

Seguebis TvalsazrisiT dadebiTad afaseben ucxoeli<br />

mogzaurebi Tu misionerebi.(lamberti.1991; Sardeni. 1975.; gamba.<br />

1987.176.).<br />

kavkasiis regionis bunebriv_geografiuli da klimaturi<br />

mravalferovnebis Sesabamisad Cven gvaqvs regionebi sadac esa<br />

Tu is daavadeba nakleb an saerTod ar aris gavrcelebuli,<br />

zogierTi olqi ki (Tergis, kolxeTi, qvemo qarTli) Zveli<br />

droidanve malariis kerad iyo aRiarebuli. Aaseve kavkasiaSi_<br />

rogorc samxreTSi, ise CrdiloeTSi_ gavrcelebuli iyo<br />

maRalmTiani qveynebisaTvis damaxasiaTebeli endemuri<br />

daavadeba _Ciyvi.<br />

rogorc ukve aRvniSneT, janmrTelobaze gavlenas axdens<br />

sayofacxovrebo pirobebic. Mmiuxedavad imisa rom zogadad<br />

kavkasia (zogierTi olqis gamoklebiT) jansaRi klimaturi<br />

pirobebiT gamoirCeva, sakmaod gavrcelebuli yofila XIX<br />

saukunisaTvis damaxasiaTebeli daavadeba<br />

tuberkuliozi//,,Wleqi”, (sxvadasxva kuTxeSi sxvadasxva<br />

sixSiriT). raSic mniSvnelovani roli sayofacxovrebo<br />

pirobebs ukavia. mxedvelobaSia misaRebi daavadebis<br />

xasiaTi_gadamdeblobac.<br />

cnobilia, rom xalxur medicinaSi daavadebis realuri<br />

mizezis codna gansazRvravs mkurnalobis Sedegsac. Sinagani<br />

da gansakuTrebiT ki nevro_fsiqologiuri daavadebebis dros<br />

252


ki mizezis gamorkveva yovelTvis ar iyo SesaZlebeli,<br />

zogjerki igi xalxuri mkurnalebisaTvis miuRweveli iyo.<br />

AaseT dros xalxi avadmyofobis gamomwvev mizezad yovelTvis<br />

zebunebriv Zalas Tvlis.<br />

Kkavkasiis xalxebSi gavrcelebuli<br />

rwmena_warmodgenebis mixedviT daavadebis gamomwvevia<br />

sxvadasxva saxis avi sulebi:_qaji, ali, eSmaki da sxv.<br />

agreTve avi Tvali, micvalebulis suli da RvTaebebic<br />

(adamianis mier Cadenili codvis gamo). nevro_fsiqologiuri<br />

daavadebebi ZiriTadad zemoaRniSnuli faqtorT aris<br />

axsnili. CrdiloeT kavkasiis xalxebSi, garda zemoT<br />

CamoTvlili avsulebisa swamdaT raRac ,,moCvenebebis”<br />

arsebobac, romlebic iyvnen WuWyiani, gawewilTmiani,<br />

xelpirdaubaneli arsebebi, romlebic sadRac zRvispireTSi<br />

cxovrobdnen, drodadro eCvenebodnen adamianebs da<br />

aavadebdnen.(Семенова. 1893. 15.)<br />

sainteresod gveCveneba ciebis gamomwvevi mizezis Sesaxeb<br />

arsebuli Sexedulebebi. miuxedavad imisa, rom saukunovani<br />

xalxuri dakvirvebisa da gamocdilebis Sedegad dagrovda<br />

racionaluri codna aRniSnuli daavadebis gamomwvevi<br />

realuri mizezebis_ekologiuri garemo,_Waobiani adgili,<br />

arajansaRi hava, daavadebis gadamtani koRo da sxv. kavkasiis<br />

xalxebs, maT Soris qarTvelebsac, miaCniaT, rom daavadebas<br />

raRac idumali arsebebic iwveven. Mmag: Tergis olqSi<br />

miaCniaT rom ciebis gamomwvevi ,,Tormeti daa,” maTi boroti<br />

Zala ufros_umcrosobazea damokidebuli, ufrosi da<br />

yvelaze Zlieri da borotia. Tergis kazakebi maT ricxvs<br />

samocdaCidmetamde zrdian. Aam Sexedulebidan gamomdinare<br />

daavadebis mkurnalobis erT_erTi saSualebaa ciebiani<br />

avadmyofis SeSineba (bunebrivia es keTdeba gamomwvevi mizezis<br />

SesaSineblad rom man avadmyofis sxeuli datovos) rac<br />

moulodnelobis efeqtma unda ganapirobos. qarTvelebic,<br />

ciebian avadmyofs mieparebodnen da moulodnelad civ wyals<br />

253


Seasxavdnen, an sulac Sig Caagdebdnen_,,SiSidan gaiTiSeba is<br />

oxeri cieba da avadmyofs moSordebao.” ra YTqma unda<br />

mkurnalobaSi gansxvavebebicaa.<br />

Kkavkasiis xalxTa samkurnalo tradiciebze garkveuli<br />

warmodgenis Sesaqmnelad vfiqrobT, mniSvnelovania xalxur<br />

mkurnalTa saqmianobisa da profesionalizmis Sedareba.<br />

monografiulad CrdiloeT kavkasiis xalxebidan adiReelebis<br />

xalxuri mkurnalobaa Seswavlili, amitom am konkretul<br />

SemTxvevaSi ZiriTadad qarTvel da adiRel saxalxo<br />

mkurnalTa saqmianobas SevexebiT. rogorc gamokvlevidan Cans<br />

adiRel xalxuri mkurnalebisaTvis damaxasiaTebeli yofila<br />

<strong>samedicino</strong> codnis Taobidan Taobaze mxolod zepiri<br />

gadacema. EeqimbaSebis winaaRmdeg gaCaRebulma brZolam (XX<br />

s_is I naxevari) ki Taobebs Soris kavSiri gawyvita.<br />

profesiuli eqimbaSebis STamomavlebi uars ambobdnen<br />

mSoblebis profesiasa da gamocdilebaze, ramac mdidari<br />

memkvidreoba gaaRariba. (Тхагапсова. 1992. 21.).<br />

eqimbaSebis winaaRmdeg gaCaRebulma brZolam qarTul<br />

<strong>samedicino</strong> tradiciebzec uaryofiTi gavlena moaxdina.<br />

daikarga garkveuli codna_gamocdileba, aRar agrZeleben<br />

mama_papaTa saqmianobas zogierTi, <strong>samedicino</strong> tradiciebiT<br />

mdidari gvaris warmomadgenlebi, magram unda aRvniSnoT, rom<br />

qarTvel da adiRel saxalxo mkurnalTa codna<br />

gamocdilebasa da maTi miRebis gzebs Soris ganssxvaveba<br />

udavoa. KkerZod Tu adiReli eqimbaSebi samkurnalo codnas<br />

memkvidreobiT mxolod zepiri gadacemis gziT Rebulobdnen,<br />

qarTveli saxalxo mkurnalebi (,,aqimebi,”<br />

,,eqimbaSebi,”,,dalaqebi”), empiriul gamocdilebasa da<br />

sagvareulo tradiciebTan erTad icnobdnen da TavianT<br />

saqmianobaSi iyenebdnen qarTul <strong>samedicino</strong> xelnawerebs, rac<br />

maT profesiul dones kidev ufro amaRlebda. cnobilia, rom<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>samedicino</strong> wignebi (karabadinebi) ise iyo<br />

