Mmedea burduli qarTuli tradiciuli samedicino kultura
Mmedea burduli qarTuli tradiciuli samedicino kultura
Mmedea burduli qarTuli tradiciuli samedicino kultura
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Mmedea</strong> <strong>burduli</strong><br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>tradiciuli</strong> <strong>samedicino</strong> <strong>kultura</strong><br />
1
axalcixis saxelmwifo universiteti<br />
<strong>Mmedea</strong> <strong>burduli</strong><br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>tradiciuli</strong> <strong>samedicino</strong> codna<br />
Aaxalcixis saxelmwifo universitetis<br />
gamomcemloba<br />
Aaxalcixe<br />
2010<br />
3
krebulSi Sesulia 1997_2009 wlebSi sxvadasxva<br />
samecniero krebulebsa da JurnalebSi gamoqveynebuli<br />
statiebi. naSromebis umetesoba exeba dasavleT<br />
(svaneTi, raWa_leCxumi, imereTi) saqarTvelos. savele _<br />
eTnografiuli da saarqivo masalis safuZvelze<br />
gadmocemulia qarTveli xalxis <strong>tradiciuli</strong> <strong>samedicino</strong><br />
<strong>kultura</strong> _samkurnalo saSualebebi da meTodebi,<br />
rogorc naturopaTiuri, ise magiur_religiuri.<br />
xalxuri <strong>samedicino</strong> codnisa da <strong>qarTuli</strong> <strong>samedicino</strong><br />
xelnawerebis Sejereba naTels xdis qarTveli saxalxo<br />
mkurnalebis maRal profesiul dones.<br />
naSromi gankuTvnilia specialistebisa da xalxuri<br />
medicinis sakiTxebiT dainteresebuli mkiTxvelisaTvis.<br />
wigni gamodis rusTavelis fondis sawelmwifo<br />
grantis _ ,,xalxuri <strong>samedicino</strong> codna da<br />
eTno<strong>samedicino</strong> terminologiis Tezaurusi~, farglebSi<br />
redaqtori: filologiur mecnierebaTa doqtori,<br />
profesori k. kakitaZe<br />
recenzentebi: istoriis doqtori n. jalabaZe<br />
istoriis doqtori n. RambaSiZe<br />
4
meanobisa da ginekologiur daavadebaTa<br />
mkurnalobis zogierTi xalxuri tradicia<br />
dasavleT saqarTveloSi<br />
(svaneTis, raWa-leCxumis da imereTis eTnografiuli<br />
masalis mixedviT)<br />
dasavleT saqarTveloSi, ise rogorc saerTod mTel<br />
saqarTveloSi, janmrTeli STamomavlobisaTvis zrunva<br />
qalis fexmZimobis pirveli dRidanve iwyeboda. kidev ufro<br />
adre-qorwinebis win xdeboda saqorwino wyvilTa SerCeva,<br />
`jiS-jilagianobis gakiTxva,~ maTi memkvidreobis Semowmeba,<br />
radgan iTvleboda, rom bevri daavadeba: tuberkulozi,<br />
zogierTi saxis fsiqo-nervuli avadmyofoba (mag: epilefsia)<br />
da sxva. aseve fizikuri nakli-sibrmave, siyrue da misT.<br />
memkvidreobiT gadadioda da Tu gvarSi romelimes aseTi<br />
daavadeba hqonda, maTi STamomavlobisaTvis es saSiSi iyo.<br />
amitom sapatarZlos Tu sasiZos ojaxis, gvaris<br />
STamomavlobis gakiTxva-gamorkvevas did mniSvnelobas<br />
aniWebdnen. Tu gaigebdnen, rom sapatarZlos an sasiZos,<br />
gvarSi aseTi daavadeba `moudioda~, Tundac ramdenime<br />
Taobis win, maSin qorwinebisgan Tavs ikavebdnen.<br />
gansakuTrebuli yuradRebiT xdeboda sarZlos SerCeva:<br />
`dainteresebuli mxare pirvel rigSi gaigebda qalis mamis<br />
ojaxisa da gvaris avkargianobas, Rirseba-naklovanebas. mere<br />
iwyeboda misi dedis ojaxisa da gvaris `Zir-Zirobamde~<br />
gamokiTxva. Tu aRmoCndeboda raime memkvidreobiTi daavadeba<br />
(sikoWle, Wleqi, siqaCle, fsiqikuri daavadeba da a. S), maSin<br />
am qalis rZlobaze uars ambobdnen (XV; 19)<br />
qalis gasinjvis dros sadedamTilo gamoelaparakeboda<br />
qals `enaClungi xom ar ariso, gaatarebdnen – koWli xom<br />
5
ar ariso, kisers gausinjavdnen – Tiadora yelisa xom ar<br />
aqvsT~ (XIX; 35).<br />
aRniSnuli mizezi edo safuZvlad TbilisSi abanoSi qalis<br />
gasinjvis Cveulebasac (X; 60).<br />
cnobilia, rom qarTvel xalxSi uSviloba did ubedurebad<br />
iTvleboda da gansazRvravda qalis mdgomareobas ojaxSi.<br />
uSvilo qalebi yovel Rones xmarobdnen, rom Svili<br />
miscemodaT (wamloba, Selocvebi, salocavebSi msxverplis<br />
Sewirva da sxva). pirvel rigSi isini eqimbaSebsa da<br />
bebiaqalebs mimarTavdnen, romlebic uSvilobis<br />
mkurnalobaSi sakmaod did gasamrjelos iRebdnen.<br />
sul axlo warsulSi imereTSi, sofel kulaSSi<br />
cxovrobda bebiaqali olRa naWyebia, romelic cnobili iyo<br />
uSvilobis samkurnalo `uebari wamlis~ damzadebiT. misi<br />
sityviT, Tu saSvilosno `gakiruli~ (rogorc Cans aq<br />
saSvilisnos ganuviTarebloba an falopiusis milebis<br />
gaumtaroba igulisxmeba) ar iyo, aucileblad uSvelida da<br />
Tavisi Sinauri wamliT qalis dafexmZimebas Seuwyobda<br />
xels. es wamali Sav Rvinoze mzaddeboda, masSi TerTmeti<br />
`Tavi wamali~, e.i. ingredianti Sedioda (am<br />
gasaidumloebuli wamlis recepti bunebrivia eqimbaSis mier<br />
ar iyo dasaxelebuli). uSvilo qalis daaxloebiT erTi<br />
Tvis manZilze cxra litra wamali unda daelia. eqimbaSi<br />
sam litra wamalSi oTxmocdaaT maneTs iRebda 1990 wlis<br />
kursiT. e.i. mkurnalobis mTeli kursi qals 270 maneTi<br />
ujdeboda. Tu gaviTvaliswinebT, rom bebiaqali<br />
momSobiarebaSi gasamrjelod oc maneTs iRebda, naTeli<br />
gaxdeba zemoaRniSnuli wamlobis mniSvneloba.<br />
imereTSi, uSvilobis samkunalo wamlebis damzadebiT,<br />
warsulSi<br />
cnobili yofila ana wereTeli<br />
(akakis da), romelic Tavis codnas Sinamosamsaxureebsac ki<br />
uziarebda.<br />
Tu qals `uSvilobis~ wamlebi ar uSvelida, maSin ukve<br />
zebunebriv Zalebs - xat-salocavebs mimarTavda.<br />
ZiriTadad RvTismSobels evedrebodnen Svilierebis<br />
miniWebas, svaneTSi ki lamariasTan (RvTismSobeli) erTad<br />
6
uSvilo qalebis damxmare RvTaebad iTvleboda latalis<br />
mTavarangelozic - `dabadebis RvTaebas romelsac `muxeria<br />
Targlezers~ eZaxian, saerTod araerTxel mouwadinebia, rom<br />
uSvilo colqmars Svili miscemoda, Tuki es colqmari<br />
wminda salocavebs momarTavda, zvarakebs Seswiravda da<br />
madliT savse RvTaebis guls moigebda. ,,muxeria<br />
Targlezeris~ saxelobis saydari latalSi `brZanebuli~<br />
iyo (XII; 9-10).<br />
<strong>qarTuli</strong> saqorwilo ritualebi Seicavdnen mraval<br />
magiur qmedebas, romlebic axalSeqmnili ojaxis<br />
gamravlebisken iyo mimarTuli.<br />
fexmZime qals ojaxis wevrebi sakmaod<br />
ufrTxildebodnen: mZime samuSaos aridebdnen - simZimes ar<br />
awevinebdnen, magram mas intensiurad unda emoZrava, radgan<br />
moZraoba, xalxis gadmocemiT, advil mSobiarobas uwyobda<br />
xels.<br />
orsuli qali garkveul dietas icavda: mas<br />
ekrZaleboda cxare da mariliani saWmlis miReba.<br />
adgilobrivi informatoris gadmocemiT, fexZime qals,<br />
Zlieri tkivilic ki (mag., saxsrebis tkivili), unda moeTmina,<br />
wamali ar unda daelia, raTa `muceli ar moSloda~, an<br />
wamals sxva mxriv, cudad ar emoqmeda nayofze.<br />
raWaSi da mosazRvre imereTis soflebSi moZiebulia<br />
masala, romlis mixedviTac, fexmZimes zogjer adgilobriv,<br />
soflis mkurnalTa mier damzadebul `znis~ (saymawvilo,<br />
epilefsia) wamals ar aZlevdnen am avadmyofobis<br />
profilaqtikis mizniT. imereTSi cnobilia Terjolis<br />
raionis sofel RvankiTSi mcxovrebi ugrexeliZeebis wamali.<br />
saymawvilos samkurnalo wamlebis damzadebiT ganTqmuli<br />
iyo raWis sofel bugeulSi mcxovrebi gabiCvaZeebis ojaxi,<br />
ris gamoc am wamals xSirad `raWul~ an `bugelis<br />
wamalsac~ eZaxdnen. gabiCvaZeebs samkurnalo codna<br />
memkvidreobiT hqoniaT miRebuli da karabadinebiT<br />
Sevsebuli.<br />
eqimbaSi ilia gabiCvaZe XXs. 30-ian wlebSi<br />
dapatimrebulic ki yofila samkurnalo saqmianobisaTvis.<br />
7
mas respublikis jandacvis ministris saxelze dauweria<br />
Txovna-ganmarteba (sabuTi ojaxSi inaxeba), romelSic<br />
CamoTvlilia `bugeulis wamlis~ ingredientebi.<br />
aRniSnul sabuTis wyalobiT, CvenTvis cnobili<br />
gaxda epilefsiis samkurnalod xmarebul wamalSi Semavali<br />
mcenareebisa da nivTierebebis mxolod saxelebi. esenia:<br />
kataparia//katabalaxa (Valeriana officinalis L), javzi<br />
(Myristica moschata Thub), badani (IIIicum atisatum (L)),<br />
revandi (Rheum), Wiaferi (Phytolacla Americana L), magnezia,<br />
Zirtkbila (Glycurrhiza Glabra L).<br />
aRniSnuli ojaxebis samkurnalo saqmianoba dResac<br />
grZeldeba.<br />
fexmZime qalis janmrTelobaze zrunva adamianTa<br />
crurwmenasa da warmodgenebsac ukavSirdeba. magaliTad, ar<br />
SeiZleboda fexmZime qalis SeSineba. ityodnen `muceli<br />
moeSlebao~. mZime fsiqikuri tramva SeiZleba sabediswero<br />
gamxdariyo. amitom fexmZime qals usiamovno emociebs<br />
aridebdnen.<br />
orsul qals ekrZaleboda bevri iseTi ram, rac<br />
mosaxleobis warmodgeniT, nayofze cud gavlenas moaxdenda.<br />
mag: mas ar unda ecqira Roris dakvlisTvis, ityodnen -<br />
`Cvils xixini dayvebao~, aseve momakvdavisaTvis -`bavSvs<br />
sulis xuTvas dautovebso~ da sxva.<br />
fexmZimes muceli rom ar moSloda, umetes<br />
SemTxvevaSi qals garkveuli drois ganmavlobaSi sawolSi<br />
moaTavsebdnen da intensiur moZraobas ukrZalavdnen. Tu mas<br />
muceli xSirad eSleboda, maSin mimarTavdnen adgilobriv<br />
meanebs, romlebsac sakuTari meTodebiTA da TviTnamzadi<br />
Sinauri wamlebiT mkurnalobdnen. amaTgan upirvelesi iyo<br />
`welis Sekvra~ sxvadasxva mafiqsirebeli saSualebebiT.<br />
dasavleT saqarTveloSi aseve farTod iyo<br />
gavrcelebuli muclis SesanarCunebeli Selocvis<br />
sxvadasxva variantebi:<br />
ani dadga, bani dadga, dRe dadga<br />
mTvare dadga, naZravi dadga, uZravi dadga,<br />
motexili dadga, mowyvetili dadga.<br />
8
vinc es wyali dalios<br />
imis mucelSi bavSvi dadges,<br />
mze daunaxavi, mTvare daunaxavi,<br />
dromde iyavi da droze gamodi.<br />
ferdo bavSvi Seinaxe,<br />
ferdo bavSvi Seinaxe. (imereTi)<br />
Selocvis dros Semlocvels xelSi eWira TeTri an<br />
Savi mZivi. Seulocavdnen cxrajer da Semdeg `Senaloc~<br />
mZivs fexmZimes welze Seabamdnen~. cxrajer Seulocavdnen<br />
imitom, rom bavSvi cxra Tve unda yofiliyo mucelSi. es<br />
mZivi qals mSobiarobamde unda etarebina, Semdeg moixsnida,<br />
spilenZis fulTan erTad, bavSvs Tavze Semoavlebda, Tan<br />
ityodnen: amas gayves bavSvis yovelgvari avadmyofobao da<br />
sadme moSorebiT dadebda.<br />
svaneTSi odnav gansxvavebuli Selocva da ritualia<br />
damowmebuli:<br />
ani dadga, bani dadga,<br />
xe dadga, miwa dadga,<br />
ca da qveyana dadga, wyali dadga,<br />
moZravi dadga, uZravi dadga,<br />
qalis mucelSi boSi dadga.<br />
ani iZra, bani iZra,<br />
xe inZra, miwa inZra<br />
ca da qveyana inZra, wyali inZra,<br />
moZravi inZra, uZravi inZra,<br />
qalis mucelSi bavSvi inZra.<br />
Selocvis dros Semlocveli fexmZime qals mucelze<br />
xels usvamda, Senaloc wyals daalevinebda, welsa da<br />
mucelze cxrajer ganaskvul Senaloc matylis Zafs<br />
Semoavlebda, kanafis dawnil qerqs mucelze Semoakravda.<br />
Zafi da kanafi qals mSobiarobamde unda etarebina.<br />
Selocvis dros qals fexebs kirian wyalSi Caayofinebda -<br />
`wels umagrebso~. rogorc vxedavT, Selocva mimarTulia<br />
`naZravi~, e. i. `daZruli~ nayofis dasamagreblad.<br />
rogorc avRniSneT muclis moSlis erT-erT mizezad<br />
SiSi iTvleboda. imereTSi Cawerilia Selocvis saintereso<br />
9
varianti, romelSic gaerTianebulia `SiSisa~ da ~muclis<br />
waxdenis~ Selocvis teqstebi:<br />
alisasa, malisasa, me gilocav Sewyenilisasa,<br />
gTxovT ufalo RmerTo, Seni ZaliTa da madliT<br />
moexmare yvela qalT mSobiares,<br />
dromde rom yolodes saRi da kargi Svili!<br />
ramac Segawyina?<br />
gadaxtomam gawyina, mainc Sewyenili xar,<br />
waiqeci, mainc Sewyenili xar,<br />
glaxaT dajeqi, mainc Sewyenili xar,<br />
inerviule, mainc Sewyenili xar,<br />
ani iZra, bani iZra,<br />
miwa iZra, ca iZra,<br />
yvela sulieri da usulo iZra,<br />
iZra da dadga, iZra da dadga, iZra da dadga<br />
am Cemi ... is* mucelSi<br />
kargi bavSvi iZra da dadga<br />
iZra da dadga, iZra da dadga~<br />
RmerTo momiwyve xeli,<br />
arge locva – madli Cemi,<br />
gadasaxe jvari Seni,<br />
alisasa, malisasa, me gilocav Sewyenilisasa,<br />
ani iZra, bani iZra,<br />
miwa iZra, ca iZra,<br />
yvela sulieri da usulo iZra,<br />
iZra da dadga, iZra da dadga, iZra da<br />
dadga<br />
am Cemi ... is mucelSi<br />
dromdi bavSvi iZra da dadga.<br />
iZra da dadga, iZra da dadga!<br />
dido RmerTo! arge locva-madli Cemi.<br />
gadasaxe jvari Seni amin!<br />
Semlocvels xelSi eWira puri an nigozi da imaze<br />
ulocavda samjer, Semdeg ki avadmyofs SeaWmevda (XVIII; 115-<br />
116).<br />
10
dasavleT saqarTveloSi muclis xelovnuri moSla<br />
did codvad iTvleboda. wesiT qals unda gaeCina imdeni<br />
Svili, ramdenic `ayveboda~. miuxedavad amisa, zogjer<br />
qalebi mainc mimarTavdnen xelovnur aborts da umetes<br />
SemTxvevaSi daxmarebas bebiaqalebs sTxovdnen, romelTagan<br />
zogierTi Cumad eweoda muclis moSlis praqtikas.<br />
eTnografiuli monacemebiT svaneTSi aRniSnuli<br />
miznisaTvis qals aZlevdnen e. w. `sulemans~ es wamali<br />
didi sifrTxiliT unda exmaraT. Tu zedmeti doza<br />
mouvidodaT, SeiZleba qals Svili saerTod aRar<br />
miscemoda an TviTonac daRupuliyo.<br />
rogori iyo `sulemani~? – eTnografiuli masalis<br />
mixedviT, ver davadastureT, SeiZleba es iyo sulema<br />
(sulemisa) – qloris sindiyis Zlier Sxamiani TeTri<br />
fxvnili, romelic mcire doziT ixmareba medicinaSi (XXX).<br />
rogorc Cans, arasasurveli fexmZimobis<br />
mosacileblad qalebi zogjer riskzec midiodnen.<br />
muclis moSlis xalxuri saSualebebis arsebobas<br />
svaneTSi adasturebs saarqivo masalebic: `sofelSi<br />
agreTve gavrcelebuli iyo saidumlod Svilosnobis<br />
sawinaaRmdego balaxebi, muclis moSlis saSualebani~ (XII;<br />
13). ra balaxebia es saidumlod darCa, radgan aRniSnul<br />
saqmianobas farulad eweodnen da am saqmeSi SemCneuli<br />
pirovneba sastikad isjeboda.<br />
rogorc ukve aRvniSneT, muclis mosaSlel<br />
saSualebebs Zalian saidumlod inaxavdnen. miuxedavad<br />
amisa, movaxerxeT dagvefiqsirebina erT-erTi mcenare,<br />
romelsac imereTSi aRiSnuli miznisaTvis iyenebdnen. esaa<br />
xarisZira//TeTri yayaCo (Helleborus caucasius cb. Br.).<br />
mcenaris gawmendil da gaTlil Zirebs Zafs moabamdnen da<br />
<strong>samedicino</strong> sanTlebisnairad iyenebdnen. ris Semdegac qali<br />
ori saaTis ganmavlobaSi unda woliliyo. informatorTa<br />
gadmocemiT, es saSualeba did, 3-4 Tvis nayofze ufro<br />
swrafad moqmedebda, magram sakmaod saSiSi iyo da mis<br />
xmarebas didi sifrTxile sWirdeboda, radgan SeiZleba<br />
Zlieri sisxldena, an sxva garTulebebi gamoewvia.<br />
11
Zvel qarTul medicinaSi xarisZira maTrobela da<br />
Sxamian mcenared iyo cnobili. misi gamoyeneba mxolod<br />
ukiduresi saWiroebis dros iyo daSvebli.<br />
dRes cnobilia, rom misi fesura Seicavs<br />
glukozidebs, romlebic moqmedeben gulze, nervul<br />
sistemaze, iwveven krunCxvebs, da safaRaraTo Tvisebebi<br />
aqvT.<br />
samwuxaroa, rom ukanasknel xanebSi imereTis<br />
soflebSi kvlav iCina Tavi am mcenaris gamoyenebam, rac<br />
xalxis ekonomikuri mdgomareobis daqveiTebisa da<br />
<strong>samedicino</strong> momsaxurebis gaZvirebiT unda aixsnas. amas ki<br />
SeiZleba savalalo Sedegi mohyves.<br />
bebiaqalebi mkurnalobdnen menstrualuri ciklis<br />
moSlas, saSvilosnodan sisxlis denas, gaxangrZlivebul<br />
da Semawuxebel klimaqsur movlenebs da sxva.<br />
menstrualuri ciklis moSlas Sav Rvinoze<br />
damzadebuli wamliT mkurnalobdnen. Sav RvinoSi<br />
samkurnalo balaxebis naxarSs Seurevdnen, Svidi dRis<br />
manZilze avadmyofs sami litri unda daelia.<br />
dasalev wamals amzadebdnen ,,garTulebuli~<br />
klimaqsis samkurnalodac (receptis dadgena jerjerobiT<br />
ver moxerxda), magram es wamlebi ZiriTadad sxvadasxva<br />
samkurnalo balaxebis naxarSs warmoadgens, romelSic<br />
Sedis katabalaxas (Valeriana oficinalis L.) Zirebic.<br />
Zvelad am mcenaris Zirebi mravali wamlis SemadgenlobaSi<br />
Sedioda. miaCndaT, rom es wamali ,,amxiarulebda guls da<br />
stomaqs~. amJamad katabalaxas preparatebi ixmareba rogorc<br />
gulis moqmedebis gasaumjobesebeli da nervuli sistemis<br />
damamSvidebeli saSualeba. amdenad misi gamoyeneba<br />
zemoaRniSnuli daavadebis dros mizanSewonili Cans.<br />
saSvilosnodan sisxlis denis SemTxvevaSi erT<br />
kilogramamde WinWars sam litr wyalSi moxarSavdnen da<br />
avadmyofs dReSi xuTi-eqvsjer miscemdnen. Zvel qarTul<br />
medicinaSi WinWari (Urtica urens L., U. Dioica L.)<br />
gamoiyeneboda sxvadasxva daavadebebis dros. umTavresad ki<br />
sisxlis denis SesaCereblad. ,,vinc WinWris foTlebi<br />
12
danayos da an asurimos, da oriv cxviri gamoitenos,<br />
cxvirsa sisxli daswyvitos~, vkiTxulobT iadigar daudSi<br />
(I; 262).<br />
dasavleT saqarTveloSi TiTqmis yvelgan mSobiaroba<br />
miwaze xdeboda. mag: imereTSi `uwin miwaze cecxlis piras<br />
daafendnen Wilofs, dayridnen Tivas da qali iq<br />
mSobiarobda. msgavsi masala mowmdeba raWa-leCxumSi, aq<br />
miwaze CalasTan erTad Calis leibsac daagebdnen. miwaze<br />
xdeboda mSobiaroba svaneTSic, oRond gansxvavebiT sxva<br />
kuTxeebisagan, aq qali calke, saxlidan moSorebiT<br />
mSobiarobda - `qals rom mSobiarobis dro mouwevda, mas<br />
gancalkevebul `ukacur~ saxlSi gadaiyvandnen, Tuki aseTi<br />
ojaxs gaaCnda, Tu ara da wisqvilSic moaTavsebdnen xolme,<br />
magram ara momuSave wisqvilSi, radgan iq ifqveboda<br />
Sesawiravi puri, aramed gauqmebulSi~ (XI; 24).<br />
zogierTi monacemis mixedviT, qals SeiZleba svanuri<br />
saxlis darbazSic emSobiara. `mSobiarobis dros qals<br />
calke oTaxSi awvendnen, xSirad darbazSi, sadac Tivas<br />
inaxavdnen~ (XXXIV; 21).<br />
garda am erTi cnobisa, verc saarqivo da verc<br />
savele masaliT svaneTSi qalis darbazSi mSobiaroba ver<br />
davamowmeT. CimakaZes es wesi SeiZleba SedarebiT SeZlebul<br />
ojaxebSi hqonda dafiqsirebuli.<br />
ojaxisagan izolirebuli mSobiaroba, svaneTis<br />
garda, damaxasiaTebelia aRmosavleT saqarTvelos<br />
mTielebisaTvisac. es Cveuleba cnobilia, rogorc<br />
kavkasiis, ise msoflios sxva xalxebSic da dakavSirebuli<br />
mSobiare qalis `uwmindurad~ aRiarebis SexedulebasTan.<br />
aRniSnuli wesi (miwae mSobiaroba) damowmebulia<br />
mTel saqarTveloSi, rasac garkveuli mniSvneloba<br />
miewereboda. qarTvelTa (da ara marto qarTvelTa)<br />
warmodgenaSi miwa dedur sawyiss ganasaxierebda da<br />
`qalisagan yrmis Soba gaigivebuli iyo miwisagan nayofis<br />
SobasTan~ (XXVII; 82).<br />
mSobiaresTan miyavdaT bebiaqali, igi xelebs Tbili<br />
wyliT daibanda da mSobiares daexmareboda.<br />
13
leCxumSi damowmebuli masalis mixedviT, rodesac<br />
qals mZime mSobiaroba hqonda, WinTvebis gasaZliereblad<br />
mSobiares aZlevdnen amosaxvelebel saSualebebs,<br />
romeliRac balaxis naxarSs, romlis saxelic ver<br />
davadgineT. Tu bavSvi TaviT ar modioda, bebiaqalebi<br />
xeliT Seucvlidnen mdebareobas. gansakuTrebiT<br />
daxelovnebuli bebiaqalebis saxelebi dRemde SemorCa<br />
adgilobrivi mosaxleobis mexsierebas. aseTi iyo,<br />
magaliTad, qvemo svaneTSi eliso quraspediani –<br />
bendeliani, romelic ukidures SemTxvevaSi, Tu nayofi<br />
qalis mucelSi daiRupeboda, dedis gadarCenis mizniT<br />
`bavSvs daWrida~ da ise amoiRebda dedis saSodan, e.i.<br />
atarebda embriotomias. bebiaqalebis mier aRniSnuli<br />
operaciis Catarebis praqtikas Zveli <strong>qarTuli</strong> <strong>samedicino</strong><br />
xelnawerebic adastureben (XXIX; 153).<br />
rogorc cnobilia, saqarTveloSi uwin qali<br />
daCoqili mSobiarobda. dasavleT saqarTvelos arc erT<br />
regionSi mas marto ar tovebdnen, bebiaqalis garda kidev<br />
2-3 qali exmareboda. imereTSi maT `damswre qalebs~<br />
eZaxdnen. svaneTSi, sadac qali mSobiarobda, Werze<br />
Camoabamdnen Toks, gaWirvebis dros qali Toks Caavlebda<br />
xels, an Tokebi horizontalurad iyo gabmuli, daCoqili<br />
mSobiare iRliebiT zed daekideboda da ise mSobiarobda.<br />
gaZnelebuli mSobiarobis dros qals muclis da welis<br />
areSi meani qali xels daaWerda. imereTSi bebiaqali<br />
mSobiares fexebs Tbil wyalSi Caayofinebda, rom `qals ar<br />
Sescivnoda. saxsrebi ar dakunToda da advilad<br />
gaxsniliyo~, - gadmogvcemen mTxrobelebi.<br />
zemo imereTSi gaZnelebuli mSobiarobis dros<br />
mimarTavdnen magiur ritualebs, mohyavdaT qali an iseTi<br />
kaci, romelsac `gvel-bayayi hyavda erTmaneTisagan<br />
daSorebuli~. mas samjer unda gadaebijebina<br />
mSobiaresaTvis da Tan eTqva: `gvel-bayayi gamiSvia,<br />
dedaSvili daSordiT~. melogines maxloblad Tofs<br />
dacildnen, mamakacis qudiT an `bluzis~ kalTiT wyals<br />
daalevinebdnen, Zalas Sematebso, qalamnebs erTmaneTze<br />
14
gadaabamdnen da mucelze gadaadebdnen (XVII; 35). qali<br />
sadac mSobiarobda, im oTaxis win Tofs gaisrodnen,<br />
eSmakebi dasdevdnen aseT qalsao (mSobiarobis dros) da<br />
mas aSinebdnen.<br />
aRniSnuli Cveulebebi mciredi saxesxvaobebiT mTel<br />
saqarTveloSi mowmdeba.<br />
roca qali mSobiarobda, ojaxSi saqonels<br />
auSvebdnen, dabmuls arafers datovebdnen - `mSobiaroba<br />
gaadvildebao~.<br />
mSobiarobis Semdeg axalSobils da melogine qals<br />
bebia uvlida. axalSobils Wips narTis ZafiT<br />
`gaufskvnida~ da `sami TiTis dadebaze~ Wiplars<br />
gadaWrida. Wipze mosamSraleblad daadebdnen daReWil<br />
purs an nigozs. nerwyviT ganzavebuli puri an nigozi,<br />
rogorc Cans, baqteriociduli moqmedebis iyo. adebdnen<br />
aseve odnav gamdnar ,,darbilebul~ Taflis sanTels,<br />
spilenZis ,,Jangs~ (Wvartls). Wipi rom moZvreboda zed<br />
damrgvalebul bambas daadebdnen. ,,TiTiT daabrunebdnen~<br />
da gadaukravdnen.<br />
zogi bebiaqali axalSobils maSinve dabanda, zogi<br />
ki pirdapir Seaxvevda da mxolod mesame dRes dabanda.<br />
zogierTi bebiaqali imereTSi axalSobils wyalRvinoSi<br />
gabanda. svaneTSi erTi kviris mere Cvils deda dReSi<br />
orjer Tbil wyalSi abanavebda da Semdeg qons wausvamda<br />
(XI; 26). mSobiaresac, Tu yvelaferi normalurad Caivlida,<br />
imave an meore dRes dabandnen.<br />
Tu qals mSobiarobis Semdeg raime gaurTuldeboda,<br />
mag.: Tu sisxlis dena daewyeboda fexebs kirian civ wyalSi<br />
Caayofinebdnen – sisxlis denis Sewyvetas Seuwyobs xelso.<br />
mSobiarobis Semdgomi tkivilebis gasayuCeblad<br />
sxvadasxva saSualebebs mimarTavdnen. mag.: svaneTSi balax<br />
moloqas-balba-tuxti (Malva silvestris L.) foTlebisa da<br />
fesvebis fxvnilebisagan gaakeTebdnen ,,locfeqs~ da<br />
mSobiares daalevinebdnen, rom SeRavaTi miscemoda.<br />
aRsaniSnavia, rom balbas Zvel qarTul medicinaSi<br />
iyenebdnen, rogorc Sinagan ise garegan samkurnalo<br />
15
saSualebad (XXVIII; 108). locfeqs azavebdnen nivriT. niors,<br />
rogorc cnobilia, axasiaTebs baqteriociduli Tvisebebi,<br />
stimuls aZlevs kuWis wvenis gamoyofas da aumjobesebs<br />
saWmlis monelebas (16; 95).<br />
svaneTSi mSobiarobis Semdeg Tu qals Tavis tkivili<br />
Seawuxebda, dasayuCeblad wyalSi ,,galesil~ gaxsnil<br />
daTvisa da batis naRvels daalevinebdnen.<br />
melogines muclis tkivilis dros asmevdnen kanafis<br />
(Cannabis sativa L.) zeTs (XXIV; 79). Zvel qarTul<br />
medicinaSi kanafi sxvadasxva daavadebebis dros<br />
gamoiyeneboda, rogorc samkurnalo saSualeba (XXIX; 432. I,<br />
170-316-409). cnobilia, rom kanafis Teslisagan amzadeben<br />
narkotikul nivTierebas – haSiSs (XXXVII; 95). amdenad<br />
naTelia misi tkivilgamayuCebeli moqmedebac. rogorc<br />
melogine qalis, aseve Cvilis muclis tkivilis dros<br />
iyenebdnen gvirilas (Pyrethrum) naxarSs. gvirilas<br />
gamoyeneba sxvadasxva daavadebis dros saqarTveloSi Zveli<br />
droidanve iyo cnobili. cnobilia, rom gvirila anTebis<br />
sawinaaRmdego Tvisebebs Seicavs (XVI; 201).<br />
saqarTveloSi cnobili iyo gvirilas sami saxeoba –<br />
wiTeli gvirila (Pyrethrum roseum M. B), yviTeli gvirila<br />
(Chamaemelum oulgare) da TeTri gvirila (Matricaria<br />
chamomila L). Zvelad samive samkurnalod gamoiyeneboda.<br />
,,iadigar daudSi~ vkiTxulobT - ,,ese sami<br />
gvirilaebi samnive mxurvali da xmelia da yovlisa<br />
grilisa senisa da WirisaTvis samive wamali aris, rome an<br />
misi SarbaTi asvan, an danayon, tled qnan da sadac<br />
stkiodes da an usivdes iq Semosvan. yovelsa qarsa dalews<br />
da gaayenebs, da yovlisa grilsa sensa argebs da wamali<br />
aris civebisa, sisxlisa, grilisa xafayanisa, asosa, Zulisa<br />
da saxsrebis tkivilisaTvis, Tavisa da welisa<br />
tkivilisaTvis da yovlis balRamis wamalia~ (I; 207).<br />
Tu qals jer gogo hyavda da mere biWi SeeZineboda,<br />
an piriqiT, aseT mSobiarobaze ityodnen ,,upenacvaliao~.<br />
mosaxleobis dakvirvebiT qals am dros ufro tkiva<br />
muceli. mas ,,upenacvalis tkivils~ eZaxian. sulxan-saba<br />
16
orbelianis mixedviT, ,,upe-Wipia. uped mas uwodeben,<br />
axalSobilTa WipTa welebr rom abia~. tkivilis<br />
dasaameblad kvliavis – zira (Carum Carvi L) Teslis<br />
naxarSs asmevdnen dReSi samjer, sami dRis ganmavlobaSi.<br />
aRsaniSnavia, rom kvliavis nayofi (Tesli) didi<br />
raodenobiT Seicavs eTerovan zeTebs, tanins, fisovan<br />
nivTierebebs, cxims. medicinaSi igi gamoiyeneba kuWnawlavis<br />
spazmebis, saWmlis momnelebeli organoebis<br />
funqciebis darRvevis dros (XVI; 128).<br />
Zvel qarTul medicinaSi zira (kvliavi) mravali<br />
daavadebis dros gamoiyeneboda, maT Soris zemoaRniSnuli<br />
tkivilebis drosac (I; 24).<br />
raWaSi qali rom imSobiarebda, or Wiqa Sav Rvinos<br />
wamoaduRebdnen, Sig erT sufris kovz kvliavis Tesls<br />
Cayridnen, xarSavdnen 15-20 wuTis ganmavlobaSi da<br />
asmevdnen muclis tkivilis dasayuCeblad. amas ,,Rvinis<br />
Tbils~ eZaxdnen.<br />
svaneTSi axalmomSobiarebulebs zogjer cota<br />
araysac daalevinebdnen - `stomaqs~ mouxdebao. Tu<br />
melogine qals yabzoba Seawuxebda, daadnobdnen qons da<br />
daalevinebdnen. bavSvisaTvis ki damdnar qons Seurevdnen<br />
Tafls da roca Semagrdeboda, TiTiT aalokinebdnen, kuWi<br />
rom gaewmindaT (XI; 26).<br />
svaneTSi Cvil bavSvebs kuWis Sekrulobis dros<br />
aZlevdnen mcire raodenobis zeTsac.<br />
dasavleT saqarTveloSi sakmaod gavrcelebuli iyo<br />
e.w. saymawvilo. informatorTa gadmocemiT, es daavadeba<br />
bavSvs Tu TxuTmet wlamde ar gauvlida, SeiZleba `zned~<br />
(epilefsiad) gadaqceoda. am daavadebis profilaqtikis<br />
mizniT, sxvadasxva saSualebebs mimarTavdnen. mag:<br />
Wiplaridan gamonaden sisxls `gamousvamdnen pirSi~.<br />
erT-erT bebiaqalisagan CaviwereT Semdegi: `…visac<br />
aviyvandi, Wiplars rom movWridi imis sisxls gamousvamdi<br />
pirSi da Cems ayvanils aravis ar mosvlia arc saymawvilo,<br />
da arc kai Tavi” (epilefsia).<br />
17
qali rom moimSobiarebda, bebiaqali mas dabanda da<br />
mucels gaukravda. Semdeg, rogorc aRvniSneT, igi xSirad<br />
dadioda meloginesTan da Cvils uvlida.<br />
eTnografiuli masalis mixedviT dasavleT<br />
saqarTveloSi Zvelad mSobiarobis Semdeg qali 40 dRe iwva<br />
loginSi, Tumca zogieri cnobiT, `loginobis xana~ sam<br />
kviramde iyo Semcirebuli. aRsaniSnavia, rom am SemTxvevaSi<br />
es dro loginSi wolas gulisxmobs, radgan yvela saxis<br />
saojaxo saqmis gakeTeba (mag: puris gamocxoba) qals<br />
mxolod ormoci dRis Semdeg SeeZlo. aq ra Tqma unda,<br />
gaTvaliswinebulia saojaxo pirobebic.<br />
imereTSi uwin mSobiarobis Semdeg qali 40 dRe unda<br />
woliliyo loginSi. `loginobis vada 6 kviraa~ -<br />
gadmogvcemdnen mTxrobelebi da amitom ufro janmrTelad<br />
iyvnen qalebio. eqvsi kviris gasvlis Semdeg pirvelad savse<br />
Wurze ~gadaiyvandnen~ `savse eqneba ube kalTao~, moxdidnen<br />
Wurs da dailocebodnen.<br />
raWaSic mSobiare 40 dRis an erTi Tvis<br />
ganmavlobaSi mainc iwva. ori kvira qali iqve iyo, sadac<br />
imSobiarebda, Semdeg Sedioda saxlSi, sadac misi Sesvlis<br />
win nakurTx wyals moapkurebdnen.<br />
svaneTSi n. CimakaZis cnobiT qali male erTveboda<br />
saojaxo saqmeebSi. mSobiarobis dRidan sami, oTxi dRis<br />
Semdeg qali dgeba loginidan da muSaobs Cveulebriv<br />
(XXXIV; 21) wers igi, rac Cvens eWvs iwvevs, es SeiZleba<br />
yofiliyo mxolod gamonaklisi.<br />
s. guledanis cnobiT ki, `melogine am cud SenobaSi<br />
(igulisxmeba mitovebuli wisqvili, sadac qalma imSobiara)<br />
da pirobebSi iyo ori-sami kvirs ganmavlobaSi da<br />
`ganwmendis~ Semdeg brundeboda saxlSi~ (XI; 26).<br />
Cveni masalis mixedviTac mSobiarobis Semdeg qali<br />
sakmaod gvian Caebmeboda saojaxo saqmianobaSi, radgan ara<br />
marto svaneTSi, aramed mTel saqarTveloSi Zvelad<br />
mSobiarobis Semdeg qali ormoc dRemde `uwmindurad~<br />
iTvleboda da mas ar SeeZlo gaekeTebin saojaxo saqmeebi.<br />
`es Cveuleba humanuri mosazrebiT ki ar iyo gamowveuli,<br />
18
aramed imiT, rom melogines Tavisi mikarebiT ar<br />
gaeuwmindurebina rame da ubedureba ar moetana<br />
ojaxisaTvis~ (XXXVI; 50). magram Tu sakiTxs qalis<br />
janmrTelobaze zrunvis TvalsazrisiT mivudgebiT, maSin<br />
aRniSnuli akrZalvebi gamarTlebulad unda CaiTvalos.<br />
`misi aseTi izolacia saojaxo saqmeebisagan marto im<br />
crurwmeniT rodi iyo ganpirobebuli, rom igi uwmindurad<br />
iTvleboda, aramed imiT, rom qalis janmrTelobas<br />
mSobiarobis Semdeg gafrTxileba undoda. SeiZleba<br />
vifiqroT, rom `uwmindurobasac~ mas am mizniT ufro<br />
abralebdnen, vidre imis gamo, rom SeeZlo ziani mieyenebina<br />
sxvaTa materialuri mdgomareobis an janmrTelobisaTvis~<br />
(XVII; 16-17).<br />
miuxedavad imisa, rom svaneTSi qali umetesad<br />
gancalkevebul SenobaSi mSobiarobda, igi iq marto<br />
TiTqmis arasodes rCeboda, arc – mSobiarobamde da arc<br />
Semdeg, masTan xSirad midiodnen mezoblebi – mokeTe<br />