Sedgenili, rom dainteresebul pirs misi gamoyeneba SeeZlo.<br />

Aamitom qarTvel xalxSi karabadinebi didi popularobiT<br />

sargeblobda da farTod iyo gavrcelebuli, razec<br />

metyvelebs <strong>samedicino</strong> terminologia, samkurnalwamlo<br />

meTodebi da saSualebebi, agreTve savele eTnografiuli<br />

muSaobisas xalxSi dafiqsirebuli xelnaweri karabadinebi.<br />

254


adiReelebSi xalxur mkurnalTa or fenas gamoyofen:<br />

pirveli_romlebic avadmyofebs locvebiT (SelocvebiT)<br />

mkurnaloben da meore_wamlebiT (Хан-гирей. 1978. 16.)<br />

txagapsovas mixedviT, ,,arian mkurnalebi romlebic mxolod<br />

erT romelime daavadebas kurnaven, romlebsac aranairi<br />

Teoriuli codna ar gaaCniaT ara aqvT sistemuri xasiaTi,<br />

wminda praqtikuli xasiaTisaa da damaxasiaTebelia<br />

winaklasobrivi sazogadoebisaTvis~ (Тхагапсова 1992 43)<br />

mkurnaloba adiReebSi dRemde saojaxo privilegias<br />

warmoadgens. adiReeli eqimbqSi Tavis codnas gareSe pirs ar<br />

gadascems.<br />

garda zemoT aRniSnuli gansxvavebisa, rom qarTvel<br />

saxalxo mkurnalebs (maT nawils mainc) Teoriuli codnac<br />

gaaCndaT, aqve mivuTiTebT, rom saxalxo mkurnalTa nawili<br />

sasuliero wres ganekuTvneboda da bunebrivia maT SeeZloT<br />

samkurnalo xelnawerebis gamoyeneba, miT umetes, rom maT<br />

mrevlis ara marto sulieri, aramd xorcieli janmrTelobis<br />

dacvac evalebodaT. amasTanave eTnografiuli masaliT<br />

dasturdeba saxalxo mkurnalTan Segirdis yolis faqtebic,<br />

rac Zalze mniSvnelovania.<br />

CerqezebSic, rogorc xan_girei wers, mkurnalobis saqme<br />

Taobidan Taobas gadaecemoda. Ggarda amisa aRniSnavs, rom<br />

CerqezeTSi zogierTi samkurnalo mcenare atarebs im gvaris<br />

saxels, vinc pirvelad gamoiyena. rogorc Cans, aRniSnuli<br />

tradicia kavkasiaSi sakmaod iyo gavrcelebuli.<br />

saqarTveloSic, kerZod svaneTSi, davamowmeT msgavsi faqti,<br />

mag: ,,semzaSa bale”//semzaSas balaxi (semzaSa sagvareulo<br />

Temia m.b.), an ,,lomkac bale//lomkacas balaxi (lomkac _<br />

kacis saxelia).<br />

kavkasiis xalxebSi samkurnalo codna mkacrad iyo<br />

daculi da memkvidreobiT gadaecemoda. saidumlos dacva<br />

axsnili iyo imiT, rom misi gacema samkurnalo Tvisebebis<br />

dakargvas gamoiwvevda. aseve gavrcelebuli Sexeduleba,_rom<br />

,,ufaso mkurnaloba Sedegs ar gamoiRebso,” ekonomikuri<br />

faqtoriT unda yofiliyo gamowveuli.<br />

xalxuri mkurnalebi srulad iyenebdnen kavkasiis bunebis<br />

florisa da faunis mravalferovnebas samkurnalo<br />

saSualebebis dasamzadeblad. Mmcenareuli, cxoveluri da<br />

mineraluri nivTierebebsagan azadebdnen rogorc martiv, ise<br />

255


Tuli Semadgenlobis wamlebs. magram rogorc ukve<br />

aRvniSneT, Sinagani daavadebebi CrdiloeT kavkasiaSi nakleb,<br />

an sulac ar iyo gavrcelebuli (mxedvelobaSi gvaqvs_gulis,<br />

RviZlis, kuW_nawlavis sxvadasxva daavadebebi da sxv.) amitom<br />

am sferoSi, profesiuli mkurnalebi ar mowmdeba.<br />

aRmosavleT saqarTvelos mTianeTSic, rogorc n. MmindaZe<br />

wers, analogiuri mdgomareobaa. ,,aRniSnul daavadebebs<br />

(Sinagan m.b.) umetesad soflis moxuci, gamocdili qalebi<br />

mkurnalobdnen, magram TavianTi Sromis sazRaurad araviTar<br />

dadgenil gasamrjelos ar iRebdnen”(mindaZe. 1981. 48_49).<br />

dasavleT saqarTveloSi ki davadastureT Sinagan daavadebaTa<br />

mkurnali profesionali ,,eqimbaSebis”//,,mewamle qalebis”<br />

arseboba, romlebic TavianT codnas memkvidreobiT<br />

gadascemdnen da mkurnalobaSic dadgenil gasamrjelos<br />

iRebdnen. (svaneTi, raWa, imereTi).<br />

Kkavkasiis geo_klimaturi pirobebisa (xangrZlivi zamTari,<br />

qvaTa cvena, zvavebi da sxv.) da sayofacxovrebo (sisxlis<br />

aRebis) Cveulebis gamo xSiri iyo sxvadasxva saxis travmebi<br />

(motexiloba, Wriloba daJeJiloba da sxv.). Sesabamisad<br />

medicinis es dargi_xalxuri qirurgia_metad iyo<br />

ganviTarebuli da profesiuli saxalxo mkurnalebi<br />

(dastaqrebi) met_naklebad kavkasiis yvela eTnosSia<br />

dafiqsirebuli.<br />

savele eTnografiuli, saarqivo da literaturuli<br />

wyaroebis mixedviT kavkasiis xalxebSi Zveli droidanve<br />

gavrcelebuli yofila sxvadasxva mineralebis, Zvirfasi da<br />

naxevrad Zvirfasi qvebis samkurnalo mizniT gamoyenebis<br />

tradicia. samkurnalo qvebis koleqciebs flobdnen ara<br />

marto eqimbaSebi, aramed aristokratiuli ojaxebic (Минкевич.<br />

1893/ 94. № 13. 375.) aRniSnul qvebs miniWebuli hqonda ara<br />

marto samkurnalo aramed magiuri da simboluri datvirTvac.<br />

garkveulwilad am Sexedulebebma Cvens dromde moaRwia.<br />

(<strong>burduli</strong>. 2005.125_133.).<br />

Cvens xelT arsebuli monacemebiT, kiTxvas, Tu ramdenad<br />

iyenebdnen kavkasiis xalxebi erTimeoris samkurnalo codnasa<br />

da gamocdilebas, SegviZlia dadebiTaad vupasuxoT. TviT is<br />

faqti, rom bevr msgavsebas vxvdebiT rogorc daavadebis<br />

gamomwvevi mizezebis axsnaSi, ise samkurnalo saSualebebsa<br />

da meTodebSi bevris mTqmelia. garda amisa, eTnografiuli<br />

256


masala adasturebs, rom gaWirvebis dros avadmyofis patroni<br />

xSirad mimarTavda mezobel, sxva eTnosis ganTqmul<br />

mkurnals. amis magaliTebi xSiria, mag: Crdilo<br />

kavkasielebs,_yabardoelebs, mZime avadmyofis (daWrilis)<br />

samkurnalod svaneTidan mihyavdaT ,,aqimi”_ <strong>samedicino</strong><br />

saqmianobiT cnobili xergianebis gvaridan. zogierTi<br />

daavadebis samkurnalod ki piriqiT maT mimarTavdnen<br />

dasaxmareblad. qvemo qarTlSi mcxovreb saxalxo mkurnalebs<br />

_ bajiaSvilebs, daxmarebisaTvis mimarTavdnen ara marto<br />

qarTvelebi, aramed somxebi, azerbaijanelebi, berZnebi. e.i.<br />

saxalxo mkurnalebi yuradRebas ar aqcevdnen avadmyofis arc<br />

eTnikur da arc konfesiur kuTvnilebas, mkurnalobdnen<br />

yvelas. zemoaRniSnuli, ra Tqma unda xels uwyobda<br />

sxvadasxva eTnosTa samkurnalo tradiciebis erTmaneTSi<br />

gadasvlas, rasac adasturebs kavkasiis xalxebis samkurnalo<br />

tradiciebis Seswavla.<br />

Folk Traditions of Treatment in the Caucasus<br />

According to ethnographic and archival materials and written sources folk<br />

medicine ( especialy surgery) was well developed among the peoples of the<br />

Caucasus. Various species of Caucasian flora and fauna were used by healers<br />

for prepareing different remedies .<br />

Among the Caucasian peoples the medicinal knowledge was kept strictly in<br />

secrecy and was handed down. Noteworthy is that the Georgian healers applied<br />

to the ancient Georgian medicinal scripts— The Karabadini.<br />

Generally the Caucasus is famous for its healthy climat; however there are<br />

some regions with unhealthy climatic-geographical environment , where the<br />

endemic diseases, such as goitre amd malaria had been spread from ancient<br />

times.<br />

257


Despite their ethnic origin and confession the Caucasian peoples had close<br />

connections with each other, they exchanged their medicinal knowledge, applied<br />

each other when medical aid was necessary. This promoted diffusion of<br />

medicinal traditions of different Caucasian peoples and aided their affective<br />

communication.<br />

gamoyenebuli literatura<br />

batoniSvili_batoniSvili v. AaRwera samefosa<br />

saqarTvelosa, qarTlis cxovreba, t.IV, Tb;1973.<br />

<strong>burduli</strong>_ <strong>burduli</strong> m. LliToTerapiuli mkurnalobis<br />