qalebi da mihqondaT mosakiTxi: saWmeli, sasmeli. melogine<br />
qalis sakvebi didad ar gansxvavdeboda Cveulebrivisagan.<br />
qals Tavdapirvelad jer wvnian saWmels aZlevdnen, rZe<br />
rom moeZaleboda, wvnianebs uzRudavdnen. Tu qals cota<br />
rZe hqonda aZlevdnen iseT saWmels, romelic maTi azriT,<br />
rZes moumatebda. magaliTad: `Roris muclis qonisa da<br />
zeTisagan (igulisxmeba kanafis zeTi m. b.) Semzadebul –<br />
lŒhne-s, qvemo svaneTSi mxolod rZenaklul qalebs<br />
aWmevdnen~ (XXIV; 70).<br />
imereTSic, melogines saWmels maincdamainc ar<br />
urCevdnen - `yvelanair saWmels aWmevdnen rac eqnebodaT,<br />
rom bavSvi Tavidanve Yyvelafers SeCveoda”. bavSvs ZuZus<br />
erTi dRis mere micemdnen, pirvel dRes qali ZuZus<br />
gamoiwvelida, rZes buxris piras daaqcevdnen. gasasvlel<br />
adgilas misi daqceva ar SeiZleboda, rom zed fexi ar<br />
dadgmoda – fexs gayveba da qals rZe daekargebao. erTi<br />
weli mainc unda eWama bavSvs dedis rZe.<br />
19
leCxumSi damowmebuli zogierTi masalis mixedviT<br />
axalSobils ZuZus sam dRemde ar miscemdnen. rac gamoyva<br />
dedis muclidan is unda daiwmindoso.<br />
Cvili bavSvis muclis tkivilis samkurnalod<br />
dasavleT saqarTveloSi ZiriTadad iyeneben cxovelur<br />
saSualebebs: maCvis, daTvis, Txis naRvels, romelsac<br />
Zalian mcire raodenobiT `galesavdnen~ - gaxsnidnen dedis<br />
rZeSi. rogorc zemoT aRvniSneT, amave mizniT gamoiyeneboda<br />
gvirilas naxarSic.<br />
rogorc cnobilia, naRvlis wvenSi arsebuli naRvlis<br />
mJaveebi xels uwyobs cximebis gadamuSavebas da<br />
aumjobesebs saWmlis monelebis unars.<br />
Cvilis Casawven akvans bebiaqali moamzadebda.<br />
svaneTSi igi ase gamoiyureboda: fetvis Calas zemodan<br />
qeCis naWeri da narmis zewari efina, bavSvs fexebze<br />
axvevdnen kravis patara tyavs, zemodan ki sabani exura (XIII;<br />
83)<br />
bavSvs akvanSi erTi-ori kviris Semdeg awvendnen.<br />
manamde dedis gverdiT, misTvis specialurad gamarTul<br />
qveSagebSi iwva. imereTSi axalSobili erTi kvira dedis<br />
gverdiT specialurad ficarze gakonili iwva, romelzedac<br />
jer miwas dayridnen da mere bavSvis qveSagebs gaSlidnen.<br />
erTi kviris Semdeg bebiaqali bavSvs akvanSi Caawvenda, aqac<br />
akvnis leibs da qveSageb TeTreuls Soris fxvieri sufTa<br />
miwa iyo dayrili, romelsa periodulad cvlidnen.<br />
bebiaqals xalxi did pativs scemda – aZlevdnen<br />
specialur gasamrjelos an saCuqars, visac ra SeeZlo.<br />
imereTSi – bavSvis dabadebidan ramdenime dRis Semdeg<br />
bebiaqals da mezoblebs dauZaxebdnen – dilas bavSvis<br />
`xmiadis moxda~ maqvs da ar Wamo rameo – stumrebi uzmod<br />
unda mosuliyvnen. axalSobili Tu gogo iyo varikas<br />
daklavdnen, Tu biWi – yvinCilas. bebiaqali aanTebda wyvil<br />
sanTels, yvelis gulianebs miitandnen im adgilze, sadac<br />
bavSvi daibada da dailocebodnen, RmerTo gazardeo.<br />
asrulebdnen aseT wessac: gamoacxobdnen xuT patara<br />
purs `xmiads~. erTpurs mamas esrodnen. mas igi haerSi unda<br />
20
daeWira da siarulSi SeeWama. gaakeTebdnen oTx sanTels,<br />
erT WiqaSi Rvinos da wyals Caasxamdnen, qalis<br />
mSobiarobis adgilidan bebiaqali cota miwas aiRebda,<br />
wyal-RvinoSi Seurevda da qals ZuZuze mousvamda, kargi<br />
ZuZu eqnebao. axalSobils ki saxeze wausvamda, kargi feri<br />
eqnebao.<br />
aRniSnuli rituali erTgvar gamoZaxilad gveCveneba<br />
akad. g. Citaias mier adre aRwerili guruli Cveulebisa<br />
`guriaSi dRemde SemorCenilia miwisaTvis zvarakis mitanis<br />
Cveuleba. mas `miwis gajereba~ hqvia da mdgomareobs<br />
SemdegSi:~ dedakacis mologinebis mere meore dRes<br />
bebiaqali gamoacxobs puris burTs (viTom Taviao), Sig<br />
CaurTavs yvels (axalSobils kargi Wkua eqnebao) da<br />
broweuls (saRi iqnebao), bebiaqali kidev gamoacxobs wivs<br />
da sam kvers da maTSi yvels Cadebs. Semdeg amoTxris daniT<br />
miwas, saca qali morCa... da Cadebs Sig xaWapuris gulis<br />
nawils, jvaris purs da goWis Zvlebs. baRnebs miscems wivs<br />
da etyvis: irbine da SeWame, irbine da SeWame. gakeTebul<br />
Tavs baRnis mamas gadascems. mama Rvinos daasxams<br />
amoTxril miwaSi. bebiaqali Caflul purebs da Zvlebs<br />
kargad gagozavs da ityvis: miwav gamijerebixar puriT,<br />
RviniT, kai feri da xorci mieci qal da baRanas orues~<br />
(XXXV; 228).<br />
aq deda-miwa warmodgenilia, rogorc adamianis nayofis<br />
gamomRebi RvTaeba, romelsac Sesaferisi Sesawiravi unda<br />
miezRos (XXXV; 229).<br />
gansxvavebiT guruli wesisa, imereTSi miwisagan<br />
,,iTxoven~ rZis siuxvesa da karg fers, samagieros ki<br />
arafers ,,aZleven~, rituali ufro martivia, magram<br />
orivegan miwa nayofierebis RvTaebas ukavSirdeba.<br />
zemoaRwerili ritualis msgavsi Cveuleba aqvs aRwerili<br />
imereTSi – xuskivaZes ,,Zeobis~ saxeliT, sadac misi cnobiT<br />
,,Zeobas~ qarTlelebis msgavsad mesame dRes marTaven.<br />
meloginis ojaxis wevri an axlo naTesavi qali acxobs<br />
did da mrgval xaWapurs da am dRisaTvis moiwveven yvela<br />
im qals, romlebic mSobiarobas daeswrnen. bebia xaWapuris<br />
21
garSemo wmida sanTlebs Semoawyobs. TviTon xelSi RviniT<br />
savse Wiqa uWiravs, atrialebs xaWapurs marcnidan marjvniv<br />
da bavSvisaTvis loculobs. locvas rom morCeba,<br />
xaWapuris Sua guls amoWris TavisTvis, danarCeni iyofa<br />
imden nawilad, ramdeni sulic ojaxSia da TiToeuli<br />
stumarTagani am xaWapuris naWers bavSvis mimarT locvavedrebiT<br />
Seeqceva~ (XXXVIII, 179-180; V, 264).<br />
mSobiarobidan erTi kviris Semdeg raWa-leCxumSi<br />
icodnen ,,fuZis locva~. gogo Tu SegveZineboda dedal<br />
qaTams davklavdiT, biWis dros mamalso. gamoacxobdnen<br />
xaWapurebs, kverebs ,,moiwvevdnen bebiaqals da sam cal<br />
xaWapurs mas gaatandnen. dakluli qaTmis Zvals ki<br />
cecxlSi ar Caagdebdnen – bavSvs wvivi daewvebao.<br />
mosaxleobis rwmeniT, melogine qalsa da Cvil bavSvs<br />
Zalian etanebian boroti Zalebi (avi Tvali, ali, eSmaki,<br />
uJmuri da sxv.).<br />
ali//hali – (TeTrad Semosili grZelTmiani lamazi<br />
qali) xalxuri rwmeniT ufro daWrilebs, fexmZimeebs da<br />
melogine qals etaneboda.<br />
svaneTSi dafiqsirebuli gvaqvs SeSinebulis locvis<br />
saitereso varianti, sadac pirdapir aris miTiTebuli, rom<br />
ali melogine qals emtereba: -<br />
... Se alo, Se eSmako saidan momavali xar?<br />
me var joris fexqveS gazrdili,<br />
me veZeb daWrilsa kacsa,<br />
me veZeb melogine qalsa.<br />
zogs Zvals gamovtex,<br />
zogs rbils SevuWam,...<br />
rogorc vxedavT, qarTveli xalxis rwmenis<br />
mixedviT, dedasa da Svils uamravi safrTxe moeloda,<br />
ris gamoc isini gansakuTrebul dacvasa da<br />
gafrTxilebas saWiroebdnen.<br />
amitom, gasakviri ar aris, rom dRevandel yofasac<br />
SemorCa zogierTi wes-Cveuleba, romelic meloginisa da<br />
axalSobilis dasacavad iyo gankuTvnili.<br />
22
imereTSi Sekrebili eTnografiuli masalis<br />
mixedviT, axalnamSobiarebi ormoc dRemde gareT Tu<br />
gavidoda, avi sulebis dasafrTxobad unda hqonoda<br />
asanTi da dana. erT-erTi informatorisagan CaviwereT<br />
Semdegi masala - `oci dRis namSobiarevi viyavi da<br />
mezobelTan gadavedi mamis dasaZaxeblad. gzad patara<br />
gubes gadavaxti, saxlSi rom davbrundi oc wuTSi<br />
maRali sicxe momca, maJrialebda tanSi, TvalebSi veRar<br />
vixedebodi. dedam Semiloca wyalze nauJmurevis locva<br />
da kargad gavxdi~ (nazi nikolozis asuli leJavasuroSvili,<br />
42 w. sof. kulaSi).<br />
mSobiarobis Semdeg qali sadme rom gadavidoda,<br />
pirSi Tma unda Caedo, rom rame ar Sexvedroda,<br />
Senaxvedris - `uJmuris eSinodaT ufro. aRsaniSnavia,<br />
rom imereTSi erT-erT balaxs `Senaxvedris balaxs~<br />
eZaxdnen, mas mosresavdnen xeliT, Sublze miikravdnen<br />
da iTvleboda, rom amis Semdeg uJmuri aRar<br />
SexvdebodaT~.<br />
mSobiarobis Semdeg Tu qali SeSindeboda icodnen<br />
agreTve ritualuri purebis - `deda-Svilis~ gamocxoba,<br />
romlebic erTi meorisagan zomiT gansxvavdeboda. es iyo<br />
`yvelis guliani ganatexi~ (ganatexi – sarTviani puri).<br />
rituali `kai mTel dRes~ - samSabaTs, xuTSabaTs,<br />
SabaTs, mTvaris Sevsebis periodSi unda<br />
Sesrulebuliyo, dilidan SuadRemde. dauZaxebdnen cxra<br />
qals, TiToeul ganatexsac cxra-cxra naWrad daWridnen<br />
da TiToeulidan TiTo naWers Camourigebdnen da<br />
SeaWmevdnen. es rituali `loginobis xanaSi~ sruldeba<br />
(40 dRemde).<br />
imereTSi, avi sulebisagan dacvis mizniT, melogine<br />
qalis sawolTan saTevzao bades Camokidebac icodnen (1-<br />
2).<br />
Tevzis saWeri bade aRniSnuli miznisaTvis<br />
gamoiyeneboda saqarTvelos sxvadasxva kuTxeSic. mag.,<br />
guriaSi (XXXIII), kaxeTSi (XX), samcxe-javaxeTSi (XIV).<br />
23
aRniSnuli Cveuleba damowmebulia ara marto<br />
mosaxleobis mdabio fenebSi, aramed TavadaznaurebSic.<br />
qali `raJams ganTavisufldis da iSvis yrma... dResa<br />
mesamesa Jamsa bindisasa Seawvendnen qals taxtsa zeda<br />
didaT turfiTa sagebeliTa da gardaagdebdnen zed<br />
badebr mSvenierad moqsovilsa baldaxinad~ (II; 18).<br />
sulxan-saba orbeliani wers: ,,iqman abreSumTagan, badekaravTa,<br />
oqro-vercxliTa mopetalebulTa, didebulTa<br />
colTa mSobiareTaTvis: (XXI; 196). zemo imereTidan g.<br />
Citaias mier Camotanilia ,,mSobiare qalis bade~,<br />
romelic inaxeba saqarTvelos saxelmwifo muzeumSi<br />
(kol. #223, #9-35).<br />
rogorc Cans, saTevzao bades qarTveli xalxi<br />
ritualur, magiur daniSnulebas aniWebda. mas iyenebda<br />
meloginis dasacavad avi Tvalisa da avi sulebisagan<br />
(XXI; 45).<br />
leCxumSi – avi Tvalisagan bavSvis dacvis mizniT,<br />
akvanze dakidebdnen qarvis kakals (Senaloc mZivs),<br />
alisyurs (niJara), TavqveS danas an makratels<br />
daudebdnen. bavSvs gareT ise ar gamoiyvandnen, rom dana<br />
ar gamoeyolebinaT. `sacavi~ - amuleti bavSvs yelze<br />
hqonda dakidebuli.<br />
imereTSi bavSvis avi Tvalisagan dasacavad akvanze<br />
hkidebdnen mware blis totisagan damzadebul jvars da<br />
giSris mZivs, romelic Cvils xelzedac hqonda Sebmuli.<br />
aseve iqceodnen svaneTSic.<br />
saerTod ki, rogorc mTel saqarTveloSi, ise CvenTvis<br />
saintereso regionSi (imereTi, raWa-leCxumi, svaneTi) avi<br />
Tvalisa da avi sulebisagan meloginisa da bavSvis<br />
dacvaSi didi adgili eWira cecxlsa da rkinas. Cvilis<br />
sawol oTaxSi ise vereavin ver Sevidoda Tu cecxlze<br />
ar gadaivlida da karebSi dagdebul rkinis jaWvs ar<br />
daadgamda fexs.<br />
xalxis rwmenas, rom avi Tvali, avi sulebi yvelaze<br />
metad mSobiares da Cvil bavSvs etanebian. v.<br />
bardaveliZe xsnis qarTveli xalxis msoflmxedvelobiT,<br />
24
omlis mixedviTac keTilsa da borots Soris mudmivi<br />
Widilia da es brZola `gansakuTrebiT mZafrdeba<br />
sicocxlis sakiTxSi da ramdenadac qali WurWelia,<br />
romelSic isaxeba da iSvis axali sicocxle bavSvis<br />
saxiT, amdenad is xalxis TvalSi warmoadgens metad<br />
mimzidvel ares keTili da boroti sulebis<br />
WidilisaTvis~ (V; 253)<br />
mSobiarobis Semdeg qals zogjer `gaciebis an rZis<br />
dagubebis~ gamo emarTeboda sarZeve jirkvlebis anTeba –<br />
mastiti, romelsac raWa-leCxumSi – wylisas, imereTSi –<br />
qarwylisas eZaxdnen. aRniSnul daavadebas<br />
mkurnalobdnen kompleqsurad specialurad damzadebuli<br />
wamlebiT, masaJiTa da SelocvebiT. am daavadebas<br />
axasiaTebda maRali sicxe da Zlieri tkivili, sarZeve<br />
jirkvlis dasieba da gamagreba.<br />
svaneTSi eqimbaSebi (xergianebi) akeTebdnen specialur<br />
malamos, romelsac adebdnen mtkivan ZuZuze da Tan<br />
Seulocavdnen:<br />
batonebo wylisa, savarcxelo bzisa,<br />
gareT gamodi, ZuZus moSordi,<br />
wylisao, wylisao, goWis kudiT qanqalao,<br />
anareTi, danareTi, moWriT danaeTi.<br />
Selocvis dros ZuZuze usvamdnen zemodan qvemoT<br />
savarcxels da danas. icodnen civi safenebis gakeTebac<br />
an Taflis da sanTlis nazavis dadeba.<br />
zogierTi informatoris cnobis mixedviT, raWaSi -<br />
`qals rom ZuZu gausivdeboda, Roris qonis kompress<br />
daadebdnen, mere magar `arays`, Semdeg malamos. Tu<br />
malamo ar eqnebodaT, maSin saqonlis filtvi unda<br />
gaeWraT Txlad da is daedoT gasiebulze. is Tavs<br />
mouyrida da morCeboda. gaskdomis mere malamo unda<br />
daedoT da dila-saRamos ecvalaT~ (VII).<br />
saqonlis filtvis magivrad icodnen agreTve<br />
gogris cilis gamoyenebac. mkurnaloba aqac Selocvis<br />
TanxlebiT xdeboda:<br />
savarcxelo xisao, ara nafotisao,<br />
25
aval zecas vetyvi dedas.<br />
Camovitan dana-Cangals,<br />
davkrav wylisas, daikarga wylisa dilas.<br />
dReSi samjer – dilas, SuadRes, saRamos<br />
ulocavdnen. Tan xis savarcxelze dadebdnen Zvals da<br />
dasiebul adgilze usvamdnen (Zvals saidanac aiRebdnen,<br />
iseve im adgilze dadebdnen).<br />
leCxumSi mtkivan ZuZuze Taflian wamals<br />
(malamos) daadebdnen, Tan ulocavdnen:<br />
aval zecas, vkiTxav dedas,<br />
ra aris wylisas wamali.<br />
rava ra aris!<br />
momcems kalamsa da kalmis Zirxa,<br />
gavkrav, gavabnev am ZuZuebis wylisas.<br />
imereTSi mastitis dros ZuZus cxel-Zmrian wyals<br />
wausvamdnen, msubuq masaJs gaukeTebdnen, Tan<br />
Seulocavdnen:<br />
ani iyo, bani iyo, wyalTaSua navi iyo<br />
aval zecas, vkiTxav dedas, metyvis deda<br />
Camovitan Cangal-Cungals,<br />
Cavkrav Cqifsa, amovaden sisxlda.<br />
wminda giorgim daswyevlos, geiparos wylisa.<br />
savarcxlis garda msubuq masaJs ukeTebdnen<br />
zRarbis eklian tyaviTac.<br />
mastitis dros garda garegani saSualebebisa<br />
xmarobdnen dasalev wamlebsac. mag.: asfurcelas<br />
(Pyrethrum oulgare L.) an CitisTavas (Gadea) naxarSs,<br />
aseve Tagvis saros (Guscus Ponticus g). am balaxebis<br />
Zirebs Sav RvinoSi moxarSavdnen da avadmyofs dReSi<br />
daaxloebiT erT litras asmevdnen. an diyis<br />
(Hereacleum) sam Zirs fesvian foTlianad. Tagvis saros<br />
da oxokvas//orovandis (Arctium) Zirebs xuT litr<br />
wyalSi moxarSavdnen da ise micemdnen.<br />
26
Zlieri tkivilebis dros mtkivan ZuZus Tu<br />
mozrdili bavSvi gamowovda uebar saSualebad<br />
iTvleboda.<br />
amgvarad, Cven warmovadgineT dasavleT<br />
saqarTveloSi damowmebuli qalis mSobiarobis,<br />
axalSobilis movlisa da ginekologiur daavadebaTa<br />
mkurnalobis zogierTi wesi da meTodi, romelic<br />
mosaxleobis yofam dRemde Semoinaxa.<br />
aRvwereT is wes-Cveulebebi da rwmena-warmodgenebi,<br />
romlebic dakavSirebulia fexmZimobasTan,<br />
mSobiarobasTan da axalSobilTan, agreTve magiuri<br />
ritualebi, romelTa daniSnulebac meloginisa da<br />
axalSobilis ,,avi Tvalisa~ da ,,avi sulebisagan~ dacva<br />
iyo.<br />
zemoT ganxiluli eTnografiuli masalis<br />
safuZvelze SegviZlia davaskvnaT, rom Zvelad qarTveli<br />
xalxi sakmaod did yuradRebas uTmobda meanobasa da<br />
ginekologiur daavadebaTa mkurnalobas. da Tumca<br />
fexmZimoba da mSobiaroba daavadebad ar ganixileboda<br />
(rac savsebiT marTebulia), magram xalxisaTvis mainc<br />
kargad iyo cnobili, rom fexmZime qalis organizmSi<br />
xandaxan iseTi cvlileba xdeba, rom misi uyuradRebod<br />
datoveba ar SeiZleboda.<br />
ojaxi fexmZime qals SeZlebisdagvarad iseT<br />
pirobebs uqmnida, rom fizikuri muSaoba naklebi<br />
Sexvedroda. aseve zrunavdnen mis fsiqikur<br />
mdgomareobazec. qals aridebdnen uaryofiT emociebs.<br />
rasac mowmobs zogi aRkveTa. dadebiTi fsiqoTerapiuli<br />
efeqti hqonda agreTve Selocvebs, romlebic muclis<br />
SesanarCunebeli Selocvebis saxeliTaa cnobili.<br />
SelocviT gamowveuli dadebiTi emociebi qalis<br />
fsiqikaze damamSvideblad moqmedebda, mas SiSisagan<br />
aTavisuflebda (rogorc aRvniSneT, muclis moSlis<br />
erT-erT mizezad SiSi iTvleboda) da awynarebda.<br />
Tu mSobiarisa da axalSobilis movlis xalxur<br />
tradiciebs Tanamedrove <strong>samedicino</strong> codnasTan<br />
27
SevajerebT davinaxavT, rom maTSi dadebiTi da misaRebi<br />
ufro metia, vidre es erTi SexedviT Cans.<br />
saqorwino wyvilis ,,SerCeva-gakiTxvis~ tradicia,<br />
rac qorwinebas uZRoda win – xalxis mravasaukunovani<br />
gamocdilebis Sedegia, Tu mas ,,janmrTel<br />
STamomavlobaze zrunvis~ kuTxiT ganvixilavT, igi<br />
dadebiT faqtorad unda miviCnioT, rac genetikur<br />
daavadebaTa Tavidan acilebas uwyobda xels.<br />
axalnamSobiarebi qalis 40 dRis manZilze saojaxo<br />
saqmianobisagan izolirerbac misi uwmindurad miCnevis<br />
gamo, obieqturad qalis janmrTelobas icavda.<br />
dasavleT saqarTvelos TiTqmis yvela sofelSi<br />
iyo gamocdili meani qali, romelic fexmZimobis<br />
periodSi da mSobiarobis dros saWiro daxmarebas<br />
uywevda qals. isini mkurnalobdnen zogierT<br />
ginekologiur daavadebasac, cdilobdnen unayofobis<br />
gankurnebas da zog SemTxvevaSi sasurvel Sedegsac<br />
aRwevdnen.<br />
mSobiaroba yvelgan (raWa-leCxumi, svaneTi,<br />
imereTi) bebiaqalis ŒdaxmarebiT xdeboda, ZiriTadad<br />
sacxovrebeli saxlis calke oTaxSi. gamonakliss<br />
warmoadgenda svaneTi, sadac qali saxlidan moSorebiT,<br />
gancalkevebul nagebobaSi mSobiarobda.<br />
axali wevris Sematebas ojaxi didi sixaruliT<br />
xvdeboda. imisaTvis, rom igi kargi bedis yofiliyo da<br />
daecvaT ,,avi Tvalisa~ da ,,boroti Zalebisagan~,<br />
asrulebdnen mraval magiur rituals. gansakuTrebiT<br />
sainteresod gveCveneba imereTSi damowmebuli wesi<br />
axalnamSobiarebi qalis mkerdze wyalRvinoSi Sereuli<br />
miwis wasma, romelic g. Citaias mier adre aRweril<br />
gurul Cveulebas ,,miwis gajerebas~ exmianeba da miwis<br />
nayofierebis uZveles rwmenas ukavSirdeba.<br />
wyaroebi da literatura:<br />
28
I bagrationi d., iadigar daudi, Tb., 1938<br />
II batoniSvili v., istoriuli aRwera s.<br />
kakabaZis gamocema, tf.,<br />
1914<br />
III bardaveliZe v., svanur xalxur dReobaTa<br />
kalendari, I, axali<br />
wlis cikli, tf., 1938<br />
IV bardaveliZe v., <strong>qarTuli</strong> (svanuri)<br />
grafikuli xelovnebis<br />
nimuSebi, Tb., 1953<br />
V bardaveliZe – lomia v., bavSvis<br />
dabadebasTan dakavSirebuli<br />
rituali mTian qarTlSi, ssmm t. 4, Tb., 1928<br />
VI <strong>burduli</strong> m., svaneTis eTnografiuli<br />
dRiurebi (xelnaweri<br />
inaxeba avtorTan)<br />
VII <strong>burduli</strong> m., raWis eTnografiuli dRiurebi<br />
(xelnaweri<br />
inaxeba avtorTan)<br />
VIII <strong>burduli</strong> m., leCxumis eTnografiuli<br />
dRiurebi (xelnaweri<br />
inaxeba avtorTan)<br />
IX <strong>burduli</strong> m., imereTis eTnografiuli<br />
dRiurebi (xelnaweri<br />
inaxeba avtorTan)<br />
X griSaSvili i., Zveli tfilisis<br />
literaturuli bohema, Tb., 1927<br />
XI guledani s., Zveli adaT-zne-Cveulebani zemo<br />
svaneTSi<br />
(eTnografiuli narkvevebi), (xelnaweri inaxeba<br />
mestiis<br />
mxareTmcodneobis muzeumSi)<br />
XII daviTiani a., svaneTis (balsqvemouri)<br />
eTnografiuli masalebi,<br />
1941 (istoriisa da eTnografiis institutis<br />
ganyofilebis<br />
29
arqivi, М 1 39)<br />
XIII daviTiani a., svanuri eTnografiuli<br />
masalebi, 1941 (istoriisa<br />
da eTnografiis institutis ganyofilebis arqivi,<br />
MМ 1 39)<br />
XIV zedginiZe g., javaxeTi, mSobiaroba, bavSvis<br />
aRzrda (istoriisa<br />
da eTnografiis institutis ganyofilebis arqivi,<br />
1,67. rv.2, 1946)<br />
XV ivelaSvili T., saqorwino wes Cveulebani<br />
samcxe-javaxeTSi, Tb.,<br />
1987.<br />
XVI Йорданов Д., Никонов П., Бойчинов Л.,<br />
Фитотерапиа, София, 1976Й<br />
XVII kapanaZe n., bavSvis aRzrdis <strong>qarTuli</strong><br />
xalxuri tradiciebi, Tb.,<br />
1994.<br />
XVIII krebuli `<strong>qarTuli</strong> xalxuri Selocvebi~,<br />
baTumi, 1994. krebuli<br />
Seadgina da<br />
SeniSvnebi daurTo Tina SoSiaSvilma.<br />
XIX maCabeli n., qorwinebis instituti<br />
qarTlSi, Tb., 1978.<br />
XX М Машурко М., Из области народной фантазий и<br />
быта, СМОМПК, 3. отдел 3, Тб., 1894шурко<br />
XXI orbeliani s.s. Txzulebani t., IV, Tb., 1966.<br />
XXII orbeliani s.s. leqsikoni <strong>qarTuli</strong>, t. 2,<br />
1993.<br />
XXIII ruxaZe j., ZeobasTan dakavSirebuli<br />
zogierTi Cveulebani (xelnaweri inaxeba<br />
avtorTan).<br />
XXIV ruxaZe j., xalxuri agri<strong>kultura</strong> dasavleT<br />
saqarTveloSi, Tb., 1976.<br />
XXV saakaSvili m., gelaSvili a., saqarTvelos<br />
medicinis istoria t. III, w. II, Tb, 1958.<br />
30
XXVI Соловьева Л., Грузия, Этнография детства, М.,<br />
1995<br />
XXVII surgulaZe i., qarTvelTa agraruli rwmenawarmodgenebis<br />
istoriidan, mse, XIX, 1978.<br />
XXVIII fanaskerteli z., samkurnalo wigni<br />
(karabadini), Tb., 1950<br />
XXIX qananeli, usworo karabadini, Tb., 1940.<br />
XXX <strong>qarTuli</strong> enis ganmartebiTi leqsikoni, t.<br />
VI, Tb., 1960.<br />
XXXI RambaSiZe d., karabadini. gamoc. me-2, quTaisi,<br />
1983.<br />
XXXII yaraulaSvili c., saqarTvelos<br />
materialuri kulturis istoriidan (qsovis<br />
xalxuri wesebi kaxeTSi), (sakandidato<br />
disertacia), Tb., 1972.<br />
XXXIII SilakaZe iv., Zveli guria, (xelnaweri<br />
masala, istoriisa da eTnografiis<br />
institutis ganyofilebis arqivi, saqaRalde<br />
111)<br />
XXXIV CimakaZe n., Tavisufali svaneTi, Zveli<br />
saqarTvelo, saqarTvelos saistorio da<br />
saeTnografio sazogadoebis krebuli, t., II<br />
1911-1913.<br />
XXXV Citaiag., eTnografiulo mogzaurobidan<br />
aRbulaRis raionSi, saqarTvelos muzeumis<br />
moambe, t IV, 1927, tfilisi, 1928.<br />
XXXVI Чурсин Г., Народные обычайуи верования Кахетии,<br />
ПЗКОРГО, кн. XXI, вып. 2. Тифлис,р1905син Г<br />
XXXVII wuwunava n., saqarTvelos samkurnalo mcenareebi, Tb.,<br />
1966.<br />
XXXVIIIФФ. Хускивадзе, Местечко Квирилы. Кутайской<br />
губерний. Шорапанского уезда, СМОМПК, вып. XIX,<br />
отд. 1.ю хускивадзе<br />
31
travmebis mkurnaloba svaneTsa da leCxumSi<br />
(eTnografiuli masalis mixedviT)<br />
32
saqarTveloSi travmebis xalxuri mkurnaloba<br />
mTian regionSi ufro maRal doneze idga da saxalxo<br />
mkurnalebmac Tavisi funqciebi bolo dromde swored<br />
mTaSi SeinarCunes. aRniSnuli viTarebis mizezad<br />
SeiZleba davasaxeloT bunebrivi pirobebi (mkacri<br />
zamTari da droebiTi izolireba gare samyarosagan,<br />
zvavebi, zafxulSi qvaTa cvena da sxv. rac xSir<br />
travmul dazianebas iwvevda), sayofacxovrebo pirobebi<br />
da zne-Cveulebebi (sisxlis aReba), amitom, xevsureTSi,<br />
mTa-TuSeTSi, svaneTSi, leCxumSi da sxva mTian<br />
raionebSi travmebis sixSire da qirurgiul daavadebaTa<br />
mkurnalobis gazrdili moTxovnileba saxalxo<br />
mkurnalebis maRal profesiul dones moiTxovda da<br />
ganapirobebda kidec. <strong>samedicino</strong> codnis gasaidumloebam<br />
da gamocdilebis mamidan Svilze gadacemam<br />
TandaTanobiT gamokveTa gvarebi, romelTa <strong>samedicino</strong><br />
da profesiuli done ganTqmuli iyo ara marto<br />
romelime erT, aramed ramdenime TemSi da mTel<br />
mxareSic. mag.: svaneTSi – gviWianebi, xergianebi,<br />
margvelanebi; leCxumSi – kopalianebi, svaniZeebi da sxv.<br />
statiaSi mokled ganvixilavT leCxumeli da svani<br />
saxalxo mkurnalebis saqmianobas. <strong>samedicino</strong> codnis<br />
urTierTgavlenis gamosavlenad, geografiulad mezobel<br />
am or mxareSi, amjerad mxolod Wrilobis mkurnalobiT<br />
SemovifarglebiT.<br />
travmul dazianebaTa mkurnalebs svaneTSi<br />
,,aqimebs~, mkurnals (muÃCov), xolo leCxumSi ,,eqimbaSs~,<br />
,,dalaqs~ uwodebdnen. aqve avRniSnavT, rom leCxumel<br />
,,dalaqebs~ - svaniZeebs <strong>samedicino</strong> saqmianobaSi iseTi<br />
warmatebisaTvis miuRweviaT, rom sityva ,,dalaqis~<br />
xmarebam maT mimarT dakarga pirvandeli funqcia da<br />
dastaqris aRmniSvnelad iqca. ,,sadalaqo~ saqmeSi<br />
cnobilni iyvnen kopalianebic, romlebic sofel<br />
luxvanoSi cxovrobdnen. rogorc Cans, ufro cnobili<br />
,,dalaqebi~ svaniZeebi iyvnen (yovel SemTxvevaSi asea Cven<br />
mier mopovebuli eTnografiuli masalis mixedviT). maT<br />
33
STamomavlobas dResac dalaqisanebs uwodeben.<br />
winamdebare statiaSi swored maT saqmianobas<br />
ganvixilavT.<br />
xalxuri mkurnalebi sagvareulo <strong>samedicino</strong><br />
codnis dasawyiss sxvadasxvanairad gadmogvcemen. svani<br />
,,aqimebi~ amas uZveles dros da legendas ukavSireben,<br />
sadac gveli gvevlineba mkurnalebis maswavleblad.<br />
unda aRiniSnos, rom gveli saeqimo sibrZnis mcodned<br />
msgavsi saxis TqmulebebSi mTel saqarTveloSi iyo<br />
aRiarebuli da uZvelesi droidan momdinareobs.<br />
leCxumeli svaniZeebi TavianT maswavleblad<br />
TurmaniZeebs Tvlian, rac zogadad xalxuri<br />
profesiuli mkurnalebis, kerZod ki TurmaniZeTa<br />
cnobili gvaris mier profesiuli saidumlos mkacri<br />
dacvis gamo saeWvo Cans. es kidev erTxel dadasturda<br />
TurmaniZeebTan Cven mier Catarebuli savele<br />
eTnografiuli muSaobisas, magram ra Tqma unda, misi<br />
mTlianad gamoricxvac ar SeiZleba.<br />
rogorc svaneTSi, ise leCxumSi qirurgiul<br />
mkurnalobas umeteswilad mamakacebi eweodnen.<br />
svani ,,aqimebi~ kargad iyvnen daostatebulni<br />
Wrilobis mkurnalobaSi, akeTebdnen rTul operaciebs<br />
(Zvlis gadanergva, Tavis qalis trepanacia da defeqtis<br />
adgilas spilenZis firfitis Cadgma da sxv.).<br />
svani ,,aqimebisagan ~ gansxvavebiT svaniZeebi<br />
axdendnen muclis Wrilobis gakervas, saWiroebis<br />
SemTxvevaSi ki kiduris amputacias.<br />
xalxur mkurnalebs TavianTi saqmianobis<br />
Sesaferisi sadastaqro iaraRebic hqoniaT, romelTa<br />
Sesaxeb mxolod aRwerilobiTi masala gagvaCnia, radgan<br />
sxvadasxva mizezis wyalobiT, gansakuTrebiT ki xalxuri<br />
medicinis warmomadgenelTa devna-Seviwrovebisa da<br />
akrZalvis gamo, nivTieri masalis mopoveba dRes TiTqmis<br />
SeuZlebelia. gamonakliss warmoadgens ,,dalaqebis~<br />
kbilis amosaRebi marwuxi - ,,gazi~. amis garda, dalaqebs<br />
hqondaT ,,leSteri~ - foladis orpiriani wvetiani dana.<br />
34
mas iyenebdnen daxuruli motexilobis dros qsovilis<br />
gasaWrelad. damsxvreul Zvals ki pincetis msgavsi<br />
,,maSiT~ amoiRebdnen. Wrilobis gasakeri iyo moxrili,<br />
ovaluri formis nemsi (oqrosi). patara xerxi<br />
gamoiyeneboda Zvlis gadasaxerxad.<br />
,,aqimebs~ adgilobrivi mWedlebis mier<br />
damzadebuli qirurgiuli iaraRebi hqondaT: xis tariani,<br />
foladis piriani (2-4 sm) dana; makratlis moyvanilobis<br />
iaraRi - ,,wkali~. romliTac tampons iRebdnen da<br />
debdnen WrilobaSi; ,,marwuxi~ - Wrilobidan<br />
damsxvreuli Zvlebis amosaRebi, ,,wkiparti~ - sisxlis<br />
ZarRvis gasaWreli patara, ToxiviT moxrili, Txeli da<br />
wvrilpiriani dana da sisxlis gamosaSvebi xelsawyoebi<br />
- saqonlis rqa, wvergadaWrili, ,,qarax~ da xis Wiqa -<br />
,,hayar~.<br />
wamlebs, rogorc ,,aqimebi~, ise ,,dalaqabi~<br />
specialur WurWelSi amzadebdnen. mis Sesanaxad ki xis<br />
WurWels an saqonlis rqas iyenebdnen. svan ,,aqimebs~<br />
wamlebis Sesanaxad patara kidobani (,,kibdon~) hqondaT.<br />
xolo iaraRebis Sesanaxad jibeebiani tyavis CanTa.<br />
leCxumeli ,,dalaqebic~ wamlebs specialur<br />
karadaSi (,,ujrebian karadaSi~) inaxavdnen.<br />
rogorc svaneTSi, ise leCxumSi mkurnalobis<br />
safasurad gadamrjelos iRebdnen, romelic Wrilobis<br />
simZimisa da mis mosarCenad gaweuli Sromis mixedviT<br />
ganisazRvreboda. svaneTSi ,,aqimis~ gasamrjelo adaTiT<br />
iyo gansazRvruli, xolo leCxumSi es ar dasturdeba.<br />
orive kuTxeSi gasamrjelos naturiT iRebdnen –<br />
svaneTSi, ZiriTadad, saqonliT, leCxumSi – garda<br />
saqonlisa, -RviniTa da xorbliT.<br />
leCxumel xalxur mkurnalebs binaze hqoniaT<br />
gaxsnili saavadmyofos magvari nageboba, sadac 5-10<br />
avadmyofis miReba da Senaxva SeeZloT. svani ,,aqimi~ ki<br />
mZime tramvis SemTxvevaSi avadmyofis saxlSi midioda<br />
da, Tu saWiro iyo, iq ramdenime dRe rCeboda. mxolod<br />
gamonaklisis saxiT SeiZleboda avadmyofi ,,aqimTan~<br />
35
darCeniliyo, magram calke oTaxi avadmyofisaTvis,<br />
rogorc es leCxumSia, svaneTSi ver davadastireT.<br />
zemoaRniSnul orive kuTxeSi xalxur<br />
mkurnalTaTvis moqmedebda dauwereli moraluri kanoni<br />
– isini mkurnalobaze uars mtersac ver etyodnen.<br />
,,aqimi~, ,,pap~-i (mRvdeli) da mWedeli yvelasiao~ -<br />
ambobdnen svaneTSi, aseve iyo leCxumSic. yofila<br />
SemTxvevebi, rodesac CxubSi ,,dalaqs~ dauWria Tavisi<br />
mowinaaRmdege, magram mere TviTonve umkurnalebia da<br />
mourCenia igi.<br />
moZiebul eTnografiul masalaze dayrdnobiT<br />
SevecdebiT aRvweroT is samkurnalo saSualebebi da<br />
meTodebi, riTac svani ,,aqimebi~ da leCxumeli<br />
,,dalaqebi~ mkurnalobdnen Wrilobebs.<br />
WrilobaTa mkurnaloba.<br />
rogorc ukve avRniSneT, svani ,,aqimebi~ yvela<br />
daavadebaze ukeT travmul dazianebebs, maT Soris<br />
Wrilobas (lÁqaC) mkurnalobdnen. Wrilobis simZimes,<br />
imis miuxedavad, Tu ra saxis iaraRiT iyo miyenebuli,<br />
adgilmdebareobisa da xarisxis mixedviT<br />
ganasxvavebdnen. msubuq da nakleb saSiS Wrilobad<br />
kidurebis dazianeba iTvleboda; xolo mZime –<br />
sicocxlisaTvis saziano da saSiS Wrilobad – muclis,<br />
mkerdis, yelis, Tavis areSi miyenebuli Wriloba<br />
iTvleboda. Wrilobis mkurnalobas misi gasufTavebiT<br />
iwyebdnen. amisaTvis ornaxad arays (rogorc Zveli<br />
qartuli <strong>samedicino</strong> werilobiTi Zeglebidan irkveva,<br />
alkoholiani xsnarebiT Wrilobis mobanva saqarTveloSi<br />
miRebuli yofila), marilwyals, aduRebul wyals,<br />
mcenareebidan – balax qristesisxlas - ,,Svara Jagar~ -<br />
/Chelidonium majus L./ wvens da cxims – kanafis zeTs da<br />
36
,,lecvms~ iyenebdnen. ,,lecvmi~ Semdegnairad mzaddeboda:<br />
ori dRis amoyvanil umarilo yvels tafaSi<br />
moSuSavdnen, daumatebdnen cota fqvils da ramdenime<br />
wuTs aduRebdnen – gamoiyofa didi raodenobiT cximi _<br />
,,lecvmi~.<br />
Wrilobas miwas da WuWys qaTmis gamoxarSuli<br />
frTiT aclidnen, frTis ZiriT zomavdnen Wrilobis<br />
siRrmes, xolo Semdeg ornaxadi aryiT an<br />
zemoTCamoTvlili romelime saSualebiT mowmendnen.<br />
Wrilobis gasufTavebis Semdeg, sisxlis denis<br />
SeCerebas cdilobdnen. am mizniT sxvadasxva saSualebebs<br />
mimarTavdnen.<br />
patara Wrilobidan (,,likac~) sisxlis denis<br />
SesaCereblad Semdegi mcenareebi gamoiyeneboda: Tamabaqo<br />
- ,,TuTvin~//,,TuTun~/ Nicotiana/, xvarTqla -<br />
,,naxÁrwel~//,,nawÁrxel~/Conoonvulus aroensis L./,<br />
mravalZarRva - ,,mŒZarRvol~//,,mudruwa~//,,quTvkvax~<br />
/Plantago major L./, fSukura-,,Tusbale~//,,malaTus~<br />
/Lucoperdon/, fiWvi - ,,gÁgib~//,,gÁgÁf~/Pinus sillofrish L./, soWi -<br />
,,nenz~ /Abiss/.<br />
fiWvis an soWis lafans Semoaxvevdnen Wrilobaze.<br />
xanjliT moyenebul did, sisxlmden Wrilobaze (,,skodi<br />
lŒqaC~) sisxlis SesaCereblad, Tu SesaZlebeli iyo,<br />
laxts daadebdnen (Wrilobis damuSaveba-Sexvevamde).<br />
yovelgvar Wrilobaze sisxlis denis SesaCereblad<br />
axal umarilo yvelsac iyenebdnen. mas anTebis<br />
sawinaaRmdego Tvisebas miawerdnen – Wriloba aRar<br />
Riziandeboda.<br />
axlo warsulSi svaneTSi cnobili ,,aqimis~,<br />
mamerza xergianis Svili mamis saqmianobis Sesaxeb<br />
gadmogvcems, rom igi didi Wrilobidan sisxlis denis<br />
SesaCereblad samkurnalo qvidan ,,streptocidismagvar<br />
fxvnils~ akeTebda da imas ayrida Wrilobaso.<br />
samkurnalo qvis fxvnils zogjer Sabiamansac urevdnen,<br />
romelic sisxlis sadinarebs moswvavda da sisxli aRar<br />
37
gamovidoda. sisxlis denis SesaCereblad Sabiamnis<br />
gamoyenebas Zvel qarTul samkurnalo wignebSic<br />
vxvdebiT. mag.: ,,sxua wamali, rome dakodilisa gaxsnilsa<br />
sisxli daayenos. aiRe… anu arjaspi (Sabiamani) danaye,<br />
moayare da daayenos~ (2. 1985. 651.).<br />
zemoCamoTvlili mcenareebidan anTebis<br />
sawinaaRmdego nivTierebebs Seicavs da rogorc<br />
aseptikuri saSualeba medicinaSi gamoiyeneba<br />
mravalZarRvasa (12. 1976. 228.) da fiWvis wiwvebisagan (12.<br />
1976. 227.) damzadebuli samkurnalo preparatebi.<br />
patara Wrilobidan sisxlis denis SesaCereblad<br />
yvelaze gavrcelebul saSualebas fSukura soko<br />
warmoadgenda. saTibSi Tu tyeSi muSaobisas igi<br />
yovelTvis Tan dahqondaT, magram did an saxeze<br />
miyenebul Wrilobas ar daayridnen, vinaidan daRs<br />
tovebda da Rrma WrilobaSi SeiZleba infeqcia Seetana.<br />
aseve Tambaqo sisxls aCerebda, magram mere Wrilobis<br />
morCenas xangrZlivi dro sWirdebodao, gadmogvcemen<br />
mTxrobelebi. Wrilobas, misi simZimis mixedviT,<br />
sxvadasxva wesiT mkurnalobdnen. msubuqi Wrilobis<br />
mosarCenad sakmarisad miaCndaT mravalZarRvas nedli<br />
foTlis dadeba, an wminda fisis (naZvis an soWis)<br />
wacxeba da zed naZvis nazi kanis mikvra. Tu am<br />
saSualebas maSinve miuswrebdnen da ramdenjerme<br />
gamoucvlidnen, Wriloba ar daCirqdeboda da male<br />
morCeboda (9. 1942. 48.), an Wrilobas moxarSul yvels –<br />
xawamwvars//,,TaSmijabs~ Tavisi cximianad daadebdnen.<br />
didi da Rrma Wrilobis samkurnalod sxvadasxva<br />
saxis malamo (,,mahlam~) gamoiyeneboda. malamoebs<br />
ZiriTadad amzadebdenen naZvis, fiWvis an soWis<br />
fisisagan, saqonlis (Zroxis, Txis, Roris) umarilo<br />
qonisagan, Taflisagan, Taflis sanTlisagan. malamos<br />
SemadgenlobaSi urevdnen, agreTve, samkurnalo qvebis<br />
nafxeks an sxvadasxva balaxis fxvnils (malamoebSi<br />
Semavali samkurnalo mcenareebis umravlesoba<br />
38
xalxisaTvis ucnobia, raki maT svani ,,aqimebi~<br />
saidumlod inaxavdnen).<br />
aRniSnul sakiTxebze XIX s-Si b. niJaraZes<br />
Cawerili aqvs Semdegi: ,,iaris, Wrilobis mosarCenad<br />
svani eqimebi xmarobdnen: erTnair safxek TeTr qvas,<br />
naZvis fiss (orive eseni Wrilobas wmendnen, dalpobas<br />
xels uSlian) margi muSks da ,,kirbils~ (порошок), e. i.<br />
balaxis foTlebs, romelTac gaSrobis Semdeg fSvnian<br />
da fqvilad gadaqceuls wylulze ayrian. ,,kirbili~<br />
samnairi ician: erTi Wrilobas, wyluls swmends,<br />
asufTavebs, meore aSrobs da mesame arCens (18. 1962. 171.).<br />
amgvari masala Cvens mieracaa damowmebuli.<br />
TiTqmis mTeli saukunis manZilze malamoTa momzadebis<br />
wess didi cvlileba ar ganucdia, ver davadastureT<br />
margi muSki. vfiqrobT, rom termini `margi muSki~ swori<br />
ar unda iyos. muSki, rogorc samkurnalo nivTiereba<br />
cnobilia karabadinebidan (33. 1936. 60_62, 67_69; 26. 1978. 939, 979).<br />
sulxan _ sabas mixedviT muSki aris ori saxis<br />
`xazareTis muSkis cxoeli TaÃusa hgavs, xolo afrikisa<br />
cxensa da maTis asoTagan ars muSki~ (20. 1924. 232),<br />
cnobilia xis muSkic (20. 1924. 41.).<br />
rac Seexeba `margi~_s, igi s. s. orbelianis<br />
leqsikonis mixedviT aris `bostnis dakvaluli, bostnis<br />
rigis kvalni~ (23. 1965. 442.), rasac ra Tqma unda,<br />
wamalTan araviTari kavSiri ar aqvs. qarTul<br />
samkurnalo wignebSi vxvdebiT margis msgavs termins<br />
`marv~- is , mag: `marvis Tesli~. SesaZlebelia aq<br />
sityvebis `margi~ _ `marvi~ aRrevasTan gvqondes saqme.<br />
savele eTnografiuli masalebisa da werilobiTi<br />
monacemebis (18. 1962; 29. 1960. 122.) mixedviT `mahlam~ –s<br />
amzadebdmnen : naZvis (an soWis, an fiWvis) axali fisis,<br />
Roris qonis, sanTlisa da Taflisagan. yvelafer amas<br />
erTad wamoaduRebdnen da Seurevdnen Wrilobis<br />
samkurnalod cnobil romelime balaxis fxvnils.<br />
malamos didxans ar aduRebdnen. wamlad ucecxlo<br />
Tafls xmarobdnen.<br />
39
Tafli, Taflis sanTeli, fiWvis fisi, Txis qoni,<br />
erbo Wrilobis samkurnalod aRmosavleT saqarTvelos<br />
mTianeTSic aris damowmebuli (3. 147; 15. 1981. 147.).<br />
yuradRebas iqcevs Wrilobis samkurnalod kvercxis<br />
gulis gamoyeneba, igi Seicavs Zlier baqteriocidul<br />
nivTierebas _ lizocims. amdenad, aRniSnuli<br />
miznebisaTvis misi xmareba mizanSewonilia.<br />
fiWvis fisi Seicavs eTerovan zeTebs, rac<br />
anTebiTi procesebis sawinaaRmdego saSualebad<br />
iTvleba medicinaSi (13. 1976. 227.).<br />
svani `aqimebi~ sakuTari gamocdilebis Sedegad<br />
upiratesobas ama Tu im samkurnalo saSualebas<br />
aZlevdnen. zogi naZvis fiss da saqonlis qons xmarobda,<br />
zogi Txis qons, fiWvis fiss da sxva. malamos<br />
momzadebis teqnologia ki TiTqmis erTnairia.<br />
garda zemoT aRniSnuli malamosi, svaneTSi<br />
WrilobisaTvis saqonlis Zvlis tvinsa da qonis<br />
nazavsac iyenebdnen. es mxars uWers mosazrebas, rom<br />
arqeologiuri gaTxrebis Sedegad sakaJias gamoqvabulSi<br />
aRmoCenili cxovelis qonisa da Zvlis tvinisagan<br />
Semzadebuli nazavi samkurnalo daniSnulebis iyo (19.<br />
1955. 59.).<br />
daCirqebuli Wrilobis samkurnalod specialur<br />
malamos - ,,kaxvra~-s (am terminis <strong>qarTuli</strong> Sesatyvisa<br />
ver davadgineT) amzadebdnen: iRebdnen fiWvis fiss,<br />
Taflis sanTels (ufro meti raodenobisas, vidre<br />
Cveulebrivi malamos momzadebisaTvisaa saWiro), Txis<br />
qons, samkurnalo qvisa da mcenaris fxvnils erTmaneTSi<br />
urevdnen da 10-15 wuTs aduRebdnen. momzadebul malamos<br />
xis an rqis wylian WurWelSi Caasxamdnen, rom gaciebis<br />
Semdeg advilad gamoeRoT. ,,kaxvra~ mkvrivi da webovani<br />
malamo iyo, Wrilobaze wasmis win SeaTbobdnen.<br />
mTxrobelTa gadmocemiT ,,kaxvra~ Wrilobidan Cirqs<br />
iRebda, dabeJil xorcs asufTavebda, ,,Wamda~ uvargis<br />
xorcs da sufTa karg xorcs ki stovebda.<br />
40
TofiT daWrilisa da saerTod Rrma Wrilobis<br />
samkurnalod svaneTSi tampons iyenebdnen, romelsac<br />
,,patrik~//,,patruq~-s uwodebdnen. ,,patruqs~ Taflis<br />
sanTlisgan, aryis xis wvrili totis an abedis sokosgan<br />
amzadebdnen. Taflis sanTlisagan Camoqnidnen solisebs<br />
patruqs, romlis ufro wvril mxares wausvamdnen<br />
wamals da Cadebdnen Rrma WrilobaSi. abedis sokosagan,<br />
an aryis xis wvrili totebisagan gamoTlidnen erTi<br />
mxridan ufro wvril, wamaxvilebul Cxirebs, wausvamdnen<br />
malamos da Cadebdnen WrilobaSi. patruqad iyenebdnen<br />
wvrilad daxveul, malamoSi gaJRenTil bambasac.<br />
,,aqimebi~ Wrilobas ornaxadi aryiT, an sxva<br />
romelime saSualebiT gaasufTavebdnen, mere patruqs<br />
malamos wausvamdnen da Cadebdnen WrilobaSi ise, rom<br />
nawili gareT darCeniliyo, raTa misi gamocvla advili<br />
yofiliyo. Wriloba Tu gamWoli iyo, patruqi orive<br />
mxridan Canda. patruqs dReSi erTxel an orjer<br />
ucvlidnen, es damokidebuli iyo Wrilobis xasiaTsa da<br />
TviT ,,aqimze~. zogi aqimi Wrilobas pirveli Sexvevis<br />
Semdeg 3-4 dRes aRar gaxsnida. patruqi Wrilobidan<br />
,,wkaliT~ amohqondaT. aseTi mkurnaloba Wrilobas 2-3<br />
kvira sWirdeboda.<br />
patruqs imisaTvis iyenebdnen, rom Wriloba marto<br />
,,garegnulad ar gankurnebuliyo da SigniTac<br />
morCeniliyo~ - gadmogvcemen mTxrobelebi.<br />
patruqiT mkurnalobis zemoT aRwerili wesi<br />
Tanamedrove medicinaSi tamponiT mkurnalobis<br />
analogiuria.<br />
aRsaniSnavia, rom TviT termini da misi gamoyenebis<br />
wesic analogs poulobs Zvel qarTul <strong>samedicino</strong><br />
wignebSi: ,,...dakodili...Tu Rrmad iyos (wamali m. b.)<br />
patruqiT Seudev~ (30. 1940. 391.). ,,...Tu isriTa iyos da<br />
SubiT, an ÃrmliTa an daniTa, ...Tu erTob Rrma iyos,<br />
...(dakodili m. b.) patruqiTa Seudev wamali ZueliTa<br />
bambiTa, da Tu Rrma ar iyos, bambiTa zeda dasdev<br />
erTxel dilas da erTxelac saRamos~ (26. 1978. 646.).<br />
41
sulxan-saba orbelianis ganmartebiT<br />
patruqiT//patruk ewodeboda sanTlisa da bambis Clas<br />
(21. 1966. 613.), xolo Cla aris naZenZi rame (22. 1949. 425.).<br />
,,aqimebi~ Rrma WrilobaSi Casasxmelad specialur<br />
Txier wamalsac amzadebdnen – balax walikas/Polygonum<br />
hydropiper L./ gamxmar fesvebs danayavdnen, aurevdnen<br />
Taflis sanTelsa da naTaved araySi. es mcenare Seicavs<br />
glukozidebs, vitamin K, eTerovan zeTebs. cnobilia<br />
rogorc sisxlis denis SesaCerebeli saSualeba ( 13. 1976.<br />
233.).<br />
Wriloba samkurnalo qvebis nafxekiTac<br />
mkurnalobdnen, mas iyenebdnen rogorc sxva samkurnalo<br />
saSualebebTan Sereuls, ise calke. WrilobaSi jer<br />
Cafxekdnen TeTr qvas (romelsac safxek wamals -<br />
,,lŒxkŒne Jagrars~ eZaxdnen), mere wausvamdnen malamos.<br />
samkurnali qvebi sxadasxva feris da daniSnulebis<br />
iyo: `lŒxkŒnali~- patara moTeTro qvaa, romelic<br />
Wrilobas asufTavebda da arCenda. mas meorenairad<br />
mosarCen wamals- `mŒJgeni Jagral~-sac eZaxdnen. iyo<br />
kidev mowiTalo feris qva, `romelic gafuWebul xorcs<br />
mosWamda~- mas wiTel wamals -`wŒrni malgimiS~-s<br />
(Jagral) uwodebdnen.<br />
samkurnalo qvebi ojaxSi ganZad iTvleboda da<br />
Taobidan Taobas gadaecemoda. gviWianebis ojaxSi<br />
(aqimis) Cven vnaxeT TeTri feris samkurnalo qva,<br />
romelic maT ojaxs gayrisas garkveuli sazRauris<br />
gaRebis Semdeg ergo. eqim a. iaSvilis cnobiT, saerTod,<br />
saqarTveloSi sxvadasxva saxis qvebis nafxekiT an<br />
nalesi wyalxsnariT mkurnalobdnen mTel rig<br />
davadebebs da maT Soris Wrilobasac (34. 1904. 41_42.).<br />
saqarTveloSi qvis samkurnalo saSualebad xmareba, -<br />
wers p. firfiraSvili, - uZvelesi droidan dasturdeba,<br />
rogorc ucxo, ise <strong>qarTuli</strong> werilobiTi wyaroebisa da<br />
eTnografiul yofaSi SemorCenili masalebis mixedviT<br />
(27. 1972. 81.).<br />
42
svaneTis garda, WrilobaTa qvebiT mkurnaloba<br />
eTnografiuli masalebiT damowmebulia mTel<br />
saqarTveloSi (15. 1981. 15; 7; 8.). aRniSnuli samkurnalo<br />
saSualebis gamoyeneba mTel kavkasiaSic yofila<br />
gavrcelebuli (16. 1893/94. 374_376.).<br />
qvebis samkurnalod gamoyenebas zogi avtori qvis<br />
Tayvaniscemas ukavSirebs (16. 1893/94. 542.), zogi ki<br />
piriqiT, qvebis Tayvaniscemas maT samkurnalo Zalas<br />
miawers, romelic xalxis rwmeniT qvas RvTaebam mianiWa<br />
(33.1904. 43_45.). safiqrebelia, rom WrilobaTa<br />
samkurnalod qvebis gamoyenebis farTod dadebiT Sedegs<br />
iZleoda <strong>samedicino</strong> praqtikaSi.<br />
samkurnalo qva `xviTos~ laboratoriuli<br />
SeswavliT dadginda, rom am qvebs garkveuli<br />
samkurnalo Tvisebebi gaaCniaT. daSvebulia varaudi, rom<br />
qva samkurnalo mizniT saqarTveloSi Zv. w. I<br />
aTaswleulidan gamoiyeneboda (27. 1972. 98.).<br />
ufro naTeli rom gaxdes Wrilobis mkurnalobis<br />
Tanmimdevroba, moviyvanT erT-erTi svani aqimis, runTu<br />
xergianis mkurnalobis meTods, romelic mis mier<br />
morCenili avadmyofebisagan CaviwereT mestiaSi 1979<br />
wels. `pataraobisas TamaSis dros, rkinis wveriani joxi<br />
momxvda mklavze, mxarTan da Zvali gamitexa, gaWrili ar<br />
iyo Zvali ise gatyda, mklavi gamisivda. mestiaSi im<br />
dros msaxurobda pirveli svani eqimi giorgi niJaraZe.<br />
man mamas urCia Cemi TbilisSi wayvana. mamam runTu<br />
xergianTan mimiyvana. is cnobili aqimi iyo da xSirad<br />
miyavdaT oseTSi, afxazeTSi, samegreloSi. runTum<br />
didxans mimkurnala, magram momarCina. jer iseT malamos<br />
mismevda, rom xeli magrad gamisivda, mere or adgilas<br />
danis dartymiT gaWra, rom Cirqi gamosuliyo.<br />
maSinaHhqonda rezinisa (sabavSo oyna), am maSiniT xis<br />
jamidan iRebda anaduReb wyals da asxamda WrilobaSi.<br />
gamorecxavda, gawmendda, mere patruqs wausvamda wamals<br />
da Cadebda<br />
43
WrilobaSi. dila-saRamos mixvevda. yoveli Sexvevis win<br />
Wrilobas gamoasufTavebda. marwuxs Cadebda WrilobaSi<br />
da sinjavda Zvals, Zvali TandaTan amodioda zemoT,<br />
bolos Wrilobidan Zvlis mozrdili natexi gamoiRo.<br />
patruqs imitom sdebda, rom Zvlis gamoRebamde Wriloba<br />
ar Sexorcebuliyo da Sig Cirqi ar Camdgariyo. Zvlis<br />
gamoRebis Semdeg malamoTi mimkurnala, romelsac<br />
fiWvis fisis, kvercxis gulisa da Roris qonisagan<br />
akeTebda. Sesaxvevi naWrebi saxlidan mimqonda. xeli<br />
morCenamde yelze mqonda Camobmuli~ (mTxr. WiWiko<br />
jafariZe, 80 wlis, 1980 w. mestia).<br />
Wriloba Tu gaRiziandeboda, garTuldeboda<br />
(daCirqdeboda), mas rogorc avRniSneT, ,,kaxvra~-Ti<br />
mkurnalobdnen. xalxis gadmocemiT Wrilobis<br />
garTulebas (daCirqebas) iwvevs: Tu Wriloba kargad ar<br />
gasufTavda, WuWyi Sehyva an Tu gacivda. aseTi Wriloba<br />
galurjdeba, gasivdeba da daCirqdeba, ,,xorci<br />
afuvdeboda~.<br />
garTulebul Wrilobas ,,kaxvra~-s garda sxva<br />
saSualebebiTac mkurnalobdnen, kerZod, balax<br />
qristesisxlas wvens an mis fxvnils (mcenares ivlisSi<br />
krefdnen, gaaxmobdnen CrdilSi da ise inaxavdnen.<br />
saWiroebis dros dafSvnidnen da gacridnen) aurevdnen<br />
kvercxis cilaSi da daadebdnen Wrilobas. am mizniT<br />
soWis fissac iyenebdnen.<br />
,,roca Wrilobaze ,,glaxa xorci~ fexs moikidebda,<br />
maSin daadebdnen soWis axali ylortis wvenSi<br />
mogrovil fiss, romelsac ,,nenza maSan~, e. i. soWis<br />
nayofi hqvia. es wveni asufTavebda Wrilobas da xels<br />
uwyobda morCenas. agreTve, Cirqovan Wrilobaze<br />
dasdebdnen erTgvar balaxis foTols, romelsac<br />
,,modrona bales~ eZaxian (11. 85.).<br />
,,daCirqebuli balRamiani~ WrilobisaTvis<br />
xmarobdnen gvirilis - ,,nagvirila~ /Mantricaria chamomilla/<br />
wvens, imiT mowmendavdnen Wrilobas, Rrma WrilobaSi<br />
44
Sigac Caasxamdnen. cnobilia, rom gvirila anTebis<br />
sawinaaRmdego nivTierebas Seicavs (13. 1976. 201.).<br />
gvirilas Sesaxeb ,,iadigar-daudSi~-c vkiTxulobT:<br />
,,...rome an misi SarbaTi asvan, an danayon tled qnan da<br />
sadac stkiodes an usivdebodes iq Semosdvan… da<br />
yovlisa balRamisa wamalia~ (2. 1985. 207.).<br />
daCirqebul WrilobaSi Roris gamdnari, umarilo<br />
qonis Casxmac icodnen. zogierTi ,,aqimi~ daCirqebuli<br />
Wrilobidan gamonaden balRams amowovda. mTxrobelebs<br />
axsovT erTi aseTi ,,aqimi~ simon kvasdiani (qvemo<br />
svaneTi).<br />
garda zemoaRniSnulisa, ,,aqimebs~ hqoniaT<br />
specialuri wamali, romelsac ,,malgimiSs~ uwodebdnen.<br />
risgan amzadebdnen am wamals ver davamowmeT. mas<br />
Wrilobaze mcire xniT daadebdnen, radgan Zalian<br />
Zlieri iyo da avadmyofi ver itanda, misi xmareba 2-3 –<br />
jer metad ar SeiZleboda. aRniSnuli wamlis Tviseba is<br />
iyo, rom gafuWebul, dazianebul qsovils ,,mosWamda~ da<br />
Wrilobas gaasufTavebda. ,,malgimiSs~ dazianebuli<br />
Zvlovani qsovilis amosasufTavebladac iyenebdnen.<br />
am wamlis Semadgenlobas ,,aqimebi~ metad<br />
saidumlod inaxavdnen, amitom misi dadgena dRes<br />
SeuZlebelia.<br />
yvela danarCen SemTxvevaSi daCirqebul Wrilobas<br />
mkurnalobdnen Cveulebrivad – daamuSavebdnen, tamponebs<br />
(patruqs) Caudebdnen, Seuxvevdnen.<br />
aRsaniSnavia, rom xorcis ,,mosaWmel~ wamalTa<br />
gamoyenebas karabadinebSic vxvdebiT. ase magaliTad,<br />
,,sxva malama, gaaxmos Zueli mRieri da Tu sxua feri avi<br />
xorci gamovides, isica mosWamos...~ an ,,sxua malama<br />
mwuane, rome xorci mosWamos da bayli gawmindos, an<br />
matlsa da krkilsa uSuelos, da Tu TeTri iyos<br />
mRierSigan daawiTlos da gaamrTelos...~ (26. 1978. 648.).<br />
svaneTSi damowmebulia WrilobaTa organuli<br />
nivTierebebiT mkurnalobis saintereso meTodic. gaWris<br />
dros Tu ZarRvi daziandeboda cocxal Wiayelas<br />
45
Cadebdnen WrilobaSi da Seuxvevdnen. Wia rom<br />
gaTeTrdeboda gamocvlidnen. ,,igi gamoyofs lorwos da<br />
amiT ganikurneba Wriloba~-o.<br />
analogiuri mkurnaloba mowmdeba saqarTvelos<br />
sxva kuTxeebSic, raWaSi (6.1982_83.), xevsureTSi (3. ),<br />
sadac mas ,,Wia-zeTs~ uwodeben. aseTi Wrilobis<br />
samkurnalod svaneTSi iyenebdnen saqonlis ZarRvis<br />
nafxeksac.<br />
Tavis Wrilobis mkurnaloba<br />
svaneTSi mowmdeba Tavis qalis trepanacia.<br />
samwuxarod eTnografiuli masala saSualebas ar<br />
gvaZlevs am rTuli operaciis msvleloba srulad<br />
warmovidginoT. trepanacia keTdeboda Tavis tramvis<br />
SemTxvevaSi. Tavis Wrilobis dros ,,aqimebi~ jer<br />
dazianebul midamos gaasufTavebdnen, Tmebs<br />
gadaparsavdnen, dazianebul xorcs mosWridnen, ornaxadi<br />
aryiT daamuSavebdnen Wrilobas da wamals (malamos)<br />
daadebdnen.<br />
Wriloba Tu Rrma iyo da Zvali gatexili, Zvlis<br />
namsxvrevebi wamlebis saSualebiT amohqondaT.<br />
amotexili Zvlis adgilze svani ,,aqimebi~ spilenZis<br />
firfitas dgamdnen. zogi ,,aqimi~ aseT dros avadmyofs<br />
arays daalevinebda, rom tkivili naklebad egrZno.<br />
s. guledanis gadmocemiT, yofila SemTxvevebi,<br />
,,rodesac kacs Wrilobis gamo Tavis Zvlis nawili<br />
amovardnia, maSin aqimebs es Zvlis naklovaneba<br />
daufaravT spilenZiT, romelic Tavis qalisaTvis<br />
miuerTebiaT imgvarad, rom Zvlis magivroba gauwevia da<br />
Sezrdia Zvals. amnair Tavs eZaxdnen ,,na-Ciarv~, e. i.<br />
spilenZSeduRebuli-spilenZnarevi Tavis patroni<br />
Cveulebriv saR azrze da janze iyo xolme da<br />
sakvirvelia da samwuxaro misi dakargva (11. 67.). amasve<br />
gadmogvcems b. niJaraZe (18. 1962. 172.). analogiuri masala<br />
velze muSaobis dros Cvenc davadastureT.<br />
46
zemoTxsenebuli faqti did yuradRebas imsaxurebs,<br />
igi Tanamedrove medicinaSi gavrcelebuli<br />
aloplastikuri operaciis identuria, es ki svani<br />
,,aqimebis~ maRal profesiul doneze miuTiTebs.<br />
aloplastikis (plastikuri operacia), masalad<br />
gamoyenebulia ucxo sxeuli, spilos Zvali, oqro,<br />
vercxli da sxv. ( 1. 1973. 26.).<br />
sainteresoa, rom cnobebs Tavis qalis Zvlis<br />
dazianebis SemTxvevaSi spilenZis Cadgmis Sesaxeb<br />
qarTul literaturaSic vxvdebiT: ,,kaci erTi omSi<br />
damwyvdeoda. Tavis WaSa srulobiT damsxvreuli hqonda.<br />
igi Zvali aRar moebmoda srulobiT, Zvali gamoviRe da<br />
Zvlisa wil spilenZi Cavugdev. SeduRda da man kacman<br />
didi xani icocxla~ (24. 1983. 102.).<br />
Tavis Wrilobis samkurnalo malamod ZiriTadad<br />
,,kaxvras~ xmarobdnen, mas Tbil-Tbils daadebdnen<br />
Wrilobaze da Seuxvevdnen. pirveli Sexvevis Semdeg 4-5<br />
dRes ar xsnidnen, mere ki or dReSi erTxel uxvevdnen.<br />
saqarTvelos sxva kuTxeebidan Tavis qalis<br />
trepanacia axlo warsulSi xevsurTa eTnografiul<br />
yofaSic aris dadasturebuli (12. 1930. 99.). igi<br />
damowmebulia kavkasiis sxva xalxebSic (25. 1982. 67_79.).<br />
arqeologiuri gaTxrebis Sedegad mopovebuli Zvlovani<br />
masala adasturebs, rom Tavis qalis trepanacia<br />
saqarTveloSi uZvelesi droidan keTdeboda (28. 1956.8.).<br />
mTxrobelTa gadmocemiT, svani ,,aqimebi~ Zvlis<br />
namsxvrevs sxva dazianebuli organodan, ZiriTadad<br />
kidurebidanac iRebdnen. ,,sadac Zvali iyo dazianebuli,<br />
im adgilze Cirqdeboda~ da ase igebdnen sad iyo Zvali<br />
gatexili. aseTi Wrilobis mosarCenad ,,aqimebs~ ori Tve<br />
mainc sWirdebodaT.<br />
47
Wrilobis mkurnalobis dros ,,aqimebi~ did<br />
yuradRebas aqcevdnen agreTve avadmyofis movlas, kvebas.<br />
zrunavdnen misi saerTo mdgomareobis gaumjobesebaze.<br />
mZimed daWrils sufTa qveSagebs daufendnen, axdendnen<br />
sxeulis dazianebuli nawilis imobilizacias,<br />
magaliTad, daWril xels Camokidebdnen, rac Wrilobis<br />
Sexorcebaze dadebiTad moqmedebda, icavdnen siwynares<br />
avadmyofTan.<br />
garkveuli yuradReba eqceoda daWrilis movlas.<br />
avadmyofs ukrZalavdnen alkoholiani sasmelis miRebas.<br />
xorceulidan Txis, xbos da qaTmis xorcs urCevdnen.<br />
aridebdnen Roris xorcs. aWmevdnen rZis produqtebs.<br />
daWrili Tu bevr sisxls dakargavda, saqonlis<br />
sisxlsac daalevinebdnen. naTesavebs da mezoblebs<br />
avadmyofTan mosakiTxi xili, xaWapuri da sxv. mihqondaT.<br />
saWiro SemTxvevaSi Rameebs uTevdnen. cdilobdnen<br />
gaerTod, ukravdnen Wunirs da dabal xmaze uyvebodnen<br />
sxvadasxva ambebs: ,,avadmyofobaze aRar fiqrobs imdenad<br />
da ukeTesad xdebao~- gadmogvcemen mTxrobelebi.<br />
musikiT avadmyofis garTobas dadebiTi Sedegi<br />
mohqonda. igi avadmyofis nerviul sistemaze<br />
damamSvideblad moqmedebda, rac misi saerTo<br />
mdgomareobisaTvis ukeTesi iyo. cnobilia, rom musikas<br />
rogorc damxmare samkurnalo saSualebas, msoflios<br />
xalxebSi uZvelesi droidan iyenebdnen (17. 1893. 5º1_594; 5.<br />
1983.) mas qarTvelebi, somxebi da kavkasiis sxva xalxebi<br />
mZime avadmyofis da maT Soris, daWrilis mkurnalobis<br />
dros mimarTavdnen (17. 1893. 499).<br />
aRsaniSnavia, rom svani ,,aqimebi~ Wrilobis<br />
samkurnalod malamos dasamzadeblad ZiriTadad im<br />
nivTierebebs iyenebdnen (Tafli, Taflis sanTeli, Roris<br />
qoni, zeTi, erbo), romlebic imave miznisaTvis qarTul<br />
<strong>samedicino</strong> wignebSia moxseniebuli. mag.: ,,marama<br />
wylulisaTvis – aiRe sakmeli TeTri-xuTisa dramisa<br />
woni, qalbana da Zira - or-ori dramisa woni, dingeli –<br />
ori unkia, cvili - sami unkia da Roris xorci msuqani,<br />
48
da berZnuli zeTi da erbo furTa. amiT aaduRon ese<br />
wamalni, maramani Sehqmen da zeda dasdva~ (26. 1978. 780.).<br />
an ,,aiRe dindgeli ori nawili, cvili erTi nawili da<br />
zeTi erTi nawili, erboTa aaduRe, marama Sehqmen da<br />
zeda dasdebdi~ (26. 1978. 781.).<br />
leCxumeli eqimbaSebic da ,,dalaqebic~ Wrilobis<br />
mkurnalobas misi gasufTavebiT iwyebdnen. Wrilobis<br />
dasamuSaveblad iyenebdnen marilwyals, mcenare<br />
Zirmwares (Aristolochia chematitis L.) nayens, romelsac aseTi<br />
wesiT amzadebdnen – mcenaris Zirebs daCeCqavdnen,<br />
daasxamdnen aduRebul wyals, ramdenime saaTis Semdeg<br />
dawuravdnen da am wveniT daamuSavebdnen Wrilobas.<br />
aRniSnul mcenares <strong>samedicino</strong> xelnawerebis mixedviT<br />
saqarTveloSi Wrilobis samkurnalod iyenebdnen (2.1985.<br />
535.). Tanamedrove medicinac Zirmwares fesvebs<br />
rekomendacias aZlevs, rogorc antiseptikur da anTebis<br />
sawinaaRmdego saSualebas, romelic Wrilobis<br />
Sexorcebas aCqarebs (13. 1976. 105_106.). Wrilobis<br />
dasamuSaveblad leCxumur xalxur medicinaSi<br />
gamoiyeneboda, agreTve mcenare qristesisxlas wveni;<br />
mineraluri saSualebebidan almasis qvis nalesi<br />
wyalxsnari.<br />
sisxlis SesaCereblad xmarobdnen TuTuns. did<br />
sisxlmden Wrilobas saxalxo mkurnalebi laxts<br />
adebdnen.<br />
,,balaxian wamals vakeTebdiT – WinWars<br />
movxarSavdiT, davnayavdiT, Roris qons da Zirmwaris<br />
danayil Zirs SevzelavdiT erTimeoreSi umad da<br />
davadebdiT Wrilobas. am wamalSi bebia urevda kidev<br />
gunda laxustags – ebraelebisagan yidulobda. sisxlis<br />
denis dros danayavda gundas da pirdapir daafarebda<br />
zemodan qaRalds da burTiviT daxveul rames daadebda<br />
zemodan rom daswoloda, amas laxts eZaxda. mesame dRes<br />
gaxsnida Wrilobas, Tu sisxli aRar modioda,<br />
zemoaRweril balaxs daadebda~ - mogviTxrobs griSa<br />
biqtoris Ze TuTisani, 66 wlis, sof. Cqumi.<br />
49
unda aRiniSmos, rom gunda laxustagi ori<br />
sxvadasxva nivTierebaa, romlebic xalxur medicinaSi<br />
erTadac ixmareba da cal-calkec. cnobilia, rom gunda<br />
mcenare /Quercus infenctoria wild/-is nayofia. is<br />
warmoadgens taninis Sencvel kaklisodena warmonaqmns.<br />
samkurnalod gamoiyeneboda TviT gunda ,,mwvane da<br />
daumwifebeli, gundis qerqi anu naWuWi, gundis<br />
gamowuri, romelsac gundis sasmeli ewodeboda~ (32. 1966.<br />
57.).<br />
Zvel qarTul medicinaSi gunda ixmareboda<br />
rogorc sxvadasxva xasiaTis sisxlis denis<br />
SesaCerebeli saSualeba (2. 1985. 467, 468; 30. 1940. 67.)<br />
,,wigni saaqimo~-Si vkiTxulobT: ,,sisxlis kurneba rome<br />
dakodilisagan ar ukudgebodes igi ars, romel Tu<br />
SeeZlos orive napiri gakveTilisa erTgan mokrifos<br />
xelTa daiWiros, rome sisxli Sigan Seikras da<br />
ukuagdos. da Tu erTgan ar mokrfebodes qsinaari zeda<br />
Semosdvas anu danayili gundai...~ (33. 1936. 292.).<br />
laxustagi//laxostaki /Cuprum Aceticum Cristellisatum/<br />
(26.1978. 826.) igive ,,rasustonicqari damwvari spilenZia,<br />
laxustagi aris~ (26. 1978. 258.). laxostaki Sedioda<br />
wylulis malamos SemadgenlobaSi (2. 1985. 618.).<br />
,,laxostaki, bunebaSi poebuli mkvrivi SenaerTia,<br />
romelsac gundasTan erTad xmaroben warbebis<br />
saRebavad, laxostaki TavisTavadac ixmareba medicinaSi<br />
wamlebis Sesamzadeblad~ (30. 1940. 497.).<br />
Rrma Wrilobis samkurnalod leCxumSi iyenebdnen<br />
tamponismagvar saSualebas. ,,balaxiani wamali~<br />
tamponiviT iyo, ra zomis Wrilobac iqneboda, im zomaze<br />
gaakeTebdnen da Catenidnen WrilobaSi. wamlis<br />
gamocvlis dros Wrilobas Zirmwares fesvebis wveniT<br />
amoswmendnen. Wrilobis samkurnalod gamoiyeneboda<br />
fiWvis fisic.<br />
Wriloba Tu garTuldeboad (daCirqdeboda)<br />
specialur wamals - ,,Taflian wamals akeTebdnen~<br />
Semdegnairad: tafaze aaduRebdnen Tafls, Seurevdenen<br />
50
Tanabari raodenobis umarilo qons, rom Segrildeboda<br />
,,imqlis~ (ifqli) fqvils Seurevdnen da Seasqelebdnen,<br />
magram magari ar unda yofiliyo. aseT Wrilobas dReSi<br />
erTxel ucvlidnen wamals. Wrilobas simsivne Tu<br />
Seetyoboda wamalSi Sabs gaurevdnen. xalxis<br />
dakvirvebiT WrilobaSi wiTeli feris xorci rom<br />
wamovidoda, ukve rCenas iwyebda.<br />
eTnografiuli masalis mixedviT eqimbaSebi<br />
sakmaod rTul Wrilobebs arCendnen, ase magaliTad,<br />
,,erT kacs beWze hqonda najaxi dartymuli. Zvali hqonda<br />
gaCexili beWis frTasTan, xels rom ar emoZrava,<br />
mkerdze mivakoneT CvrebiT. sadac Wriloba iyo iq<br />
vxsnidiT marto, ise iyo mowyobili, rom vucvlidiT<br />
wamals, erTi Tve hqonda Sekonili avadmyofs~ (griSa<br />
biqtoris Ze TuTisani, sof. Cqumi).<br />
Wrilobis dros, Tu ZarRvic iuo gaWrili,<br />
`ZarRvis gadasabmel~ wamals adebdnen. mcenare `TeTri<br />
Ziris~ Zirebs daCeCqvavdnen da gazeldnen Roris qonSi.<br />
calke aiRebdne saqonlis ZarRvs (Zvlis siaxloves),<br />
gamxmars daCeCqvavdnen xiT ise, rom dawewiliyo, magram<br />
ar unda gadawyvetiliyo, amas Caqridnen Tbil wyalSi<br />
`ZarRvi jer gaibneoda wyalSi da mere Seikreboda<br />
burTiviT~. am burTs Cadebdnen, sadac ZarRvi iyo<br />
gaWrili da zemodan Roris qonSi gazelil<br />
zemoaRweril wamals daadebdnen. naxvevs mxolod mesame<br />
dRes gaxsnidnen.<br />
`dalaqebs~ Wrilobis mosawmendad specialuri<br />
siTxe hqondaT, romlis Semadgenloba ver davazusteT.<br />
amiT mowmendnen Wrilobas da danayil TeTr SabSi<br />
Sezelil tyemlis tylaps daadebdnen. `sicxe gamohqonda<br />
da Wrilobas swmendda~-o. aseve ucnobi Semadgenlobisaa<br />
`TeTri feris fxvnili~, romliTac `dalaqebi~ Wrilobas<br />
mkurnalobdnen. isini (`dalaqebi~) icavdnen garkveul<br />
aseptikur wesebs – Wrilobis mkurnalobis dawyebamde<br />
`babua xelebs margancovkis xsnariT ibanda~-o,<br />
gadmogvcemen maTi STamomavlebi.<br />
51
`dalaqebi~ Wrilobas uxvevdnen dReSi erTxel an<br />
orjer, magram roca sxva soflebSi mihyavdaT, Wrilobis<br />
Sexvevis periodi 2-3 dRes udrida.<br />
Wrilobis da aseve damwvrobis samkurnalod<br />
amzadebdnen specialur wamals, romelsac `dazelil<br />
wamals~ eZaxdnen. aRniSnuli wamlis SemadgenlobaSi<br />
Sedioda: murdasaki, Zmari, zeiTunis zeTi, kvercxis<br />
guli da TeTri Sabi – damwvari. amaT yvelapers<br />
erTmaneTSi Seazeldnen grilad, didxans undoda zelva.<br />
proporcia aseTi iyo: Zmari 4-5 kovzi, murdasaki –<br />
erTi cais kovzi, zeiTunis zeTi – 2 Cais kovzi.<br />
murdasaki//murdasangi /Plumbum oxudatam/ - tyviis<br />
Jangia. qarTul <strong>samedicino</strong> xelnawerebSi murdasangi<br />
malamoebis SemadgenlobaSi Sedioda. `marama, romeli<br />