xalxuri tradiciebi dasavleT saqarTveloSi<br />

(eTnografiuli masalebis mixedviT), masalabi<br />

saqarTvelos eTnografiisaTvis, XXV. 2005.<br />

gamba_Jak fransua gamba, ,,mogzauroba amierkavkasiaSi,” Tb.<br />

1987.<br />

lamberti _ arqanjelo lamberti, samegrelos aRwera, Tb.<br />

1991.<br />

mindaZe _ mindaZe n. Q<strong>qarTuli</strong> xalxuri medicina<br />

(aRmosavleT saqarTvelis mTielTa eTnografiuli<br />

masalebis mixedviT), Tb. 1981.<br />

mindaZe _ mindaZe n. ,,qarTveli xalxis codna daavadebisa<br />

da garemos urTierTmimarTebis Sesaxeb,” krb. ,,daavadeba<br />

da garemo” (istoriul_eTnologiuri gamokvleva), Tb;<br />

1996.<br />

merCule _ giorgi merCule, grigol xanZTelis cxovreba,<br />

<strong>qarTuli</strong> proza, t.I Tb; 1982.<br />

Sardeni_ Jan Sardeni, mogzauroba sparseTsa da<br />

aRmosavleTis sxva qveynebSi (cnobebi saqarTvelos<br />

Sesaxeb), Tb; 1975.<br />

258


curtaveli _ iakob curtaveli, SuSanikis wameba, <strong>qarTuli</strong><br />

proza, t.I. Tb; 1982.<br />

Казак К-ин. беседа о народной медицине и суеверях в терский<br />

овласти ,,Кавказ,” 1887. 59<br />

Лонгворт, Дж; Адыги, балкарци и карачаевцы в известях<br />

европеиских авторов ХVIII_ XIX вв- Налчик . 1974.<br />

Минкевич –Минкевич И. И. Камни как медицинское средство и как<br />

предметь обожения на Кавказе, ПЗКИМО, 1893 /94 № 13.<br />

Нестеров – Нестеров В. С. Эндемический зоб с явленями<br />

гипертиреоидизма // Адыге, их быт, физическое-развитие и<br />

болезни сб. статией под редакциеи К. Р. Марим-Ростов-На-<br />

Дону, 1930.<br />

Семенова – Семенова П. О. народной медицине , СМОМПК, Т. 6.<br />

1893.<br />

Тхагапсова – Тхагапсова Г. Г. Народная медицина Адыгов<br />

(историко-мировоззренческий аспект) , Маикоп-Тбилиси. 1992 .<br />

Хан-Гирей, - Хан-Гирей, Записки о Черкесия- Нальчик, 1978.<br />

259


medea <strong>burduli</strong>, nino CirgaZe<br />

bavSvTa zogierTi daavadebis mkurnalobis xalxuri<br />

tradiciebi samxreT-dasavleT saqarTveloSi<br />

xalxuri pediatriis eTnografiuli Seswavlis<br />

Sedegad gamovlinda, rom xalxuri medicinis am dargSi<br />

qarTvel xalxs sakmao codna-gamocdileba aqvs<br />

dagrovili. xalxur pediatriaSi gamoiyofa ori rigis<br />

daavadebani _ pirveli, romelic damaxasiaTebelia<br />

rogorc bavSvobis, ise zrdasrul asakSi, aRniSnul<br />

daavadebaTa mkurnalobaSi gansxvaveba mxolod wamlis<br />

dozebSia gamoxatuli. da meore, romelic mxolod<br />

bavSvobis asakSi -12 wlamde aris damaxasiaTebeli.<br />

winamdebare naSromSi am rigis daavadebebs ganvixilavT.<br />

isini met-naklebad saqarTvelos TiTqmis yvela kuTxeSi<br />

iyo gavrcelebuli da mkurnalobis tradiciebic<br />

TiTqmis analogiuria.<br />

pirvel rigSi gamovyofdiT ,,saymawvilos~<br />

saxelwodebis qveS gaerTianebul sxvadasxva daavadebebs.<br />

eTnografiuli masaliT aRniSnuli daavadeba Cvil<br />

bavSvebs (umetesad TeTrebs) emarTebaT da gastans 12-13,<br />

iSviaTad 15 wlamde.<br />

,,saymawvilos~ damaxasiaTebel simptomad iTvleba<br />

_ maRali sicxe; krunCxvebi, romlis mizezi SeiZleba<br />

iyos maRali sicxe an SiSi; fiCinebi; duJi; enaze<br />

gamonayari; kani uxeSdeba; bavSvi Jinianobs, tiris;<br />

uZiloba aqvs; fermkrTaldeba; RamiT krTis ZilSi;<br />

zogjer Tvalebi ewirpleba; Tvalebis siwiTle, kuWis<br />

aSliloba aqvs; jirkvlebi uCndeba kisrisa da<br />

sazardulis areSi da sxv.<br />

260


,,patara bavSvebs emarTebaT saymawvilo _ ToTo<br />

bavSvs gamoayris wiTlad, dasicxuliviT, saxeze mrgvalmrgvalad,<br />

wiTlad eqneba loyebi, yuris ZirebSi<br />

gamoayris, kani gauxeSdeba, bavSvi uzneobs, tiris,<br />

uZiloba aqvs, fermkrTaldeba, krunCxvebi emarTeba,<br />

gaxdeba~- gadmogvcemen mTxroblebi.<br />

dasavleT saqarTveloSi, eTnografiuli masalis<br />

mixedviT, aRniSnul daavadebas bavSvis asakis mixedviT<br />

ecvleba saxeli – 10 wlamde bavSvebSi _ ,,saymawviloa~,<br />

Tu igi 10-15 wlamde grZeldeba _ ,,matauri~, xolo Tu 15<br />

wels gadascilda, ukve bneda (epilefsia), avi zne.<br />

saqarTvelos yvela kuTxeSi mowmdeba yvela<br />

masala, romlis mixedviT bavSvs ,,saymawvilo~ 11-12<br />

wlamde Tu ar gauvlida ,,av zned~, ,,bnedad~ eqceoda.<br />

rogorc Cans, xalxi terminiT ,,saymawvilo~<br />

aerTianebda bavSvobaSi gamovlenil spazmofilias da<br />

epilepsias.<br />

spazmofilia spazmophilia (berZn. spasmos –<br />

krunCxva, philia – siyvaruli) – bavSvTa tetania,<br />

aRiniSneba 3 wlis asakamde bavSvebSi (umetesad 4-20 Tvis<br />

bavSvebSi), axasiaTebs nervul-kunTovani aRgznebadobis<br />

momateba, midrekileba spazmuri SekumSvisadmi, romlis<br />

mizezia kalciumis da fosforis cvlis moSla [3].<br />

epilefsia (bneda) avi zne epilepsia (berZ.<br />

epilepsia daWera, Secvla) Tavis tvinis qronikuli<br />

polietiologiuri daavadebaa, romelsac axasiaTebs<br />

cnobierebis dakargva, krunCxviTi paraqsizmebi,<br />

gulyrebi, pirze duJi, aRgznebadoba da sxv. [3].<br />

<strong>qarTuli</strong> enis ganmartebiTi leqsikonis mixedviT,<br />

saymawvilo tuberkuliozis gamovlinebis erT-erTi<br />

formaa, romelsac axasiaTebs organizmis kvebis moSla<br />

da midrekileba sxvadasxva organos qronikuli<br />

anTebisadmi... bavSvTa daavadeba, romelic viTardeba<br />

maRali temperaturis dros organizmSi kalciumis<br />

naklebobiT, axasiaTebis krunCxvebi [10].<br />

261


es ganmartebebi daavadebaTa speqtrs zrdis da<br />

aerTianebs bavSvTa tuberkuliozisa da organizmSi<br />

kalciumis naklebobiT gamowveul alergiul<br />

sneulebebs.<br />

ap. wulaZis cnobiT, ,,guriaSi didad iyo<br />

gavrcelebuli da didi ziani mohqonda katajvars. es<br />

daavadeba umTavresad ymawvilebs avlebda musrs da<br />

amitom mas avadmyofobis pirvel stadiSi saymawvilos<br />

eZaxdnen. saymawvilo Tu garTuldeboda jirkvlebi<br />

mosdevs, Semdeg filtvebze gadadis da Wleqad iqceva da<br />

mkurnalobac amao iyo~ [16, 33].<br />

saymawvilo, xalxuri etimologiis mixedviT,<br />

STamomavlobiTia. ,,saymawvilo modgmiTaa~, magram<br />

arsebobs sapirispiro Sexeduleba, rom ,,saymawvilom ar<br />

icis Camomavloba, Camomavloba avma znem icis~-o.<br />

erTi SexedviT gansxvavebuli Sexeduleba, rogorc<br />

Cans, unda momdinareobdes sxvadasxva daavadebebis<br />

garegani niSnebis msgavsebidan. rogorc ukve avRniSneT,<br />

bavSvobis asakSi gamovlenili spazmofiluri<br />

daavadebebi erTi terminiT - ,,saymawvilo~-Ti aRiniSneba.<br />

bavSvis asakis matebasTan erTad zogi maTgani qreba<br />

(ikurneba), zogi ki bnedaSi, epilepsiaSi gadadis. amitom<br />

es daavadeba 15 wlamde ,,saymawvilo senad~ aRiqmeba.<br />

unda aRiniSnos, rom xalxuri dakvirveba<br />

zemoaRniSnuli daavadebis genetikuri xasiaTis Sesaxeb<br />

simarTles Seefereba.<br />

es Sexeduleba qarTul <strong>samedicino</strong> werilobiT<br />

ZeglebSicaa dadasturebuli. ,,usworo karabadinSi~<br />

daavadebebi or jgufad aris dayofili. erTi jgufi,<br />

genetikuri, Tandayolilia, meore SeZenili, an<br />

infeqciuri.<br />

,,...senisa gvari ori feria, erTi ese, rome<br />

gvarisagan waekidos. misa gvarsa sWirdebodes, meore ese<br />

rome anasdaT daemarTos~ [9, 29]. eTnografiuli masaliT,<br />

saymawvilo seni SeiZleba gamoiwvios SiSma, gaciebam da<br />

sakvebiT mowamvlamac ki.<br />

262


saqarTveloSi saymawvilos gamomwvevad miaCndaT<br />

,,avi qari~, ,,avi suli~. dasavleT saqarTveloSi<br />

imdenadaa gavrcelebuli aRniSnuli daavadeba, rom 5<br />

wlis asakamde, TiTqmis yvela bavSvs, profilaqtikis<br />

mizniTac asmevdnen ,,saymawvilos wamals~.<br />

dasavleT saqarTveloSi, eTnografiuli masalis<br />

mixedviT, saymawvilos ori forma Cans _ ,,dedali~ da<br />

,,mamali~. ,,mamli saymawvilo~ saSiSia. maRal sicxes<br />

aZlevs, bavSvi krunCxvaSi vardeba da SeiZleba mokvdes<br />

kidec. aseT dros bavSvs yelze uCndeba lurji an Savi<br />

zoli, ityvian ,,dakla mamalma saymawvilomao~ -<br />

gadmogvcemen mTxrobelebi.<br />

,,dedali ,saymawvilo~ SedarebiT iol formad<br />

iTvleba.<br />

imereTis zogierT regionSi ,,saymawvilos~,<br />

,,momTvarvasac~ uwodeben. sagulisxmoa, rom momTvarvamTvareuli<br />

Zvel qarTulSi da zogierT dialeqtSi<br />

,,bnedianis~ aRmniSvneli terminia.<br />

zemoaRniSnuli sainteresoa indenad, rom imereTis<br />

eTnografiuli masalis mixedviT ,,zne~, romelSic<br />

SeiZleba saymawvilo gadaizardos, sxvadasxvagvaria.<br />

arsebobs:<br />

avi zne _ mamali znea, bavSvs Tu mouswro, akvanSi<br />

ar gadarCeba, igi SiSze da nawyenze Cndeba, krunCxvebi<br />

icis.<br />

TeTri zne _ Tvalis ,,dabuJeba~, xel-fexis Sesieba<br />

icis, bavSvs TeTri Sardi aqvs.<br />

Savi zne _ ,,simWleSi~ gadadis, oflianoba<br />

axasiaTebs, xelebze siyviTle aqvs, saxeze cocxlad<br />

aris bavSvi, tanze ki CamomWknaria.<br />

wiTeli zne _ wvril-werili wiTeli gamonayari da<br />

qavili icis, kuWis aSla, pirRebineba.<br />

vfiqrobT, SesaZlebelia, zemoaRniSnuli erTi<br />

saxelwodebis qveS gaerTianebuli sxvadasxva<br />

daavadebebis gancalkevebis erTgvari cda iyos, razedac<br />

aqcenti Sedegis simZimis mixedviT keTdeba., amaze<br />

263


saxelwodebebic (TeTri, wiTeli, Savi, avi zne (mamali<br />

zne)) metyvelebs.<br />

medicinaSi cnobilia, rom arsebobs epilefsiis<br />

magvari daavadebebi, romlebic garegnuli niSnebis<br />

mixedviT gvanan epilefsias, magram maTi mkurnaloba<br />

SesaZlebelia [4, 246].<br />

,,saymawvilos~ xalxuri mkurnaloba moicavs<br />

rogorc magiur, ise naturopatiur saSualebebs.<br />

bavSvs ,,saymawvilo~ pirvelad rom mouvlida, neka<br />

TiTSi nemss uCxvletdnen, sisxls gamoadendnen da pirSi<br />

gamousmevdnen, an saswrafod perangs gaxdidnen da<br />

daswvavdnen, zogjer ki, damwvari perangis fxvils<br />

wyalSi gaxsnidnen da bavSvs daalevinebdnen, tansacmlis<br />

dawvisas, bolze gadaatarebdnen bavSvs.<br />

samxreT saqarTveloSi gogirdTan calke an sxva<br />

nivTierebebTan – mcenare uzalikTan (mariamsakmela)<br />

(peganum harmulal), Roris jagarTan, cxvris yvelTan,<br />

SaqarTan, qaTmis bumbulTan, wiTel simindTan – erTad<br />

daswvavdnen da SeuxrColebdnen. am proceduras 2-3 dRes<br />

mainc imeorebdnen - ,,avi sulebi cecxlSi daiwvebian~-o.<br />

dasavleT saqarTveloSi (raWa-leCxumi, imereTi,<br />

svaneTi) avadmyofoba rom mouvlida bavSvs, zurgis<br />

mxares, perangiSi kvercxs Caudebdnen, momuWavdnen da<br />

amoWridnen, perangis naWersac da kvercxsac cecxlSi<br />

Seagdebdnen - ,,avadmyofoba daiwveba~-o. ,,saymawvilos~<br />

Setevis dros icodnen bavSvisaTvis Savi naWris<br />

gadafareba.<br />

,,saintereso masalaa damowmebuli samxreT<br />

saqarTveloSi. bavSvs, romelsac ,,saymawvilo~ xSirad<br />

mouvlida, Zilis dros Sav, uxmar naWers<br />

gadaafarebdnen, zevidan bavSvis sigrZe, bambisgan<br />

gakeTebul jvars daadebdnen, romelsac Semdeg cecxls<br />

waukidebdnen da ityodnen - ,,Savma miiRos da bavSvi<br />

gadarCeso~.<br />

264


aRniSnuli magiuri qmedebebi, ra Tqma unda,<br />

daavadebis gamomwvevi avi sulis bavSvis organizmidan<br />

gamosadevnad, mis gasanadgureblad sruldeboda.<br />

eTnografiuli masalis mixedviT, saymawvilos<br />

medikamentozuri mkurnalobiT gamoirCeva dasavleT<br />

saqarTvelo: raWa-leCxumi, imereTi, guria-sadac TiTqmis<br />

yvela sofelSi mzaddeboda ,,saymawvilos wamlebi~,<br />

maTgan gamoirCeva ramdenime sagvareulos wamali,<br />

romelTac mTel saqarTveloSi hqondaT saxeli<br />

ganTqmuli. aseTebi arian saxelganTqmuli paWkoriebi,<br />

maTi ,,saymawvilos wamali~ didi xania gascilda guriis<br />

farglebs, aseve saxelganTqmulia ,,raWuli wamali~,<br />

,,bugeulis wamali~ (soflis saxelis mixedviT),<br />

romelsac gabiCvaZeebi amzadeben. imereTSi –<br />

gafrindaSvilebis, boWoriSvilebis, ugrexeliZeebis,<br />

suluxiebis; leCxumSi – giorgobianebis, kopalianebis,<br />

TuTisianebis da sxv.<br />

svanuri eTnografiuli masalis mixedviT,<br />

,,saymawvilos~ wamals iqac amzadebdnen, magram cnobili<br />

eqimbaSebi am dargSi ar hyoliaT. rogorc gadmogvcemen,<br />

mis SemadgenlobaSi Svidi saxis samkurnalo mcenare<br />

Sedioda.<br />

rogorc wesi, wamlis damzadebis teqnologia da<br />

Semadgenloba saojaxo saidumlos warmoadgens. rac<br />

yvelasTvis cnobilia, isaa, rom TiTqmis yvela iyenebs<br />

valerianas (Valeriana officinalis. L) fesvebs. am mcenaris<br />

fesvebis naxarSs raWaSi TiTqmis yvela bavSvs aZlevdnen<br />

Cais kovziT, yuris bibiloebTan, cxviris nestoebTan<br />

TiTiT mousmevdnen, es profilaqtikis mizniT<br />

tardeboda. es mcenare qarTul xalxur medicinaSi<br />

fsiqo-nervuli daavadebebis samkurnalo yvela wamlis<br />

ucvleli komponentia, igi aRiarebulia oficialuri<br />

medicinis mierac - ,,katabalaxas (valerianas)<br />

preparatebi farTod gamoiyeneba medicinaSi, rogorc<br />

damawynarebeli saSualeba uZilobis, nerviuli<br />

265


aRgznebulobis, gulsisxlZarRvTa sistemis nevrozis<br />

dros~ [15, 58-69].<br />

XIX s-Si, quTaisis guberniaSi, dafiqsirebulia<br />

,,saymawvilos wamlis~ Semdegi recepti: ,,sami Wiqa wyali,<br />

ori naWeri Saqari, Txis naRveli – 14 grani, ,,Safrani~ -<br />

8 grani; ,,TeTri koCi~ - erTi an ori grani; ,,yviTeli<br />

koCi~ - amdenive; javzi ori – dedali da mamli – 14<br />

grani; ,,wiTeli sandali~ - 15 grani; ,,TeTri sandali~ -<br />

14 grani; ,,Savi sandali~ - 6 grani; ,,revandi~ - 16 grani;<br />

,,Zirtkbila~ - 2 skrupuli da 10 grani; sicxis<br />

gamosayvani ,,wiTeli wamali~ - anu miwa – 2 skrupuli, 16<br />

grani; ,,lila~ - 1 grani; ,,oboli sakmeveli~ - 2<br />

skrupuli, 7 grani; ,,danamastiki~ - 1 skrp. 8 grn;<br />

,,qalbani~-1 skrp. 14 grn; ,,murdasangi~. garda amisa,<br />

quTaiseli eqimbaSebi am SemadgenlobaSi urevdnen Taxvis<br />

qonsa da kus kvercxs [17, 335-336].<br />

guriaSi saymawvilos wamalis SemadgenlobaSi<br />

Sedioda ZirwiTela (Echinarubum L), ZirTeTra (Pastinaca<br />

Satina L), Zirtkbila (Elycyrrhiza dlabra L), WinWari (Lrtica urens<br />

L) mravalZarRva (Plantago major L) romelTac erTad<br />

moxarSavdnen, Sig qarvis fxvnils Seurevdnen da<br />

avadmyof bavSvs ase aZlevdnen [11].<br />

Cven movaxerxeT dasavleT saqarTveloSi erT-erTi<br />

yvelaze cnobili ,,raWuli wamlis~ receptis Cawera.<br />

cnobili eqimbaSis, ilia gabiCvaZis saxlSi gviCvenes mis<br />

mier saqarTvelos janmrTelobis ministris saxelze (30-<br />

ian wlebSi eqimbaSebi saqmianobis gamo daupatimrebiaT)<br />

dawerili Txovna, romelic exeba patimrobidan mis<br />

ganTavisuflebas. am TxovnaSi CamoTvlilia is<br />

nivTierebebi risganac igi wamals amzadebda, esenia:<br />

valeriana, javzi (Myristica morsehata Thnb), badani –<br />

(SeiZleba iyos badioni//badiani – (surnelovani kama m. b.)<br />

(JLLicium anisatum (L) Jaerth), revandi (Pheum palmatum L., Rh.<br />

officinale Baill Rh. chinensis), Wiaferi (Phutolaca cmaricena L),<br />

magnezia (Magnesia), Zirtkbila (Elycyrrhaza glabra L).<br />

266


dRes moqmedi eqimbaSis (ilia gabiCvaZis rZlis)<br />

gadmocemiT, wamals 10-12 saxeobis balaxisagan amzadebs.<br />

dozireba bavSvis asakis mixedviT xdeba. erTi Tvis<br />

asakidan SeiZleba miscen bavSvs saymawvilos wamali 15<br />

wlamde. 15 wlis zeviT, rogorc ukve avRniSneT, es<br />

daavadeba ukve `zned~ iyo miCneuli.<br />

saymawvilo wamlis Semadgenloba leCxumSi ver<br />

davadgineT, garda imisa, rom TuTisanebi aRniSnul<br />

wamalSi urevdnen – yviTel, wiTel da Sav sandals.<br />

sandals (Sandalum) Zvel qarTul medicinaSi<br />

samkurnalo daniSnuleba hqonda [8; 322].<br />

imereTSic ramdenime gvari iyo ganTqmuli<br />

`saymawvilos~ wamlis damzadebaSi. maTgan gansakuTrebiT<br />

cnobili ugrexeliZeebi (sof. RvankiTi) arian. isini<br />

wamals dResac amzadeben da ra Tqma unda, Semadgenloba<br />

da teqnologia mkacrad gasaidumloebulia. zogjer<br />

wamals fxvnilis saxiTac atanen avadmyofis patrons.<br />

ToTo bavSvs dedis rZeSi gaxsnils daalevinebdnen.<br />

wlamde asakis bavSvs Cais, xolo mozrdils sadilis<br />

kovziT asmevdnen dila-saRamos. erTi kursi 4-5 dre<br />

grZeldeba. (unda Catardes 3 kursi, eqvs TveSi erTxel).<br />

unda aRiniSnos, rom `saymawvilos~ mkurnaloba,<br />

umeteswilad SelocvasTan erTad mimdinareobda..<br />

mogvyavs Selocvis teqsti:<br />

`saymawvilo modioda, sa mixval saymawviloo.<br />

sa misivi gveliviTa, sa miWyivi gveliviTa,<br />

sa mikokinob mamaliviTa?<br />

me mival mimixaria<br />

ferovan adamianis tanSi,<br />

sisxl vsvam, xorcs vWam.<br />

_ es mamam, Zem da suli wmindam,<br />

arca sisxlis gesmivos, arca xorci gaWmevios,<br />

wadi indauri dahkali, es aris misi saWmeli,<br />

misi sasmeli da misi gasastumrebeli [2].<br />

aWaraSi Selocvis aseTi teqstia dafiqsirebuli:<br />

,,_ modioda erTi kaci, sa midixar Savo kaco<br />

267


Savi mokazmulobiTa?<br />

baRnis satirlad, sayvirlad, saWyipinod.<br />

ferianis (feris) asarTmelad, uferulisaTvis<br />

feris misacemad.<br />

ar gagiSveb:<br />

agWri-dagWri Savtariani daniTa,<br />

agitan maRal qedze, Cagyri qvabSi.<br />

gaxarxareb Svid dRe-Rames.<br />

migcem qarsa niavsa dagiberav aliviTa [12].<br />

aseTia met-naklebad sruli suraTi, ,,saymawvilo<br />

senis~ mkurnalobisa samxreT-dasavleT saqarTveloSi.<br />

bavSvis dalaxva//galaxva<br />

eTnografiuli masalis mixedviT bavSvis<br />

dalaxvas//galaxvas iwvevda micvalebuli. aRniSnuli<br />

daavadeba bavSvis modunebas, kidurebis moZraobis<br />

SezRudvas, zogjer ki dakutebas iwvevda. informatorTa<br />

cnobiT mounaTlavi bavSvi dailaxeboda, amitom ojaxSi<br />

Tu vinme gardaicvleboda, bavSvs mounaTlavs ar<br />

gaaCerebdnen.<br />

Tu saxlTan axlos micvalebuls miasvenebdnen da<br />

Cvili akvanSi iwva, aucileblad amoiyvandnen akvnidan,<br />

ukidures SemTxvevaSi, akvans wamoayenebdnen. Tu ki ama<br />

ver moaswrebdnen, maSin im micvalebulis saflavze<br />

waiyvandnen bavSvs da zed daayenebdnen, an saflavidan<br />

motanil miwas Cayridnen gobSi, sxvadasxva xis<br />

nafotebTan erTad moxarSavdnen da am naxarSiT<br />

dabandnen bavSvs.<br />

T. oCiauri bavSvis dalaxvasTan dakavSirebul<br />

Cveulebas simpatikuri magiis safuZvelze xsnis, radgan<br />

bavSvis wola da Zili (akvanSi) miagavs micvalebulis<br />

Zils, da rom garegnulma msgavsebam namdvili Sedegi<br />

ar gamoiRos, igi fexze unda daayenon [7].<br />

ra Tqma unda, angariSi unda gaewios micvalebulis<br />

uwmindurobis uZveles da universalur rwmenasac.<br />

268


samcxe_javaxeTisa da aWaris eTnografiuli<br />

monacemebis mixedviT micvalebulis garda, bavSvis<br />

dalaxva SeeZlo mTvares, saqonels, Tevzs da sxv..<br />

aWaraSi bavSvis daqelvas `basxuns~ uwodebdnen. savse<br />

mTvarianobisas saxlis zRurblze sanTels dadebdnen,<br />

zed bavSvs daayenebdnen da ityodnen _ `aqamde me viyavi<br />

basxuni axla ki Sen gaxdi_~o Semdeg ki sxvadasxva<br />

balaxebs moagrovebdnen, gaaxmobdnen, sanTelTan erTad<br />

moxarSavdnen da am naxarSSi bavSvs dabandnen [13].<br />

aRsaniSnavia, rom Cvilis mTvariT ,,daqelvis~,<br />

,,daWeris~ Sesaxeb warmodgenebi ZiriTadad samcxejavaxeTsa<br />

da aWaraSi mowmdeba. s. makalaTias mixedviT,<br />

Tu Cvils kuWi aeSleboda, ityodnen, mTvarem daWrao.<br />

patroni mividoda ailuRis (mTvaris) amomWrelTan da<br />

etyoda: Cems bavSvs ama da am mTvareze (Zveli, savse,<br />

axali da sxv.) ,,Wriso~. ,,mTvaris amomWreli~ im Rames,<br />

romeli saxis mTvarec bavSvs Wrida mucelSi,<br />

dajdeboda gereT, ityoda locvas da gamoWrida im saxis<br />

mTvares, romelic bavSvs mucelSi ,,Wrida~, Semdeg<br />

xelosani sifrifana TiTbrisagan gamoWrida am mTvaris<br />

saxes da bavSvs mxarze daukerebda [5, 99].<br />

aRniSnul sakiTxze eTnolog n. mindaZes<br />

gamoTqmuli aqvs mosazreba, rom SeiZleba es<br />

ukavSirdebodes im periods, roca daavadebis gamomwvev<br />

mizezad suli, am SemTxvevaSi _ mTvaris suli _<br />

miiCneoda. igi ar gamoricxavs, rom es SeiZleba Turquli<br />

gavlena iyos, vinaidan ,,basxuni~ Turqulia da<br />

Tavdasxmas niSnavs. rac ufro sainteresoa, igi SeiZleba<br />

<strong>qarTuli</strong> terminis, ,,mterTa dacemis~, analogiuri iyos<br />

da avi sulis TavdasxmiT bavSvis daavadebas<br />

gulisxmobdes.<br />

rogorc davinaxeT, aRniSnuli daavadebis<br />

mkurnaloba, ZiriTadad, magiuri qmedebebiT<br />

gamoixateboda, magram, amave dros, avadmyofs sxvadasxva<br />

samkurnalo mcenareebis naxarSis abazanebsac<br />

ukeTebdnen.<br />

269


,,simWle~//,,Separuli//,,goJo~<br />

wlamde asakis bavSvebs zogjer emarTeba iseTi<br />

saxis daavadeba, rom uecrad Sewyvetda zrdaganviTarebas,<br />

gaxdeboda, kunTebi moCvaruli da rbili<br />

gauxdeboda, tyavi daekideboda, yurebi uyviTldeboda,<br />

Tvalebi da tuCebi uwiTldeboda, umadod iyo, saWmels<br />

ver Wamda, muceli udiddeboda, axasiaTebda yiflibandis<br />

sirbile, didi Tavi.<br />

aRniSnul daavadebas dasavleT saqarTveloSi<br />

samWles//Separuls//goJos, xolo samcxe-javaxeTSi da<br />

aWaraSi – goJos eZaxdnen. gamomwvev mizezad ki, gacieba<br />

da SiSi iTvleboda.<br />

eTnografiuli masalis mixedviT, dasavleT<br />

saqarTveloSi iyvnen eqimbaSebi, romlebic<br />

mkurnalobdnen aseT bavSvebs da arCendnen kidec. erTerT<br />

aseT eqimbaSze mogviTxrobs XIX s-is <strong>qarTuli</strong><br />

presa, kerZod, ,,cnobis furceli~. statiaSi -<br />

,,sayuradRebo mkurnali qali~ - vkiTxulobT:<br />

,,gaxSirebulia ,,goJo~, anu Separulis avadmyofoba Cvil<br />

yrmaTa Soris. am seniT daavadebuli bavSvi<br />

gulSemzaravi sanaxavia. zezeurad amRrali, sul Zvaltyavad<br />

qceuli, gayviTlebuli, TvalebCacvenili da<br />

davardnili. ganuwyvetliv Rnavis da Zili ar modis.<br />

amgvar avadmyofobas Cveni eqimebi ver Svelian. am<br />