gaakurnebs yovelsa wylulsa advilad: aiRe damlaxueni<br />
da maruxis Ziri da vercxlis nacari, amaTgani TiTo<br />
umkia, da murdasangi, SeerTen, mogale da dacar, da<br />
zeTiTa berZnuliTa aaduRe neliTa cecxliTa, Seasqele<br />
da WurWelsa Cadev, da ixmare, rodes gindes~ (26. 1978.<br />
781.).<br />
iarian (daCirqebul) Wrilobas aRapi svaniZe piriT<br />
amoswovda, Turme. amiT is zogierT svan da xevsur<br />
dastaqarebs hgavs.<br />
patara Wrilobebs xalxi sxvadasxva saSualebebiT<br />
Tavad mkurnalobda. am miznisaTvis iyenebdnen<br />
samkurnalo mcenareebs – mravalZarRvas, xvarTqlas,<br />
axal yvels, qaTmis damwvari Zvlis fxvnils, damwvari<br />
puris kaklis fxvnils da sxv.<br />
winamdebare statiaSi SevecadeT maqsimalurad<br />
Segvedarebina erTmaneTisaTvis svaneTsa da leCxumSi<br />
Wrilobis mkurnalobis xalxuri saSualebebi da<br />
meTodebi, <strong>samedicino</strong> terminebi, agreTve Cveni mizani iyo<br />
gamogvevlina is kavSirebi, rac xalxursa da Zvel<br />
qarTul tradiciul werilobiT medicinas Soris<br />
arsebobs da Tanamedrove medicinis monacemebTan<br />
52
Sejerebis gziT dagvedgina ama Tu im saSualebebisa da<br />
meTodebis racionaluroba.<br />
ganxiluli masalidan Cans, rom Wrilobis<br />
samkurnalo saSualebebis umravlesoba (rogorc<br />
svaneTSi, ise leCxumSi), iseTi Semadgenlobisaa, rom<br />
xels uwyobs dazianebuli qsovilebis aRdgenas,<br />
mdidaria sxvadasxva vitaminebiT, eTerovani zeTebiT,<br />
cximovani mJaveebiT, axasiaTebT baqteriociduli,<br />
aseptikuri Tvisebebi, icaven infeqciisagan. maTi<br />
umrvlesoba aRniSnuli mizniT gamoiyeneba mTel<br />
saqarTveloSi, rac ueWvelad Zveli <strong>qarTuli</strong> <strong>samedicino</strong><br />
xelnaweri wignebis (karabadinebis) qarTvel xalxSi<br />
farTod gavrcelebisa da popularobis Sedegia.<br />
aRsaniSnavia isic, rom karabadinebi ise iyo<br />
Sedgenili, rom misi gamoyeneba SeeZlo ara marto eqim<br />
specialists, aramed nebismier daintersebul<br />
pirovnebasac. TviT d. batoniSvili Tavis `iadigar<br />
daudis~ SesavalSi wers: `Tu kaci aseTsa alagsa avad<br />
gaxdes, rom iq aqimi da Semtyobi kaci ar iyos, ese wigni<br />
daidvan wina da ama wigniTa uaqimon. da rarigadca ama<br />
wignSigan eweros, an mravalgvarisa senebisa niSnebi da<br />
alamaTebi, an Tav-Tavisa senis Sesaferi wamlebi da<br />
xelis Sewyoba da majunisa da SarbaTebisa da yarurasa<br />
Setyoba, an sisxlisa da an zafrisa, an balramisa da an<br />
sevdisa da senebisa niSnebi, da maTi Sesaferi wamlebi<br />
da Setyoba sweria yuela isre qnan~ (2. 1985. 97.).<br />
savele eTnografiuli muSaobis dros leCxumSi<br />
eqimbaSebis ojaxebSi davamowmeT karabadinebis<br />
arsebobis faqtebi. rac Seexeba svaneTs, Cven iq ar<br />
gvinaxavs karabadini, magram samkurnalo saSualebebis,<br />
neTodebis, terminebis farTod gavrceleba<br />
gvafiqrebinebs, rom svani aqimebic sargeblobdnen<br />
samkurnalo wignebiT.<br />
cnobilia, rom saqarTvelos gansacdelis Jams<br />
`svaneTi gadaqceula misi saeklesio simdidrisa da<br />
Zveli naSTebis saxizrad da damcvelad da svaneTsac<br />
53
Tavisi mZime misia Rirseulad Seusrulebia~ 10. 1925.<br />
111_112.).<br />
vaxuSti batoniSvilis cnobiT, ` ...ecerSi... ars<br />
eklesia svetad wodebuli, saxizari svetis cxovelis<br />
samkaul-saunjisa~ (4. 1973. 787. ). sruliad SesaZlebelia,<br />
am `saxizar nivTebs~ Soris karabadinebic yofiliyo,<br />
miTumetes, rom sasuliero wodeba saqarTveloSi<br />
samkurnalo saqmianobasac eweoda.<br />
a. Carkviani svaneTis kulturuli donis Sesaxeb<br />
wers: `feodaluri periodis svaneTSi swavla-ganaTlebis<br />
calkeuli kerebi eklesiebTan unda arsebuliyo. magram<br />
savaraudebelia, rom moswavleTa ricxvi TiTebze<br />
CamoiTvleboda, miuxedavad imisa, rogorc saerTo<br />
kulturuli doniT, ise swavla-ganaTlebiT, svaneTi bars<br />
TiTqmis ar Camouvardeboda~ (31. 1967. 73_74.).<br />
svaneTis kulturul ganviTarebaSi mniSvnelovani<br />
wvlili miuZRvis im mravalricxovan eklesiebs,<br />
romlebic yvela sofelSia. `vgoneb, marTla arsad aris<br />
amisTana qveyana, rom svaneTsaviT mdidari iyos Zveli<br />
eklesiebiT, xatebiT da saeklesio wignebiT. ras ar<br />
naxavs aq kacis Tvali? ver warmomigdenia saidan gaCnda<br />
amdeni oqro-vercxliT moWedili xati, Zvirfasi qvebiT<br />
morTuli azarfeSebi, tyavzed dawerili saeklesio<br />
wignebi da sxva Zvirfasi nivTebi... es Zvirfasi xatebi da<br />
wignebi gafantulni arian sxvadasxava eklesiebsa,<br />
koskebsa da saxlebSi, sadac maT Tvalyurs aravin ar<br />
adevnebs~ (14. 1901. 5_6.).<br />
eTnografiuli masalis SedarebiT analizidan<br />
Cans, rom svan da leCxumel xalxur mkurnalebs bevri<br />
ram aqvT saerTo da erTnairi warmatebiT mkurnalobdnen<br />
travmul daavadebebs, amJRavnebdnen mWidro kavSirs Zvel<br />
qarTul medicinasTan, rac udaod karabadinebis<br />
gavleniT unda aixsnas.<br />
54
Ggamoyenebuli literatura<br />
1. abaSiZe, s. abaSiZe, l. Rusul_laTinur_<strong>qarTuli</strong><br />
<strong>samedicino</strong> ganmartebiTi leqsikoni, Tb., 1973.<br />
2. bagrationi, d. Iadigar daudi, Tb.,1985.<br />
3. baliauri, m. xalxuri medicina xevsureTSi, iv.<br />
javaxiSvilis sax. istoriisa da eTnologiis<br />
institutis arqivi, М' 41, 1940.<br />
4. batoniSvili vaxuSti, aRwera samefosa<br />
saqartvelosa, qarTlis cxovreba, t. IV. Tb., 1973.<br />
5. baxtaZe, g. Mmusika mkurnali, Jurn. ,,droSa~, №3,<br />
1983.<br />
6. <strong>burduli</strong>, m. raWis eTnografiuli eqspediciis<br />
dRiurebi, 1982_1983 w.w.<br />
7. <strong>burduli</strong>, m. leCxumis eqspediciis dRiurebi, № 1; 2;<br />
3. 1984.<br />
8. <strong>burduli</strong>, m. imereTis eqspediciis dRiurebi, № 1; 2;<br />
3. 1988.<br />
9. dabitiani, a. svanuri eTnografiuli masalebi.<br />
bavSvis dabadeba da aRzrda. Iv. javaxiSvilis sax.<br />
istoriisa da eTnologiis institutes arqivi, М’<br />
48, 1942.<br />
10. gabliani, eg. Zveli da axali svaneTi, tf., 1925.<br />
11. guledani, s. Zveli aadaT_zne_Cveulebani zemo<br />
svaneTSi, mestiis mxareTmcodneobis muzeumis<br />
fondi.<br />
12. TedoraZe, g. xuTi weli fSav_xevsureTSi, Tb., 1930.<br />
13. Иорданов, Д. Никонов, Д. Бойчиновб,Асп. Фитотерапия,<br />
,,Медицина и физкултура”, София, 1976.<br />
14. margiani, iv. Zveli nivTebis (naSTebis) dacvis<br />
Sesaxeb, ,,mwyemsi~, №16, 1901.<br />
15. mindaZe, n. Qartuli xalxuri medicina (aRmosavleT<br />
saqartvelos eTnografiuli masalebis mixedviT),<br />
Tb., 1981.<br />
55
16. Минкевич, И.И. Камни как медицинское средство и как<br />
предмет обожения на Кавказе (сравнительное исследование),<br />
ПЗИКМО- 1893/94, №3.<br />
17. Минкевич, И.И. Музыка, как медицинское средство на<br />
Кавказе (сравнительное исследование), ПЗИКМО, 1893, №3.<br />
18. niJaraZe, b. (Tavisufali svani),<br />
istoriul_eTnografiuli werilebi, w. I. Tb., 1962.<br />
19. nioraZe, g. Qvis xanis adamianebi sakaJias<br />
gamoqvabulSi, Tb., 1955.<br />
20. orbeliani, s.s. <strong>qarTuli</strong> leqsikoni, Tb., 1924.<br />
21. orbeliani, s.s. leqsikoni <strong>qarTuli</strong>, w. I. 1966.<br />
22. orbeliani, s.s. sityvis kona, Tb., 1949.<br />
23. orbeliani, s.s. Txzulebani, IV, Tb., 1965.<br />
24. orbeliani, s.s. wigni sibrZne_sicruisa~, qartuli<br />
proza, V Tb., 1983.<br />
25. Попов, П., Лечение ран у кавказских горцев. ,,Военномедицин.<br />
журнал’’, X, №2, 1982.<br />
26. fanaskertel_ciciSvili, z. samkurnalo wigni,<br />
karabadini, Tb., 1978.<br />
27. firfilaSvili, p. Qvis gamoyeneba samkurnalo<br />
mizniT qarTul xalxur medicinaSi, ,,macne~, 1972,<br />
#2.<br />
28. firfilaSvili, p. paleoanTropologiuri masalebi<br />
Zvel saqarTveloSi daavadeba_dazianebaTa da<br />
samkurnalo manipulaciebis SeswavlisaTvis, Tb.,<br />
1956.<br />
29. robaqiZe, a. Mmefutkreobis istoriisaTvis,, Tb.,<br />
1960.<br />
30. qananeli, usworo karabadini, Tb., 1940.<br />
31. Carkviani, a. svaneTi, Tb., 1967.<br />
32. wuwunava, n. saqarTvelos samkurnalo mcenareebi,<br />
Tb., 1966.<br />
33. xojayofili, wigni saaqimoÁ, Tb., 1936.<br />
34. Яшвили, А.О., Народная медицина в Закавказском крае,<br />
Тифлис, 1904.<br />
56
Лечение травм в Сванетии и Лечхуми<br />
(по этнографическим материалам)<br />
(резюме)<br />
Горные районы Грузии и среди них Сванетия и Лечхуми до<br />
последнего времени сохранили традиции лечения хирургических<br />
заболеваний, что было обусловлено определёнными причинами.<br />
Лекарей травматических повреждений в Сванетии называли<br />
«Акими» (знахарь), в Лечхуми – «далаки» и «экимбаши» (знахари).<br />
Лечением в основном занимались мужчины. Лечебное дело<br />
устаивалось от посторонних и переходило по наследству от отца к<br />
сыну, в результате чего постепенно определились известные по<br />
профессиональному уровню врачевания фамилии: в Сванетии –<br />
Гвишиани, Хергиани, Маргвелиани; в Лечхуми – Копалиани,<br />
Сванидзе.<br />
По этнографическим данным, они лечили раны всех видов:<br />
дклали трепанацию черепа (Сванети), ампутацию<br />
конечностей(Лечхуми), пересадку кости, аллопластическую<br />
операцию (Сванети) и др.<br />
Следует отметить тесную связь знаний народной и<br />
традиционной грузинской медицины, что является заслугой<br />
лечебных книг (карабадинов).<br />
Сопоставление лечебных методов и средств лечения ран с<br />
достижениями современной медицины дает нам возможность<br />
заключить, что лечение хирургических заболеваний сванскими и<br />
лечхумскими народными лекарями в основном проводились<br />
правильно.<br />
57
tuberkulozis mkurnalobis <strong>tradiciuli</strong> saSualebebi<br />
dasavleT saqarTveloSi<br />
medea <strong>burduli</strong><br />
saqarTvelos mecnierebaTa akademiis iv. javaxiSvilis sax.<br />
istoriisa da eTnografiis instituti<br />
<strong>qarTuli</strong> xalxuri medicina saintereso masalas<br />
gvawvdis garkveuli daavadebebis gavrcelebis, maTi<br />
gamomwvevi mizezebis, samkurnalo saSualebebisa da<br />
meTodebis Sesaxeb. aseT daavadebaTa rigs ganekuTvneba<br />
filtvebis tuberkulozic.<br />
dasavleT saqarTveloSi (svaneTi, raWa-leCxumi,<br />
imereTi) filtvebis tuberkulozi daavadebuls -<br />
,,Wleqians~, xolo TviT daavadebas - ,,filtvis<br />
xvelas~//,,cud xvelas~//,,Wleqs~ uwodebdnen.<br />
XIX saukunesa da XX s-is I naxevarSi aRniSnuli<br />
daavadeba met-naklebad yvela zemoT CamoTvlil<br />
regionSi yofila gavrcelebuli, rasac xels uwyobda<br />
rogorc garemo (mdebareoba, klimati), ise<br />
sayofacxovrebo, ekonomikuri pirobebic. daavadeba<br />
periodulad mwvave epidemiur xasiaTs atarebda da<br />
sikvdilianobas iwvevda, amitom am avadmyofobisa<br />
eSinodaT da saxeliT ar moixseniebdnen. Tu vinmes<br />
wamoscdeboda, SeSinebuli saswrafod ityoda: ,,iqav<br />
iyoso~.<br />
mkurnalobis xalxuri tradiciebi bevradaa<br />
damokidebuli daavadebaTa gamomwvevi mizezebisa da<br />
xasiaTis xalxur axsnaze. Cvens mier moZiebuli<br />
eTnografiuli masala zamoaRniSnuli avadmyofobis<br />
Sesaxeb sainteresoa am TvalsazrisiTac. tuberkulozis<br />
gamomwvev mizezad iTvleboda memkvidreobiToba, gacieba,<br />
cudi kveba, ,,Cqara gazrdils emarTeba kidev, haeri ar<br />
hyofniso~. garda CamoTvlili mizezebisa imereTsa da<br />
raWaSi ,,Wleqis~ gamomwvevad miaCndaT patara, wvrili<br />
Wiebi, romlebic TiTqosda RviZlSi da filtvebSi<br />
58
uCndeba adamians da aavadmyofebs mas. tuberkulozis<br />
gadamdebi xasiaTi kargad iyo cnobili xalxisaTvis.<br />
daavadebis ,,gadamtanad~ imereTsa da raWaSi es wvrili<br />
Wiebic miaCndaT, romlebic TiTqos bolos frTebs<br />
isxamdnen da momakvdavs piridan ,,amoufrindebodnen~.<br />
aRniSnuli Sexedulebebidan gamomdinare SeiZleba<br />
aixsnas is damokidebuleba, rasac xalxi (zogierT<br />
kuTxeSi) tuberkuloziT daavadebulis mimarT iCenda.<br />
zog SemTxvevaSi es damokidebuleba sakmaod mkacria da<br />
SeiZleba antihumanuradac mogveCvenos, magram efeqturi<br />
samkurnalo saSualebebis ararsebobis pirobebSi<br />
avadmyofis mkacri izolacia da misgan morideba<br />
rCeboda erTaderT Tavis dasacav profilaqtikur<br />
RonisZiebad. aRniSnul daavadebas axasiaTebda umadoba,<br />
sisuste, Zlieri sigamxdre, xvela, sisxliani naxveli.<br />
dasavleT saqarTveloSi tuberkulozis gavrcelebis<br />
geografia avadmyofobis gavrcelebis intensivobis<br />
TvalsazrisiT aseT suraTs iZleva: zemo svaneTSi igi<br />
SedarebiT xSiri movlena yofila, vidre qvemo svaneTSi,<br />
an raWa-leCxum-imereTSi. TviT imereTSi ki<br />
damaxasiaTebeli yofila baris soflebisaTvis, mTian<br />
soflebSi ki an sul ar iyo, an Zalian iSviaT movlenas<br />
warmoadgenda.<br />
amis mizezad mTisa da baris zonebis klimatur<br />
pirobebs Tvlian, amitom mimarTaven iseT<br />
profilaqtikur RonisZiebebs, romlebic saSiS<br />
daavadebebs - ,,Wleqsa~ da ciebas Tavidan aacilebT. am<br />
RonisZiebaTa rigs ganekuTvneba _ samosaxlo adgilebis<br />
SerCeva, tansacmeli, kvebis sistema.<br />
imerlebis aseT sifrTxileze da dakvirvebulobaze<br />
miuTiTeben ucxoeli mogzaurebic. Jak fransua gamba<br />
aRniSnavda, rom ,,imerlebs SeuZliaT civilizebul<br />
xalxebs kargi rCeva miscen samosaxlod Sesaferisi<br />
adgilis SesarCevad~ (7, gv. 17).<br />
aRsaniSnavia, rom dasavleT saqarTveloSi erT-erT<br />
jansaR regionad raWa iTvleboda. ,,raWis olqs imereTSi<br />
59
yvelaze kargi adgilmdebareoba aqvs. haeri aq sufTaa da<br />
klimaturi pirobebic sijansaRis sawindaria. swored<br />
amitomaa avadmyofebi aq cotaa, xolo dRegrZeli<br />
adamianebi mravlad arian~ (7, gv. 197).<br />
svaneTSi, XIX s-is mogzauris stoianovis mixedviT,<br />
filtvebis daavadeba sakmaod xSiri movlena yofila (14,<br />
gv. 199). tuberkulozis sixSires zemo svaneTSi Cvenis<br />
azriT avadmyofisadmi gansxvavebuli damokidebulebac<br />
ganapirobebda. aq avadmyofi ojaxis sxva wevrebTan<br />
erTad erT WerqveS cxovrobda. rogorc Cans, mkacri<br />
klimaturi pirobebi (xangrZlivi zamTari) da<br />
sayofacxovrebo pirobebi avadmyofis calke oTaxSi an<br />
SenobaSi moTavsebis saSualebas ar iZleoda, maSin<br />
rodesac imereTSi da raWa-leCxumSi, aseve qvemo<br />
svaneTSic aseT avadmyofs aucileblad calke<br />
sacxovrebels uSenebdnen.<br />
imereTSi, ,,dedas Tu Svili gauxdeboda avad,<br />
waiyvanda, saxlidan gaacilebda. karavs gaukeTebda da iq<br />
hyavda, rom sxvas ar gadadeboda seni. misi sikvdilis<br />
Semdeg misas yvelafers daswvavdnen. ojaxSi Wleqi erTs<br />
datovebda sanaSenod da is erTi rom moSendeboda da<br />
gamravldeboda, maSin codnia kidev xelis gakvra, kidev<br />
erTs datovebda, es avadmyofoba Camomavlobazea~,<br />
gadmogvcemen mTxrobelebi.<br />
aseT ojaxze imereTSi icodnen ,,naWleqari ojaxiao~<br />
da masTan damoyvrebas eridebodnen. ase iyo sxva<br />
kuTxeebSic. qorwinebis win xdeboda saqorwino wyvilTa<br />
SerCeva ,,jiS-jilagianobis gakiTxva~, maTi<br />
memkvidreobiTobis Semowmeba, radgan iTvleboda, rom<br />
zogierTi daavadeba da maT Soris tuberkulozi<br />
memkvidreobiT gadadioda (8, gv. 19; 13, gv. 35).<br />
aqve avRniSnavT, rom memkvidreobiT miRebuli<br />
aRniSnuli daavadeba ganukurneblad iTvleboda, xolo<br />
gacivebis Sedegad gamowveul filtvebis tuberkulozis<br />
gankurneba SesaZleblad miaCndaT.<br />
60
imereTSi, rodesac gaigebdnen, rom ,,kacs Wleqi<br />
uCndeba~, cota xans ar umxelen mas, magram didi da<br />
patara iseTi SiSiT uyurebs avadmyofs, TiTqos mgeli<br />
iyos, bolos avadmyofic gaigebs imaT qcevas da<br />
TviTonve urCevs maT gaSordnen, an TviTonve ecleba<br />
Sinaurebs, dasawol binas calke mouwyoben, saWmelsasmels<br />
karTan dauwyoben, Tu TviTon ver SeZlebs<br />
siaruls, grZeli joxiT miawvdian... ramdenime xnis<br />
Semdeg romelime monaTesave, didi gabedviT aixvevs pirs,<br />
gamoitans mkvdars da damarxavs. karavs, romelSic<br />
avadmyofi iyo, daswvavdnen~ (21).<br />
avadmyofs ezoSive saxlidan moSorebiT miuwnavdnen<br />
facxs leCxumSic, raWaSic. aris gadmocema, romlis<br />
mixedviT raWaSi zogierTi soflis ganapiras mdgara<br />
saxlebi (ficrulebi) aseTi avadmyofebisaTvis. magram<br />
avadmyofis bedisanabara mitovebas Cvens mier<br />
mopovebuli eTnografiuli masala ar adasturebs, ,,deda<br />
Svils xom ar miatovebdao~. axlobeli adamiani yvelas<br />
hyavda, ufro xnieri mouvlida. avadmyofis momvleli<br />
garkveul profilaqtikur RonisZiebas mimarTavda: pirs<br />
aixvevda, arays dalevda, niors SeWamda an waisvamda<br />
xelebze.<br />
aRniSnuli daavadebis farTod gavrcelebas,<br />
eTnografiuli masalis mixedviT, zogierTis<br />
arakeTilsindisieri saqcielic uwyobda xels; kerZod,<br />
avadmyofis naxmar tansacmels misi sikvdilis Semdeg<br />
zogi Wirisufali bazarze hyidda. Cveulebriv ki<br />
avadmyofis sikvdilis Semdeg mis yvela nivTs wvavdnen.<br />
aqve gvinda mivuTiToT, rom zogierTi<br />
arakeTilsindisieri adamianis gverdiT, sabednierod,<br />
mravlad iyvnen iseTi adamianebi, romlebic am saSineli<br />
seniT daavadebuli adamianebis bediT iyvnen<br />
dainteresebuli. kerZod, quTaisSi yovelwliurad<br />
tardeboda Turme saqvelmoqmedo RonisZieba, romelic<br />
miznad isaxavda materialuri daxmareba gaewia<br />
ukurnebeli seniT Sepyrobili adamianebisaTvis. es iyo e.<br />
61
w. ,,gviriloba~. ,,gvirilobis~ dRes Segrovili Tanxa<br />
avadmyofebis mkurnalobas xmardeboda. quCaSi dadiodnen<br />
koxtad gamowyobili qalebi da gogonebi gvirilebiani<br />
kalaTebiT. yelze dakidebuli hqondaT yuTebi. gulze<br />
mogabnevdnen gvirilas, romlis safasuri yuTSi unda<br />
CageSva~ (20).<br />
imereTsa da raWaSi ,,Wleqis~ gavrcelebis erT-erT<br />
mizezad, rogorc ukve avRniSneT, avadmyofis sxeulidan<br />
wvrili Wiebis amofrena miaCndaT. xalxis SexedulebiT<br />
aseTi avadmyofi sikvdilis win gamoyofda yvelaze met<br />
peplebs, amitom iqve hqondaT Wyinti yveli da sulis<br />
amosvlis dros pirTan axlos daukavebdnen, ,,peplebi<br />
yvelSi Sevlen da avadmyofoba aRar gavrceldebao~.<br />
TviTon ki piraxveulebi idgnen.<br />
xalxuri medicina filtvebis tuberkulozis<br />
samkurnalo efeqtur saSualebas ar icnobda.<br />
mkurnaloba am SemTxvevaSi avadmyofis mdgomareobis<br />
Semsubuqebas da SeZlebisdagvarad misi sicocxlis<br />
gaxangrZlivebas isaxavda miznad da ZiriTadad<br />
gulisxmobda avadmyofisaTvis klimaturi pirobebis<br />
gaumjobesebas da srulfasovan kvebas.<br />
avadmyofi gadahyavdaT gaZlierebul kvebaze,<br />
saWmelad urCevdnen rZes, Tafls, kvercxs, qaTmis xorcs,<br />
wvnian saWmelebs, rZis Tavs (naRebs), axal niors, axal<br />
yvels, karaqs.<br />
amjobinebdnen Txisa da cxenis axalCamowvelil,<br />
auduRar rZes.<br />
avadmyofi unda morideboda mJave da cxare<br />
saWmelebs, Roris qons. filtvebiT daavadebuli<br />
gaZlierebul kvebaze gadahyavdaT aRmosavleT<br />
saqarTveloSic (11; gv. 58).<br />
unda aRiniSnos, rom qarTul samkurnalo wignebSi,<br />
karabadinebSi, didi adgili ukavia avadmyofis kvebiTi<br />
reJimis Sedgenas. ,,usworo karabadinSi~, miTiTebulia,<br />
rom eqimi roca avadmyofs gasinjavs da amoicnobs<br />
62
daavadebas, man avadmyofs wamalTan erTad sakvebic unda<br />
SeurCios (19; gv. 6).<br />
rogorc ,,iadigar daudidan~ irkveva, tuberkulozis<br />
dros avadmyofs eniSneboda gaZlierebuli kvebiTi<br />
reJimi, mas unda mieRo metad cximiani sakvebi, Tafli,<br />
kvercxi, da sxva.<br />
,,da am rigi saWmelebi aWamon: karaqiTa Seqnili<br />
muxudos SeWamadi, karaqiTa Seqnili qaTmis xarSo,<br />
romel amaSiga an ispanaxi da an qinZi gamoexarSos, da<br />
Tu xaxusa, Talgamsa da stafilosa gamovxarSavT, is<br />
mwoed jobs da xvelas kargad mouxdebis da ucilo<br />
Toxlo kvercxi Wamon. Tafli da kvercxi da leRvi<br />
aWamon. TafliTa unda Wamon da mxurvali xili da<br />
saWmelebi Wamon~ (1; gv. 339).<br />
xvelis dawynarebis mizniT avadmyofs urCeven ar<br />
mieRo metismetad mJave, tkbili da mariliani sakvebi (9;<br />
gv. 259).<br />
,,aTsa dResa mariliansa da mJavisa saWmelisagan<br />
frTxilad Seinaxe~ (8; gv. 186).<br />
aseTi avadmyofis mkurnalobaSi karg saSualebad<br />
iTvleboda klimaturi pirobebis Secvla. urCevdnen<br />
fiWvnaris sufTa haerze yofnas da agreTve fiWvis an<br />
naZvis fisis ReWvas.<br />
Roris qonsa da Tafls Tanabari raodenobiT<br />
Seurevdnen, romelsac dReSi samjer sufris kovziT<br />
SeaWmevdnen avadmyofs.<br />
zogierTi eqimbaSi kvercxis naWuWis fxvnilis,<br />
Taflisa da maCvis qonisagan amzadebda wamals.<br />
vinaidan am avadmyofobis Tanmxlebia Zlieri xvela,<br />
mdgomareobis Semsubuqebis mizniT amzadebdnen<br />
sxvadasxva wamlebs: or sufris kovz Saqars daswvavdnen,<br />
Cadebdnen wyalSi da am wyals daalevinebdnen.<br />
joristerfas//viristerfa (tussilago farfara L.) naxarSs<br />
asmevdnen ,,karabadinSi sweriao~ - gadmogvcemen<br />
mTxrobelebi.<br />
63
medicinaSi aRniSnuli mcenare, misi naxarSi da<br />
nayeni gamoiyeneba sasunTqi gzebis anTebiTi procesebis<br />
dros, gansakuTrebiT efeqturia qronikuli bronqitis,<br />
bronqialuri asTmis da sxv. dros (16; gv. 227). amdenad<br />
xalxur medicinaSi misi gamoyeneba tuberkuloziani<br />
avadmyofebisaTvis mizanSewonilia.<br />
mTis raWaSi, sadac yvelaze naklebad iyo<br />
gavrcelebuli es daavadeba, davamowmeT, rom Wleqian<br />
maCvis da Cvili lekvis xorcs aWmevdnen.<br />
xalxuri medicinis dadebiT miRwevad unda<br />
CaiTvalos dindgelis (skis Savi cvili) gamoyeneba<br />
tuberkulozis samkurnalod.<br />
svaneTSi dindgels Cayridnen@`naTaved~ araySi,<br />
gaaCerebdnen oTaxis temperaturaze 12-20 dRis<br />
ganmavlobaSi. dila-saRamos SeanjRrevdnen, Semdeg<br />
sawuraviT gawuravdnen. erT Cais kovz wamals<br />
ganazavebdnen erT Wiqa wyalSi da uzmoze, Wamis win,<br />
naxevari saaTiT adre daalevinebdnen avadmyofs.<br />
Tu gaviTvaliswinebT dindgelis antibaqteriul,<br />
anTebis sawinaaRmdego da antifungalur Tvisebebs (12,<br />
gv.26), maSin misi gamoyeneba tuberkuloziani avadmyofis<br />
mkurnalobaSi, mizanSewonilad unda CaiTvalos.<br />
dindgelis samkurnalo Tvisebebi, rogorc<br />
filtvebis araspecifikuri daavadebis, ise<br />
tuberkulozis dros damowmebulia specialur<br />
literaturaSi (...114-115; ...112-113).<br />
akeTebdnen Semdeg samkurnalo saSualebebsac: or<br />
litr rZeSi 1-2 kbil niors Caagdebdnen, aduRebdnen da<br />
imas asmevdnen adamians, an erT Wiqa rZeSi Seurevdnen<br />
erT kovz Txis qons; an fiWvis kanis naxarSs, xolo<br />
fiWvis norCi girCebis nayenSi Seurevdnen Tafls da<br />
dila-saRamos asgramiani WiqiT daalevinebdnen. qarTul<br />
<strong>samedicino</strong> wignebSi mravalZarRvas naxarSi<br />
moxsenebulia rogorc sisxlis denis Sesawyveti<br />
saSualeba, ,,an sisxlsa arwyevdes da ama mravalZarRvas<br />
wveni svas, maSinve sisxlsa moswyuets~ (1, gv. 179).<br />
64
cnobilia fiWvisa da mravalZarRvas gamoyeneba<br />
tuberkulozis dros (9, gv. 228).<br />
filtvebiT daavadebuls, garda zemoT CamoTvlili<br />
saSualebebisa, svaneTSi asmevdnen vacis (Txis) damdnar<br />
qons sufris kovziT dReSi samjer, an rZeSi Seurevdnen<br />
,,lecvmis~*, an ,,moxarSul Taflis wyals~ - ,,SarbaTs~.<br />
rogorc ganxiluli masalidan gamoCnda, Tumca<br />
tuberkulozi//,,Wleqi~ ganukurnebel daavadebad<br />
iTvleboda, radgan efeqturi xalxuri saSualeba ar<br />
arsebobda, cdilobdnen rogorme SeemsubuqebinaT<br />
avadmyofis mdgomareoba, rac ZiriTadad klimaturi<br />
pirobebis gaumjobesebiT da swori maralkaloriuli<br />
kvebiT miiRweoda. zemoaRniSnuli avadmyofisa organizms<br />
brZolisunarianobas uZlierebda agreTve zogierT<br />
xalxur saSualebas (dindgeli, mravalZarRva,<br />
viristerfa, fiWvi da sxv.) samkurnalo Tvisebebic<br />
gaaCnia. is sistemac, rasac avadmyofis dros<br />
mimarTavdnen, gamarTlebulad unda CaiTvalos, igi xels<br />
uSlida daavadebis farTod gavrcelebas. amdenad,<br />
qarTul tradiciul samkurnalo saSualebebs<br />
tuberkulozis mkurnalobaSi garkveuli dadebiTi<br />
Sedegebi hqonda.<br />
* ,,lecvmi~ - axali, umarilo yvelis moxarSvis dros<br />
miRebuli cximi.<br />
65
literatura:<br />
1. bagrationi d. iadigar daudi, Tb. 1938.<br />
2. <strong>burduli</strong> m. xalxuri medicina dasavleT<br />
saqarTveloSi (svanuri eTnografiuli<br />
masalebis mixedviT) sakandidato disertacia,<br />
Tb. 1990.<br />
3. <strong>burduli</strong> m. raWis eTnografiuli dRiurebi,<br />
1982_1984w. (inaxeba avtorTan).<br />
4. <strong>burduli</strong> m. leCxumis eTnografiuli dRiurebi,<br />
1985 (inaxeba avtorTan).<br />
5. <strong>burduli</strong> m. imereTis eTnografiuli dRiurebi,<br />
1986; 1987; 1988; 1989; 1991 (inaxeba avtorTan).<br />
6. guledani s. Zveli adaT-zne-Cveulebani zemo<br />
svaneTSi (eTnografiuli narkvevebi),<br />
(xelnaweri inaxeba mestiis mxareTmcodneobis<br />
muzeumSi).<br />
7. gamba J. f. mogzauroba amierkavkasiaSi 1987.<br />
8. ivelaSvili T. saqorwino wes-Cveulebani<br />
samcxe-javaxeTSi, Tb. 1987.<br />
9. Иорданов Д., Никонов П., Войчинов Л., Фитотерапия.<br />
София, 1976.<br />
10. Каримов З., Родионов Е., Прополис в комплексном<br />
лечении туберкулёза, лёгких и бронхов. Бухарест, 1975.<br />
11. mindaZeEn. <strong>qarTuli</strong> xalxuri medicina, Tb. 1981.<br />
12. mayaSvili z. saubrebi <strong>samedicino</strong><br />
mefutkreobaze, Tb. 1979.<br />
13. maCabeli n. qorwinebis instituti qarTlSi Tb.<br />
1978.<br />
14. Стоянов А. Путешествие по Сванетии ЗКИРГО в- II. кн.х,<br />
Тифлис. 1876.<br />
15. saakaSvili m. gelaSvili a. saqarTvelos<br />
medicinis istoria. t. III, wigni 2, Tb. 1958.<br />
16. Соколов С., Замотаев И., Справочник по лекарственным<br />
растениям и фитотерапии. М. 1987.<br />
66
17. Танасименко Ю. О профилактике и лечении хронических<br />
неспецифических пневмоний и бронхиальной астмы у<br />
детей. Бухарест, 1975.<br />
18. fanaskerteli z. samkurnalo wigni<br />
(karabadini), Tb. 1950.<br />
19. qananeli. usworo karabadini, Tb. 1940.<br />
20. quTaisis n. berZeniSvilis sax. istoriuleTnografiuli<br />
muzeumis eTnografiuli arqivi.<br />
21. Sorapneli. ,,ramdenime sityva Wleqianis<br />
movlaze imereTis mdabio xalxSi~, ,,droeba~,<br />
1989, #29.<br />
TRADITIONAL METHODS OF TREATMENT OF<br />
TUBERCULOSIS IN WESTERN REGIONS OF GEORGIA<br />
Medea Burduli<br />
Institite of History and Ethnography I. Javakhishvili Academy of<br />
Sciencies of Georgia<br />
The work resumes a large material on the folk methods of pulmonary<br />
tuberculosis treatment in Western regions of Georgia. Methods of<br />
quarantine of patients with TB to isolated rooms from other family<br />
members are described. But such patients were not doomed to loneliness<br />
and starvation. On the contrary, mother or another family leader brought<br />
necessary food to the patient, warm clothes, medicines and Kept them<br />
informed about family events. In towns and villages of Georgia regularly<br />
were held charity to raise money to help the families with such a patient.<br />
Among medicinal means black beeswax, plantain decoction and<br />
potion of coltsfoot leaves, potion of prine cones (with honey), melted<br />
sheep fat and others were popular.<br />
67
Zveli <strong>qarTuli</strong> medicina arqeologiuri<br />
masalis mixedviT<br />
qarTl xalxur medicinas mdidari tradiciebi<br />
gaaCnia. igi aerTianebs, rogorc empiriul ise<br />
tradiciul-werilobiT (karabadinebis) <strong>samedicino</strong><br />
codnas. Cvenamde moRweuli <strong>samedicino</strong> xelnaweri<br />
wignebi (XI-XII ss.) imis dasturia, rom Teoriuli da<br />
praqtikuli medicina saqarTveloSi imdroindeli<br />
kulturuli msoflios mowinave doneze idga.<br />
Zveli <strong>qarTuli</strong> medicinis Sesaxeb mniSvnelovan<br />
cnobebs gvawvdis saqarTvelos teritoriaze Catarebuli<br />
arqeologiuri gaTxrebis Sedegad mopovebuli masalis<br />
analizi. sainteresoa arqeolog g. nioraZis mier<br />
gamoTqmuli mosazreba, rom sakaJias gamoqvabulSi<br />
mcxovrebma paleoliTelma adamianma icoda erTgvari<br />
malamo-cxovelis Tavis tvini qonTan erTad (11. 1953. 59.).<br />
aRniSnuli saxis malamos gamoyenebis faqti<br />
saqarTvelos eTnografiul yofaSi dResac<br />
SesaZlebelia. mag.: svaneTSi ,,Wrilobis samkurnalod<br />
saqonlis Zvlis tvinsa da qonis nazavs iyenebdnen~ (4.<br />
1990. 25.).<br />
qvis xanisa da eneoliTis arqeologiuri Zeglebi<br />
medicinis Sesaxeb mwir masalas iZleva, mdgomareoba<br />
icvleba brinjaos xanidan, rodesac saqarTvelos<br />
mosaxleobis <strong>kultura</strong>m da meurneobam ganviTarebis<br />
maRal dones miaRwia. ufro gvian, gviani brinjaos da<br />
adre rkinis xanaSi saqarTvelo da mTeli kavkasia,<br />
ganviTarebis tempebisa da donis mxriv erT mTlian<br />
erTeulad yalibdeba. qarTveli tomebi sxva xalxebTan<br />
erTad, uSualod monawileoben wina aziis uZvelesi<br />
kulturis SeqmnaSi.<br />
arqeologiuri gaTxrebis Sedegad mopovebuli<br />
Zvlovani masalis, sadastaqro iaraRebis, wamlis<br />
mosamzadebeli da Sesanaxi WurWlis da sxv. Seswavla-<br />
68
gaanalizebas ukve karga xania miaqcies yuradReba<br />
medicinis istoriiT dainteresebulma mkvlevarebma<br />
(13.1956; 21. 1959;16. 1987.) da gamoTqmulia sayuradRebo<br />
Sexedulebebi.<br />
eTnografiuli TvalsazrisiT sakiTxis Seswavla<br />
im mxrivacaa saintereso, rom saSualebas gvaZlevs<br />
xalxuri medicinis Sesaxeb yofaSi dafiqsirebuli<br />
cnobebi SevajeroT arqeologiur masalasTan.<br />
gvelis gamosaxulebiani WurWlis daniSnulebis<br />
Sesaxeb<br />
arqeologiur masalebSi saerTod, da kerZod<br />