avadmyofs kurnavs sofel askanis mcxovrebi aRaTia<br />

siamaSvilisa, TalakvaZis qali~ [14].<br />

xalxuri mkurnalebi simWlis//goJos samkurnalod<br />

abazanebs, dasalev da Sesazel wamlebs iyenebdnen.<br />

saCxereSi (1987 wlis eTnografiuli masalebis<br />

mixedviT) moqmedi eqimbaSi, romelic aRniSnul<br />

daavadebas mkurnalobda, iyo katuSa gelbaxiani.<br />

,,simWlis~ samkurnalo wamali aris samkurnalo<br />

balaxebis fxvnili. mkurnalobis erTi doza udris erT<br />

aryis Wiqas, romelic 6 maneTi (maSindeli kursiT)<br />

Rirda.<br />

270


mkurnaloba Semdegnairad mimdinareobs: fxvnils<br />

Suaze yofen. naxevari mcire dozebiT saWmelTan erTad<br />

unda miscen bavSvs. meore naxevriT ki, abazanebs<br />

ukeTeben. abazanis Semdeg, bavSvs SeumSraleblad<br />

Seaxveven da ise daaZineben. bavSvis perangs imave wyalSi<br />

amoavleben, gaaSroben da ise Caacmeven. am process<br />

ramodenimejer gaumeoreben. ,,karg dReebSi~_ orSabaTs,<br />

oTxSabaTs da kviras – am wamliT ar dabanen.<br />

garda dReebisa, zogierTi eqimbaSi mniSvnelobas<br />

aniWebda ricxvebs, (figurirebs_3,7,9) mag.: 9 wyarodan<br />

aRebuli wyali, cxrajer dabana da a. S. ,,aiRebdnen<br />

yvelanair balaxs, xis totebs, da xarSavdnen mJave<br />

wyalSi, an cxra wyarodan aRebul wyalSi, masSi<br />

urevdnen cxra Tav safuars, bavSvs cxra dRe<br />

abanavebdnen~.<br />

garda balaxebisa, raWaSi qacvis (Hippophaem<br />

rhamnoides L) mwife nayofis naxarSis abazanebs ukeTebdnen<br />

bavSvs.<br />

zogierTi eqimbaSi dasazel-dasaban wamals<br />

amzadebda sami dasaxelebis samkurnalo balaxisagan,<br />

dReSi samjer Seazeldnen mTel tanze da sami dRis mere<br />

dabandnen. samkurnalo proceduras imeorebdnen samjer,<br />

amisaTvis erTi litri wamali iyo saWiro.<br />

aWaraSi ,,goJoian~ bavSvs Semwvar lekvis an<br />

zRarbis xorcs aWmevdnen, zRarbis tyavs ki<br />

moxarSavdnen da mis naxarSSi bavSvs abanavebdnen,<br />

ityodnen - ,,bavSvi win wamovao~-o.<br />

noRaidelis monacemebiT, aWaraSi ,,goJos~ dros,<br />

aiRebdnen Svidi wisqvilis borblidan gamomaval wyals<br />

da Svid baRCaSi mokrefil foTlebs, Svidi wyaros<br />

wyals da tyidan motanil foTlebs. am wyalSi<br />

moxarSavdnen yvela saxis balaxs da bavSvs ise<br />

,,uxrColebdnen~. wyali roca gagrildeboda, bavSvs<br />

dabandnen da moxarSul balaxebSi Caawvendnen, an<br />

keredan sakidels Camoxsnidnen da mis cecxlze<br />

gadaatarebdnen. Semdeg gaxurebul sakidlis jaWvs<br />

271


kalad Sekravdnen da rkalSi bavSvs samjer<br />

gadaatarebdnen. am ritualis dros gaxurebuli jaWvi<br />

or kacs xis kavebiT eWira, ori adamiani jaWvis win da<br />

ukan dadgeboda da bavSvs jaWvis rkalidan erTimeores<br />

gadaawodebdnen. Semdeg jaWvs miwaze dadebdnen, SuaSi<br />

bavSvs Caayenebdnen. jaWvs wyals daasxamdnen da anaden<br />

orTqls avadmyof bavSvs ,,uxrColebdnen~. amis Semdeg<br />

asrulebdnen ,,goJos~ ,,aWras~ bavSvs kibeze daayenebdnen,<br />

rodesac is kibis meSvide safexurze Sedgamda fexs,<br />

daiwyebdnen Selocvas, am dros Semlocvels xelSi dana<br />

eWira, romliTac kibis safexurs Cexda da Tan<br />

ulocavda:<br />

,,saxeliTa ZisiTa, mamiTa ZiTa, suliTa wmindiTa,<br />

locviTa goJoisa:<br />

goJov, goJovelav, Ranwvav, Rankielav, arxalako,<br />

marxalako, pawai, (bavSvis saxeli) faTrafo, ali<br />

monadirobda, meli molas cdilobda, is rom rkinas<br />

Wamda, rogor xrida qviSas. ,,dambadebelma gauwera,<br />

geipara goJo dilasa~.<br />

,,goJos~ Selocva mTvaris ,,cxromaze~<br />

icodnen_samSabaTs, xuTSabaTs da SabaTs. gadmocemiT<br />

axal mTvareze ar Seulocavdnen, radgan ,,axali mTvare<br />

izrdeboda da ,,goJoc~ gaizrdeboda~ [6,18].<br />

guriis eTnografiuli masaliT<br />

,,goJos~//,,Separulis~ dros icavdnen garkveul dietas.<br />

bavSvs ar aWmevdnen kvercxs. garda amisa, avadmyofs<br />

axaldakluli saqonlis Tbil faSvSi svamdnen aTi –<br />

TxuTmeti wuTiT. mkurnalobis es forma svaneTSi<br />

davamowmeT susti da raqituli bavSvis samkurnalod.<br />

leCxumSic _ soflis eqimni avadmyofs xaris Tbil<br />

faSvsi xveven [1].<br />

leCxumSi, aseve, bavSvs fiWvis (pinus) wiwvebisa da<br />

siravaSlas//Rortyemalas (Piracantha coccinea Roem)<br />

foTlebis naxarSis abazanas ukeTeben.<br />

warmodgenili eTnografiuli masalis safuZvelze<br />

Cans, rom didi yuradReba eqceoda bavSvis<br />

272


janmrTelobaze zrunvas. mkurnalobdnen yvelanairi<br />

saSualebebiT _ magiuri iqneboda Tu racionaluri.<br />

xalxuri pediatriis maRal doneze metyvelebs<br />

isic, rom igi axdens daavadebaTa klasifikacias,<br />

gamoyofs mxolod bavSvobis asakSi gavrcelebul<br />

daavadebebs, e. w. ,,saymawvilo sens~, cdilobs daavadebis<br />

gamomwvevi realuri mizezebis axsnas.<br />

saqarTvelos sxvadasxva kuTxeSi Seswavlili<br />

pediatriuli samkurnalo tradiciebi cxadyofs, rom<br />

xalxuri medicina momavali Taobis janmrTelobas did<br />

yuradRebas aqcevda da mkurnalobasac, ZiriTadad,<br />

dadebiTi Sedegi mohqonda.<br />

gamoyenebuli literatura:<br />

1. beriZe v., sityvis kona imerul da raWul<br />

TqmaTa, 1912.<br />

2. <strong>burduli</strong> m., leCxumis 1985 wlis<br />

eTnografiuli eqspediciis dRiurebi.<br />

3. dgebuaZe r., abesaZe a., qarTul-rusullaTinuri<br />

mokle <strong>samedicino</strong> ganmartebiTi<br />

leqsikoni, Tb., 1988.<br />

4. zurabaSvili a. d., fsiqiatria, Tb., 1959.<br />

5. makalaTia s., mesxeT-javaxeTi, Tb., 1938.<br />

6. noRaideli j., eTnografiuli narkvevi<br />

aWarelTa yofa-cxovrebidan, Tb., 1935.<br />

7. oCiauri T., dakrZalvis wesebi qarTlSi<br />

Zvelad da axla, Tb., 1987.<br />

8. fanaskerteli z., samkurnalo wigni<br />

karabadini, Tb., 1950.<br />

9. qananeli, ,,usworo karabadini~, Tb., 1940.<br />

273


10. <strong>qarTuli</strong> enis ganmartebiTi leqsikoni, t. VI,<br />

Tb., 1960.<br />

11. CirgaZe n., guriis eTnografiuli dRiurebi,<br />

1994.<br />

12. CirgaZe n., aWaris eTnografiuli dRiurebi<br />

#3, 1990.<br />

13. CirgaZe n., aWaris eTnografiuli dRiurebi,<br />

1990.<br />

14. ,,cnobis furceli~, 1898, #693.<br />

15. xidaSeli S., papunaZe v., saqarTvelos tyis<br />

samkurnalo mcenareebi, baTumi, 1980.<br />

16. wulaZe ap., eTnografiuli guria, Tb., 1971.<br />

17. Машурко М., Из области народной фантазии и быта<br />

Тифлисской и Кутаиской губернии, СМОМПК, 1894.<br />

Медеа Бурдули, Нино Чиргадзе<br />

НАРОДНЫЕ ТРАДИЦИИ ЛЕЧЕНИЯ НЕКОТОРЫХ<br />

ЗАБОЛЕВАНИЙ ДЕТЕЙ В ЮГО-ЗАПАДНОЙ ГРУЗИИ<br />

Резюме<br />

В работе показан накопленный в течении веков опыт<br />

грузинского народа в лечении педиатрических заболеваний. В<br />

основном рассматриваются лечения заболеваний характерных<br />

лишь в младенческом (до 12 лет) возрасте. Одним из<br />

распространенных заболеваний в детском возрасте была т. н.<br />

274


«Младенческая болезнь» в которой по сходству внешнего<br />

проявления, объединялись различные спазмофилические<br />

заболевания. Народные способы лечения «Младенческая болезнь»<br />

вмещают в себе натуропатические и магические средства.<br />

Изготовление лекарств против «Младенческой болезни» считалось<br />

родовым знанием и тайно передавалось из поколения в поколение.<br />

в Грузии известны несколько фамилий изготовляющих такие<br />

лекарства, например – Пачкория, Угрехелидзе, Габичвадзе и т. д.<br />

Кажется интересным также связанные с фазами Луны<br />

магические способы лечения таких детских заболеваний, как<br />

«галахва», «далахва» (ребёнок ослабевает, утрачивает способность<br />

стоять на ногах, а иногда происходит полная атрофия<br />

конечностей).<br />

Дети до одного года могли заболеть опасной болезнью, т.н.<br />

«Симчле», «Шепарули», «Гожо». (Ребёнок начинал худеть и<br />

прекращал). В юго-западной Грузии были (и теперь есть) народные<br />

врачеватели, которые названную болезнь лечили комплексно,<br />

используя ванны, мази и питьевые лекарственные средства.<br />

275


Medea Burduli, Nino Chirgadze<br />

FOLK TRADITIONS OF TREATMENT OF SOME DISEASES IN<br />

CHILDREN IN SOUTH-WEST GEORGIA<br />

The article shows the experience of Georgian people in treatment of<br />

pediatric diseases, gained during centuries. We mainly discuss the<br />

treatment of diseases in children till the age twelve. One of the spread<br />

diseases in children was scrofula (“childish”) where some diseases of<br />

spasmodic characters were united. The folk treatment of this disease was<br />

mainly the combination of natural and magic means. It was ancestral and<br />

was passed from generation to generation. There are lots of medicines<br />

against scrofula in Georgia today. Such as: “Pachkoria medicine”,<br />

“Ugrekhelidze medicine”, “Gabichvadze medicine”, “Rachuli medicine”<br />

and so on.<br />

The second disease that caused weakness in children was called<br />

“galakhva” (in translation – to beat). It was also treated with the help of<br />

magic means connected to the moon phases.<br />

The following dangerous disease – “simchle”, caused the problems in<br />

children’s height and development. Children shopped to grow up. There<br />

are still some folk - “doctors” who treat this disease completely with<br />

baths, mixture and ointment.<br />

276


<strong>Mmedea</strong> <strong>burduli</strong>, nino CirgaZe<br />

Sidamigraciul procesebTan dakavSirebuli<br />

zogierTi problemis Sesaxeb<br />

(samcxe_javaxeTSi xalxuri mkurnalobis magaliTze)<br />

saqarTveloSi istoriulad yovelTvis hqonda<br />

adgili mTiani qveynisaTvis damaxasiaTebel<br />

Sidamigraciul procesebs (meliqiSvili, 1970: gv. 547.).<br />

amas ganapirobebda mravali mizezi (TofCiSvili, 1984:<br />

122.). aRniSnuli movlenis kanonzomierebisa da<br />

periodulobis miuxedavad, axal geo_klimatur<br />

pirobebTan Seguebis procesSi mosaxleoba dgeboda<br />

sxvadasxva problemis (socialuri,<br />

kulturul_sayofacxovrebo, janmrTelobis da a.S.)<br />

winaSe.<br />

winamdebare naSromis mizania, 1944 wels<br />

samcxe_javaxeTSi saqarTvelos sxvadasxva kuTxeebidan<br />

erT_erTi masobrivi Sidamigraciis magaliTze, aCvenos<br />

ra gavlenas axdens adamianis janmrTelobaze axali<br />

sacxovrebeli garemopirobebi.<br />

adamianisa da garemos urTierTmimarTebis kvleva<br />

dRes sabunebismetyvelo da humanitaruli mecnierebis<br />

erT_erTi problemaa. <strong>qarTuli</strong> xalxuri <strong>samedicino</strong><br />

tradiciebis Seswavla naTels xdis, rom xalxs kargad<br />

hqonda gacnobierebuli garemos gavlena maT<br />

janmrTelobaze. swored amitom, ,,xalxuri <strong>samedicino</strong><br />

tradiciebis kvlevisas, xalxuri codnis gamovlenas da<br />

Seswavlas daavadebis da garemos urTierTmimarTebis<br />

Sesaxeb gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba~ (mindaZe,<br />