saqarTveloSic, Zalian xSiria gamosaxuleba WurWelze,<br />
romlis daniSnulebis Sesaxeb mkvlevarTa Soris azrTa<br />
sxvadasxvaobaa.<br />
b. kuftinis mier TrialeTSi mopovebuli gvelis<br />
gamosaxulebani ori didi WurWeli Sua brinjaos xanas<br />
(Zv. w. a. II aTaswleulis Suaxanebi) ekuTvnis. b. kuftini<br />
mas mimdinare wylis nakads da samiwaTmoqmedo kults<br />
ukavSirebs (8. 1949. 28.).<br />
gvelis gamosaxulebiani WurWeli saqarTveloSi<br />
TrialeTis garda aRmoCenilia mcxeTaSi (1. 1955. 131.),<br />
aseve bakurcixeSi (2. 1941.), qvasaTalSi (5. 1947.),<br />
nacargoraze (6. 1951.) da sxv.<br />
qarTveli arqeologebi eTnografiul masalaze<br />
dayrdnobiT askvnian, rom armazisxevis antikuri drois<br />
WurWlis yurze daZerwil gvelis gamosaxulebas magiuri<br />
daniSnuleba hqonda.<br />
medicinis istoriis mkvlevari l. kotetiSvili<br />
gvelis gamosaxulebian WurWels magiuri medicinis xanas<br />
ukavSirebs (7. 1936.). zogi, <strong>qarTuli</strong> xalxuri medicinis<br />
istoriaSi profesionali mkurnalebis gamoCenas (17.<br />
1957. 380.).<br />
mcxeTaSi, samTavros samarovanSi, napovnia Zalze<br />
saintereso agebulebis Tixis orsarTuliani WurWeli,<br />
gvelis reliefuri gamosaxulebiT. iosini<br />
69
daTariRebulia Zv. w. VIII-VI ss. mas wamlis<br />
mosamzadeblad miiCneven (17. 382; 16. 1987. 23_24.).<br />
svaneTis eTnografiul yofaSi Cvens mier<br />
damowmebulia naxarSi wamlis mosamzadebeli,<br />
specialuri ,,orsarTuliani WurWeli~, romelsac<br />
Semdegnairad awyobdnen _ did doqSi Tanabari<br />
raodenobis fiWvis fissa da gogirds Cayridnen fenafenad.<br />
doqs dolbandiT moukravdnen Tavs. qvabis<br />
saxuravs, an ficars ise amoWridnen, rom doqis piri Sig<br />
Cateuliyo da mas qvabze daapirqvavebdnen. Semdeg qvabs<br />
mTlianad da sanaxevrod doqsac miwaSi Camarxavdnen.<br />
doqze zemodan cecxls daanTebdnen. doqi cxeldeboda,<br />
rom gawiTldeboda, Sig moTavsebuli fisi dnobas<br />
iwyebda da wamali qvabSi iwureboda. aRniSnuli wamali<br />
kanis daavadebaTa samkurnalod gamoiyeneboda.<br />
arqeologiuri Txrisas kaxeTSi mopovebulia iseTi<br />
WurWlebic, romelTac yurebis magivrad gvelis, cxvris<br />
skulpturuli gamosaxuleba aqvT (20. 1973. 115.).<br />
eTnografiuli masalebiT cnobilia, rom mraval<br />
xalxSi WurWlis yurs gansakuTrebuli mniSvneloba<br />
eniWeba, mag., daRestanSi WurWlis yurs avi sulis<br />
winaaRmdeg brZolis mniSvnelobas aniWeben. amitom<br />
uyuro WurWlis daxurva aucilebelia, yurianisa ki ara,<br />
radgan masSi eSmaki ver CaZvreba.<br />
mcxeTaSi aRmoCenilia oqrosa da brinjaos<br />
beWdebi, romelTa gemaSic gamosaxulia medicinis<br />
,farveli RvTaeba asklepiosi.<br />
gamoTqmuli varaudi, rom oqros beWeds mcxeTaSi<br />
atarebda samefo karis mkurnali eqimi (16. 1987. 27.). xolo<br />
brinjaos beWeds, SedarebiT dabali rangis eqimi (16. 1987.<br />
40.).<br />
msgavsi beWdebi napovnia urbnisSi da sxv. Zvel<br />
saqarTveloSi gavrcelebuli iyo iseTi saxis<br />
Tqmulebebi, romelTa mixedviTac saeqimo saqmis<br />
swavleba gvels ukavSirdeba, igi saeqimo sibrZnis<br />
mcodnea aRiarebuli.<br />
70
svani saxalxo mkurnalebi TavianT <strong>samedicino</strong><br />
codnas gvels ukavSireben 15.<br />
e.i. arqeologiuri da eTnografiuli masalis<br />
mixedviT, aseve miTologiuri gadmocemebiTac gveli<br />
mWidrodaa dakavSirebuli <strong>samedicino</strong> saqmianobasTan.<br />
verZis Tavis gamosaxulebiani nivTebis<br />
daniSnulebis Sesaxeb<br />
gvelTan erTad xSiria Wurwelze Tu sxva nivTebze<br />
verZis Tavis gamosaxulebac, xan erTimeoris<br />
paralelurad, xanac calke. verZis Tavis stilizebuli<br />
an reliefuri gamosaxuleba xSiria Tixis WurWelze,<br />
sarkofagis fexebze, amuletebze da sxva. (1.1955. 87.)<br />
rogorc Cans, masac avi Tvalisagan Tu avi Zalisagan<br />
damcavi mniSvneloba hqonda.<br />
cxvari – erTi im cxovelTagania, romelTa<br />
gamosaxulebasac adamiani ZvelTaganve miawerda avi<br />
sulebisagan dacvis unars. SeiZleba imitom, rom cxvari,<br />
Cveulebriv samsxverplo cxovels, zvaraks warmoadgenda<br />
(15. 1935.).<br />
cxvari an cxvris Tavi saqarTveloSi Zveli<br />
droidanve warmoadgens mcire plastikis erT-erT<br />
yvelaze ufro gavrcelebul motivs. fiqroben, rom igi<br />
albaT ZiriTadad apotrofiuli funqciis matarebeli<br />
iyo 18. verZis Tavis gamosaxulebani napovnia afxazeTSi,<br />
walkaSi. beSTaSenis samarovanze aRmoCnda brinjaos<br />
abzinada, romlis niskarti rqaxveuli cxvris TaviTaa<br />
dagvirgvinebuli. igi moipoveba yazbegis ganZSic da sxva<br />
(9. 1941.).<br />
mkvlevarTa nawili verZis Tavisa da gvelis<br />
gamosaxulebas WurWelze erTsa da imave mniSvnelobas<br />
aniWebs. da bolos, saqarTveloSi gvian, Sua<br />
saukuneebamde da zogan XIX s-dan SemorCa wesi, saflavis<br />
qvebis cxvris saxiT gamokveTisa (3. ). cxvari, rogorc<br />
71
sakulto cxoveli, saqarTveloSi dResac farTodaa<br />
gavrcelebuli. wm. giorgisaTvis Sesawirad, ZiriTadad,<br />
cxvaria miRebuli.<br />
wm. giorgi ki boroti Zalebis winaaRmdeg ibrZvis<br />
da avi Tvalisa da avi Zalebisagan damcav wmindanad<br />
iTvleba.<br />
samarxeuli amuletebi<br />
saqarTveloSi Catarebuli arqeologiuri<br />
gaTxrebis Sedegad uxvadaa napovni avi Zalisagan<br />
damcavi sxvadasxva formisa da xarisxis amuletebi. mag.:<br />
sof. melaanis samlocveloSi, romelic miekuTvneba Zv.w.<br />
I aTaswleulis I naxevars, aRmoCenilia 12 saavgaroze (20.<br />
1973. 117_118.).<br />
mcxeTaSi, umravles samarxebSi, Zvirfasi<br />
liTonisagan damzadebuli saavgaroze nivTebia<br />
aRmoCenili. erT-erTSi aRmoCnda oqros rva viwro<br />
sifrifana lenti, dakecili da SekumSuli, TiToeul<br />
maTganze `armazuli~ warweris TiTo bwkari iyo<br />
amokawruli, warwera amoukiTxavia, g. wereTlis<br />
varaudiT, igi raRac magiur teqsts, Selocvas unda<br />
warmoadgendes. am aRmoCenam daadastura varaudi, rom es<br />
Taviseburi sagnebi avgarozebad CaTvliliyo (1. 1955. 81.).<br />
saqarTvelos eTnografiul yofaSi dResac<br />
SegviZlia sxvadasxva formisa da masalisagan<br />
damzadebuli `Senaloci~ sagnebis damowmeba, romlebsac<br />
`avi Tvalisagan~ damcveli funqciebi aqvs miniWebuli da<br />
maT garkveuli wesiT amzadeben.<br />
arqeologiuri gaTxrebisas mopovebuli<br />
<strong>samedicino</strong> daniSnulebis iaraR-WurWeli<br />
Zveli <strong>qarTuli</strong> medicinis istoriisaTvis<br />
mniSvnelovania arqeologiuri gaTxrebisas aRmoCenili<br />
72
<strong>samedicino</strong> daniSnulebis sadastaqro iaraRebi Tu<br />
wamlis mosamzadebeli da Sesanaxi WurWeli.<br />
uZveles periodSi (paleoliTi, eneoliTi) aseTi<br />
xasiaTis masala saqarTvelos teritoriaze ar<br />
mogvepoveba. Tumca, zogierTi mkvlevaris azriT,<br />
obsidianis danebi SeiZleboda warmatebiT gamoeyenebinaT<br />
sadastaqro saqmianobisTvisac. Zv. w. aR. II aTaswleulis<br />
Sua xanebidan, ukve dabejiTebiT SeiZleba iTqvas,<br />
zogierT iaraR-WurWelze, rom isini <strong>samedicino</strong><br />
daniSnulebiT gamoiyeneboda. am periodis samarxebSi<br />
aRmoCenilia neStrisebri brinjaos danebi, Cqifebi<br />
(pincetebi), sisxlis gamosaSvebi iaraRebi da sxv. `am<br />
sagnebis Seswavla safuZvels iZleva, isini <strong>samedicino</strong><br />
daniSnulebis iaraRebad miviCnioT, SesaZlebelia<br />
zogierTi maTgani qirurgiul praqtikaSic yofiliyo<br />
gamoyenebuli~ (1. 1955. 81.).<br />
p. firfilaSvilma Seiswavla saqarTvelos<br />
saxelmwifo muzeumSi daculi arqeologiuri gaTxrebis<br />
Sedegad mopovebuli nivTebi da gamoTqva mosazreba, rom<br />
isini SeiZleba yofiliyo, rogorc saojaxo _ sameurneo<br />
daniSnulebis, ise sadastaqro gamoyenebisaTvis<br />
gamiznuli (18. 1957 495_502.).<br />
wamalTmcodne s. saluqvaZe Tvlis, rom brinjaos<br />
nemsebs ufro zianis motana SeeZlo, vidre gankurneba.<br />
amasTanave, brinjaos zonds igi maxaTs uwodebs da<br />
aRniSnavs, rom igi avadmyofs axal iaras gauCenda (16.<br />
1987. 29.), rac gadaWarbebulad gveCveneba, radgan zondi<br />
miCneulia WrilobebSi patruqis Casadebad da ara<br />
gasakerad.<br />
aRniSnuli periodi – klasikuri brinjao –<br />
kalanarevi brinjaos epoqaa, romelic, dariSxaniani<br />
brinjaosagan gansxvavebiT, mavne minarevebs ar Seicavs.<br />
aqedan gamomdinare SeiZleboda zemoaRniSnuli<br />
iaraRebis sadastaqrod gamoiyeneba. brinjaos danis<br />
gamoyeneba operaciebis Casatareblad Sesabamisi<br />
periodis werilobiT wyaroebiTac dasruldeba (21. 1988.).<br />
73
Zvlovani masalis, kerZod trepanirebuli Tavis<br />
qalebis SeswavliT dasturdeba, rom im periodSi<br />
qirurgiuli saqmianoba sakamaod maRal doneze mdgara.<br />
Tavis qalaze gakeTebuli xvrelis forma, kideebis<br />
sisadave da misi damuSavebis niSnebi Sesabamis<br />
sadastaqro iaraRebis arsebobasac Txoulobda.<br />
eTnografiuli masaliT dasturdeba, rom xevsuri<br />
da svani saxalxo mkurnalebi TavianT warmatebul<br />
sadastaqro saqmianobas adgilobrivi mWedlebis mier<br />
gakeTebuli rkinis iaraRebiT eweodnen (10. 1981. 27; 4. 1990. 18).<br />
mcxeTaSi, samTavros samarovnis zogierT samarxSi<br />
mravladaa aRmoCenili minis WurWeli. zogi maTgani<br />
nelsacxeblis, zogi ki wamlisaTvis iyo gankuTvnili.<br />
yuradRebas iqcevs aRniSnuli WurWlis didi<br />
raodenobiT aRmoCena samarxSi. medicinis istoriis<br />
mkvlevarTa azriT, aRniSnuli samarxi unda ekuTvnodes<br />
wamalmkeTebels (13. 1959. 42.) , rac imis maniSnebelia, rom es<br />
saqme ganviTarebis maRal doneze unda yofiliyo.<br />
wamlisaTvis calke WurWlis arsebobis Sesaxeb<br />
cnobas jer kidev argonavtebis miTSi vxvdebiT, saidanac<br />
vigebT, rom medea, ukun RameSi, kaspiur niJaraSi<br />
agrovebda promeTes balaxis wvens. arqeologiuri<br />
gaTxrebis dros I aTaswleulis samarxebSi napovnia<br />
araerTi niJara. gamoTqmulia mosazreba, rom isini<br />
wamlis WurWlad ixmareboda (13. 1959. 31.). eTnografiuli<br />
masalis mixedviT, qarTvel saxalxo mkurnalebs hqoniaT<br />
wamlis dasamzadebeli (Tixis, Tujis) da Sesanaxi (xis,<br />
saqonlis rqis) WurWeli, romelTac mxolod aRniSnuli<br />
miznisaTvis iyenebdnen.<br />
mcxeTaSi aRmoCenilia, agreTve, Zveli <strong>qarTuli</strong><br />
xelis saswori da wvrili sawonebi, romlebic I-III<br />
saukuneebiT TariRdeba; agreTve, minis kolba, siTxovani<br />
wamali, formebis dozatori, aseve I-III saukuneebisa, rac<br />
aSkarad miuTiTebs farmacevtul saqmianobaze.<br />
74
ganaTxari namkurnalevi Zvlovani masala<br />
rentgenopaleopaTologiuri gamokvlevebiT<br />
SesaZlebloba miecaT mecnierebs daedginaT gardasuli<br />
drois adamianTa Zvlebis asaki da konstituciuri<br />
Taviseburebani, paTologiuri procesebis siZvele,<br />
sixSire, Taviseburebani da maTi paTogeografia,<br />
invalidobis xangrZlivoba, xarisxi da uZvelesi saeqimo<br />
teqnikis mdgomareoba.<br />
<strong>samedicino</strong> TvalsazrisiT, saqarTveloSi<br />
mopovebuli Zvlovani masala Seswavlili aqvs<br />
firfiraSvils. maT Soris defeqtiani 2 Tavis qala,<br />
romelTac aSkarad emCneodaT mkurnalobis kvali,<br />
ganekuTvneboda X-Viss (19. 1956. 376.).<br />
saqarTvelos mTianeTis eTnografiul yofaSi,<br />
Tavis qalis trepanacia XX saukuneSic aris<br />
damowmebuli. igi samkurnalo mizniT keTdeboda da am<br />
saqmeSi daxelovnebul dastaqrebs didi saxeli da<br />
pativi hqondaT xalxSi damsaxurebuli (10. 1981. 24_25;4.<br />
1990. 31_33.).<br />
aseve warmatebiT mkurnalobdnen Zvel<br />
saqarTveloSi sxvadasxva saxis travmebs, rogorc<br />
motexilobebs – mxris Zvlis motexilobas, idayvis<br />
Zvlis, wvivis da sxva, ise basri iaraRiT moyenebul<br />
travmebs. am mizniT Seswavlili Zvlovani masala<br />
ganekuTvneba Zv. w. XIII-I saukuneebs.<br />
eTnografiuli masalis mixedviT sul axlo<br />
warsulSi qarTveli saxalxo mkurnalebi - `dastaqrebi~<br />
(xevsureTi) `aqimebi~ (svaneTi) – didi warmatebiT<br />
eweodnen sxvadasxva saxis travmul dazianebaTa<br />
mkurnalobas.<br />
amgvarad, rogorc davinaxeT, arqeologiuri masala<br />
<strong>qarTuli</strong> medicinis Sesaxeb mniSvnelovan cnobebs<br />
iZleva, romlis Sejerebac eTnografiul monacemebTan<br />
saintereso daskvnebis gakeTebis saSualebas gvaZlevs.<br />
75
G<br />
gamoyenebuli literatura<br />
1. afaqiZe, a. gobejiSvili, g. kalandaZe, a.<br />
lomTaTiZe, g. mcxeTa, t. I, armazisxevis<br />
arqeologiuri Zeglebi, Tb., 1955.<br />
2. afaqiZe, a. bakurcixis arqeologiuri Zeglebi,<br />
sakandidato disertacia, nabeWdi Tezisebi, Tb.,<br />
1941.<br />
3. boWoriSvili, l. qvemo qarTlis istoriuli<br />
eTnografiidan (saflavis qvebi), mse, VIII.<br />
4. <strong>burduli</strong>, m. xalxuri medicina dasavleT<br />
saqarTveloSi svanuri eTnografiuli<br />
masalebis mixedvit), sakandidato disertacia,<br />
Tb., 1990.<br />
5. gobejiSvili, g. samxreT oseTis<br />
arqeologiuri eqspediciis 1947 wlis muSaobis<br />
angariSi.<br />
6. gobejiSvili, g. staliniris nacargora,<br />
mimomxilveli, t. II, Tb., 1951.<br />
7. kotetiSvili, l. ,,wigni saaqimoÁ~_s<br />
winasityvaoba, Tb., 1936.<br />
8. kuftini, b. <strong>qarTuli</strong> kulturis uZvelesi kera<br />
TrialeTSi, Tb., 1949.<br />
9. Куфтин Б. А., Археологические раскопки в Трялети.<br />
Опыт периодизации памятников, Тб., 1941.<br />
10. mindaZe, n. <strong>qarTuli</strong> xalxuri medicina<br />
(armosavlet saqarTvelos mTielTa<br />
eTnografiuli masalebis mixedviT), Tb., 1981.<br />
11. nioraZe, g. qvis xanis adamiani sakaJias<br />
gamoqvabulSi, Tb., 1953.<br />
12. niJaraZe, b. istoriul_eTnografiuli<br />
werilebi, wigni I, Tb., 1962.<br />
13. saakaSvili, m. gelaSvili, m. saqarTvelos<br />
medicinis istoria, t. I_II, Tb., 1956.<br />
76
14. Степани, А. обьяснение вещей наиденных металлам<br />
художественних предметы из золоти, серевра и бронзы<br />
М-Л 1935.<br />
15. saluqvaZe, s. wamalTmcodneoba Zvel<br />
saqartveloSi, Tb., 1987.<br />
16. firfiraSvili, p. TrialeTsa da samTavroSi<br />
arqeologiuri Txrisas aRmoCenili gvelis<br />
gamosaxulebiani WurWlis daniSnulebis<br />
Sesaxeb, saq_os ssr mecnierebaTa akademiis<br />
moambe, t. XVIII, №3, 1957.<br />
17. firfiraSvili, p. arqeologiuri gaTxrebisas<br />
mopovebuli zogierTi iaraRis Sesaxeb, saq_os<br />
ssr mecnierebaTa akad. Moambe, t. XVIII, №4,<br />
1957.<br />
18. firfiraSvili, p. zogierTi daavadebis kvali<br />
paleoanTropologiuri masalebis mixedviT,<br />
saq_os ssr mecnierebaTa akad. Moambe, t. XVII,<br />
№4б 1956.<br />
19. ficxelauri, k. aRmosavleT saqarTvelos<br />
tomTa istoriis ZiriTadi problemebi ( Zv.<br />
W.aR. XV_XVII ss.), Tb., 1973.<br />
20. xamurabis kanonebi, mTargmneli z. kiknaZe, Tb.,<br />
1988.<br />
21. Sengelia, m. uZvelesi kolxur-iberiuli<br />
medicina, Tb., 1959.<br />
77
OLD GEORGIAN MEDICINE ACCORDING TO THE<br />
ARCHEOLOGICAL MATERIAL<br />
SUMMARY<br />
The archeological material obtained in Georgia gives the important<br />
information about the old Georgian medicine.<br />
Comparing the ethnographical information with the archeological<br />
achievement (medical tools, bone materials, trepanned skulls, the traces of<br />
correct treatment of traumas etc) gives the opportunity to the medical<br />
history investigators to confirm a number of their considerations.<br />
M<br />
78
Terapiuli mkurnalobis xalxuri tradiciebi<br />
dasavleT saqarTveloSi<br />
Sinagan daavadebaTa mkurnalobis xalxuri<br />
tradiciebis Seswavlisas ZiriTadad veyrdnobiT<br />
dasavleT saqarTveloSi, kerZod svaneTSi, raWa-leCxumsa<br />
da imereTSi Cvens mier sxvadasxva (1979-1991) wlebSi<br />
mopovebul eTnografiul masalas. aseve saarqivo<br />
monacemebisa da sakiTxis irgvliv arsebul specialur<br />
da zogad literaturas, rac saSualebas gvaZlevs<br />
warmovadginoT sakvlevi regionis samkurnalo<br />
tradiciebi, is samkurnalwamlo saSualebebi da<br />
meTodebi, romelTa umravlesoba dResac warmatebiT<br />
gamoiyeneba.<br />
cnobilia, rom adamianis janmrTelobas<br />
gansazRvravs is ekologiuri garemo, sadac mas uxdeba<br />
cxovreba. janmrTelobaze gavlenas axdens, rogorc<br />
geografiul-klimaturi garemo, ise sayofacxovrebo<br />
kulturis done, dasaxlebis forma, sacxovrebeli da<br />
piradi higienis dacva da sxv.<br />
zemoaRniSnulis Sesaxeb saintereso cnobebs<br />
gvawvdis rogorc <strong>qarTuli</strong> <strong>samedicino</strong> da istoriuli<br />
wyaroebi, ise hagiografiuli literaturac. Zveli<br />
<strong>qarTuli</strong> medicinis werilobiT ZeglebSi janmrTelobis<br />
dacvis zogad profilaqtikur RonisZiebebs specialuri<br />
Tavi eZRvneba - ,,simrTelisa Tebiri da SenaxvaÁ~ 1 , sadac<br />
saubaria janmrTelobisaTvis xelSemwyob mniSvnelovan<br />
faqtorebze. didi adgili aqvs daTmobili piradi<br />
higienis dacvas 2 . rogorc Cans, Zvelad saqarTveloSi<br />
swor kvebas, rogorc janmrTelobis SenarCunebis erTerT<br />
mniSvnelovan pirobas, udidesi yuradReba eqceoda.<br />
iakob xucesi urCevs SuSaniks Tavi anebos dausrulebel<br />
marxvas, raTa janmrTeloba ar Seeryas: ,,nu Wexma,<br />
rameTu daumZimeb xorcTa magaT zeda, rameTu ver<br />
dagiTmon da merme verRaras SeZlebel iyo yofad raisme<br />
79
saqmed keTilsa egodeniTa magiT ficxlad marxviTa...<br />
arca saWmeli rai miiRos... da mcired oden wueni<br />
mxalisa Seqmnuli – igica mcired miiRos, xolo purisa<br />
gemoÁ ara ixilos vidre aRvsebamde“ 3 , xolo petre<br />
iberielis cxovrebis aRmweri pirdapir ambobs, rom<br />
,,...friadsa marxvisagan ganiryuna stomaqi misi” 4 .<br />
yuradReba eqceoda agreTve sakvebis raodenobasa<br />
da saWmlis miRebis garkveuli wesebis dacvas 5 .<br />
aseve sacxovrebel saxls mniSvnelovani higienuri<br />
pirobebi unda daekmayofilebina - ,,sasaxle aseTisa<br />
alagas qnas, rome ragvarca mze amovides moadges da<br />
kedelni uyunes da Werni maRalni iyvnen, aRmosavleTiT<br />
da CrdiloeTiT sarkmelni didroni iyos, rome ragvarca<br />
mze amovides saxls Seadgen da aeri gaamSvenieros,<br />
didisa mTisa Zirsa Tu saxli hqna, rome mTa<br />
aRmosavleTiT iyos, sxvisa alagisagan sneuleba iqi uwin<br />
iqneba da Tu mTa dasavleTiT iyos ara gavara 6~ .<br />
es zogadi principi iyo, magram cxadia saxlis<br />
aSeneba da mowyoba garemo pirobebsa da mosaxlis<br />
ekonomiur mdgomareobaze didad iyo damokidebuli.<br />
rogorc ucxoeli mogzaurebi gadmogvcemen, qarTvelma<br />
xalxma kargad icoda samosaxlo adgilis SerCeva, raTa<br />
Tavidan aecilebina sxvadasxva daavadebebi. rogorc<br />
gamba wers: ,,imerlebi sameurneod dablobs iyeneben,<br />
magram saxl-karad maRlob platoebs irCeven wyaroebTan<br />
axlos” 7 .<br />
rogorc eTnologi n. mindaZe aRniSnavs – qarTveli<br />
xalxis <strong>samedicino</strong> codnis Sesaxeb arsebuli<br />
eTnografiuli masala adasturebs, rom ,,saqarTvelos<br />
mosaxleobis codna daavadebisa da garemos<br />
urTierTmimarTebis Sesaxeb racionaluria da axlo<br />
dgas Tanamedrove <strong>samedicino</strong> monacemebTan” 8 .<br />
rogorc geoklimaturi, ise sayofacxovrebo<br />
kulturis doniT Cveni sakvlevi regionis kuTxeebi<br />
erTimeorisagan sagrZnoblad gansxvavdeba, rac<br />
adekvaturad aisaxeba rogorc gavrcelebul<br />
80
daavadebebSi, ise xalxuri medicinis dargebis<br />
ganviTarebaSic. kerZod – mTian mxareSi ufro xalxuri<br />
qirurgiaa dawinaurebuli, xolo barSi xalxuri<br />
Terapia. aqve avRniSnavT, rom zogadad qarTul xalxur<br />
medicinas da maT Soris Terapiul saSualebebs maRal<br />
Sefasebas aZlevdnen XIXs-Si saqarTveloSi moRvawe<br />
ucxoeli eqimebi. 1869 w. eqimi pantiuxovi werda, ,,rom<br />
xalxur medicinaSi Terapiul saSualebaTagan, yvelaze<br />
mniSvnelovania da damsaxurebuli popularobiT<br />
sargeblobs mineraluri wylebi~ da iqve miuTiTebs, rom<br />
mineraluri wylebis organizmze zemoqmedebas<br />
qarTvelebi wylis zebunebriv Zalas ki ar miaweren,<br />
aramed mis fizikur-qimiur Tvisebebs, riTac ufro<br />
maRla dganan vidre evropis zogierTi xalxic~ 9 .<br />
xalxuri Terapiuli samkurnalo saSualebebi<br />
ZiriTadad klasificirdeba mcenareul, mineralur<br />
(samkurnalo qvebi, mineraluri wylebi) da organuli<br />
(cximebi, naRveli da a. S.) saSualebebad.<br />
zemoCamoTvlilTagan amzadeben rogorc martiv, ise<br />
rTuli Semadgenlobis wamlebs.<br />
unda aRiniSnos, rom bolo dros gansakuTrebiT<br />
gaizarda interesi xalxuri naturaluri samkurnalo<br />
saSualebebisadmi. daintereseba SeiniSneba rogorc<br />
medicinis muSakTa, ise xalxuri kulturis<br />
SemswavlelTa mxridan. es daintereseba gamowveulia,<br />
rogorc xalxuri samkurnalo saSualebebis<br />
efeqturobiT, ise xalxuri medicinis tradiciebis<br />
gamococxlebis mizezebis Seswavlis surviliT.<br />
Sinagan daavadebaTa mkurnals xalxi ,,eqimbaSs~<br />
uwodebs. raWaSi davamowmeT paraleluri terminic -<br />
,,mewamle qali~, es termini pirdapir miuTiTebs xalxuri<br />
mkurnalobis am sferoSi qalebis prioritetze. aqve<br />
avRniSnavT, rom ara marto raWaSi, zogadad<br />
saqarTveloSi ,,xalxur TerapiSi~ ZiriTadad qalebi<br />
dominireben, iseve rogorc ,,xalxur qirurgiaSi~ kacebi.<br />
81
Sinagan daavadebaTa mkurnali ,,eqimbaSebi~<br />
dasavleT saqarTvelos soflebSi dResac sakmao<br />
raodenobiT arian, romelTa <strong>samedicino</strong> codna da<br />
saqmianoba ZiriTadad memkvidreobiTi xasiaTisaa da<br />
mWidrodaa dakavSirebuli qarTul tradiciul<br />
(werilobiT) medicinasTan. Tumca vxvdebiT TviTnaswavl,<br />
mediciniT dainteresebul pirovnebebsac, romlebic<br />
mecnieruli da xalxuri samkurnalo saSualebebis<br />
Tavisebur sinTezirebas axdenen. winamdebare statiaSi<br />
Cven maT saqmianobas ar SevexebiT.<br />
xalxuri <strong>samedicino</strong> codna saWmlis momnelebeli<br />
sistemis (kuW-nawlavis) daavadebaTa dawvrilebiT<br />
klasifikacias ver iZleva, da xSirad sxvadasxva<br />
mizeziT gamowveuli avadmyofoba erTi terminiT<br />
,,muclis tkiviliT~ gamoixateba, an simptomebis mixedviT<br />
- ,,kuWis aSla~, ,,kuWis Sekra~, ,,muclis Seberva~ da a. S.<br />
iwodeba.<br />
dasavleT saqarTveloSi ,,muclis tkivilis~<br />
samkurnalod gamoyenebuli mcenareebia: kvliavi (carum<br />
caroi L.); abzinda (Artemisia absinthium L.); mravlZarRva<br />
(Plantago major); duci (Agayllis caucasica spr.(=A latifolia (M. B)<br />
Boiss); mocvi (Vaccinium arcto staphylos L.); mayvali (Rubus idaeis<br />
L.); anwli (Sambacus nigra L.); niori (Alliun sativum L.); WinWari<br />
(Urtica dioeia L.); laSqara (Sumphutum officinall L.); gvirila<br />
(Matricaria chamamela L.); kamis yvela saxeoba – kama (Anethum<br />
graveolens L.); didi kama (Foeniculum vulgare Mill);<br />
anisuli//cereco (Pimpinela anisum L.); farsmanduki (Achilea<br />
millefolium L.); panta (Purum caucasica A); msxali (Purus sp. dio.<br />
cubt); julabi (Euphorbia lathyris L.); matitela (Polygonium);<br />
prasi (Allium porrum L.); oxraxuSi (Petroselinum crispum (Mill)<br />
Num. (=P. sativum Hoffm.)); pitna (Menthoi); gareuli qondari<br />
(Satureia laxiflora C. Koeh); niaxuri (Apium graoelens L.);<br />
broweuli (Punica granatum L.) da sxv.<br />
zemoCamoTvlil mcenareebs Sinagan daavadebaTa<br />
samkurnalod iyenebdnen rogorc nedls, ise gamxmars –<br />
82
fxvnilis saxiT, maTgan amzadebdnen nayens da naxSirs.<br />
aqve mivuTiTebT, rom samkurnalo mcenareebis Segroveba<br />
dResac xdeba, oRond, im gansxvavebiT, rom Zvelad ufro<br />
did yuradRebas aqcevdnen mTvaris fazebs: - ,,6-7 dRis<br />
mTvare rom iqneba maSin unda moikrifos, maSin aris<br />
kargio~, anA,,mTvare rom gamoixuTSabaTebso~, -<br />
gadmogvcemen mTxrobelebi. unda aRiniSnos rom<br />
,,eqimbaSTa~ garkveuli nawili dResac am tradiciis<br />
gamgrZelebelia.<br />
empiriuli dakvirvebis Sedegad xalxma gamoimuSava<br />
codna, Tu rodis da rogor unda momxdariyo<br />
samkurnalo mcenareebis Segroveba. eTnografiuli<br />
masalebidan Cans, rom mcenareebs agrovebdnen maSin,<br />
roca Tvlidnen, rom samkurnalo Tvisebebis<br />
akumulireba maTSi piks aRwevda – zogis norC foTlebs<br />
agrovebdnen, zogs yvavilobis periodSi krefdnen, zogs<br />
momwifebuls – Teslianad iRebdnen da ise inaxavdnen. es<br />
xdeboda aucileblad karg amindSi. Sesanax nedleuls<br />
CrdilSi axmobdnen.<br />
rogorc ukve avRniSneT, ,,muclis tkivilis~<br />
samkurnalo mcenareebs sxvadasxva saxiT – nedli<br />
foToli, fxvnili, nayeni, naxarSi – iRebdnen. xalxuri<br />
mkurnalobis yvela receptis motana winamdebari<br />
statiaSi SeuZlebelia, SevexebiT zogierT maTgans.<br />
svaneTSi ,,muclis tkivilis~, an ,,muclis Sebervis~<br />
uebar samkurnalo saSualebad iTvleboda kvliavis<br />
Teslis fxvnili. mas calkec aZlevdnen avadmyofs da<br />
araySi an wyalSi gaxsnils niorTan erTadac.<br />
aRsaniSnavia, rom kvliavis nayofi (Tesli) didi<br />
raodenobiT Seicavs eTerovan zeTebs, tanins, fisovan<br />
nivTierebebs, cxims. medicinaSi igi gamoiyeneba kuWnawlavis<br />
spazmebis, saWmlis momnelebeli organoebis<br />
funqciebis darRvevisas, kuW-nawlavis kataris dros 10 .<br />
bunebrivia xalxur medicinaSi mis gamoyenebas dadebiTi<br />
Sedegi mohqonda.<br />
83
amave miznisaTvis iyenebdnen fesvian mravalZarRvas<br />
naxarSs, an mravalZarRvas nedl, wvrilad dakepil<br />
foTlebis TaflTan nazavs. Tanamedrove medicinis<br />
monacemebiT, mizanSewonilia aRniSnuli saSualebis<br />
gamoyeneba saWmlis momnelebeli sistemis funqciis<br />
darRvevisas 11 . mravalZarRva aRniSnuli daavadebis<br />
samkurnalod saqarTvelos yvela kuTxeSi gamoiyeneba 12 .<br />
svamen abzindas naxarSs, romelic aseve<br />
rekomendirebulia kuW-nawlavis sxvadasxva daavadebis<br />
dros 13 .<br />
svaneTSi ,,muclis tkivilis samkurnalod erT-erT<br />
saukeTeso saSualebad niori iTvleboda. masze<br />
ambobdnen ,,Tormeti sxvadasxva daavadebas Sveliso~.<br />
misi miReba sxvadasxva saxiT xdeboda: axal yvels da<br />
danayil niors Sezeldnen, gaakeTebdnen patara<br />
burTulebs da gadaaylapebdnen avadmyofs; danayil<br />
niors da pilpils aurevdnen araySi da asmevdnen, umad<br />
miirTmevdnen an ,,locfeqs~ amzadebdnen.<br />
mecnieruli medicinis monacemebiT niors<br />
axasiaTebs baqteriociduli Tvisebebi, stimuls aZlevs<br />
kuWis wvenis gamoyofas. kuW-nawlavis daavadebis dros<br />
avadmyofs urCevdnen erTi-ori kbili nivris SeWmas 14 .<br />
svaneTSi ,,kuWis tkiviliT~ qronikulad<br />
daavadebuls urCeven mcenare ducis umad Wamas, an misi<br />
naxarSis uzmoze dalevas. rogorc b. niJaraZe<br />
gadmogvcems ,,lehi~ (duci) Svelis saWmlis monelebas,<br />
igi svanebis sayvareli saWmeli xilia sadil-vaxSmis<br />
Semdeg 15 .<br />
mcenareuli samkurnalo saSualebebidan leCxumSi<br />
kamis yvela saxeoba gamoiyeneboda. kama da kamis Tesli<br />
Seicavs eTerovan zeTebs da misi gamoyeneba aRniSnuli<br />
mizniT mizanSewonilad miaCniaT 16 .<br />
kama Zvel qarTul medicinaSi mravali<br />
avadmyofobis, maT Soris kuW-nawlavis samkurnalodac<br />
gamoiyeneboda. kamis Tesli `... kacisa tanidaRman qarsa<br />
da naRvelsa gaaqarvebs~ 17 .<br />
84
farTo gamoyeneba hqonda xalxur medicinaSi<br />
farsmandukis nayens da naxarSs. dResac medicinis<br />
muSakebi misi preparatebis miRebas urCeven kuWis<br />
WvlebiTa da kuWis aSlilobiT daavadebulT 18 .<br />
Sinagan daavadebaTa samkurnalod zogadad, da<br />
kerZod, `muclis tkivilis~ dros raWaSi metad<br />
popularuli yofila e.w. `bargis wamlebi~. mas<br />
meorenairad `julabs~-ac uwodeben. igi rogorc<br />
jafariZe gadmogvcems mravali ingredientisagan Sedgeba:<br />
- `kus da siraqlemas kvercxis, qafuris, ardaxSanis,<br />
dedal-mamali javzis, dedal-mamali fufalis, Taxvis<br />
wamali, rehandis rubrevandis, wiTeli miwis, lila,<br />
Wiisferi, zRvispiruli, kibos Tvali da mravali sxva~ 19 .<br />
aRniSnuli wamali velze muSaobisas Cven veRar<br />
davadastureT, aRniSnuli terminiT, igive daniSnulebis,<br />
magram sxva wamali mowmdeba.<br />
karabadinebis mixedviT `julabi~ ewodeba<br />
yovelgvar sirofs. `julabi~ aris arabul-iranuli<br />
`gulab-Taflis sirofi, vardis wyali, Semdeg<br />
yovelgvari sirofi~ 20 .<br />
leCxumSi mowmdeba zemoaRniSnuli saxelwodebis<br />
mcenare, romelic kuW-nawlavis daavadebis dros<br />
gamoiyeneba. am mcenaris mwife kaklebs – 5-15 cals –<br />
kuWis gasawmendad iyeneben. igi Zliermoqmedia. `mcenare<br />
julabi buCqia, ikeTebs Txilis simsxo Teslebs, mwvanes.<br />
am mcenares cisferi yvavili aqvs. Teslebs davnayavT da<br />
wyalSi gareuls davalevinebT avadmyofs~, -<br />
gadmogvcemen mTxrobelebi.<br />
cageris mxareTmcodneobis muzeumSi daculi<br />
eTnografiuli masalis mixedviT - `julabi kuWis<br />
gasawmendi wamali mcenarea, romlis Ziri ixmareba<br />
wamlad. gaifxikeba Ziri, Semdeg dainayeba, wyalSi<br />
davayenebT erTi Ramis ganmavlobaSi. erT saRvine WiqaSi<br />
Caiwureba. Suamdis amoivseba danayali ZiriT da Semdgom<br />
ixmareba sasmelad – diliT adre, uzmad, rodesac<br />
moqmedebs wamali. Semdeg avadmyofma unda miiRos qaTmis<br />
85
wveni (bulioni), mTeli dRis ganmavlobaSi. meored aRar<br />
ganmeordeba. ipoveba soflad (ixmareba ciebis<br />
drosac)~ 21 .<br />
<strong>qarTuli</strong> enis ganmartebiTi leqsikonis mixedviT<br />
julab-i (Euphorbia lathyris) – erTwlovani mcenare<br />
rZianebis ojaxisaa, misi Tesli Seicavs sasaqmebel<br />
zeTs 22 .<br />
a. mayaSvili saqarTvelos sarevela mcenareebs<br />
Soris mis 16 saxeobas aRwers 23 . eTnografiuli masalis<br />
mixedviT, rogorc zemoT davinaxeT, `julabis~<br />
botanikuri aRweriloba erTgvarovani ar aris, aris<br />
rogorc erTwliani, ise mravalwliani. yvela maTgans<br />