1996: 1.).<br />

277


unebrivi garemo, klimati, sasmeli wyali da sxva<br />

faqtorebi garkveulwilad ganapirobeben daavadebaTa<br />

gavrcelebis geografias da maT regionalur<br />

Taviseburebebs. Ggeo_klimaturi garemo<br />

mravalferovnebiT xasiaTdeba saqarTveloSi, aris<br />

erTimeorisagan gansxvavebuli mikroklimaturi kuTxeebi.<br />

Sesabamisad, eTnografiuli masala saintereso suraTs<br />

iZleva saqarTveloSi gavrcelebuli daavadebebis<br />

regionaluri Taviseburebebis Sesaxeb.<br />

Hhipokrate kolxeTis dablobis<br />

bunebriv_geografiul garemos ukavSirebs malarias,<br />

riTac iqauri mcxovreblebi arian daavadebulni<br />

(yauxCiSvili, 1955: 19_20.).<br />

iakob curtaveli aRwers ra qvemo qarTlis uvargis<br />

klimats, mas ukavSirebs iq gavrcelebul daavadebebs:<br />

,,Jamsa zafxulisasa cecxlebr Semwueli igi<br />

mxurvalebaÁ, qarni xorSakni da wyalni mavnebelni,<br />

romlisa mkvidrnica mis adgilisani _ savseni seniTa,<br />

wyliTa gansivebulni, da ganyviTlebulni, dawertilni<br />

da damWnarni da damRierebulni, Caradovanni, pirmsivanni<br />

da dRemokled cxorebulni; da moxucebulni ara vin ars<br />

maT qveyanaTa~ (curtaveli, 1986: 72.).<br />

sapirispiro suraTs xatavs giorgi merCule<br />

,,grigol xancTelis cxovrebaSi~, romlis mixedviTac<br />

tao_klarjeTi jansaRi haviTa da janmrTeli<br />

mosaxleobiT gamoirCeva _ ,,rameTu bunebiT erT gvam ars<br />

qveyanaÁ udabnoTaÁ maT da keTilad Sezavebul mzisagan<br />

da haerisa. rameTu arca friadi sicxeÁ Seswvavs maT da<br />

arca gardareuli sicive Seaurvebs myofTa misTa.<br />

Aaramed ganwesebiT dgas Tvissa sazRvarsa unotioÁ,<br />

uxorSakoÁ, umiwoÁ, mzvareÁ. rameTu kacTa naxWani<br />

ferxTani araodes Tixian eqnebian svlasa maTsa. xolo<br />

wyali keTili da SeSaÁ nebisaebr unaklulod aqvs<br />

aRmocenebuli qviSaTa maT Sina, uricxvi maRnari da<br />

278


simravle wyalTa hamoTaÁ. bunebiT mxiarulebaÁ micemul<br />

ars RmrTisagan~ (merCule, 1982: 245.).<br />

garemo pirobebis zemoqmedebas adamianis<br />

janmrTelobaze yuradRebas uTmobs v. batoniSvilic.<br />

samcxe_saaTabagos igi ase axasiaTebs_,, xolo ars<br />

qveyana ese friad mraval da didrovan kldiani, xeviani,<br />

Rrantiani, tyiani, SambSroSaniani, mdinarian_tbiani da<br />

mcired velovani. zamTar adgil_adgil civi da did<br />

Tovliani da adgil_adgil friad Tbili, zafxuls<br />

Sezavebuli, rameTu aqvT mTani da agarakni friad<br />

axlos, xolo adgils friad cxeli da gausaZlisi~<br />

(vaxuSti bagrationi, ..: 447.).<br />

aseve dadebiTad axasiaTebs imereTis klimats: ,,haviTa<br />

keTilmSvenier, garna tyisa gamo zafxuls imyofis<br />

sicxe, vinaidgan Zniad iZvris qari da ara gauZlis sicxe<br />

Tvinier adgilTa romelTame, zamTari Tbili, rameTu<br />

verodes ganyinavs mdinareTa, verca gubesa~ (vaxuSti<br />

bagrationi, ..: 452.).<br />

ucxoeli mogzaurebic TavianT ,,aRwerebSi~ mniSvnelovan<br />

yuradRebas uTmoben zemoaRniSnul sakiTxs. ,,raWis olqs<br />

imereTSi yvelaze kargi adgilmdebareoba aqvs. Hhaeri aq<br />

sufTaa da klimaturi pirobebic sijansaRis sawindaria.<br />

swored amitomaa avadmyofobebi aq cota, xolo<br />

dRegrZeli adamianebi mravlad arian~ (gamba, 1987: 197.).<br />

eTnografiuli masalis mixedviTac _ wyali, hava,<br />

adgilmdebareoba _ pirdapir kavSirSia adamianis<br />

janmrTelobasTan. rogorc informatorebi gadmogvcemen<br />

,,hava winaT ufro janmrTeli iyo~ da amitomac _,,Zvelad<br />

sad iyo amdeni avadmyofobao~. zemoT CamoTvlili<br />

faqtorebi _ ,,wyali, hava, adgilmdebareoba<br />

ganapirobeben agreTve zogierTi endemuri daavadebis<br />

(malaria, Ciyvi) gavrcelebasac. aRniSnuli<br />

daavadebebis Sesaxeb cnobebi saqarTveloSi uZvelesi<br />

droidan mogvepoveba (yauxCiSvili, 1955; gamba, 1987;<br />

vaxuSti batoniSvili, ..: 714; baqraZe, 1864: 25; Пантюхов,<br />

279


1893; Пантюхов, 1866; CimakaZe, 1913; Орбели, 1904.) adamianis<br />

janmrTelobaze zemoqmedebis TvalsazrisiT,<br />

garemopirobebsa da sacxovrebeli saxlis<br />

adgilmdebareobas gansakuTrebul yuradRebas uTmobda<br />

<strong>qarTuli</strong> samkurnalo wignebi_karabadinebi ( wigni<br />

saaqimoÁ 1936: 48_49.).,,iadigar daudSi~ pirdapir aris<br />

miTiTebuli jansaRi saxlis mSeneblobis Sesaxeb, rom<br />

saxli unda aSendes iseT adgilas, sadac haeri<br />

Sezavebulia ( bagrationi, ..: 105.).<br />

rogorc ukve aRvniSneT, winamdebare statiis mizania<br />

samcxe_javaxeTSi migranti mosaxleobis janmrTelobis<br />

problemis kvleva adaptaciis periodSi, ris<br />

ganxorcielebasac SevecdebiT adgilobriv mosaxleobasa<br />

da CamosaxlebulebSi wlebis manZilze Sekrebili<br />

eTnografiuli masalis analizis safuZvelze (CirgaZe,<br />

1986_88; 1999; <strong>burduli</strong>. 2000_2001.).zemoaRniSnul<br />

problemas ZiriTadad ganvixilavT axalcixis raionis<br />

sofel kldeSi imereTidan _ WiaTurisa da xaragaulis<br />

raionebidan gadmosaxlebulTa magaliTze.<br />

eTnografiuli masalis mixedviT, maT pirvel wlebSi<br />

Zalian gauWirdaT, mougvarebel sayofacxovrebo<br />

pirobebs Tan daerTo iseTi avadmyofobebic, romelic<br />

maT adrindel sacxovrisSi ar awuxebdaT, kerZod ki<br />

cieba, ris gamoc mosaxleobis nawili ukan dabrunda.<br />

ciebis gamomwvev ZiriTad mizezad ki ,,haeris dacdas~,<br />

koRos da antisanitariul pirobebs asaxeleben. Aaqve<br />

aRvniSnavT, rom cieba adgilobriv mosaxleobas ar<br />

awuxebda.<br />

rogorc gadmogvcemen maSindeli sofeli mZime<br />

sanaxavi iyo _ ,,aq rom movediT binZuri iyo es sofeli,<br />

uamravi tyavi eyara, bumbuli, mSieri ZaRlebi<br />

dawanwalebdnen. sofeli mingreul_mongreuli iyo. bevri<br />

ukan dabrunda, magram mere Cven Semogvnatrodnen. Aaq<br />

ufro mosavliani mxarea, vidre imereTSi, sadac Cven<br />

vcxovrobdiT~_o, gadmogvcemen mTxrobelebi. ,,aq rom<br />

280


CamovediT cieba dagvemarTa, iq (imereTSi) ar iyo, mere<br />

movidnen axalcixidan eqimebi, Sewamles arxebi,<br />

dagviriges wamlebi. 2_3 weli gagrZelda es avadmyofoba,<br />

mere aRar gvemarTeboda~_o.<br />

cnobilia, rom saqarTveloSi cieba (malaria)<br />

_kolxeTis dablobis da qvemo qarTlisaTvis<br />

damaxasiaTebeli endemuri daavadebaa (gvaTua, 1996.).<br />

mesxeTisaTvis ki es daavadeba endemuri ar iyo.<br />

,,cieb_cxelebas~, igive malarias epidemiuri xasiaTi ar<br />

hqonia, TumcaRa zogierT sofelSi_xizabavra, toloSi<br />

xerTvisi da sxv. am daavadebis SemTxvevebi zafxulSi an<br />

Semodgomis dasawyisSi mainc fiqsirdeba.<br />

Camosaxlebulebs ki sami weli stanjavda cieba. Mmere<br />

,,SeeCvivnen havas~.<br />

Eendemuri ar aris aRniSnuli daavadeba zemo<br />

imereTisTvisac. rogorc Cans, misi afeTqeba migrantebSi<br />

gamoiwvia ara ,,kargi klimaturi pirobebidan cudSi<br />

gadasaxlebam~, aramed, rogorc xalxi uwodebs ,,haeris<br />

dacdam~, ,,es daavadeba haeris dacdam iciso~, imereTSi,<br />

sxva soflidan gamoTxovil qalebsac emarTebodaT<br />

cieba, an WalaSi rom ,,wavidodiT samuSaod, dagvcdida<br />

haeri~_o, da sxv.~_ gadmogvcemen mTxrobelebi.<br />

Mmalarias gamomwvevi realuri mizezebis (arajansaRi<br />

klimati, koRo) codna, imis garantic iyo, rom qarTvel<br />

xalxs gamoemuSavebina efeqturi profilaqtikuri da<br />

samkurnalo saSualebebi. Aam RonisZiebebidan, pirvel<br />

rigSi, unda davasaxeloT samosaxlo adgilis SerCevis<br />

xalxuri codna, aseve tansacmeli da kvebis sistema.<br />

Zveli xalxi gadmogvcems, rom Tu SesaZlebeli iyo<br />

samosaxlod maRlob adgils irCevdnen, imitom, rom ,,iq<br />

haeri janmrTelia da avadmyofobac ar Cndebao~. Ees<br />

gamocdileba SeumCneveli ar darCeniaT ucxoel<br />

mogzaurebs. Jak fransua gamba wers: ,,imerlebs SeuZliaT<br />

civilizilebul xalxs kargi rCeva miscen samosaxlod<br />

Sesaferisi adgilis SesarCevad. imerlebi sameurneod<br />

281


dablobs iyeneben, magram saxl_karad maRlob platoebs<br />

irCeven wyaroebTan axlos. ciebisagan Tavis dasaRwevad<br />

am windaxedulobis garda, isini kidev bevr sxva zomas<br />

mimarTaven: saxlSi cecxli dRedaRam unTiaT, es haeris<br />

gawmendis saukeTeso saSualebaa da amasTan erTad miwis<br />

sinestesac STanTqavs.... saWmelad xorcs maincdamainc ar<br />

etanebian, maTi saWmelia Romis an fetvis fafa da Wadi.<br />

Rvinos bevrs svamen. tansacmeli, gansakuTrebiT ki Txis<br />

bewvisagan qeCis mosasxamebi, temperaturis mkveTr<br />

dacemas maT advilad gadaataninebs xolme, amis gamo<br />

cieba maT ar emarTebaT~ (gamba, 1987: 176.).<br />

cxadia, zemoCamoTvlili profilaqtikuri<br />

RonisZiebebis dacva Camosaxlebulebs Zalian<br />

gauWirdebodaT. gansakuTrebiT es unda iTqvas<br />

sacxovrebel saxlebze, maT adgilze daxvdaT miwurebi,<br />

sadac pirvel wlebSi mouwiaT cxovreba da ramac,<br />

rogorc gadmogvcemen, maT janmrTelobaze uaryofiTad<br />

imoqmeda.<br />

ciebisagan Tavis dasaxsnelad iyenebdnen arays _,,8_9<br />

wlis otkas~ (rogorc mTxrobelebi gadmogvcemen).<br />

Rvino da arayi aRniSnuli miznisaTvis mTel<br />

saqarTveloSi miRebuli yofila` (mindaZe, 1996:2.). velze<br />

muSaobisas davafiqsireT ciebiani avadmyofis SardiT<br />

mkurnaloba, rac aseve cnobili iyo Zveli droidanve<br />

(gvaTua, 1996: 28.) da rasac zogierTi mkvlevari dadebiT<br />

Sefasebas aZlevs ( Tofuria, 1977: 56.).<br />

EeTnografiuli masalis analizi metyvelebs, rom<br />

realuri mizezebis gverdiT, ciebis gamomwvevad raRac<br />

uxilavi arsebac iTvleboda. Aase mag; cieba rom<br />

mouvlida, avadmyofs mieparebodnen da civ wyals<br />

Seasxamdnen _ ,,SiSidan gaiTiSeba i oxeri cieba da<br />

avadmyofs moSordebao~.<br />

erT_erTi mZime daavadeba, romelic<br />

CamosaxlebulebSi gavrcelda, aris Ciyvi. aRniSnuli<br />

daavadeba maRalmTiani qveynebisaTvis aris<br />

damaxasiaTebeli da igi winaT saqarTveloSi<br />

282


metnaklebad yvela regionSi yofila gavrcelebuli,<br />

gansakuTrebiT ki svaneTSi, raWaSi, aWaraSi da sxv..<br />

samcxe_javaxeTSi Ciyvi yvelaze metad adigenis<br />

raionSi yofila<br />

gavrcelebuli.<br />

i. aslaniSvilis mixedviT, Ciyvis gavrcelebis mxriv<br />

axalcixis mazra, umTavresad qvablianis xeoba<br />

gamoirCeoda. TviT axalcixeSi misi gavrcelebis<br />

SemTxvevebi iyo mis zemo nawilSi, e.w. rabaTSi.<br />

Axalcixis midamoebi irgvliv mofenili iyo mravali<br />

CiyvianebiT (aslaniSvili, 1929: 126.).<br />

mesxeTSi Cawerili eTnografiuli masalis mixedviT,<br />

Ciyvi umetesad qalebSi yofila gavrcelebuli.<br />

Ggamomwvev mizezad saxeldeba nerviuloba da<br />

adgilobrivi sasmeli wyali, ityodnen: ,,ijavra da Ciyvi<br />

Camouvidao~.<br />

sofel kldeSi Cawerili eTnografiuli masalis<br />

mixedviT ki imereTSi _ WiaTurasa da xaragaulSi,<br />

saidanac arian Camosaxlebulni, Ciyvi iSviaTi movlena<br />

iyo. ,,Zvelad Cvens sofelSi or qals hqonda Ciyvi, isic<br />

sxva soflidan mosul rZlebs~ (mTx. Mariam vasilis as.<br />

kurtaniZe_kapanaZe, 80 w. 2001w.). dResdReobiT ki am<br />

sofelSi Ciyvis gavrcelebis mxriv metad savalalo<br />

mdgomareobaa, rasac mosaxleoba adgilobrivi wylis<br />

uvargisobas ukavSirebs. Tumca unda aRiniSnos rom es<br />

problema saqarTveloSi bolo dros TiTqmis yvelgan<br />

kvlav aqtiuri gaxda, gaizarda CiyviT daavadebulTa<br />

ricxvi. Yvelaze samwuxaro ki isaa, rom ufro meti<br />

procenti Ciyvianebisa mozard TaobaSia. Mmag; 2001 wels<br />

sofel kldis skolaSi Catarebuli <strong>samedicino</strong><br />

gamokvlevebis Sedegebis mixedviT 100 bavSvidan mxolod<br />

10_s ar aReniSneboda Ciyvis niSnebi. Amave masalis<br />

mixedviT skolis bavSebs urigdebodaT iodis Semcveli<br />

kafsulebi _ antistrinini. skolamdel da ufrosi<br />

Taobis warmomadgenlebs ki ara.<br />

283


,,Ciyvi axla bevrsa aqvs, igi camet avadmyofobas<br />

aCens~_o_ gadmogvcemen mTxrobelebi. rogorc Cvens mier<br />

mopovebuli eTnografiuli masala, ise Ciyvis<br />

problemebisadmi miZRvnili gamokvlevebi (kupcisi, 1926:<br />

393_401; aslaniSvili 1926, 41_42; aslaniSvili, 1945;<br />

Бакрадзе, 1861.), Ciyvs pirdapir ukavSireben sasmeli<br />

wylis vargisianobas, agreTve im geografiul garemosa<br />

da sayofacxovrebo pirobebs (margiani, 1945; <strong>burduli</strong>,<br />

1979_1985.). sadac maT uxdebodaT cxovreba.<br />

sainteresod migvaCnia, rom eTnografiuli masalis<br />

mixedviT, saqarTveloSi CiyviT daavadebulTa mimarT<br />

sxvadasxvagvari damokidebuleba mowmdeba. Mmag: svaneTSi<br />

igi samarcxvino daavadebad ar iTvleboda da<br />

qorwinebisaTvis xelSemSleli piroba ar iyo<br />

(<strong>burduli</strong>. 1979_1985.), xolo imeruli (kldeSi Cawerili)<br />

masalis mixedviT ki, ,,qals gaTxovebis dros aTasnairad<br />

gaCxrekdnen, Ciyvians vin waiyvanda, an Tu misians<br />

vinmes hqonda, mas ar iTxovdnen~ (<strong>burduli</strong>, 2001.). mizezi<br />

gansxvavebuli damokidebulebisa, vfiqrobT, Ciyvis<br />

gavrcelebis masStabidan unda gamomdinareobdes.<br />

eTnografiuli masalis mixedviT, xalxis<br />

janmrTelobisaTvis gadmosaxlebas uaryofiTTan erTad<br />

garkveuli dadebiTi Sedegic moutania. Camosaxlebulebi<br />

kanis mZime daavadebis _ pelagrasgan (pellagra_ kanis<br />

daavadeba, romelsac iwvevs sakvebSi vitaminis [nikotinis<br />

mJavas] nakleboba) (dgebuaZe, abaSiZe, 1988.), romelic<br />

sakvebTan, kerZod, simindTan aris dakavSirebuli.<br />

mTxrobelTa gadmocemiT, imereTSi maT zemoaRniSnuli<br />

daavadeba awuxebdaT, romelic xel_fexze da saxeze<br />

uCndebodaT. Aam dros kani skdeba, icis Zlieri qavili,<br />

,,sul gatyavdeboda xel_fexi~. informatorTa nawili<br />

daavadebas gafuWebul, mware simindis fqvils<br />

ukavSirebs, nawili ki sakvebad simindis fqvilis mudmiv<br />

gamoyenebas. Camosaxlebis mere xalxi am daavadebisagan<br />

swrafad ganikurna, radgan siminds xorbali Caenacvla.<br />

284


Cveni mizani iyo dagvefiqsirebina xalxuri codna<br />

garemo pirobebisa da janmrTelobis urTierTmimarTebis<br />

Sesaxeb, amdenad, xalxur samkurnalo saSualebebsa da<br />

maT dadebiT an uaryofiT Sedegebs naklebad vexebiT.<br />

eTnografiuli masalis analizi saSualebas iZleva<br />

davaskvnaT, rom qarTvel xalxs kargad hqonda<br />

gacnobierebuli janmrTelobisaTvis geo_klimaturi<br />

pirobebis, sacxovrebeli binisa Tu kvebis mniSvneloba.<br />

samcxe _javaxeTSi Camosaxlebulebi aRniSnaven axali<br />

sacxovrebeli pirobebis dadebiT da uaryofiT mxareebs<br />

da marTebulad akavSireben ama Tu im daavadebis<br />

gamomwvev mizezebTan, ase mag: wyalTan _ Ciyvs<br />

(cnobilia, rom wyalSi iodis nakleboba iwvevs<br />

aRniSnul daavadebas); klimatTan//,,haeris dacdasTan~ _<br />

ciebas (malaria); sakvebis erTferovnebasTan _ kanis<br />

daavadebas, pelagras, da sxv.<br />

G<br />

gamoyenebuli literatura<br />

1. g. meliqiSvili saqarTvelos istoriis narkvevebi.<br />

t. I. 1970.<br />

2. 2. r. TofCiSvili, aRmosavleT saqarTvelos<br />

mTielTa migracia XVII_XX ss. Tb. 1984.<br />

285


3. vaxuSti bagrationi, aRwera samefosa saqarTvelosa.<br />

qarTlis cxovreba t. IV. Tb. 1973; r. TofCiSvili,<br />

dasax. naSromi; g.Citaia, Sromebi. t. I.<br />

4. n. mindaZe, qarTveli xalxis codna daavadebisa da<br />

garemos urTierTmimarTebis Sesaxeb. krb.<br />

,,daavadeba da garemo~ (istoriul_eTnologiuri<br />

gamokvleva). Tb. 1996.<br />

5. T. yauxCiSvili. Hhipokrate da misi cnobebi<br />

saqarTvelos Sesaxeb. Tb. 1955.<br />

6. iakob curtaveli. wameba wmindisa SuSanikisi<br />

dedoflisa. Tb. 1986.<br />

7. giorgi merCule. Grigol xancTelis cxovreba.<br />

<strong>qarTuli</strong> proza. I. Tb. 1982.<br />

8. vaxuSti bagrationi. aRwera samefosa<br />

saqarTvelosa. ,,qarTlis cxovrebaA~ t. IV. Tb. G<br />

9. Jak fransua gamba. ,,mogzauroba amierkavkasiaSi~. Tb.<br />

1987.<br />

9. d. baqraZe. Сванетия. ЗКИРГО. кн.VI. 1864. 25;<br />

10. Пантюхов И. И. Антропологические наблюдения на Кавквзе.<br />

ЗКИРГ. Тиф.1893<br />

11. Пантюхов И. И. Особенности болезни на склонах Кавказа.<br />

Мед. Св. КМО. 1866. № 1;<br />

12. n. CimakaZe, Tavisufali svaneTi, Zveli saqarTvelo.<br />

t. II. tf. 1913;<br />

13. Орбели Д. Сванетия. Зоб и кретинизм в Сванетия. Петербург.<br />

1904.<br />

12. wigni saaqimoÁ. Tb. 1936.<br />

13. d. bagrationi. iadigar daudi. G<br />

14. n. CirgaZe. 1986_1988, 1999 ww.<br />

15.Mm. <strong>burduli</strong> 2000_2001 ww. samcxe javaxeTis savele<br />

eTnografiuli dRiurebi.<br />

16.Nn. gvaTua. ,,malarias gavrceleba da xalxuri<br />

mkurnalobis tradiciebi qvemo qarTlSi~. Kkrb.<br />

,,daavadeba da garemo~. Tb. 1996.<br />

17. i. Tofuria. Mmalaria saqarTveloSi, Tb. 1977.<br />

286


18. i. aslaniSvili. Ciyvis axali kerebi saqarTveloSi.<br />

,,Tanamedrove medicina~. 1929.<br />

19. r. kupcisi. ,,sasmeli wylis radioaqtiuroba,<br />

rogorc SesaZlebeli eTiologiuri momenti endemuri<br />

Ciyvis warmoSobisa~. ,,Tanamedrove medicina~. Tb. 1926. №5.<br />

20. i. aslaniSvili. Ciyvi svaneTSi. Tb. 1926.<br />

21. i. aslaniSvili. Ciyvis sawinaaRmdegod<br />

CatarebuliRonisZiebebis Sedegebi qvemo svaneTSi.<br />

Jurnali ,,sabWoTa endokrinologia~. №8. 1945<br />

22. Бакрадзе Д. Сванетия ,,Кавказ”. 1861. №1.<br />

23. d. margiani. svanuri masala, 1945w. istoriisa da<br />

eTnologiis institutes arqivi;<br />

24. m. <strong>burduli</strong>. svaneTis eTnografiuli dRiurebi.<br />

1979_1985.<br />

25. r. dgebuaZe. A. abaSiZe. qarTul_rusul_laTinuri<br />

mokle <strong>samedicino</strong> ganmartebiTi leqsikoni. Tb. 1988.<br />

Burduli Medea, Chirgadze Nino<br />

About problems connected to some inner migration processes<br />

according<br />

the example of public medicine in Samtskhe-Javakheti Region<br />

Simmary<br />

Studying traditions of public medicine shows that people have well<br />

acknowledged the influence of environment on their heath. Climate and<br />

water often determined Geography and regional exclusiveness of the<br />

spread deceases Etnological study of heath problems of people in<br />

Samtskhe- Javakheti proves this.<br />

It is well-Known fact that ecological disbalanse provoked such<br />

deceases in migrants, that were not noticeable in the places where they<br />

lived before and on the contrary some deceases wholly disappeared.<br />

287


Вурдули Медеаб Чиргадзе Нино<br />

О некоторых проблемах связанных с внутремиграционными<br />

процессами<br />

(на примере народной медицины в Самцхе-Джавахети)<br />

Резюме<br />

Изучение традиций народной медицины показывает что народ<br />

хорошо созновал влияние окружаюшей среды на их здоровье. Климат<br />

и питьевая вода часто определяли географию распростанения<br />

болезней и их региональные особенности. Это подверждаетсия<br />

этнографическим изучением проблем здоровья населения<br />

переселенного в Самцхе-Джавахети. Доказано что экологический<br />

дисбаланс вызвал у мигрантов такие заболевания которые не<br />

отмечались в месте их проживания или же наоборот некоторые<br />

заболевания вовсе исчезли.<br />

288


sarCevi<br />

CONTENTS<br />

СОДЕРЖАНИЕ<br />

meanobisa daginekologiur daavadebaTa mkurnalobis<br />

zogierTi xalxuri tradicia dasavleT saqarTveloSi<br />

(svaneTis, raWa_leCxumisa da imereTis eTnografiuli<br />

masalis mixedviT)………………………………………………….<br />

………………………………<br />

(krb: ,,<strong>tradiciuli</strong> <strong>qarTuli</strong> <strong>samedicino</strong> <strong>kultura</strong>~, I. _<br />