axasiaTebs Sxamiani rZewveni 24 . aRniSnuli mcenare Zvel<br />
qarTul <strong>samedicino</strong> xelnawerebSi sxvadasxva saxeliT<br />
gvxvdeba: farfioni, afarbioni, mazariini, Subrebi.<br />
samkurnalod xmaroben mcenaris rZe-wvens `kuWis<br />
aSlilobis~ dros. `rZianas rZe-mxurvali da xmeli aris.<br />
kacisa asosa da tanidaRman balRamsa da qars, gaswmends<br />
da gaaqarvebs da ama rZianas rZe, rom kacman xuTis<br />
muxudos wona suas da an Wamos, maSinve sisxis sensa<br />
uSvelis da kacsa tanidaRman yuiTlisa wyalsa da<br />
walasa gaswmends~ 25 .<br />
warmodgenili masalidan Cans, rom `julabi~<br />
xalxur da werilobiT qarTul medicinaSi erTi da<br />
igive daniSnulebiT gamoiyeneboda.<br />
saWmlis momnelebeli sistemis sxvadasxva<br />
funqciebis darRvevebis dros qarTul xalxur<br />
medicinaSi farTod gamoiyeneboda mineraluri<br />
saSualebebi, maT Soris, `samkurnalo qvebi~.<br />
XIX saukuneSi saqarTveloSi moRvawe eqimi i.<br />
minkeviCi samkurnalo qvebis daxasiaTebisas aRniSnavda,<br />
rom kavkasiaSi, da kerZod, `saqarTveloSi Zalian<br />
sjerodaT qvebis samkurnalo Zalisa, da rom<br />
saqarTveloSi iyvnen ojaxebi, maT Soris aristokratTa<br />
ojaxebic, sadac qvebis mTeli koleqcia iyo. es<br />
86
Taobidan-Taobas gadaecemoda, rogorc Zvirfasi<br />
samkurnalo saSualeba~ 26 .<br />
zemoTqmuls SegviZlia davamatoT, rom samkurnalo<br />
qvebs ojaxis gayris dros garkveuli fasi hqonda (mag.:<br />
svaneTSi). amas garda velze muSaobis dros mravali<br />
eqimbaSis ojaxSi – ufro imereTSi – Cven davamowmeT<br />
samkurnalo qvebis koleqciebi. mag., erT-erTi eqimbaSis<br />
ojaxSi memkvidreobiT miRebuli Tvrameti cali<br />
samkurnalo qva vnaxeT. sainteresod gveCveneba, rom es<br />
qvebi formiT waagavs adamianis im Sinagan organoebs,<br />
romelTa samkurnalodac gamoiyeneba da Sesabamisi<br />
saxelebic aqvT. ase mag.: `RviZli~ - bordosferi qvaa,<br />
koleqciaSi aseTi ori cali iyo; `elenTa~ - mogrZo,<br />
oTxkuTxa formis Jangisferi qva (1 c.); ,,Tirkmeli~ -<br />
gamWvirvale qarvis feri (2 c.); ,,filtvi~ - moTeTro,<br />
rZisferi qvaa (1 c.); ,,guli~ - gulis moyvanilobis<br />
Calisferi (1 c.); ,,kuWi~ - erT mxareze brtyeli,<br />
gverdebze RarebiT, moTeTro (1 c.) da sxva.<br />
ama Tu im Sinagani organos samkurnalod mis<br />
,,sexnia~ qvas iyeneben, anu mas ,,Calesavdnen~ wyalSi da<br />
daalevinebdnen avadmyofs. zogjer aseTi mkurnaloba<br />
Selocvebis TanxlebiT xdeboda.<br />
moyvanili eTnografiuli masala Cveni azriT,<br />
amyarebs samecniero literaturaSi gamoTqmul im<br />
mosazrebas, romelic qvis samkurnalo Zalas mis magiur<br />
zemoqmedebaSi xedavs da qvis Tayvaniscemas ukavSirebs 27 .<br />
Tumca arc im mosazrebis uaryofa SeiZleba, romelic<br />
Tvlis, rom qvis Tayvaniscema misma samkurnalo<br />
Tvisebebma gamoiwvia 28 .<br />
am ukanasknelis sasargeblod zogierTi<br />
samkurnalo qvis laboratoriuli Seswavlis Sedegebi<br />
metyvelebs. kerZod, ,,qva xviTos~ laboratoriuli<br />
gamokvlevebis Semdeg gamoTqmulia mosazreba, rom<br />
,,xviTos~ naless Zvelad saqarTveloSi avadmyofis<br />
mkurnalobaSi daaxloebiT igive Sedegis motana SeeZlo,<br />
rasac gvaZlevs dRes susti mineralizaciis<br />
87
hidrokarbonat-sulfatkaliciumiani wyaros wylebi.<br />
saxeldobr igi xmarebuli unda yofiliyo mimdinare<br />
qronikuli kolitebis dros da qolecistitebis<br />
SemTxvevaSi, rogorc amosarecxi saSualeba 29 .<br />
Cveni masalis mixedviT garda Sinagani daavadebisa,<br />
samkurnalo qvebis nalesi gamoiyeneboda fsiqo-nervuli<br />
daavadebebis drosac, samkurnalo mcenareebis naxarSTan<br />
erTad.<br />
arqanjelo lambertis cnobiT saqarTveloSi<br />
(kerZod, samegreloSi) samkurnalo qvis nalesi<br />
ixmareboda Sekrulobis dros, rogorc gamxsneli<br />
saSualeba 30 .<br />
saintereso masala davamowmeT raWaSi, saidanac<br />
Cans, rom eqimbaSebi samkurnalo qvebis wyalxsnaSi<br />
garkveul gasamrjelos iRebdnen. sofel RebSi<br />
cxovrobda eqimbaSi, romelsac `hqonda sxvadasxva<br />
ferisa da sididis samkurnalo qvebi. im qvebs dalesavda<br />
wyalSi da Wiqa wyalSi Saurs vaZlevdiT. sxvadasxva<br />
daavadebebis dros sxvadasxva qvebs dalesavda. muclis<br />
tkivilis dros ramdenime qvas dalesavda~, -<br />
gadmogvcemen mTxrobelebi.<br />
raWaSi samkurnalo qvas `almasis qvas~-ac uwodeben<br />
- `almasis qvebi hqondaT eqimbaSebs – TeTri, ruxi, Savi,<br />
yavisferi.... 9 cali unda yofiliyo~.<br />
samkurnalo qvebis wyalxsnari Sinagani<br />
daavadebebis dros svaneTSic farTod gamoiyeneboda.<br />
aseTi qvebi hqondaT eqimbaSebs: `Tu adamians kuWis an<br />
sxva raime Signeulobis avadmyofoba daemarTeboda....<br />
qals eqimbaSs moiyvandnen, romelsac ukve, `saswaulis<br />
moqmedi~ gasalesi, sxvadasxva feris mrgvali patara<br />
qvebi hqonda, am qvebis ganaless, cxadia Taviseburad<br />
Selocvils avadmyofs daalevinebda... am qvebis naless<br />
didi saxeli hqonda moxveWili~ 31 .<br />
svaneTis eklesiebSi mravladaa Sewiruli qvebi.<br />
marto uSgulis macxovris eklesiaSi aseTi qvebis<br />
ricxvi ramdenime aseuls aRwevs.<br />
88
eqim TedoraZis cnobiT, xevsuri eqimebi xviTos<br />
naless xmarobdnen `sisxas~ (dizenteriis) da `yabzobis~<br />
samkurnalod 32 .<br />
dasavleT saqarTvelo mdidaria mineraluri<br />
wylebiT, romelTac Zveli droidanve iyenebdnen Sinagan<br />
daavadebaTa samkurnalod. svanuri masalis mixedviT,<br />
,,sodiani mJave wyali kargia Sinagani daavadebebis, xolo<br />
gogirdiani – revmatizmebis samkurnalod~. cnobilia,<br />
rom sodiani mJave wyali xels uwyobs saWmlis<br />
monelebas.<br />
organuli nivTierebebidan Sinagan daavadebaTa<br />
samkurnalod, kerZod ,,muclis tkivilisas~ ZiriTadad<br />
naRveli gamoiyeneboda. Cvili bavSvis ,,muclis Sebervis~,<br />
,,muclis tkivilis~ dros iyenebdnen – Txis, daTvis,<br />
mglis naRvels. patara bavSvs dedis rZeSi gaulesavdnen<br />
Cais kovzze da ise daalevinebdnen, xolo didebs wyliT<br />
asmevdnen. Unda aRiniSnos, rom naRvlis wvenSi arsebuli<br />
naRvlis mJavebi kargi saSualebaa cximebis<br />
monelebisaTvis, rac Cvil bavSvTa asakSi xSirad<br />
darRveulia.<br />
,,muclis tkivilis~ samkurnalod dasavleT<br />
saqarTveloSi gamoiyeneboda agreTve Tafli da<br />
Taflwyali. rogorc specialistebi aRniSnaven,<br />
,,sadilis Semdeg erTi Wiqa Taflwyali marTlac xels<br />
uwyobs saWmlis monelebas, kargia kuWis wvis, kuWis<br />
wylulis samkurnalod~ 33 .<br />
mravalferovania ,,kuWis aSlilobis~ dros<br />
gamoyenebuli xalxuri saSualebebi. aRniSnuli wamlebis<br />
momzadebis teqnologia svaneTSi, raWa-leCxumsa da<br />
imereTSi TiTqmis erTnairia. mag., broweulis qerqis<br />
naxarSs Seurevdnen mravalZarRvas Teslis naxarSs da<br />
cota xniT erTad aduRebdnen. patara bavSvs Cais kovziT,<br />
xolo dids sadilis kovziT daalevinebdnen dReSi<br />
samjer. ,,kuWis aSlilobis~ saukeTeso samkurnalo<br />
saSualebad iTvleboda anwlis nayofis sirofi –<br />
anwlis nayofs daayridnen Saqris fxvnils, cota xans<br />
89
gaaCerebdnen, Semdeg moxarSavdnen da gawuruls<br />
inaxavdnen wamlad.<br />
mravalZarRvas Teslis naxarSs calkec<br />
Rebulobdnen – erT muWa Tesls daasxamdnen erT litr<br />
wyals, gaanaxevrebdnen xarSviT, gawuravdnen, ris<br />
Semdegac SaqarTan erTad kvlav aduRebdnen.<br />
Rebulobdnen Wamis win.<br />
`kuWis aSlilobis~ dros garkveul dietasac icavdnen.<br />
avadmyofs urCevdnen moxarSuli kvercxis, brinjis<br />
fafis, yvelis Wamas, svaneTSi moxarSul yvels –<br />
TaSmijabs, moxarSuli qeris fqvilSi (qers<br />
moxarSavdenen, gaaxmobdnen da dafqvavdnen. saWiroebis<br />
dros aduRebul wyalSi gaxsnidnen da miscemdnen<br />
avadmyofs.) Sereuli yvelis, msxlis, an pantis Ciris<br />
nayens. mocvis nayofis arayze dayenebuli nayeni,<br />
bavSvs fafaSi Caudebdnen Taflis sanTels da<br />
aWmevdnen. aseve mocvis naxarSi ,,kuWis aSlilobis~<br />
samkurnalod saukeTeso saSualebad miaCndaT.<br />
zemoCamoTvlil samkurnalo saSualebaTa<br />
umravlesobas gaaCnis aRniSnuli daavadebis samkurnalo<br />
Tvisebebi. mocvis gamxmari nayofi, ufro ki masze<br />
damzadebuli nayeni rekomendirebulia faRaraTis, kuWnawlavis<br />
anTebis dros 34 , aseve anwlis nayofi<br />
medicinaSi gamoiyeneba rogorc kuW-nawlavis anTebis<br />
samkurnalo saSualeba 35 .<br />
broweuls Zvel qarTul medicinaSi mravalmxrivi<br />
samkurnalo gamoyeneba hqonda. mas iyenebdnen Semkvrel<br />
saSualebadac: ,,broweulis SarbaTi grili da xmelia,<br />
kacsa rome sisxlisa da simxurvalisagan da an<br />
Rvinisagan Tavi da sefeTqlebi stkiodes da es<br />
broweulis SarbaTi svas Tavis da safeTqlebis tkivils<br />
maSinve uSvelis, sisxlsa da simxurvalesa daavsebs.<br />
kacsa rome stomaqis Tavi stkiodes, an RviZli nawyenad<br />
iyos an kai gulze da sustad iyos da ese broweulisa<br />
SarbaTi svan, gulsa, RviZlsa da stomaqs samsave mwoved<br />
argebs da daaZalianebs, safras mohkueTs da gaaqarvebs<br />
90
da kacsa rome mucelSiga gaxsnis iyos, mucelSiga<br />
Sehkravs~ 36 .<br />
broweuli Setanilia Tanamedrove farmakopeaSi.<br />
aRniSnuli mizniT broweulis qerqis naxarSi dResac<br />
gamoiyeneba.<br />
mayvlis Zirebis naxarSi xalxur medicinaSi<br />
gamoiyeneba rogorc Semkvreli saSualeba. Tanamedrove<br />
medicinis mier aRniSnuli samkurnalo saSualeba<br />
rekomendirebulia.<br />
mayvlis Sesaxeb iadigar daudSi vkiTxulobT,<br />
,,kacsa mucelsaSiga Sehkravs, wyurvils mouklavs,<br />
rwyevasa ukuagdebs da yovlisa mxurval senisaTvis aqimi<br />
da wamali aris, rom ese seni an sisxlsa da an sxvis<br />
simxurvalisagan wahkidebodes~ 37 .<br />
,,kuWis Sekrulobis~ samkurnalod amzadebdnen<br />
sxvadasxva mcenareebis (maT Soris vaSlis da msxlis)<br />
nakrebis naxarSs, aduReben 15-20 wT-s nel cecxlze.<br />
Wamis win avadmyofs aZleven 2-2 sufris kovzs.<br />
,,kuWis Sekrulobis~ samkurnalod iyenebdnen Savi<br />
qliavis Ciris naxarSs.<br />
,,muclis tkivilis~ samkurnalod iyenebdnen sabrs<br />
(aloe), sabri Zvel qarTul medicinaSi sxvadasxva<br />
daavadebis, maT Soris madis momgvrel da saWmlis<br />
monelebis gamaumjobesebel saSualebad iTvleba. mcire<br />
dozebiT, xolo did dozas safaRaraTo saSualebad<br />
aZlevdnen. ,,gulsa stomaqsa Zalasa miscems kacsa<br />
saWmels moaqarvebs, kaci rome mucelSiga gaxsniT iyos<br />
maSinve Sehkravs...~ 38 .<br />
unda aRiniSnos, rom eqimbaSebi amzadebdnen (axlac<br />
amzadeben) rTuli Semadgenlobis wamlebs., rasac<br />
saidumlod inaxaven da cxadia Cven ver SevZeliT maTi<br />
dafiqsireba. sainteresoa, rom eqimbaSebis umravlesoba<br />
Tanamedrove <strong>samedicino</strong> terminologiasac iyenebs da<br />
daavadebis aRmniSvnelad, mag., ,,kuWis wyluli~, ,,koliti~<br />
da sxv.<br />
91
sainteresoa agreTve xalxuri Sexeduleba kuWnawlavis<br />
zogierT daavadebaze - ,,kuW-nawlavze muwukebi<br />
aqvs dayrili~. aseT dros amzadebdnen sakmaod rTul<br />
wamals: qaTmis kuWis gamxmar garss (17 cals)<br />
dafqvavdnen wmindad, Seazeldnen 4 sufris kovz Txis<br />
qons da or mln penicilins, gaakeTebdnen patara<br />
burTulebs, Seaxvevdnen raime mcenaris foTolSi,<br />
Caawyobdnen WiqaSi da Cadgamdnen wylian WurWelSi.<br />
calke aiRebdnen naxevar kilo maisis Tafls.<br />
Wamamde ori saaTiT adre erT kovz Tafls da mcire<br />
raodenobiT qaTmis kuWis fxvnils miscemdnen avadmyofs<br />
dReSi oTxjer, xolo zemoaRniSnul wamlis burTulebs<br />
Wamis win an Semdeg dReSi orjer.<br />
leCxumSi ,,muclis tkivilis~ samkurnalod<br />
davamowmeT aseTi wamali: 1 kg Tafls daumatebdnen 200<br />
gram Roris qons, erT litra Rvinos (usaxelaurs), am<br />
naxarSs aZlevdnen avadmyofs dReSi orjer ormocdaaTi<br />
gramis raodenobiT.<br />
marTalia Sinagani daavadebebis samkurnalod<br />
xalxuri medicina ZiriTadad e. w. ,,racionalur~<br />
saSualebebs iyenebs, magram zogierTi eqimbaSi wamlebiT<br />
mkurnalobasTan erTad avadmyofs Seulocavda kidec.<br />
movitanT Selocvis teqsts:<br />
,,udumara xidzedao,<br />
Savi ZaRli morbodao,<br />
Savi muclis tkivilo,<br />
gadauare drozedao~.<br />
aRsaniSnavia is garemoebac, rom dRes moqmedi<br />
eqimbaSebis sakmaod didi nawili Sinagani daavadebebis<br />
samkurnalo wamlebis momzadebisas xSirad mimarTavs<br />
xalxur samkurnalo saSualebebSi saafTiaqo wamlebis<br />
Serevas.<br />
Cven SevecadeT SeZlebisdagvarad warmogvedgina<br />
saWmlis momnelebeli sistemis mkurnalobis xalxuri<br />
92
tradiciebi dasavleT saqarTveloSi, misi kavSiri<br />
qarTul werilobiT medicinasTan (karabadinebTan) da<br />
misi Tanamedrove mdgomareoba. amasTan specialuri<br />
<strong>samedicino</strong> sacnobaro literaturis daxmarebiT<br />
dagvedgina ama Tu im xalxuri wamlis racionaluroba.<br />
rogorc warmodgenili eTnografiuli masalidan<br />
gamoCnda, xalxuri medicinis mier gamoyenebul wamalTa<br />
umravlesobas mocemuli daavadebebis samkurnalod<br />
dadebiTi Sedegis motana SeeZlo. mWidro<br />
urTierTkavSiri Cans xalxur tradiciul da medicinas<br />
Soris (terminebi, samkurnalo saSualebebi). amave dros<br />
eqimbaSebis mier xdeba Tanamedrove <strong>samedicino</strong><br />
miRwevebis gamoyeneba, axali samkurnalo saSualebebis<br />
Setana xalxur medicinaSi.<br />
НАРОДНЫЕ СРЕДСТВА ТЕРАПЕВТИЧЕСКОГО ЛЕЧЕНИЯ В<br />
ЗАПАДНОЙ ГРУЗИИ<br />
Анализ, относящегося к Грузинской народной медицине,<br />
этнографического материала и его сравнение с достижениями<br />
современной медицины, явно свидетельствует о рациональности<br />
народного лечения; а также выявляет местную связь народных<br />
лечебных традиций с классической (карабадини) грузинской<br />
медициной. Это свидетельствует о том, что, соответствующее эпохе<br />
медицинское знание не было чуждо народным врачевателям. Такая<br />
взаимосвязь проявляется в общих представлениях, как об отдельных<br />
средствах лечения, так и причинах вызывающих заболевания.<br />
93
Грузины хорошо знали связь здоровья и заболевания с<br />
некоторыми внешними факторами – гео-климатические условия,<br />
питание, бытовая и личная гигиена. Большое внимание уделялось<br />
общим профилактическим мероприятиям (выбор места для<br />
строительства жилого дома, одежда и т. д.).<br />
Многообразны, предназначенные для лечения заболеваний<br />
желудочно-кишечного тракта, народные средства: растительные,<br />
минеральные (лечебные камни, минеральные воды), органические<br />
(жиры, желчь и др.) Из перечисленных лечебных средств<br />
изготавливали как простые, так и сложные лекарства, большинство<br />
которых обладает лечебными или болеутоляющими свойствами и в<br />
этих целях их применение оправдано с т. з. современной медицины.<br />
В некоторых случаях народные врачеватели не могли объяснить<br />
реальные причины вызывающие внутренние заболевания.<br />
Соответственно, лечение носило симптомный характер и больному<br />
давало облечение лишь на некоторое время. В таких случаях<br />
прибегали к магическим средствам лечения к заговорам и т. п.<br />
Следует отметить еще одно обстоятельство – в селах Грузии и<br />
сегодня можно встретить действующих народных целителей,<br />
которые продолжают семейную медицинскую традицию и в своей<br />
деятельности успешно применяют современные (аптечные) лечебные<br />
средства.<br />
FOLK METHODS OF NON-SURGICAL TREATMENT IN<br />
WESTERN GEORGIA<br />
Analysis of ethnographic materials of Georgian folk medicine and<br />
its comparison with achievements of modern medicine demonstrates<br />
rationality of folk methods of treatment; close links are also detected<br />
between the traditions of folk medicine and Georgian classic medicine<br />
(medicine of “karabadins”). This illustrates the fact that practitioners of<br />
folk medicine – healers had medical knowledge, relevant to the existing<br />
epoch. Relationships of this type are revealed in particular means and<br />
94
methods of treatment, as well as in general awareness about causative<br />
factors of diseases.<br />
Georgian population as well familiar with the correlation of health<br />
and disease with several external factors – geo-climatic conditions, diet,<br />
conditions of life, personal hygiene. Much attention was paid to general<br />
preventive measures (choosing location for building, clothing, etc.)<br />
Variety of remedies is used for treatment of gastrointestinal<br />
diseases: herbal, mineral (solutions of minerals, mineral waters), organic<br />
(fats, bile, etc.) From the above mentioned remedies drugs with simple and<br />
complex structure were prepared. Most of them act as therapeutic means<br />
and analgesics; hence it is justified to use them from the point of view of<br />
modern medicine.<br />
In a number of cases folk healers could not understand real causes<br />
of internal diseases due to their character, therefore, only symptomatic<br />
treatment was used, which gave a patient temporary relief. In cases like<br />
this a magic method of treatment – bewitchment – was practiced.<br />
It is worth mentioning one particular circumstance – one can meet<br />
functioning folk healers in Georgian villages even today. They continued<br />
medical traditions of their family and at the same time successfully use<br />
modern pharmaceuticals in practice.<br />
damowmebuli wyaroebi da literatura<br />
1. saakaSvili m., gelaSvili a., saqarTvelos<br />
medicinis istoria, t. III, w. 2 Tb., 1958, gv. 117.<br />
2. wigni saaqimoÁ, Tb., 1936, gv. 31; d. bagrationi,<br />
iadigar daudi, Tb., 1938, gv.10.<br />
3. iakob curtaveli, SuSanikis wameba <strong>qarTuli</strong> proza<br />
I, Tb., 1982, gv.<br />
4. makari mesxi, `cxovreba petre iberielisa~, Zveli<br />
<strong>qarTuli</strong> literaturis qrestomaTia I, Sedg. s.<br />
yubaneiSvilis mier, Tb., 1946, gv. 266.<br />
95
5. qananeli, usworo karabadini, Tb., 1940, gv. 46, 421;<br />
wigni saaqimoÁ, gv. 35; d. bagrationi dasax. naSromi,<br />
gv. 106.<br />
6. qananeli, dasax. naSromi, gv. 423.<br />
7. Jak fransua gamba, mogzauroba amierkavkasiaSi, Tb.,<br />
1987, gv. 176.<br />
8. n. mindaZe, qarTveli xalxis codna daavadebisa da<br />
garemos urTierTmimarTebis Sesaxeb, krb. daavadeba<br />
da garemo (istoriul eTnologiuri gamokvleva)<br />
`mecniereba~, Tb., 1996, gv. 17.<br />
9. Пантюхов И. И. Народная медицина Рионской долины, мед.<br />
сб. КМО 1869, № 6.<br />
10. Йорданов Д., Никонов П., Бойчинов Асп. Фитотерапия,<br />
«Медицина и физкультура», София, 1979, стр. 159.<br />
11. iqve, gv. 228.<br />
12. n. mindaZe, <strong>qarTuli</strong> xalxuri medicina (aRmosavleT<br />
saqarTvelos mTianeTis eTnografiuli masalebis<br />
mixedviT), Tb., 1981, gv. 50.<br />
13. Йорданов и др. dasax. naSromi, gv. 95.<br />
14. iqve, gv. 95.<br />
15. b. niJaraZe, (Tavisufali svani), istoriuleTnografiuli<br />
werilebi, wigni II, Tb., 1964, gv. 19.<br />
16. Йорданов и др. dasax. naSromi, gv. 159.<br />
17. qananeli, dasax. naSromi, gv. 469.<br />
18. Йорданов и др. dasax. naSromi, gv. 87.<br />
19. Джапаридзе Т. Болезнь и народные приёмы, их лечения в<br />
местечке Они, Кутаисской губернии СМОМПК т. 16, отд. II,<br />
1893, ст. 133-134.<br />
20. wigni saaqimoÁ, gv. 338.<br />
21. cageris mxareTmcodneobis muzeumis fondi # 1521,<br />
rv. 2.<br />
22. <strong>qarTuli</strong> enis ganmartebiTi leqsikoni, II, Tb., 1990.<br />
23. a. mayaSvili, saqarTvelos sarevela mcenareebi,<br />
Tb., 1934.<br />
24. n. wuwunava, saqarTvelos samkurnalo mcenareebi,<br />
Tb., 1966.<br />
96
25. d. bagrationi, dasax. naSromi, gv. 136.<br />
26. Минкевич И. И. Камни как медицинское средство и как<br />
предмет обожания на Кавказе (сравнительное исследование)<br />
ПЗИКМО 1893/94 № 13, стр. 374-375.<br />
27. n. mindaZe, <strong>qarTuli</strong> xalxuri medicina, gv. 542.<br />
28. Яшвили А. О. Народная медицина в закавказском крае,<br />
Тифлис, 1904, ст. 43-45.<br />
29. p. firfiraSvili, qva `xviTos~ qarTul xalxur<br />
medicinaSi gamoyenebis sakiTxis SeswavlisaTvis,<br />
saqarTvelos ssr. mecn. akad. `moambe~ 34-e, t. I, Tb.,<br />
1964, gv. 233.<br />
30. a. lamberti, samegrelos aRwera, Tb., 1938. gv. 105.<br />
31. s. guledani, Zveli adaT-zne-Cveulebani zemo<br />
svaneTSi, mestiis mxareTmcodneobis muzeumis<br />
fondi, gv. 36.<br />
32. g. TedoraZe, xuTi weli fSav-xevsureTSi, naw. I-II,<br />
Tb., 1930, gv.<br />
33. z. mayaSvili, saubrebi <strong>samedicino</strong> mefutkreobaze,<br />
Tb., 1979, gv. 15.<br />
34. Йорданов и др. dasax. naSromi, gv. 278-279.<br />
35. iqve, gv. 256-257.<br />
36. d. bagrationi, dasax. naSromi, gv. 598.<br />
37. iqve, gv. 197.<br />
38. iqve, gv. 595.<br />
97
mkurnalobis magiuri saSualebebi –fsiqoTerapia<br />
Tu crurwmena?<br />
(dasavleT saqarTvelos eTnografiuli masalis<br />
mixedviT)<br />
iv. javaxiSvilis sax. istoriisa da eTnologiis<br />
instituti<br />
<strong>qarTuli</strong> xalxuri medicina magiur ritualebs<br />
TiTqmis yvelanairi daavadebis mkurnalobis dros<br />
mimarTavda damoukideblad an samkurnalwamlo<br />
saSualebebTan erTad, magram aRniSnul meTods wamyvani<br />
adgili eWira sxvadasxva fsiqonervul daavadebis: -<br />
,,SeSinebuli~-s (simptomebi - ,,nervebmoSliloba~, ,,Tavis<br />
tkivili~, ,,moswydeba avadmyofi~, ,,areuladaa~, SeiZleba<br />
Wkuidanac SeiSalos~-o); ,,gaTvalulis~ (,,mTvraliviTaa~,<br />
,,moisxliteba~, ,,siarulis Tavi ara aqvs~, ,,awuxebs<br />
gulis revis SegrZneba~, ,,umadoba~, ,,mTqnareba~,<br />
,,uxSirdeba sunTqva~, ,,uRonod aris~); ,,anayoli~ //<br />
,,uJmuri~ // ,,monadebi~ (,,maRali sicxe icis~, ,,gulis<br />
reva~, ,,Tavbrusxveva~, ,,Tavis tkivili~, ,,krunCxvebi~,<br />
,,SokSi vardeba~, ,,abodebs~, ,,Wamis mada ekargeba~,<br />
,,sxeulze uCndeba Savi da wiTeli laqebi~); epilepsia //<br />
bneda // ,,avizne~ (ganarCeven sxvadasxva formebs - ,,zogi<br />
yefs, zogi giJiviTaa, zogi maSinve davardeba da guli<br />
wauva. duJi icis ,,avma znem~, farTxali, yvirili, eZleva<br />
Zalian didi Zala~) – mkurnalobaSi, rac gamowveuli iyo<br />
xalxis rwmeniT – uZvelesi droidan fsiqo-nervul<br />
daavadebaTa gamomwvev mizezad zebunebrivi Zalebi<br />
iTvleboda (2, 81-92; 8, 73; 9, 22) aseTi Sexeduleba<br />
msoflios sxva xalxebisTvisac aris damaxasiaTebeli (4,<br />
54-67; 10, 12).<br />
mistiuri warmodgenebi avadmyofobaze (demonebis //<br />
avi sulis Casaxleba sxeulSi) qristianulma rwmenam<br />
adamianis sxeulSi eSmakis CasaxlebiT Secvala. Zveli<br />
98
droidan momdinare Selocvebma saxe icvala<br />
qristianuli transformaciebiT. warmarTuli motivebis<br />
gverdiT Selocvis teqstebSi qristianuli motivebi<br />
Cndeba, aseve xSiria maTi aRreva. qristianuli eklesiis<br />
wmindanebi gvevlinebian avadmyofTa Semwed da<br />
mfarvelad. maT mier gadatanili martvilobis mixedviT<br />
isini gansazRvruli senis mkurnalebi arian.<br />
saqarTveloSi am mxriv udaod wminda giorgi pirvelobs.<br />
avi sulebisagan dacvis mizniT (da nebismieri gasaWiris<br />
dros) pirvel rigSi mas mimarTavdnen dasaxmareblad.<br />
cnobilia, rom qristianul religiaSi wminda giorgi<br />
suliT avadmyofTa mkurnalad iTvleboda (6. 221-226).<br />
<strong>qarTuli</strong> xalxuri religia qarTveli eTnologebis<br />
mier sinkretul religiad moiazreba, rac qristianuli<br />
da qristianobamdeli warmodgenebis Tanaarsebobas<br />
gulisxmobs (1; 11). es Tanaarseboba kargad Cans<br />
mkurnalobis magiur-religiur situaciebSic.<br />
cnobilia, rom samkurnalo magias safuZvlad<br />
udevs rwmena zebunebrivi Zalebisadmi da agreTve im<br />
adamianebis mimarT, romelTac SeswevT unari kavSiri<br />
daamyaron am ZalebTan, maTi daxmarebiT ki sasurveli<br />
Sedegi miiRon mkurnalobisas. aseTi rigis mkurnalebs<br />
sxvadasxva xalxSi sxvadasxva saxeliT icnobdnen:<br />
,,jadoqari~, ,,Samani~, ,,eqimbaSi~, ,,Semlocveli~ da sxv.<br />
saqarTveloSi maT ,,Semlocvel qalebs~ an ,,eqimbaSs~<br />
uwodeben.<br />
magiuri mkurnalobis dadebiTi Sedegi avadmyofis<br />
fsiqikaze zemoqmedebiT aixsneba. radganac Selocvis<br />
ritualis praqtikuli mizania daicvas adamiani mis<br />
sxeulSi avis sulis SeRwevisagan, an gamodevnos igi<br />
avadmyofis sxeulidan.<br />
aRsaniSnavia, rom fsiqo-nervuli daavadebiT<br />
Sepyrobili avadmyofis mkurnalobaSi mniSvnrlovani<br />
adgili ukavia rwmenas, Segonebas, hipnoss.<br />
,,eqimbaSebi~ (,,Semlocvelebi~) kargad flobdnen<br />
avadmyofis fsiqikaze zemoqmedebis xelovnebas.<br />
99
,,eqimbaSi~ upirveles yovlisa fsiqologia. mkurnalobis<br />
dawyebamde igi winaswar emzadeboda – pacientTad<br />
Sesabamis fsiqologiur kontaqts amyarebda. Cven<br />
mkurnalobis am meTods fsiqoTerapias vuwodebT (12).<br />
h. raiti fsiqoTerapias adamianis fsiqikis<br />
mkurnalobis mecnierebas uwodebs. xalxur mkurnalebze<br />
xangrZlivi dakvirvebis Sedegad askvnis, rom eqimbaSTa<br />
mier mkurnalobisas moxdenili ,,saswaulebi~<br />
fsiqologiisa da farmakologiur mecnierebaTa<br />
saidumloebebis marjve Sexamebaa, da rom magiis<br />
xelovneba fsiqologiisa da fsiqoTerapiis elementebiT<br />
aris gajerebuli.<br />
unda avRniSnoT, rom am TvalsazrisiT qarTvel<br />
,,eqimbaSTa~ saqmianobac sakmaod warmatebulia, razec<br />
qvemoT gveqneba saubari.<br />
cnobilia, rom magiur mkurnalobaSi mTavar rols<br />
asrulebs rwmena, Segoneba, magram cxadia SegonebiT<br />
yvela saxis fsiqo-nervuli avadmyofis gankurneba<br />
SeuZlebelia. amis pretenzia xalxur medicinas arca<br />
aqvs, magram zogierTi saxis fsiqo-nervuli daavadebis<br />
mkurnalobis xalxur meTods – mxedvelobaSi gvaqvs<br />
magiuri ritualebi – marTlac mohqonda dadebiTi<br />
Sedegi. amiT aixsneba is popularoba, romliTac<br />
,,Semlocvelebi~ // ,,eqimbaSebi~ sargeblobdnen xalxSi,<br />
da isic, rom aRniSnuli saxis mkurnalobas<br />
saqarTvelos soflebSi dResac SexvdebiT.<br />
eTnografiuli masalis mixedviT dasavleT saqarTvelos<br />
TiTqmis yvela sofelSi 2-3 saxelganTqmuli<br />
,,Semlocveli~ mainc iyo, maTi STamomavlebi ki dResac<br />
ewevian mam-papeul saqmianobas.<br />
aRniSnuli meTodiT (fsiqikuri zemoqmedebiT)<br />
mkurnalobas dadebiTad afasebs mecnieruli medicinac<br />
(3, 50; 12, 57).<br />
akad. a. zurabiSvili aRniSnavda, rom STagonebiT<br />
zogierTi saxis fsiqo-nervuli daavadebis, magaliTad,<br />
,,epilefsiis mkurnaloba nakleb efeqturia, magram<br />
100
arsebobs epilefsiis magvari daavadebani, romlebic<br />
garegnuli niSnebis mixedviT hgvanan epilefsias da<br />
isini advilad eqvemdebarebian mkurnalobas~ (5. 240-249).<br />
rogorc ukve avRniSneT fsiqo-nervul daavadebaTa<br />
gamomwvev mizezad zebunebrivi boroti Zalebi<br />
gvevlinebian, magram <strong>qarTuli</strong> eTnografiuli masalis<br />
mixedviT zog SemTxvevaSi aRniSnuli daavadebiT RmerTi<br />
sjis adamians Cadenili codvis gamo; mag.: svaneTSi,<br />
roca Tvlian rom esa Tu is pirovneba RmerTis winaSe<br />
Cadenili codvis gamo gagiJda, iyeneben termins<br />
,,naRerbaT~ (,,RerbeT~ _ RmerTi).<br />
aseT SemTxvevaSi magiurTan erTad religiuri<br />
ritualebic sruldeba, romlis mizanic RmerTis<br />
wyalobis mopoveba da Sesabamisad avadmyofis gankurneba<br />
iyo. samkurnalo magiur-religiuri ritualebi<br />
sruldeboda, rogorc avadmyofis gansakurneblad, ise<br />
mosalodneli daavadebis Tavidan asacilebladac.<br />
ritualebi sruldeboda rogorc saxlSi, ise salocavSi<br />
_ (eklesia, niSi, salocavi xeebi). svanuri masalis<br />
mixedviT yvela daavadebas Tavisi ,,gamomSvebi RvTaeba~<br />
hyavda (amjerad religiuri ritualebis ganxilva Cvens<br />
mizans ar warmoadgens).<br />
zogierTi saxis fsiqo-nervuli daavadebis _<br />
,,SeSinebulis~ gamomwvevad asaxeleben realur<br />
mizezebsac, mag.: SeSineba da Sesabamisad daavadeba<br />
SeiZleba gamoewvia _ ZaRlis yefas, ucabed xmaurs,<br />
Zlier stress da sxv. ,,gaTvalva~ _ adamianis ,,av Tvals~<br />
_ braldeba.<br />
eTnografiuli masala cxadyofs, rom xalxi<br />
fsiqo-nervul daavadebebs yofs _ gamoyofs Tandayolil<br />
(memkvidreobiT) da SeZenilad. mkurnalobis Sedegianoba<br />
zemoaRniSnulze iyo damokidebuli. mTxrobelTa<br />
gadmocemiT ,,dabadebidan giJi ar rCeba, eSmakisagan<br />
vincaa is rCeba~, ,,eSmakiT gafuWebulis wamali<br />
marCielebma ician~-o.<br />
101
aseve miuTiTeben, rom aRniSnuli daavadebiT yvela<br />
ar avaddeboda _ ,,zogi adamiani imisTana dReze ibadeba,<br />
rom imas dasdevs qaji da eSmaki, yvelas ki ar dasdevs~o.<br />
,,susti gulis patroni vincaa, is Sindeba da xdeba<br />
avad. avi Zalebi ufro sustebs etanebian, umetesad<br />
bavSvebs da qalebs~-o. maT aucileblad unda etarebinaT<br />
,,Senaloci~ // Tilisma, romelsac ,,Semlocveli qalebi~<br />
amzadebdnen garkveuli magiuri ritualiTa da<br />
SelocviT.<br />
SiSis gamomwvevi mizezis dasadgenadac garkveuli<br />
rituali sruldeboda.<br />
unda aRiniSnos rom, zogjer samkurnalo magia<br />
daavadebis sxva pirze gadacemasac gulisxmobs, rogorc<br />
sityvieri formuliT, ,,... am avadmyofs (saxeli) gaecale<br />
sxvas (saxeli) Seeyare~-o, ise qmedebiTac _ avadmyofis<br />
naqon raime nivTs an ,,salocav purebis~ gzajvaredinze<br />
gatana an xeze dakideba (igulisxmeba _ vinc am nivTebs<br />
gaekareba an SeWams, avadmyofoba masze gadava).<br />
saqarTveloSi magiuri mkurnalobis yvelaze<br />
gavrcelebuli forma _ Selocvebia. ,,Semlocvelebi~<br />
ZiriTadad qalebi iyvnen, kaci Zalian iSviaTad misdevda<br />
am saqmes. Tumca kacis Selocvas ufro didi saxeli<br />
hqonda xalxSi.<br />
mniSvnelovani momenti iyo SelocvisaTvis dRisa<br />
da mTvaris fazebis SerCeva. SelocvebisaTvis karg<br />
dReebad _ orSabaTi, xuTSabaTi da SabaTi iTvleboda.<br />
unda aRiniSnos, rom fsiqo-nervuli (,,SeSinebuli~,<br />
,,gaTvaluli~, ,,dauJmurebuli~ da sxv.) daavadebis<br />
samkurnalo SelocvaTa teqstebis struqtura TiTqmis<br />
identuria. Selocvis pirveli nawili eZRvneba<br />
daavadebis gamomwvevi mizezis dadgenas, meore Txovnas _<br />
daanebos avadmyofs Tavi da bolos muqaras.<br />
magaliTisaTvis moviyvan uJmuris Selocvis teqsts<br />
(svanurs):<br />
,,everezi, geverezi, keverezi, daviTi, angarozi,<br />
mival sanadirosa. veZeb adamiansa, vnaxe naTareSevi,<br />
102
naxevars sisxlsa daulev, naxevars Zvals gavutex,<br />
naxevars fers wavarTmev. ara Se uJmuro.<br />
nu waarTmev fersa. nu daulev sisxlsa,<br />
nu gautex Zvalsa.<br />
Tu ara aviReb, Cemsa oqrosa orTiTas,<br />
boqlomian qvabsa, zeviT niavs mivcem<br />
Sens Tavsa, qveviT wyalsa.<br />
fu ase gaqarvebula mosadebi da eSmaki.<br />
daswere jvari Seni miqel-gabriel<br />
mTavarangelozo~.<br />
aqve avRniSnav, rom SelocvaSi avi Zalebis<br />
dasamarcxeblad daxmarebas sTxoven wm. giorgis<br />
(yvelaze xSirad), RvTismSobels, miqel-gabriel<br />
mTavarangelozebs, xolo Selocvebi xSirad iwyeba<br />
formuliT:<br />
,,saxeliTa RvTisa mamiTa da ZiTa~-o.<br />
fsiqo-nervuli daavadebebis samkurnalo<br />
ritualebi met-naklebi gansxvavebiT tardeboda.<br />
,,uJmuris~ // ,,monadebis~ dros cxveboda adamianis<br />
msgavsi gamosaxuleba comisagan, imereTSi mas ,,zerans~<br />
uwodeben. 9 wyarodan motanili wyliT mozeldnen da<br />
gamoacxobdnen qalis da kacis gamosaxulebas. an es<br />
gamosaxuleba keTdeboda Tixisagan (svaneTi, raWaleCxumi).<br />
garda amisa svaneTSi acxobdnen salocav<br />
purebs _ mariam RvTismSoblisa da samyaros Semoqmedi<br />
RmerTis saxelze. midian im adgilze, sadac avadmyofs<br />
,,Seeyara uJmuri~, Tan moaqvT avadmyofis sigrZe ori Zafi<br />
(imereTi), sanTlis jvars Cadebdnen kaklis naWuWSi,<br />
daasxamdnen Rvinos da kacis gamosaxulebasTan erTad<br />
miwaSi damarxavdnen, Tan dailocebodnen: ,,miwis da<br />
wylis angelozo: es gqondes arCivad da avadmyofi<br />
gaaTavisufle~-o (leCxumi). imereTSi zenarebs miwaze<br />
daalagebdnen, saidanac ,,ayva~, an gzajvaredinze da<br />
dailocebodnen: ,,avadmyofi mogvirCine da misi Tavis<br />
samagiero mogvirTmevia SenTvis~-o. gzajvaredinzeve<br />
103
daabneven 9 ojaxidan mogrovil marcvleuls, romelsac<br />
jer avadmyofs Semoavleben Tavze.<br />
svaneTSi avadmyofobis sirTulis mixedviT<br />
ritualis CamtarebelTa ricxvi izrdeba samidan (3-6-9).<br />
kacis gamosaxulebas aqac miwaSi marxaven, daiCoqeben da<br />
dailocebian, sTxoven miwis angelozs _ `Tu gekadreba<br />
miiRe, Tu ara gvapatie~- o.<br />
magiuri ritualis Sesrulebisas ielis totebisgan<br />
avadmyofis garSemo cxra adgilze daanTebdnen cecxls,<br />
ise rom wre Sekruliyo. cecxlze dayridnen _ Roris<br />
jagars, qaTmis bumbuls, naZvis fiss, puris fqvils.<br />
saidanac `ayva~ monadebi miwas aiRebdnen da avadmyofs<br />
tansacmelSi Cauyridnen.<br />
imereTSi, Selocvis mimdinareobisas avadmyofs<br />
wyalSi xelebs Caayofinebdnen da Selocvis damTavrebis<br />
Semdeg gamdinare wyalSi (mdinareSi, ReleSi) CaRvridnen,<br />
iqidan ki sufTa wyals wamoiRebdnen, avadmyofs<br />
daakvlevinebdnen, an apkurebdnen da ityodnen: `rogorc<br />
mowameTaSi akurTxes, ise arge Cemi locva~-o. aqve<br />
avRniSnavT, rom imereTSi fsiqo-nervul avadmyofTa<br />
mTavar salocavad mowameTa iTvleboda, _ `mowameTa<br />
nervebiT daavadebulebs Svelis~_o, _ gadmogvcemen<br />
mTxroblebi.<br />
rogorc ukve aRvniSneT, eTnografiuli masalis<br />
mixedviT, mkurnalobis magiuri saSualebebi gulisxmobs<br />
daavadebis gamomwvev mizezze uSualo zemoqmedebas da<br />
avadmyofis gankurnebas. fsiqo-nervuli avadmyofebis<br />
(`SeSinebuli~, `gaTvaluli~, `monadebi~ \\ `uJmuri~)<br />
samkurnalo magiuri ritualebi rTulia. isini<br />
`gankurnebamde~ dReSi ramdenjerme (mzis<br />
amosvlamde, SuadRisas, mzis Casvlisas) meordeba.<br />
ritualSi sxvadasxva gvaris ramdenime, (ZiriTadad 3)<br />
`Semlocveli qali~ Rebulobs monawileobas. avadmyofis<br />
garSemo iqmneba gansakuTrebuli garemo _ siwynare,<br />
simSvide, naxevrad Cabnelebuli garemo, CurCuliT<br />
monotonuri Selocva, masaJi gulis areSi da sxva. e. i.<br />
104
`eqimbaSi~ avadmyofisaTvis qmnis iseT garemos, rom am<br />
ukanasknels rac SeiZleba meti ndoba gauCndes misi<br />
moqmedebis mimarT. STaagonebs, rom igi avadmyofobis<br />
gamomwvev mizezs (av borot Zalas, als da eSmaks)<br />
gandevnis misi sxeulidan. STagoneba da ndoba ki<br />
magiuri mkurnalobis `eqimbaSisadmi~ mTavari iaraRia.<br />
ramdenime warmatebuli seansi ki `eqimbaSis~<br />
avtoritetis zrdis sawindaria, razedac metyvelebs<br />
eTnografiuli masala. kerZod:<br />
mTxrobelTa gadmocemiT magiur mkurnalobas,<br />
dadebiTi Sedegi hqonda. amis dasturad gamodgeba isic ,<br />
rom fsiqo-nervul daavadebaTa dros magiur<br />
mkurnalobas dResac mimarTaven. velze muSaobis<br />
procesSi araerTi `eqimbaSis~ \\ `Semlocvelis~ karze<br />
davafiqsireT avadmyofTa rigebi. moviyvanT ramdenime<br />
magaliTs: imereTSi dResac didi saxeli aqvs `boslevis<br />
\\ kapanaZeebis wamals~, romelsac `eSmakeulis~ \\<br />
`xelnakraulobis~ wamalsac eZaxian. maTTan<br />
samkurnalod midian ara marto axlo-maxlo soflebidan,<br />
aramed saqarTvelos sxvadasxva kuTxeebidan. Cven<br />
`eqimbaSis~ karze 8-10 avadmyofi davafiqsireT.<br />
rogorc `eqimbaSma~ gadmogvca aRniSnul wamals<br />
Selocvebis TanxlebiT amzadebs sxvadasxva samkurnalo<br />
balaxebisa da qvebisagan. ra Tqma unda avadmyofsac<br />
ulocavs. mkurnalobs ZiriTadad SiSiT da nervuli<br />
stresisagan gamowveul daavadebebs. `visac genebiT<br />
mosdgamda, maT ver vSveliTo~.<br />
rogorc Cans, es is SemTxvevaa, roca `eqimbaSi~<br />
fsiqologiisa da farmakologiis karg codnas flobs<br />
da warmatebiT iyenebs maT.<br />
qvemo svaneTSi, `eqimbaS~ maro gabianTan (sof. zeda<br />
Skedi, 1985 w-s) quTaisidan Camoiyvanes avadmyofi qali<br />
samkurnalod, romelsac SiSze daemarTa es avadmyofoba<br />
_ `mTel sxeulSi mWams, meSinia, sul fiqrebSi var<br />
wasuli, Cems nebaze verafers vakeTeb, goneba mereva~_o.<br />
rogorc avadmyofis meuRlem gadmogvca aRniSnul<br />
105
`eqimbaSs~ yofili pacientebi da maTi patronebi Zalian<br />
emadlierebian.<br />
samkurnalo magiiT mkurnalobaSi did rols<br />
asrulebda `Senaloci wyali~ da `wminda wyali~<br />
(eklesiidan motanili nakurTxi wyali).<br />
rogorc davinaxeT, qarTveli `eqimbaSebi~ \\<br />
`Semlocvelebi~ magiuri mkurnalobisas iyenebdnen<br />
fsiqoTerapiis (rwmena, STagoneba) meTods da warmatebiT<br />
uxamebdnen samkurnalwamlo saSualebebs.<br />
literatura:<br />
1. v. bardaveliZe, qarTvelTa uZvelesi sarwmunoebis<br />
istoriidan (RvTaeba barbar-babar), Tb., 1941.<br />
2. m. <strong>burduli</strong>, xalxuri medicina dasavleT<br />
saqarTveloSi (svanuri eTnografiuli masalebis<br />
mixedviT), sakandidato disertacia, Tb., 1990.<br />
3. П. И. Булъ, Основы психотерапии, Л., 1974.<br />
4. Dr. Junter Wippermann, Aberglaube und medizin, Berlin, 1959.<br />
5. a. zurabaSvili, fsiqiatria, Tb., 1959.<br />
6. l. kvirikaSvili, literaturuli sabuTi miTologiis<br />
asaxsnelad, ,,aRmosavluri filologia~, I, Tb., 1969.<br />
7. А. Я. Люле, Верования, религиозные обряды и предрассудки у<br />
Черкес, ЗКОРГО, 1862.<br />
8. n. mindaZe, <strong>qarTuli</strong> xalxuri medicina, Tb., 1981.<br />
9. n. mindaZe, <strong>qarTuli</strong> xalxuri <strong>samedicino</strong> <strong>kultura</strong>,<br />
avtoreferati (istoriis mecnierebaTa doqtoris<br />
samecniero xarisxis mosapoveblad), Tb., 2000.<br />
10. Л. И. Минко, Знахарство, Минск.<br />
11. T. oCiauri, recenzia z. kiknaZis naSromze, ,,<strong>qarTuli</strong><br />
miTologiuri gadmocemebis sistema~, qarTulkavkasiuri<br />
eTnografiuli studiebi, Tb., 1991.<br />
12. Г. Райт, Свидетель колдоводства, «Молодая гвардия», 1971.<br />
106
MMAGIC MEANS OF HEALING – PSYCHOTHERAPY OR<br />
SUPERSTITION?<br />
(ACCORDING TO ETHNOGRAPHIC DATA FROM<br />
WESTERN GEORGIA)<br />
MEDEA BURDULI<br />
Javakhishvili Institute of History and Ethnology<br />
According to the Georgian ethnological data, the unknown reasons<br />
for diseases were explained by irrational and supernatural forces, such as<br />
deity, departed soul, evil eye, evil spirits – ali, kaji (Names of the<br />
Georgian mythological evil personages), devil, etc. This concerned<br />
especially psychoneurotic diseases. It was believed that they were caused<br />
by devil residing within the body of the sick individual. Belief in<br />
supernatural causes of diseases favoured origination of magic healing<br />
rituals, and emergence of magicians, exorcists, shamans and pagan priests.<br />
The study of ethnographical data concerning health and diseases,<br />
as well as folk methods of healing revealed their syncretic character, the<br />
result of intercultural relations through history.<br />
Mystical beliefs about diseases ( demons, evil spirits living within<br />
a body) were changed. The Christian Church attributed diseases to demonpossessed<br />
man. Christian prayers substituted for ancient incantations. The<br />
pagan and Christian motives existed side-by-side in the text of incantation.<br />
Quite often they were mixed with each other. Christian saints became the<br />
healers. St. George is considered the leading healer in Georgia. People<br />
seek (by praying, bringing sacrifices etc.) his protection from evil spirits<br />
and other diseases.<br />
As it is well known, confidence and suggestion play main role in<br />
magic healing. It works even in case of treatment by physician. But<br />
suggestion has its limits and is based on confidence and trust. Magic<br />
healing plays great role in the society, the members of which believe in<br />
evil magicians, bewitching, evil forces, evil eye, departed souls. Good<br />
magicians, exorcists and other kinds of healers have high level of trust as<br />
they are believed to be able to cure by exorcism.<br />
107
The complicated system of religious rituals associated with magic<br />
aimed at winning deity’s favour and healing. People went through rituals<br />
both to be healed and to prevent diseases (Svaneti, Lechkhumi and other<br />
regions of Georgia).<br />
Magic and religious rituals were performed at home, divine place<br />
or in the sanctuary (church, divine tree etc.). According to materials from<br />
Svaneti, each disease had its own “sending deity”. Therefore, the ritual<br />
was held in a sanctuary dedicate to the certain deity.<br />
It is worth to be mentioned that in some cases healing magic<br />
implied transfer of disease from a patient to another person by verbal<br />
formula or action. Any belonging of the sick was hung on a tree or put<br />
somewhere. The disease was thought to be transferred to the person who<br />
touched the object.<br />
The incantation was the most popular kind of magic healing.<br />
Exorcists had confidence and authority among people.<br />
The so-called “good days” – Monday, Thursday and Saturday and<br />
certain phases of the Moon were chosen for incantation.<br />
According to ethnographical data main role in treatment of<br />
diseases (e. g. psycho-neurotic ones) was given to exorcism and ritual. In<br />
some cases (skin diseases, wounds, etc.) herbal and other kinds of<br />
traditional healing means were used in the first place, exorcisms and<br />
rituals – in the second place.<br />
It is worth to note that the structure of incantation texts against<br />
different kinds of psycho-neurotic diseases is almost identical. The first<br />
place of patient and the last one, if treatment isn’t effective, is a demand<br />
and threat towards the given disease.<br />
The number of persons participating in a ritual depended on<br />
heaviness of illness. The number varied from 3 to 9. In some cases nine<br />
bonfires were burned in a circle around the sick individual.<br />
Magical sources of treatment affect diseases and its causing<br />
reasons with the purpose of curing a patient. Text and ritual are<br />
complicated and often repeated when incantation is the main treating<br />
method. Thus the patient finds himself in calm, partly darken environment<br />
where exorcist is whispering in a low, monotonous voice. These actions<br />
are necessary to calm neurotic patient and bring him out of stress. If the<br />
108
patient is treated mainly by medicines, incantation texts are short and the<br />
ritual-primitive.<br />
109
epidemiur daavadebebTan dakavSirebuli<br />
rwmena_warmodgenebi da wes_Cveulebebi<br />
saqarTveloSi<br />
<strong>qarTuli</strong> eTnografiuli masala uxv da saintereso<br />
cnobebs Seicavs epidemiur daavadebaTa (Savi Wiri,<br />
qolera, tifi da sxva). gamomwvevi mizezebisa da masTan<br />
dakavSirebuli wes-Cveulebebis Sesaxeb. aRniSnuli<br />
masalis mixedviT epidemiuri daavadebebis kerebi<br />
saqarTveloSi ar iyo, isini mezobeli saxelwifoebidan<br />
vrceldebodnen periodulad da SiSis zars scemdnen<br />
mosaxleobas. vinaidan aRniSnul daavadebaTa gamomwvevi<br />
realuri mizezebi xalxisaTvis ZiriTadad ucnobi iyo,<br />
aqedan gamomdinare ar arsebobda masTan brZolis<br />
efeqturi samkurnalo saSualebebic, amitom maTi<br />
warmomavloba zebunebriv Zalas daukavSirda,<br />
Sesabamisad warmoiSva uamravi wes_Cveuleba, romelic<br />
daavadebaTa Tavidan asacileblad da ,,samkurnalodac~<br />
sruldeboda. am warmodgenaTa mixedviT epidemiuri<br />
daavadebebis movlineba dedamiwaze RmerTis nebaa, amiT<br />
igi adamianebs sjis Cadenili codvebis gamo.<br />
zemoTqmulis damadasturebeli eTnografiuli masala<br />
yvelaze ukeT saqarTvelos mTam (svaneTi, xevsureTi da<br />
sxv.) Semoinaxa Cvens dromde.<br />
b. niJaraZis mier svaneTSi Cawerili Tqmulebis mixedviT<br />
(XIX s.), gzaabneuli adamiani ,,zigeTis~// Wiris qveyanaSi<br />
moxvda da daxmareba ,,batonebis~ dedas sTxova, man Tavis<br />
mxriv Svils _ yvavils – daavala es kaci saxlSi<br />
daebrunebina. yvavilma dedas uTxra ,,..es-es aris exla<br />
RmerTTan viyavi, xval am kacis mezoblisas Jamsa<br />
hgzavnis da am kacsac imas gavatan-o. am kldis Tavze<br />
yvavilisa da wiTelas garda sxva sneulebaTac hqoniaT<br />
bina... aCvena Jamis binac, is adgili saidanac Savi kvamli<br />
amodioda~ (niJaraZe. 1962. 147_148).<br />
110
msgavsi Tqmuleba CavwereT 1981 wels qvemo svaneTSi,<br />
romlis mixedviTac aseve gzaabneuli, ,,zigeTis~<br />
qveyanaSi moxvedrili biWi dainaxavs sxvadasxva feris<br />
saxlebs. mas auxsnian, rom Savi saxli - Savi Wiris<br />
sacxovrebelia, wiTeli – wiTela batonebisa, TeTri –<br />
yvavilisa da a. S. (<strong>burduli</strong>. 1981. 2).<br />
zemoT ganxiluli Tqmulebebis mixedviT Savi feri,<br />
yvelaze saSiS epidemias, Sav Wirs ukavSirdeba.<br />
analogiuri Sexedulebebi dasturdeba saqarTvelos sxva<br />
kuTxeebSic. xevsureTSi, prof. T. oCiauris mier<br />
damowmebul gadmocemaTa mixedviT - ,,Jamni pawawina,<br />
adamianis msgavsi arsebani yofilan... JamT Tan saxedrebi<br />
mouyvaniaT, romlebzec sami feris isrebi hqoniaT<br />
akidebuli: TeTri, wiTeli da SavTbiani. visac SavTbian<br />
isars dahkravdnen, is Turme maSinve stovebda samzeos,<br />
visac wiTels SedarebiT didxans cocxlobda, magram<br />
mainc iRupeboda, TeTri feris isriT dakodili ki<br />
inkurneboda...~ (oCiauri. 1977. 103_104.).<br />
isari miCneulia RmerTis, RvTaebis iaraRad, romlis<br />
saSualebiTac Cndeboda sxvadasxva epidemia, umetesad ki<br />
Savi Wiri (mindaZe. 2000. 158.). Savi Wiris sinonimad<br />
qceuli ,,sityva Jami somxuria da dros aRniSnavs. avi<br />
Jami – sityva-sityviT avi, cudi drois aRmniSvnelia, e. i.<br />
Savi Wiris epidemiis drois~ (mindaZe. 2000. 159)<br />
SemTxveviTi ar aris, rom qarTul enaSi sityva Jami<br />
drois aRniSvnasTan erTad gaigivebulia kacis<br />
mkvlelTan. Jami – kacis mkvleli (orbeliani. 1991.).<br />
sainteresoa, rom xalxSi Savi Wiris sinonimad gvxvdeba<br />
termini ,,Savi Jami~, e. i. Savi dro, roca aRniSnuli<br />
daavadeba iyo gavrcelebuli.<br />
epidemiuri daavadebebi RvTis sasjelad iyo miCneuli<br />
evropis xalxebSic (mindaZe. 2000. 158.), kavkasiis sxva<br />
xalxebSic, mag: somxebi epidemiuri daavadebis gamoCenas<br />
RvTis sasjelad Tvlian. maTi rwmenis mixedviT Wiri<br />
qalis saxiT moevlineba xalxs, mas Tan ori mamakaci<br />
axlavs – erTi wiTeltansacmliani, xelSi wiTeli<br />
111
xelsaxociT, meore Savtansacmliani, Savi xelsaxociT.<br />
visac wiTeli xelsaxociT Seexebian ar mokvdeba, xolo<br />
visac Sav xelsaxocs mousvamen is kvdeba (Бунатова. 1893.<br />
180-181.). RmerTi Tavisi qveSevrdomebis meSveobiT<br />
avrcelebda epidemiur daavadebebs. svanuri<br />
eTnografiuli masaliT RmerTi ,,sunduq deceS~-is<br />
(zeciuri sunduqis) da wminda barbares saSualebiT<br />
mouvlenda adamianebs zeciur sasjels – epidemiebs.<br />
,,sunduq deceS~-i cis RmerTia, romlis xelT aris<br />
epidemiuri daavadebebis movlineba dedamiwaze. svaneTSi<br />
moCxubrebi ase daswyevlidnen erTmaneTs - ,,sunduq<br />
deceSma iseTi avadmyofoba gagiCinoT, ojaxSi aravin<br />
darCeTo~. aRniSnul RvTaebas Seusaxelebdnen mozvers,<br />
romelsac ,,sunduqvaÁ~-s eZaxdnen da siberemde<br />
inaxavdnen, bolos gaasuqebdnen da Seswiravdnen<br />
,,sunduqs~, evedrebodnen–aeSorebina maTi ojaxis<br />
wevrebisaTvis mis mier gamoSvebuli avadmyofoba.<br />
epidemiuri daavadebebisagan, - cudi Wiris//xola mazig–<br />
isagan dacvas SesTxovdnen wminda barbaresac (sv.<br />
barblaSi), radganac am wmindanis funqcia xalxis azriT<br />
aris - ,,gansakuTrebiT gadamdeb sneulebaTa acileba.<br />
Tvalis tkivilisagan gankurneba da Tvalis Suqis<br />
miniWeba barblaSis locvis teqstebis mTavar Sinaarss<br />
da am dReobaze Sesawiravebis mitanis mTavar mizans<br />
Seadgenda. am dReobis ZiriTadi daniSnuleba<br />
maincdamainc daavadebuli Tvalebis gankurneba, TvalTa<br />
Suqis miniWeba da ,,avi Wirisagan ~(xola mazig) dacva<br />
iyo~ (bardaveliZe. 1941. 45.). cnobilia, rom wminda<br />
barbare epidemiuri daavadebisagan, maT Soris Savi<br />
Wirisagan mfarvel wmindanad iTvleboda mraval<br />
qristianul qveyanaSi _ ungreTSi, avstriaSi, kievis<br />
ruseTSi, rumineTSi da a.S. (mindaZe. 2000. 255).<br />
T. oCiauri religiuri xasiaTis zepirsityvierebis<br />
analizis Semdeg wers: ,,xevsuruli religiuri<br />
Sexedulebebis Tanaxmad, Jamni, RvTisSvilTa samsaxurSi<br />
sxva wvrili damsjeli Zalebis (memarcvleni,<br />
112
meyuriadeni da a. S.) msgavsad, RvTaebaTa mier ukve ymaTa<br />
dasasjelad movlenil arsebebad warmoidginebian.<br />
RvTaeba maT saWiroebis SemTxvevaSi urC yrmaT miusevs<br />
da gaanadgurebs~ (oCiauri. 1977. 110.).<br />
xalxuri SexedulebiT RmerTi Savi Wiris movlinebas<br />
raime niSnis mixedviT agebinebda adamianebs. mag.: svanuri<br />
masaliT - ,,svaneTis Jamobis dros (Cems mamas misi<br />
mamisagan gaugonia), igi svaneTis dasavleTiT dawyebula.<br />
Oori TeTri, wiTelTaviani ZaRli dadioda Turme<br />
erTad xev_soflebSi. mosaxlis karze misvlisas am<br />
ojaxSi ori an sami kvdeboda, SigniT saxlSi Tu<br />
Sevidodnen ZaRlebi – ojaxi mTlianad iRupeboda. erTerT<br />
mosaxlesTan rom misulan da diliT adre ojaxis<br />
ufross es ZaRlebi Tavis ezoSi daunaxavs,<br />
xmisamouRebliv Sebrunebula saxlSi, colisaTvis erTi<br />
saceri salocavi purebi daucxobinebia, gamoutana da<br />
ZaRlebs Caudga Turme SuaSi. ZaRlebs purebi SeuWamiaT,<br />
amdgaran da mTaze asulan, iqidan zemo svaneTSi<br />
wasulan da Jamobac iq dawyebula~ (daviTiani. М 2. 30.)<br />
rogorc zemoT aRvniSneT, epidemiuri daavadebebis, maT<br />
Soris Savi Wiris kera saqarTveloSi ar yofila.<br />
eTnografiul masalasTan Seusabamoa zogierTi ucxoeli<br />
mogzauris cnobebi. mag: Jan Sardeni aRwers ra<br />
saqarTvelos geo_klimatur garemos, epidemiur<br />
daavadebebs, maT Soris Savi Wiris gavrcelebas mas<br />
ukavSirebs - ,,aq haeri Zlier notioa (dasavleT<br />
saqarTveloSi m. b.), wvims TiTqmis gadauReblad.<br />
zafxulSi nestiani miwa, gaxurebuli mwvave mziT,<br />
wamlavs haers da iwvevs mraval daavadebas – xSirad Sav<br />
Wirsac. ucxoelebi am haers ver itanen. isini<br />
uZlurdebian, sustdebian, yviTeli feri edebaT da<br />
CaCanakdebian. adgilobrivi mcxovrebni ufro itanen am<br />
haers, magram maT Soris Zalian mcirea iseTebi,<br />
romlebic samoc wels aRweven~ (Jan Sardeni. 1975. 100.).<br />
Savi Wiris – epidemiaTa Soris yvelaze saSineli<br />
daavadebisagan Tavis dacvis raime efeqturi saSualeba<br />
113
XIV s-mde arsad ar arsebobda, vidre ar SemoiRes<br />
karantinis sistema. xalxTa moZraobis gzebze – rogorc<br />
xmeleTze, ise zRvaze – Seqmnes barierebi (kvitaiSvili,<br />
svaniZe. 1969. 404.).<br />
saqarTveloSi karantinis sistema ar moqmedebda<br />
ruseTTan SeerTebamde, (XIX saukuneSi saqarTveloSi<br />
ramdenjerme ifeTqa Savi Wiris epidemiam_1803_07; 1811_12;<br />
1855; 1857 wlebSi, amoqmedda karantinis sistema)<br />
(Sengelia. 1970. 230; 234.), magram xalxi TviT axdenda<br />
daavadebuli keris izolacias icoda ra daavadebis<br />
xasiaTi – gadadebiT gavrcelebis unari – eridebodnen<br />
avadmyofTan kontaqts. mag.: raWaSi, mosaxleoba rom<br />
gaigebda tifis an sxva raime epidemiuri daavadebis<br />
SemTxvevis Sesaxeb, mTeli sofeli tyeSi ixizneboda.<br />
iqidan uyurebdnen kvamli amodioda kidev im saxlidan<br />
Tu ara. Tu vinmes hqonda tifi moxdili is rCeboda da<br />
uvlida avadmyofs. AaseTi avadmyofis momvleli ,,sacavs~<br />
daikidebda yelze. ,,sacavi~ iyo vercxlis jvari.<br />
,,sacavs~ anaTxovrebdnen. Mmicvalebulsac is mouvlida,<br />
snebiT mkvdars Rame daasaflavebdnen, mRvdeli ki<br />
damarxuls augebda wess.Aaseve iqceodnen saqarTvelos<br />
yvela kuTxeSi. gansakuTrebiT Savi Wiris dros. qarTlis<br />
masalis mixedviT profilaqtikuri daniSnulebiT<br />
iyenebdnen agreTve niors, ojaxis wevrebi da mnaxveli<br />
(Tuki aseTi vinme gamoCndeboda) niors Wamdnen da<br />
agreTve danayil niors ismevdnen xelebze, saxeze.<br />
aRniSnul profilaqtikur RonisZiebas<br />
saqarTveloSi yvelgan mimarTavdnen (mindaZe. 2000. 76.),<br />
magram zogierTi kuTxe damatebiT saSualebasac iyenebda<br />
epidemiis Tavidan asacileblad – saTemo<br />
gadawyvetilebiT cdilobdnen aeZulebinaT Temis wevrebi<br />
meti sifxizle gamoeCinaT. svaneTSi vinc gadamdeb<br />
daavadebas ,,Caitanda~ adgilobrivi adaTiT<br />
gadawyvetili sasjeli eloda. mTxrobelTa gadmocemiT<br />
– mucela, Savi Wiri, yvavili da sxva gadamdebi<br />
sneulebani svaneTSi ki ar Cndeboda, aramed SemohqondaT<br />
114
mimosvlis dros imereTidan da Crdilo kavkasiidan.<br />
zemoaRniSnuls saarqivo masalebic adasturebs -<br />
,,amboben, uZveles droSi, erTobilsa xevsa svaneTisasa,<br />
gadawyvetileba hqonda gamotanili. am gadawyvetilebiT<br />
dawyevlili iyo is svani, romelic Semoitanda yvavils<br />
da sxva misTana gadamdeb mZime daavadebas, romelsac<br />
adgilobrivad eZaxian sens Tu sentrs, Jams (Savi Wiri), -<br />
qelefens (qelefani) da sxv. wyevlis garda Wiris<br />
Semomtans ajarimebdnen da zogierT SemTxvevaSi<br />
ayramdec ki miiyvandnen. saqmeso~ (daviTiani. М`35.).<br />
eTnografiuli masalidan Cans, rom epidemiuri<br />
daavadebebidan saqarTveloSi yvelaze xSiri movlena<br />
tifi yofila. imereTSi tifis sinonimad gvxvdeba<br />
termini ,,xurveba~, raWaSi_sneba//saxadi. Tifs snebis<br />
saxeliT icnobdnen leCxumSic. S.s. orbeliani snebas<br />
ganmartavs, rogorc sneulebas, sneulebas_senT darTva<br />
(orbeliani. 1991,), sneuleba_avadmyofobaa mZime,<br />
gadamdebi (q.e.l. 1986.)<br />
qarTlSi Sav Wirs saxadis//xorvelis saxeliTac<br />
icnoben, leCxumSi Sav Wirs//Savi Jams//Savi tifs//saxads<br />
uwodeben _,,Savi Jami//saxadi klavs adamians, sicxes<br />
aZlevs, Savad daafens. Zalian iSviaTad Tu vinme<br />
gadarCeboda am avadmyofobisagan. AaseT ojaxs aravin ar<br />
ekareboda. maSin araferi wamloba ar icodnen.<br />
Avadmyofoba ufro zafxulSi Cndeba~_o.<br />
Zvelad epidemiuri daavadebebis efeqturi<br />
samkurnalo saSualebebis ararsebobis pirobebSi<br />
,erTaderTi racionaluri RonisZieba avadmyofobis keris<br />
izolacia da morideba rCeboda. Aam wess uklebriv<br />
saqarTvelos yvela kuTxeSi icavdnen. qarTlis masalis<br />
mixedviT ,,saxadiT bevri ixoceboda, sadac avadmyofoba<br />
gaCndeboda imis saxlkars aRar vekarebodiT. saWmels<br />
Sors davdgamdiT da saxls qvas vesrodiT, gamovidodnen<br />
da TviTon Seitandnen~_o.<br />
eTnografiuli masalidan Cans, rom epidemiuri<br />
daavadebebi saqarTveloSi sxvadasxva sixSiriT<br />
115
vrceldeboda. Mmag. Savi Wiri ufro iSviaTi movlena iyo,<br />
Tumca yvelaze saSiSi. saintereso masalas gvawvdis<br />
aRniSnulis Sesaxeb a. Ooniani_ ,,yvela avadmyofobaze<br />
meti saSiSi aris ,,zig~_ Wiri, romelic moevlineba<br />
xolme xalxs iSviaTad, ramdenime saukunis iqeT,<br />
romelsac uwodeben ,,dgma~_s. erTi ,,dgma~ rom gadurCeba<br />
SemdegSi aRar ganmeordeba zigi da am xans uwodeben<br />
,,Jamobas~. Jamobis dros zigi gaCndeba xolme da<br />
erTbaSad musrs avlebs yvela mosaxles; Jamobas anu<br />
zigs Tan mosdevs SimSiloba da SimSilobis gamo<br />
erTbaSad gawyvets xolme xalxs; zig gaaSavebs visac<br />
Sexvdeba da ucbad kidec klavs (oniani. 136.). igive<br />
avtoris cnobiT Savi Wiris//Jamis saxelze mravali uqme<br />
dRe aqvT Sewiruli sadResaswaulod da mravali saxis<br />
adaT_wesebi, rom zigisagan daifaron Tavi. Ritualebi<br />
iyo rogorc saojaxo, ise sagvareulo. mag: ,,onianTa<br />
gvars aqvs zigis dReobisaTvis erTi adgili Sewiruli,<br />
romelic exlac sagvareulodaa darCenili da sruldeba<br />
im adgilze limziri didis ambiT mTeli gvaris mier da<br />
adgilic daculia amJamad~ (oniani. 136.).<br />
yvelaze xSiri epidemia ki tifi yofila, mas<br />
ganmeorebadobis ufro mcire periodic hqonia. imereTSi<br />
tifis sinonimad gvxvdeba termini ,,xurveba~, raWaSi –<br />
sneba/saxadi. tifs ,,snebis~ saxeliT icnobdnen<br />
leCxumSic. s.-s. orbeliani snebas ganmartavs, rogorc<br />
sneulebas, sneulebas – senT darTva (orbeliani. 1991.).<br />
sneuleba – avadmyofobaa mZime, gadamdebi ( qegl).<br />
mTxrobelTa gadmocemiT aRniSnuli epidemia ufro<br />
zafxulobiT vrceldeboda, roca xili Semodioda.<br />
SesaZlebelia isini tifs dizenteriaSic urevdnen.,<br />
radgan cnobilia, rom daavadeba ,,tifis~ qveS (berZn.<br />
Typfos_gonebis dabindva) gaerTianebulia ramdenime<br />
mwvave infeqciuri daavadeba_ muclis tifi, partaxtiani<br />
tifi, SebrunebiTi tifi, paratifi, romelTa mZime<br />
mimdinareobis dros goneba ibindeba (kvitaSvili, svaniZe.<br />
1969. 318_334.). xalxi zogjer urevs erTimeoreSi saerTo<br />
116
simptomebiT ( maRali sicxe, gonebis dabindva da sxv.)<br />
mimdinare sxvadasxva daavadebebs. mag. imereTSi<br />
ganasxvaveben tifis ramdenime saxes: Savs, muclis tifs,<br />
partaxtian tifs,-,,Savi tifi Zvelad iyo, romelic<br />
klavda adamians, naxevari xalxi daxoca, bavSvi viyavi<br />
maSin~_gadmogvcemen mTxrobelebi. svanuri masalis<br />
mixedviTac yvelaze xSirad gadamdebi daavadebebidan<br />
tifi meordeboda. ,,avadmyofi Wkuas kargavda im<br />
dRidanve, azrSi aRar iyo. zogi male kvdeboda. sicxes<br />
aZlevda dids kuWi gaqvavebuli hqonda~_o.<br />
muclis tifis damaxasiaTebel simptomebs ase<br />
axasiaTebs xalxi_ maRali sicxe, 40 dRe verafers Wamda,<br />
ugrZnoblad iyo, davardnili, mowyvetili,<br />
ujan_uRono,wylis moTxovnileba hqonda, avadmyofs<br />
abodebda, kuWSi Sekruli iyo, gamonayari hqonda. Uunda<br />
aRiniSnos rom muclis tifis garegani simptomebis<br />
xalxuri arwera uaxlovdeba mecnieruls.<br />
radgan efeqturi samkurnalo saSualeba ar<br />
arsebobda, amitom misi Zalian eSinodaT da Tavs<br />
izolaciiT icavdnen, avadmyofis ojaxs eridebodnen, mis<br />
ezoSi ar Sevidodnen, avadmyofisaTvis<br />
,,mosakiTxs~WiSkarTan datovebdnen. Aavadmyofs ar<br />
daelaparakebodnen _,,haeridanac gadadiso~, ofli ufro<br />
saSiSi iyo.<br />
rogorc ukve aRvniSneT daavadebis gamomwvevi<br />
mizezis arcodnis gamo mkurnalobis efeqturi<br />
saSualeba (Tu ar CavTvliT moridebas) ar arsebobda,<br />
magram mainc cdilobdnen sicxis damwevi saSualebebiT<br />
avadmyofisaTvis Sveba miecaT. ZmarSi dasvelebuli<br />
tiloTi gamouwmindavdnen pirs, radgan avadmyofs ,,ena<br />
qalamaniviT gauSavdeboda, gauxmebodao~, ,,tifisgan<br />
damcav saSualebad iTvleboda niori da mcire naWeri<br />
,,mexis guli~~ (Джапаридзе. 1893. 134.).<br />
eTnografiuli masalis mixedviT avadmyofi rom<br />
,,gamobrundeboda~ mere kargi kveba sWirdeboda, saWmels<br />
urCevdnen ,,naavadmyofar kuWs rom moenelebina~.<br />
117
imereTSi ,,Savi tifi~ gaigivebulia ,,Sav WirTan~, radgan<br />
igi saSiSi daavadeba iyo da musrs avlebda mosaxleobas<br />
mas ,,momsreli senis~ saxeliTac moixsenieben.<br />
epidemiuri daavadebebidan dizenteria erTaderTia,<br />
romlis gamomwvev mizezad zebunebriv ZalasTan erTad<br />
saxeldeba – arajansaRi kveba, Semousvleli xilis Wama<br />
da sxv.<br />
dizenteria, rogorc epidemiuri daavadeba Zveli<br />
droidanvea cnobili. sakmaod did msxverpls iwvevda.<br />
igi Tan axlda omianobasa da SimSilobas.<br />