,,mSobiarobisa da Cvili bavSvis movlasTan<br />

dakavSirebuli wes_Cveulebebi saqarTveloSi~,<br />

(istoriul_eTnografiuli gamokvleva), ,,mecniereba~,<br />

Tbilisi, 1997, gv. 107_135.……<br />

travmebis mkurnaloba svaneTsa da leCxumSi<br />

(eTnografiuli masalebis mixedviT) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .<br />

. . . . .. . . . . . . ………………………………………….<br />

(iv. javaxiSvilis sax. Tsu axalcixis filialis<br />

,,Sromebis krebuli~, I. Tbilisis universitetis<br />

gamomcemloba, 1998. gv.185_202.).<br />

ЛЕЧЕНИЕ ТРВМ В СВАНЕТИИ И ЛЕЧХУМИ (ПО<br />

ЭТНОГРАФИЧЕСКИМ МАТЕРИАЛАМ)<br />

289


tuberkulozis mkurnalobis <strong>tradiciuli</strong> saSualebebi<br />

dasavleT<br />

saqarTveloSi<br />

………………………………………………………………………………<br />

…<br />

(medicinis istorikosTa saerTaSoriso samecniero<br />

konferenciis SromaTa krebuli, miZRvnili <strong>qarTuli</strong><br />

<strong>samedicino</strong> Zeglis ,,usworo karabadinis~ 1000<br />

wlisTavisadmi. ,,kavkasia_aRmosavleTisa da dasavleTis<br />

civilizaciaTa gzajvaredini~, Tbilisi, 1998, gv. 259_263)<br />

TRADICIONAL METHODS OF TREATMENT OF<br />

TUBERCULOSIS IN WESTERN REGIONS OF GEORGIA<br />

Institute of History and ethnography I. Javakhishvili Akademy of<br />

Sciencies of Georgia<br />

Zveli <strong>qarTuli</strong> medicina arqeologiuri masalis<br />

mixedviT<br />

(iv. javaxiSvilis sax. Tsu axalcixis filialis<br />

,,Sromebis krebuli~, II. Axalcixe, 2000, gv. 117_123.).<br />

................................................................................................<br />

OLD GEORGIAN MEDICINE ACCORDING TO THE<br />

ARCHEOLOGICAL MATERIAL<br />

Terapiuli mkurnalobisxalxuri tradiciebi dasavleT<br />

saqarTveloSi….<br />

(saqarTvelos mecnierebaTa akademiis iv. javaxiSvilis<br />

sax. istoriisa da eTnologiis institutes Jurnali<br />

,,analebi~, Tbilisi, 2002, gv. 57_63.).<br />

НАРОДНЫЕ СРЕДСТВА ТЕРАПЕВТИЧЕСКОГО ЛЕЧЕНИЯ<br />

В ЗАПАДНОЙ ГРУЗИИ<br />

FOLKMETHODS OF NON_SURGICAL TREATMENTIN<br />

WESTERN GEORGIA<br />

mkurnalobis magiuri saSualebebi _ fsiqoTerapia Tu<br />

crurwmena?<br />

(dasavleT saqarTvelos eTnografiuli masalis<br />

mixedviT). ……………………<br />

290


(Jurnali ,,logosi~, _saqarTvelos marTlmadidebel<br />

eklesiasTan arsebuli qristianuli kvlevis<br />

saerTaSoriso centri; saqarTvelos sapatriarqo;<br />

saqarTvelos mecnierebaTa akademiis istoriisa da<br />

eTnologiis instituti; mecnierebis fondi ,,udabno~,<br />

Tbilisi, 2004, gv. 112_118.).<br />

MAGIK MEANS OF HEALING-PSYCHOTHERAPHY OR<br />

SUPERSTITIO? (ACCORDING TO ETNOGRAPHIC DATA<br />

FROM WESTERN GEORGIA)<br />

epidemiur daavadebebTan dakavSirebuli<br />

rwmena_warmodgenebi d awes_Cveulebebi dasavleT<br />

saqarTveloSi …………………………………………….<br />

(krb. ,,masalebi saqarTvelos eTnografiisaTvis~, t.<br />

XXVI, Tbilisi, 2004, gv. 44_47.).<br />

liToTerapiuli mkurnalobis xalxuri tradiciebi<br />

dasavleT saqarTveloSi (eTnografiuli masalis<br />

mixedviT) ………………………………….<br />

(krb. ,,masalebi saqarTvelos eTnografiisaTvis~, t. XXV,<br />

Tbilisi 2005, gv. 125 _ 135.).<br />

RviniT mkurnalobis xalxuri tradiciebi saqarTveloSi<br />

(enoTerapia)…….<br />

(saistorio krebuli ,,mesxeTi~, t. VIII_IX,<br />

Tbilisi_axalcixe, 2007, gv. 24_35.)<br />

FOLK TRADITIONS OF TREATMENT WITH WINE IN<br />

GEORGIA (ENOTHERAPY)<br />

НАРОДНЫЕ ТРАДИЦИИ ЭНОТЕРАПИИ В ГРУЗИИ<br />

nevrofsiqikuri daavadebebis mkurnalobis religiuri<br />

centrebi svaneTSi (eTnografiuli masalis<br />

mixedviT)……………………………………………………..<br />

(Jurnali ,,logosi~, saqarTvelos marTlmadidebel<br />

eklesiasTan arsebuli qristianuli kvlevis<br />

saerTaSoriso centri; saqarTvelos sapatriarqo;<br />

291


istoriis, eTnologiis, religiis Seswavlisa da<br />

propagandis samecniero centri, Tbilisi, IV, 2007, gv.<br />

302_308.).<br />

travmul dazianebaTa mkurnalobis xalxuri tradiciebi<br />

qvemo qarTlSi<br />

(ssip axalcixis institutis ,,Sromebi~, I. Tbilisi, 2008,<br />

gv. 48_51.).<br />

FOLK TRADITIONS OF TREATMENT OF TRAUMATIC<br />

INJURIES IN KVEMO KARTLI<br />

travmebis mkurnalobis istoriidan (svani<br />

,,aqimebi~)……………………………..<br />

(sruliad saqarTvelos kaTolikos_patriarqis<br />

uwmindesisa da unetaresis ilia II_is dabadebis 75_e da<br />

aRsaydrebis 30_e wlisTavisadmi miZRvnili samecniero<br />

krebuli _ ,,svaneTi _ <strong>qarTuli</strong> kulturis savane~,<br />

Tbilisi, 2008, gv.321_327.)<br />

FROM THE HISTORY OF TRAUMA TREATMENT (THE<br />

SVAN DOKTORS)<br />

daavadebaTa profilaqtikis istoriidan qvemo<br />

qarTlSi……………………….<br />

(istoriis, eTnologiis, religiis Seswavlisa da<br />

propagandis samecniero centris Jurnali, ,,analebi~, №2,<br />

Tbilisi, 2008, gv. 295_314.)<br />

FROM THE HISTORY OF DISEASE PROPHYLAXIS IN<br />

KVEMO KARTLI<br />

ИЗ ИСТОРИИ ПРОФИЛАКТИКИ БОЛЕЗНЕЙ В КВЕМО<br />

КАРТЛИ<br />

samkurnalo ritualebi svaneTSi<br />

……………………………………………………….<br />

292


(istoriis, eTnologiis, religiis Seswavlisa da<br />

propagandis samecniero centris Jurnali ,,analebi~,<br />

№3, Tbilisi, 2008, gv. 422_435.).<br />

THE RITUALS OF THE MEDIKAL TREATMNT IN SVANETI<br />

<strong>qarTuli</strong> <strong>tradiciuli</strong> <strong>samedicino</strong> <strong>kultura</strong> xalxuri da<br />

wignieri (karabadinebis) codnis urTierTobis<br />

sakiTxisaTvis……………………………….<br />

(ssip axalcixis instituti, Jurnali ,,gulani~, №2,<br />

axalcixe, 2008, gv. 36_49.).<br />

GEORGIAN TRADITIONAL MEDIKAL CULTURE ABOUT<br />

THE RELATIONS OF FOLK AND PROFESSIONAL<br />

KNOWLEDGE (KARABADINES)<br />

<strong>samedicino</strong> cnobebi qarTul hagiografiul<br />

nawarmoebebSi (V_X ss.)<br />

(ssip axalcixis instituti, Jurnali ,,gulani~, #1,<br />

axalcixe, 2009, gv. 24_34.)<br />

MEDIKAL NOTES IN THE GEORGIAN HAGIOGRAPHIC<br />

WORKS (V-X CC.)<br />

alxuri mkurnalobis tradiciebi<br />

kavkasiaSi……………………………………………..<br />

FOLK TRADITIONS OF TREATMENT IN THE CAUCASUS<br />

TanaavtorTan erTad<br />

<strong>Mmedea</strong> <strong>burduli</strong>, nino CirgaZe<br />

293


avSvTa zogierTi daavadebis mkurnalobis xalxuri<br />

tradiciebi<br />

samxreT_dasavleT<br />

saqarTveloSi……………………………………………………….<br />

(iv. javaxiSvilis sax. Tbilisis saxelmwifo<br />

universitetis mesxeTis filialis ,,Sromebi~,<br />

humanitarul mecnierebaTa seria, I, axalcixe_Tbilisi,<br />

2006, gv. 318_331.).<br />

МЕДЕА БУРДУЛИ, НИНО ЧИРГАДЗЕ<br />

НАРОДНЫЕ ТРАДИЦИИ ЛЕЧЕНИЯ НЕКОТОРЫХ<br />

ЗАБОЛЕВАНИЙ ДЕТЕЙ В ЮГО-ЗАПАДНОЙ ГРУЗИИ<br />

MEDIA BURDULI, NINO CHIRGADZE<br />

FOLK TRADITIONS OF TREATMENT OF SOME DISEASES<br />

IN CHILDREN IN SOUHT-WEST GEORGIA<br />

<strong>Mmedea</strong> <strong>burduli</strong>, nino CirgaZe<br />

Sidamigraciul procesebTan dakavSirebuli zogierTi<br />

problemis Sesaxeb<br />

(samcxe_javaxeTSi xalxuri mkurnalobis<br />

magaliTze)……………………………<br />

(iv. javaxiSvilis sax. Tbilisis saxelmwifo<br />

universitetis mesxeTis filiali, saistorio krebuli<br />

,,mesxeTi~, t. VIII_IX, Tbilisi_axalcixe,<br />

2007, gv. 36_46.).<br />

MEDIA BURDULI, NINO CHIRGADZE<br />

ABOUT PROBLEMS CONNECTED TO SOME INNER<br />

MIGRATION PROCESSES ACCORDING THE EXAMPLE OF<br />

PUBLIK MEDICINE IN SAMTSKHE-JAVAKHETI REGIO<br />

МЕДЕА БУРДУЛИ, НИНО ЧИРГАДЗЕ<br />

ОБ НЕКОТОРЫХ ПРОБЛЕМАХ, СВЯЗАННЫХ С<br />

ВНУТРЕМИГРАЦИОННЫМИ ПРОЦЕСАМИ (НА ПРИМЕРЕ<br />

НАРОДНОЙ МЕДИЦИНЫ В САМЦХЕ-ДЖАВАХЕТИ)<br />

294


295

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!