saqarTveloSi aRniSnuli daavadeba sxvadasxva<br />
saxeliTaa cnobili, - raWaSi – mucela; leCxumSi –<br />
tifi, mucela; svaneTSi – muclis Wiri//Ãadi mazig-i,<br />
sisxas; aRmosavleT saqarTvelos mTianeTSi – sisxa,<br />
qarTlSi muclis tifi, kaxeTSi sisxas da a.S.<br />
rogorc mTxroblebi gadmogvcemen<br />
dizenteria//mucela//sisxa metad saSiSi da gadamdebi<br />
daavadeba iyo. - ,,igi rom gamoCndeboda soflebs Soris<br />
mimosvla wydeboda~. dizenteriis dros (sxva<br />
epidemiebisagan gansxvavebiT) garkveul samkurnalo<br />
dietasa da xalxur samkurnalo saSualebebsac<br />
mimarTavdnen, romelic garkveul SeRavaTs aZlevda<br />
avadmyofs. Mmag: ,,daSuSuli~ qeris ,,yavas~//Cais asmevdnen,<br />
aseve mcenare TavSavasa (Origanum vulgare L.,) da pantis<br />
(Pyrus caukasika A.) Ciris naxarSs asmevdnen, moxarSul<br />
kartofilsa da kvercxs aWmevdnen.<br />
rogorc ukve aRvniSneT, xalxi zogjer erTimeoreSi<br />
urevs muclis tifsa da dizenterias, radgan gamoxatvis<br />
msgavsi niSnebi axasiaTebda. Aase mag. erTi rigi<br />
eTnografiuli masalebisa gadmogvcems, rom tifis dros<br />
avadmyofi kuWSi Sekruli iyo, xolo meores<br />
mixedviT_,,tifis niSnebi rom hqonda_sisxlze gadioda,<br />
muceli stkioda , sicxe hqonda~. Aaq maRali sicxe da<br />
muclis tkivili orive daavadebisTvisaa<br />
damaxasiaTebeli, faRaraTi ki mxolod dizenteriis<br />
niSania, magram radgan orive epidemiam didi<br />
118
,,sikvdilianob icoda~, SesaZlebelia amitomac<br />
moixseniebdnenen erTi terminiT.<br />
raWuli eTnografiuli masalis mixedviT _ tifi//<br />
,,mucela~ xasiaTdeba faRaraTobiT, avadmyofi sisxlze<br />
gadioda, daavadeba Zalian gadamdebi iyo. mucela rom<br />
gamoCndeboda soflebs Soris mimosvla wydeboda.<br />
saqonelsac aridebdnen im soflis saqonels, radgan<br />
,,daavadeba ganavalze fexis dadgmiTac gadadiodao~.<br />
aseTive damokidebulebaa am epidemiuri daavadebis<br />
mimarT saqarTvelos yvela kuTxeSi. Ddizenterias<br />
svaneTSi muclis Wirs//Ãadi maziq//sisxas uwodeben da<br />
aRniSnaven, rom es daavadeba samuSaod wasuli svanebis<br />
ukan dabrunebis dros, gazafxul_zafxuls emTxveoda. B.<br />
niJaraZe gadmogvcems ,,mulaxSi gaCenila sneuleba....<br />
gadamdebi aRmoCnda da meore sazogadoebaSi, lenjerSic<br />
gadasula....…avadoba iwyeba sicxiT, mere daiwyeba<br />
faRaraToba, grZeldeba 4_6 kvira. rogorc gadmomces or<br />
zemoxsenebul sazogadoebaSi 30_de kaci mouklavs.<br />
xalxs Zlier eSinia am sneulebis (niJaraZe. 1962. 125.). am<br />
cnobis mixedviT dizenterias (aRwerili daavadeba<br />
Tavisi simptomebiT _<strong>samedicino</strong> aRwerebiT cnobilia,<br />
rom dizenteria mwvave infeqciuri daavadebaa, romelsac<br />
axasiaTebs msxvili nawlavis anTeba, xanmokle cxeleba<br />
da zogadi intoqsikacia ) XIX s_is II naxevarSi svaneTSi<br />
didi msxverpli gamouwvevia.<br />
radgan epidemiuri daavadebebis gamomwvevi realuri<br />
mizezebi xalxisaTvis ZiriTadad ucnobi iyo, aqedan<br />
gamomdinare garda profilaqtikuri RonisZiebebisa<br />
(morideba, gaxizvna, daavadebuli keris izolacia da<br />
sxv.) ar arsebobda efeqturi xalxuri samkurnalo<br />
saSualebebi. zemoaRniSnuli ganapirobebda religiuri<br />
ritualebis simravles, romlebic epidemiuri<br />
daavadebebis Tavidan asacileblad agreTve<br />
,,gansakurneblad~ iyo gankuTvnili saqarTveloSi.<br />
svaneTSi, raWa-leCxumSi da sxv. am miznisTvis hqondaT<br />
Sewiruli dReebi, romlis drosac salocavi ritualebi<br />
119
eklesiaSi an saxlSi tardeboda. an kidev mamulSi,<br />
romelime msxmoiare xis qveS, uRliT jvaredinad<br />
gadazomavdnen miwas, romlis damuSaveba ojaxs<br />
SemdgomSi aRar SeeZlo da Sewiravdnen ,,daavadebis<br />
gamomSveb~ RvTaebas. weliwadSi erTxel am adgilze<br />
tardeboda rituali, romelsac svaneTSi ,,lidbaSi<br />
limzir~ - ,,yanaSi locva~ hqvia, rituali xuTSabaT dRes<br />
(cis dRe) tardeboda. aqve avRniSnavT, rom es wes-<br />
Cveulebebi yvelaze ukeT da srulfasovnad svaneTSi<br />
davamowmeT, amitom maT ZiriTadad am kuTxis magaliTze<br />
ganvixilavT.<br />
svaneTSi ,,Savi Wiris//Jamis saxelzedac mravali uqme<br />
dRe aqvT Sewiruli sadResaswaulod da mravali saxis<br />
adaT-wesebi, rom zigisagan daifaron Tavi~ (oniani. М.<br />
136.). – gadmogvcems arsen oniani. ritualebi iyo<br />
rogorc saojaxo, ise sagvareulo. mag.: ,,onianTa gvars<br />
aqvs zigis dReobisaTvis erTi adgili Sewiruli,<br />
romelic exlac sagvareulodaa darCenili da sruldeba<br />
im adgilze limziri didis ambiT mTeli gvaris mier da<br />
adgilic daculia amJamad~ ( oniani. М. 136.).<br />
saerTod sxvadasxva rituali sruldeboda – iseTi<br />
rogorsac SeuTqvamdnen. mag: SeuTqvamdnen, rom<br />
mariamobis TveSi (agvisto) fexSiSveli ivlidnen, an<br />
fexSiSveli mividodnen eklesiaSi da miitandnen<br />
salocav purebs.<br />
im dRes, roca saxlSi an salocavSi muclis tkivilis<br />
Tavidan asacilebeli locvebi sruldeboda Ãadobas<br />
(Ãad-muceli) eZaxdnen. salocavi rituali ivnisSi,<br />
xuTSabaT dRes - Ãadba caaSs – ZiriTadad ojaxSi<br />
sruldeboda. ojaxSi TiToeul wevrze TiTo<br />
yvelisgulian salocav purs gamoacxobdnen da<br />
dailocebodnen: ,,dideba mogsvlodes, madli<br />
mogsvlodes muclis tkivilis gamomSvebo RmerTo, Seni<br />
gamoSvebuli avadmyofoba ar mogvakaro, muclis tkivili<br />
agvaSore~.<br />
120
zogierT TemSi salocavi rituali eklesiebSi<br />
tardeboda: mag.: cxumarSi – macxovris eklesiaSi. am<br />
dRes cxumarelebi xils da mwvanils ar Wamdnen.<br />
sofel zeganSi (zemo svaneTi, ifaris Temi) daavadebebis<br />
,,gamomSvebi RmerTis, qveynis batonis, dambadeblis~ -<br />
,,fusna buasdiS~-is saxelze tardeboda salocavi<br />
ritualebi. am sofelSi wminda mariamis saxelobis<br />
eklesiis maxloblad aris amaRlebuli borcvi, sadac<br />
aRniSnuli locva sruldeboda. gadmogvcemen am wes-<br />
Cveulebis yofaSi damkvidrebis istorias - ,,Zvelad<br />
Turme mTel sofelSi gavrcelda muclis tkivili (tifi,<br />
dizinteria) da bevri adamiani imsxverpla, amitom<br />
dauarsebiaT es dReoba~-o. avadmyofis saxelze xbos<br />
wiravdnen, xolo Tu salocavi rituali profilaqtikis<br />
mizniT – daavadebis Tavidan asacileblad tardeboda,<br />
maSin mxolod salocavi purebiTa da zedaSiT<br />
midiodnen. aRniSnuli rituali winaT yovel wels,<br />
zafxulobiT imarTeboda, exla ki TandaTan miviwyebas<br />
eZleva, Zalian iSviaTad tardeba. epidemiuri<br />
daavadebebis saSiSroebis gaqrobasTan erTad, vfiqrobT<br />
aRniSnuli procesi kanonzomieri movlenaa. locvis<br />
teqsti aseTia: ,,dideba mogsvlodes qveynis dambadebelo.<br />
kargad gvamyofe, Seni gamoSvebuli avadmyofoba ar<br />
mogvakaro me, Cems qmarsa da Svilebs, Seismine locva da<br />
xvewna~.<br />
saintereso cnobas gvawvdis d. margiani ,,yvelieris<br />
xuTSabaTs da namariebis xuTSabaTs svanebi uqmoben da<br />
aqvT es ori dRe Sewiruli quTaisis RvTismSoblis<br />
eklesiis saxelze – sen ,,mucelas~ Taobaze. Turme<br />
Zvelad, erT weliwads gaCnda saSineli seni svaneTSi<br />
,,mucela~, romelmac bevri adamiani imsxverpla. maSin<br />
misces quTaisis RvTismSoblis eklesias aRTqma:<br />
weliwadSi erTxel msxverpls swiravdnen da sTxovdnen,<br />
rom es seni ar SeeSva svaneTSi. osmalebis mier am<br />
taZris dangrevis Semdeg, am aRTqmas svanebi asruleben<br />
imiT, rom uqmoben. qalebi Wamas sTmoben dilidan-<br />
121
saRamomde, rasac ,,Ãadi mazigxan litmes~ (mucelkeTilis<br />
saxelze Tmobas) uwodeben. saRamos acxobdnen Sesawir<br />
purebs da evedrebodnen quTaisis RvTismSobels, daecva<br />
isini senisgan. mucela, yvavili, Savi Wiri da sxva<br />
gadamdebi sneulebani svaneTSi ar Cndeboda, aramed<br />
gadmohqondaT xolme mimosvlisas imereTidan da Crdilo<br />
kavkasiidan. xsenebul wels ,,mucela~ imereTidan<br />
gavrcelebula da amitom Tavi quTaisis RvTismSoblis<br />
taZars Seavedres~ (margiani. 1935. 58_59.). zemoT motanili<br />
masala gvafiqrebinebs, rom aRniSnuli ritualebi<br />
yofaSi saWiroebis SemTxvevaSi mkvidrdeboda.<br />
saqarTveloSi sxvadasxva epidemiebis dros ara marto<br />
salocavi ritualebis damkvidrebis, aramed eklesiebis<br />
agebis faqtebic dasturdeba. mag.: Savi Wiris epidemiis<br />
SeCerebis mizniT XVIII s-Si TbilisSi (navTluRi) wminda<br />
barbares eklesia aSenebula (Кавказ. 1884. 273.). qarTlis,<br />
sofel berSueTSic aris damowmebuli ,,Wiris niSi~,<br />
wminda barbares niSi, rogorc Cans, epidemiis SeCerebis<br />
mizniT (oCiauri. 1949. mindaZe. 2000. 259.).<br />
rogorc n. mindaZe aRniSnavs, epidemiebis dros<br />
mcire zomis taZrebis mSeneblobis tradicia uZvelesi<br />
droidan momdinareobs (mindaZe. 2000. 260.)<br />
epidemiebis Tavidan asacileblad saqarTveloSi<br />
sasoflo dReobebsac (saRvTos) ixdidnen. svaneTSi es<br />
dReoba agvistos TveSi tardeboda - ~muclis Wiris~-agan<br />
dasacavad.<br />
sasoflo saRvTos ,,mucelas~ saxelze ixdidnen<br />
raWaSic.<br />
garda Sewiruli dReebisa zogierTi sakvebis<br />
miRebisagan Tavis Sekavebas SeuTqvamdnen RmerTs. es<br />
aRkveTebi ZiriTadad xils exeboda. mag: qvemo svaneTSi<br />
mariamobamde (28 agvisto) Txils ar Wamdnen: - ~muclis<br />
tifi yofila Zvelad da iqidanaa Sewiruli, rom ar<br />
vWamoTo~ - gadmogvcemdnen mTxrobelebi. mariamobas<br />
gamoacxobdnen Txilix gulianebs da amis Semdeg<br />
SeeZloT ukve Txilis Wama.<br />
122
eTnografiul masalaze dayrdnobiT, SevecadeT<br />
gveCvenebina is RonisZiebebi, rogorc e. w. racionaluri<br />
_ morideba, avadmyofobis keris izolacia, ise rwmenawarmodgenebi<br />
da wes-Cveulebebi, romlebic<br />
saqarTveloSi epidemiur daavadebebTan dakavSirebiT<br />
dasturdeba. rogorc davinaxeT aRniSnul daavadebaTa<br />
gamomwvev mizezad ~daavadebaTa gamomSvebad~ - zeciuri<br />
Zala - ~samyaros Semoqmedi RmerTi~ saxeldeba, romelic<br />
Tavisi qveSevrdomebis meSveobiT moqmedebs.<br />
SesaZlebelia amitomac salocavi ritualebis<br />
umravlesoba svaneTSi xuTSabaT dRes (sv. cis dRe),<br />
sruldeboda. aRniSnuli ritualebi warmoiSva im dros,<br />
roca xalxs epidemiebisagan Tavdacvis sxva saSualeba<br />
ar gaaCnda. roca SemuSavda Tavdacvis efeqturi<br />
(mecnieruli) saSualebebi da epidemiuri daavadebebi<br />
saSiSroebas aRar warmoadgenda, aRniSnuli ritualebis<br />
umravlesoba daviwyebas mieca.<br />
gamoyenebuli literatura<br />
1. bardaveliZe, v., qarTvelTa uZvelesi sarwmunoebis<br />
istoriidan (RvTaeba barbar_babar), Tb., 1941.<br />
2. <strong>burduli</strong>, m., svaneTis 1981 wlis eTnografiuli<br />
mivlinebis masalebi (lentexis r_ni), rveuli 2.<br />
3. daviTiani, a., ,,yvavili da wiTela~, istoriisa da<br />
eTnologiis institutis arqivi, М` 35.<br />
4. Джапаридзе, Болезны и народные приемы их лечения в<br />
местечке Они, Кутаисской губерний. СМОМПК, 16, 1893.<br />
5. kvitaiSvili, g. svaniZe, d., mwvave infeqciuri<br />
sneulebani, Tb., 1969.<br />
123
6. Историческая заметка о Навтлугской Церкви//Кавказ, 1884,<br />
233.<br />
7. Бунатова, Г., Из поверий предразсудков и народных примет<br />
армян Эчмиадзинского уезда; СМОМПК, 1893, в- 17 отд- II.<br />
8. daviTiani, a., gadamdebi daavadebebi, svaneTis<br />
Jamoba, istoriisa da eTnologiis institutes<br />
arqivi, М 2, 3<br />
9. margiani, d., masalebi svanuri (mulaaxis<br />
sazogadoeba) da sxv. religiuri wesebis Sesaxeb,<br />
istoriisa da eTnologiis institutis arqivi, М`9,<br />
1935.<br />
10. mindaZe, n., <strong>qarTuli</strong> xalxuri <strong>samedicino</strong><br />
<strong>kultura</strong>, sadoqtoro disertacia, Tb., 2000,<br />
xelnaweri, arqeologiuri kvlevis centris<br />
biblioTeka.<br />
11. niJaraZe, b., istoriul_eTnografiuli werilebi,<br />
Tb., 1962.<br />
12. oCiauri, T., xevsureTi da xevsurebi, Tb., 1977.<br />
13. oCiauri, qarTlis eTnografiuli dRiurebi,<br />
(xelnaweri), piradi arqivi, 1949.<br />
14. orbeliani, s.s., leqsikoni <strong>qarTuli</strong>, Tb., 1991.<br />
15. oniani, a., Tqmulebebi RvTaebaTa Sesaxeb qvemo<br />
svaneTSi, istoriis da eTnologiis institutis<br />
arqivi, М` 21. rv. XI<br />
16. <strong>qarTuli</strong> enis ganmartebiTi leqsikoni.<br />
17. Jan Sardeni, mogzauroba sparseTsa da aRmosavleTis<br />
sxva qveynebSi (cnobebi saqarTvelos Sesaxeb), Tb., 1975.<br />
124
liToTerapiuli mkurnalobis xalxuri<br />
tradiciebi<br />
dasavleT saqarTveloSi<br />
(eTnografiuli masalis mixedviT)<br />
bunebriv-mcenareul, cxovelur Tu mineralur<br />
nivTierebebs adamiani samkurnalod uZvelesi droidan<br />
iyenebda.<br />
sxvadasxva mineralebis, Zvirfasi da naxevradZvirfasi<br />
qvebisaTvis samkurnalo, magiuri, Tu simboluri<br />
Tvisebebis miniWebis tradicias saqarTveloSi, iseve<br />
rogorc mTel civilizirebul samyaroSi, didi xnis<br />
istoria aqvs (3; 12; 13; 14; 15; 17; 18; 19_20; 21; 24; 25; 27; 28;<br />
31; 33; 36; 37; 38; 39). . am tradiciam garkveuli<br />
modificirebiT Cven dromdec moaRwia.<br />
samkurnalod Zvirfasi Tu naxevradZvirfasi, Cveulebrivi<br />
mineralisa Tu cxoveluri warmoSobis (fazari, bezoari)<br />
qvebis farTod gamoyenebam mecnierTa Soris azrTa<br />
sxvadasxvaoba gamoiwvia. zogi avtori aRniSnul faqts<br />
qvis kultidan momdinared Tvlis, zogic qvis realur<br />
samkurnalo Zalas miawers (18. 542; 13. 12; 37. 144.).<br />
am interesis Sedegia is, rom ukve XX s-is dasawyisSi<br />
farmacevtul sazogadoebas Cautarebia ramdenime qva<br />
,,xviTos~ laboratoriuli Seswavla (37. 144.) amave<br />
saukunis 60-ian wlebidan gansakuTrebul yuradRebas<br />
ipyrobs p. firfiraSvilis Sromebi (29. ; 30), sadac<br />
avtori ganixilavs samuzeumo koleqciidan 34<br />
samkurnalo qvaze Catarebuli laboratoriuli<br />
analizis Sedegebs da wers, rom ,,qvebis<br />
laboratoriulma (petrografiulma, rentgenologiurma,<br />
speqtralurma da qimiurma analizebma) Seswavlam<br />
cxadyo, rom qanebis TiTqmis yvela nimuSSi monawileobs<br />
iseTi mineralebi, romelTac TavianTi struqturuli<br />
Taviseburebebis gamo adsorbaciis unari aqvT. aseTebia:<br />
qloritebis jgufis mineralebi, Tixis mineralebi da<br />
125
zogierTi hidroqarsuli minarevebi (fenobrivi<br />
silikatebi).<br />
amasTan, meores mxriv, Cvens mier Seswavlili qva<br />
,,xviToebis~ nalesi Tavisi qimiuri SemadgenlobiT da<br />
zogierTi qimiur-fizikuri TvisebebiT SeiZleba<br />
pirobiTad SevadaroT agreTve susti mineralizaciis<br />
hidrokarbonat-sulfat-kalciumian wyaros wylebs (28.<br />
151.).<br />
rogorc p. firfiraSvili aRniSnavs ,,xviTo~ aris<br />
,,ubralo qva~ romelsac xalxi samkurnalod iyenebda (28.<br />
125).<br />
sulxan-saba orbelianis ganmartebiT ,,xuTo qva<br />
gesliT mkurnali~-a (22.). <strong>qarTuli</strong> enis ganmartebiti<br />
leqsikonis mixedviTac ,,xuTo qva, romelic viTomda<br />
kurnavda SxamiT mowamluls~ ( 32).<br />
am ganmartebebis mixedviT termini ,,xviTo~ ar<br />
SeiZleba vuwodoT yvela saxeobis samkurnalo ,,ubralo<br />
qvas~, romelic sxvadasxva daavadebebis dros<br />
gamoiyeneboda, rasac savele eTnografiuli masalac<br />
adasturebs. ,,xuTo qva aris, TeTri ferisa, erTi mxridan<br />
brtyeli, muStisxela da xmarebiT ileva, pataravdeba,<br />
xuTos gasiebulisaTvis vxmarobT~ - gadmogvcemen<br />
mTxroblebi (qarTli).<br />
efeqturi samkurnalo Tvisebebis mqoned<br />
iTvleboda cxovelis an frinvelis organizmSi<br />
warmoqmnili qva, romelsac Zvel qarTulSi fazari<br />
rqmevia: ,,fazari ese ars qva naRvelTa Sina, romeli<br />
niamorTa ufrosTa gvarobs, samkurnalo saxmari~ (22).<br />
,,fazari, qua naRvelTa da RviZlTa Sina cxovelTasa da<br />
ufrore niamorTasa, anu kldeTa Soris povebuli,<br />
ixmarebis samkurnalod, wamlad, romelsa galesen<br />
wyalsa Sina da daalevineben mas sneulTa~ (35)<br />
svanuri eTnografiuli masalis mixedviT jixvis<br />
kuWidan amoRebul qvas ,,natvris Tvals~ uwodeben (34),<br />
aRmosavleT saqarTvelos mTaSi damowmebuli masalis<br />
126
mixedviT ki, frinvelis (weros) kuWidan amoRebul<br />
moTeTro feris qvas – margalits (16. 15.).<br />
v. zuxbaias mixedviT, <strong>qarTuli</strong> saxelwodeba<br />
,,fazari~ unda udrides rusul da evropul enebSi<br />
gavrcelebul termin – bezoars (12.). misive mtkicebiT<br />
aRniSnul qvas hqonia magiuri daniSnulebac.<br />
dasavleT saqarTveloSi – svaneTi, raWa-leCxumi,<br />
imereTi – savele eTnografiuli muSaobisas, mravali<br />
saxalxo mkurnalis ojaxSi davamowmeT<br />
sxvadasxva Seferilobisa da moyvanilobis samkurnalo<br />
qvebis didi raodenoba.<br />
Cven verafers vityviT am qvebis samkurnalo<br />
Tvisebebze, radgan maTi laboratoriuli Seswavla ar<br />
moxerxda. Tumca mosaxleobaSi am qvebiT mkurnaloba<br />
sakmaod popularulia.<br />
aRsaniSnavia, rom XX s-is swavluli medikosebi<br />
liToTerapiuli mkurnalobis Sedegebis axsnas<br />
fsiqoTerapiaSi eZeben, radgan Tvlian, rom<br />
liToTerapia, Tavisi arsiT aris fsiqoTerapia (10).<br />
Tumca, Zvirfasi qvebis samkurnalo Tvisebebze<br />
sapirispiro Sexedulebebic arsebobs. rogorc Zvirfasi<br />
qvebis mkvlevari, geologi zaur qoqraSvili wers: ,,dRes<br />
saqveynod cnobilia, rom bunebriv patiosan qvas aqvs<br />
Tavisi sakuTari, swored misTvis damaxasiaTebeli<br />
energetikuli veli (energo-struqtura da<br />
energotevadoba) rac Sesabamisad samkurnalo TvisebebiT<br />
gamoixateba~ (33. 35). qvebis es Tviseba uZvelesi droidan<br />
iyo cnobili (33. 35.). SuasaukuneebSi samkurnalo mizniT<br />
mineralebis gamoyeneba farTod iyo gavrcelebuli,<br />
gansakuTrebiT aRmosavlur medicinaSi. im xanis<br />
samecniero naSromebSi mraval qvas miawerdnen<br />
samkurnalo Tvisebas. am mxriv mniSvnelovania X-XI<br />
saukuneebis aRmosavleTis mecnier-enciklopedistebis<br />
abu raihan birunis (973-1048) da ibn sinas (avicena) (980-<br />
1037) Sromebi. ibn sina Tavis naSromSi ,,<strong>samedicino</strong><br />
codnis kanonebi~ aRwers mineralebisagan samkurnalo<br />
127
wamlebis damzadebas, mag: ,,samkurnalo fafa iagundidan~<br />
- gamoiyeneba gulis daavadebis dros (1. 60) da sxv.<br />
birunic sxvadasxva mineralebisagan – almasi,<br />
giSeri, margaliti, marjani, malaqiti, qarva da sxva -<br />
damzadebul mraval wamals aRwers (2.).<br />
aRniSnul wamlebSi mineralebis doza mcenareul<br />
ingredientebTan SedarebiT Zalze mcire iyo.<br />
<strong>qarTuli</strong> samkurnalo tradiciebi mWidro<br />
urTierTobaSi iyo aRmosavleTis medicinasTan.<br />
karabadinebis mixedviT Tu vimsjelebT, qarTveli eqimebi<br />
icnobdnen da praqtikul saqmianobaSi iyenebdnen Tavisi<br />
drois <strong>samedicino</strong> miRwevebs. karabadinebis gavlena ki<br />
qarTul xalxur medicinaze eWvs ar iwvevs.<br />
qarTul samkurnalo wignebSi (karabadinebSi) uxvad<br />
gvxvdeba sxvadasxva mineralebiT mkurnalobis<br />
magaliTebi. zaza fanaskerteli ,,samkurnalo wignis~<br />
calke TavSi - ,,saxeliTa RvTisaTa daviwyoT werad<br />
xasiaTsa Tualebisasa~ - aRwers Zvirfasi qvebis<br />
samkurnalo Tvisebebs. aq Tvlebis Tvisebis xazgasma<br />
SemTxveviTi ar aris, radgan humoraluri Teoriis<br />
Tanaxmad (romelic medicinaSi TiTqmis XVIII s-mde iyo<br />
gabatonebuli) adamiani oTxi nivTierebisagan (wvenisagan)<br />
Sedgeboda, samyaroSi arsebuli yvela nivTiereba ki<br />
oTxi pirveladi TvisebiT xasiaTdeba: mxurvali, civi,<br />
nedli da mSrali. adamianis Semadgeneli wvenebi<br />
Sesabamisad atarebs romelime am Tvisebas. mag.: sisxli –<br />
mxurvali da nedlia (teniani); lorwo – civi da teniani;<br />
yviTeli naRveli – mSrali da Tbili; Savi naRveli –<br />
mSrali da civi.<br />
aseTive TvisebebiT ,,xasiaTdeba~ yvela Zvirfasi<br />
qva. mag.: Zowi da iagundi – cxeli da mSralia; almasi –<br />
civi da mSrali; qarva _ civi; zurmuxtis buneba grilia,<br />
lalis (iagundi) _ mxurvali da xmeli.<br />
amitomac mniSvnelovnad iTvleboda<br />
samkurnalod miwodebuli nivTierebebis Tvisebebis<br />
codna, raTa eqims mkurnalobis nacvlad, ziani ar<br />
128
mieyenebina avadmyofisaTvis.<br />
winamdebare naSromSi ganvixilavT ZiriTadad<br />
Cvens mier velze mopovebul masalas, romlis<br />
mixedviTac qarTvel xalxs swamda (da dResac<br />
sjera) qvebis samkurnalo Tvisebebisa.<br />
qarTul xalxur medicinaSi qvebi gamoiyeneboda<br />
TiTqmis yvela saxis (qirurgiuli, Terapiuli,<br />
nevrofsiqikuri) daavadebaTa samkurnalod (16;5.).<br />
XIX s-Si saqarTveloSi moRvawe rusi eqimi i.<br />
minkeviCi aRniSnavda, rom kavkasiaSi da kerZod,<br />
saqarTveloSi Zalian sjerodaT qvis samkurnalo Zalis,<br />
da rom saqarTveloSi iyvnen ojaxebi, maT Soris<br />
aristokratTa ojaxebic, sadac qvebis mTeli koleqcia<br />
iyo. es Taobidan Taobas gadaecemoda, rogorc Zvirfasi<br />
samkurnalo saSualeba (18. 374.).<br />
zemoaRniSnuls saqarTvelos sxvadasxva kuTxeSi<br />
mopovebuli eTnografiuli masalac adasturebs. kerZod,<br />
dasavleT saqarTveloSi Cven davamowmeT xalxur<br />
mkurnalTa <strong>tradiciuli</strong> ojaxebi, romelTac<br />
mravalricxovani, sxvadasxva Seferilobis, formis da<br />
zomis samkurnalo qvebi hqondaT. es qvebi memkvidreobiT<br />
gadadioda Taobidan Taobaze da ojaxis gayris<br />
SemTxvevaSi, sxva qonebasTan erTad nawildeboda<br />
(5;6;7;8;9.).<br />
mniSvnelovnad migvaCnia ramdenime eqimbaSis ojaxSi<br />
arsebuli samkurnalo qvebis aRwera. aqve avRniSnavT,<br />
rom samkurnalo qvebis ,,koleqciebis~ simravliT, yovel<br />
SemTxvevaSi, Cvens mier mopovebuli masalis mixedviT,<br />
zemo imereTi gamoirCeva. erT-erTi eqimbaSis ojaxSi<br />
Tvrameti samkurnalo qva vnaxeT. sainteresod gveCveneba,<br />
rom es qvebi formiT da, xSir SemTxvevaSi, feriTac<br />
waagavs adamianis im Sinagan organos, romlis<br />
samkurnalodac gamoiyeneboda da maT Sesabamisi<br />
saxelebic hqviaT. ase mag.: ,,RviZli~ - bordosferi qvaa (2<br />
c.); ,,elenTa~ - mogrZo, Jangisferi (1 c.); ,,Tirkmeli~ -<br />
gamWvirvale, qarvisferi (2 c.); ,,filtvi~ - moTeTro,<br />
129
Zisferi qvaa (1 c.); ,,guli~ - gulis moyvanilobis,<br />
Calisferi (1 c.); ,,kuWi~ - erT mxareze brtyeli,<br />
daRaruli gverdebiT, moTeTro feris (1 c.) da sxv.<br />
sainteresoa TviT mkurnalobis procesi –<br />
avadmyofs daavadebuli organos saxelwodebis mqone<br />
qvis ,,ganaless~ (samkurnalo qvebs ,,sales qvaze~<br />
(specialur, rogorc Cans ufro ,,magar qvaze~ (qanze)<br />
xaxuniT ,,galesavdnen~ wyalSi) daalevinebdnen, rac<br />
garkveuli daskvnis gakeTebis saSualebas iZleva.<br />
vfiqrobT igi samkurnalo magiur qmedebas unda<br />
Seicavdes – kerZod, qvis simagris // janmrTelobis<br />
avadmyofisaTvis gadacemas. aRniSnuli mkurnalobis<br />
aucilebeli Tanmxlebia agreTve verbaluri magiac –<br />
Selocva.<br />
zemoaRniSnuli, Cvenis azriT, amyarebs im<br />
mosazrebas, romelic qvis samkurnalo Zalas, mis magiur<br />
zemoqmedebaSi xedavs da qvis Tayvaniscemas ukavSirebs.<br />
Tumca angariSgasawevia agreTve qvebis mineraluri<br />
Semcvelobis samkurnalo Tvisebebic (amaze qvemoT).<br />
xalxur medicinaSi, daavadebis xasiaTidan<br />
gamomdinare samkurnalo<br />
qvebi Cveulebriv sasmel wyalSi an samkurnalo<br />
mcenareebis naxarSSi galesili gamoiyeneboda, xolo<br />
WrilobisaTvis samkurnalo qvis fxvnils<br />
calke an malamoSi Sereuls iyenebdnen.<br />
sof. saxokiaSi (imereTi) cxovrobs eqimbaSi<br />
maro daviTis asuli<br />
wignaZe-giorgaZe. mas samkurnalo qvebi klasificirebuli<br />
aqvs daavadebaTa xasiaTis mixedviT. calke aqvs Sinagan<br />
daavadebaTa samkurnalo qvebi, romelTa saxelebia:<br />
,,gvirgvini~; ,,Wadi~; ,,xerxemali~; ,,mali~; ,,naxevari guli~;<br />
,,WaWa~ (Tirkmeli); ,,muxlis kviristavi~; ,,gverdis nekni~;<br />
,,xorxi~ - (gaxvretili qvaa); ,,stomaqi~ - (amoWrilia<br />
SuaSi da Sig gaTlili qvaa Cadebuli); ,,muWi~; ,,saqonlis<br />
ena~; ,,qajis kbili~ da sxv.<br />
130
calke – nevrofsiqikuri daavadebebis<br />
(,,gaTvalulis~, SeSinebulis, anayolis, saymawvilos),<br />
romlisganac wamals sxvadasxva mcenareebTan (naxarSi)<br />
erTad amzadeben. amave dros warmosTqvamen saTanado<br />
Selocvas. calke ki nawyenis//mowamlulis<br />
(qvewarmavalTa nakbenis) samkurnalo qvebi: ,,gaqvavebuli<br />
gveli~ - spiraliviT daxveuli qvaa; ,,gaqvavebuli gvelis<br />
natexi~ - mogrZo qvaa; ,,gaSlili gveli~; ,,gveleSapis<br />
rqebi~; ,,almasi~; ,,irmis rqa~; ,,xoWos qva~; ,,gaqvavebuli<br />
miwis Txili~; ,,gaqvavebuli xvliki~ da mravali sxva,<br />
romelTa saxelebi Tavadac ar icis.<br />
aRniSnuli koleqciidan Cvens yuradRebas iqcevs<br />
terminebi: ,,gaqvavebuli gveli~, ,,gaqvavebuli xvliki~...<br />
radgan samkurnalo qvebis ,,xviToebis~ laboratoriuli<br />
Seswavlis Semdeg gamoiTqva mosazreba, rom zogierTi<br />
maTgani cxoveluri warmoSobisaa - ,,qva xviToebis~<br />
koleqciaSi daculi oTxi qva xviTo ganekuTvneba<br />
zedacarcul periods da warmoSobilia cocxali<br />
organizmebis – zRvis zRarbebisa da mxarferianTa<br />
gakaJebis (gaqvavebis) Sedegad (29. 132.).<br />
WiaTuris raionis sof. darkveTSi cxovrobs<br />
eqimbaSi olia germanes asuli xvedeliZe – RuRunaSvili,<br />
romelsac aseve sakmaod bevri samkurnalo qvebi aqvs: -<br />
,,gvelis rqa~ - gveliviT daxveuli, erTi mxridan<br />
brtyeli qvaa; ,,lokokina~ - Savi feris qvaa; ,,qajis<br />
kbili~ - Savi feris, kbilis formisaa; ,,Tevzi~ - SuaSi<br />
erTi didi, Savi wertiliT – romelsac ,,Rame<br />
SeSinebulis~ samkurnalod iyenebda; ,,moyavisfro<br />
grZeli qva~ (saxeli ar icis) - ,,haeriT SeSinebulis~<br />
samkurnaloa, ,,irmis rqa~ - simsivneebis samkurnalo da<br />
sxv.<br />
leCxumSi eTnografma l. soseliam Carkvianebis<br />
ojaxSi naxa samkurnalo qvebi, romelTac ZiriTadad<br />
,,saymawvilos~ wamlis dasamzadeblad iyenebdnen da<br />
zogs ,,gvelis rqas~, zogs ,,zRvis zRarbs~, ,,fufals~,<br />
,,almass~, ,,TeTr qvas~ da sxva uwodebdnen.<br />
131
s. janaSias saxelobis muzeumis geologiur<br />
ganyofilebasa da qimiur laboratoriaSi gakeTebuli<br />
analizebis mixedviT 1) ,,zRvis zRarbi~ (braxiopoda),<br />
carculi asakis gaqvavebuli cxovelia; 2) ,,gvelis rqa~<br />
(belamenti), gaqvavebuli cxoveli (gadaSenebuli);<br />
,,fufali~ (marjani). carcul naleqebSi napovni es<br />
gaqvavebuli cxovelebi ZiriTadad karbonatebs Seicaven;<br />
4) salesi qva Savi feris, wiTeli laqebiT, amonTxeuli<br />
magmuri qania ,,wiTeli miwa~ da revandi rkinis Janguri<br />
SenaerTia (26. 178_179.).<br />
saqarTveloSi, samkurnalo qvebis wyalxsnarebi,<br />
rogorc ukve avRniSneT, sxvadasxva Sinagani daavadebis<br />
dros gamoiyeneboda. svaneTSi ,,Tu<br />
adamians kuWis an sxva raime Sinagani organos,<br />
avadmyofoba daemarTeboda... eqimbaSs moiyvandnen,<br />
romelsac ,,saswaulis moqmedi~ gasalesi sxvadasxva<br />
feris mrgvali patara qvebi hqonda. am qvebis ganaless,<br />
cxadia Taviseburad<br />
Selocvils, avadmyofs daalevinebda... am qvebis<br />
naless didi saxeli hqonda moxveWili~ (11. 36.) (ix. sur.<br />
1-3).<br />
svaneTis eklesiebSi mravladaa Sewiruli qvebi,<br />
marto uSgulis macxovaris eklesiaSi, maTi ricxvi<br />
STambeWdavia (ix. suraTebi).<br />
eTnografiuli masalis mixedviT, samkurnalo<br />
qvebiT mkurnaloba sakmaod Zviri Rirda. raWaSi erTerTi<br />
mTxrobelis gadmocemiT, ,,erTi Wiqa samkurnalo<br />
qvebis wyalxsnarSi Saurs aZlevdnen~ (6) (daaxloebiT<br />
XX s-is dasawyisisaTvis).<br />
Sinagan daavadebaTa samkurnalod gamoyenebuli<br />
zogierTi qvis qimiuri analizis Sedegad dadginda, rom<br />
isini iseT nivTierebebs Seicaven, rom Sinagan<br />
daavadebaTa mkurnalobaSi garkveuli dadebiTi Sedegis<br />
132
motana SeeZloT (29. 151.), rac naTels xdis aRniSnuli<br />
mkurnalobis popularobis mizezs.<br />
eTnografiuli masalis mixedviT, mniSvneloba<br />
hqonda qvis fers, sxvadasxva daavadebis dros sxvadsxva<br />
feris qvas iyenebdnen. raWaSi - ,,muclis~ tkivilisas<br />
lurji feris qvas, ,,kai Tavis~ (epilefsiis) mkurnalobis<br />
dros – wiTels, saymawvilosaTvis – wylisfer qvas,<br />
mowamlulis // ,,nasunTqi~ adgilis mosabanad moSavo<br />
feris qvasa da sxv.<br />
aRsaniSnavia, rom raWaSi samkurnalo qvebis<br />
zogadi saxelia ,,almasis qvebi~ (ra Tqma unda namdvil<br />
almasTan maT araferi aqvT saerTo), isini sxvadasxva<br />
Seferilobisaa: TeTri , ruxi, Savi, yavisferi... ,,almasis<br />
qvebis~ konkretuli saxelebia - ,,bayayis rqa~, ,,gvelis<br />
rqa~ da sxv. mowamluli // nakbeni adgilis mosabanad<br />
cxra cali sxvadasxva feris ,,almasis ganalesi~<br />
almasis wyalxsnari iyo aucilebeli.<br />
aseve Zalian mniSvnelovania xalxur mkurnalobaSi<br />
samkurnalo qvebis mopovebis gza - igi sxvadasxvanairia.<br />
magaliTad, ,,sizmris qvis~ mopovebis istoria Semdegia:<br />
ukurnebeli seniT Sepyrobil adamians sizmarSi<br />
moevlineba vinme (qali an kaci) aZlevs qvas da aswavlis<br />
mis samkurnalo Tvisebebs. erT-erTi mTxrobeli<br />
gviambobs - ,,18 wlis viyavi roca gavTxovdi da nervebiT<br />
davaavaddi. araferi mSveloda. erT Rames damesizmra,<br />
movida viRac moxuci qali, xelSi Camido qva da miTxra<br />
– eg qva Senc gargebs da sxvasaco. gamomeRviZa, qva<br />
xelSi meWira. im dRidan vkurnav xalxs am qviT, visac<br />
eqimis wamali ar Svelis~ (mTx. gaiane maxareiSvili).<br />
aRniSnuli ,,sizmris qvis~ erT mxares, sxvadasxva<br />
kuTxidan Sexedvisas, sxvadasxva cxovelis gamosaxuleba<br />
Cans – ZaRlis, cxvris, xaris. qvis meore mxare<br />
amoburculia da Ria nacrisferia. saerTod ki qva muqi<br />
yavisferia. iwonis daaxloebiT 300 grams. ,,sizmris qvas~<br />
wamlis momzadebisas WurWelSi deben da ,rogorc<br />
eqimbaSi gadmogvcems, am dros igi ,,wonaSi klebulobs~.<br />
133
aseTi warmoSobis (e. i. ,,sizmris~) qvebi<br />
ZiriTadad nevrofsiqikuri<br />
daavadebebis samkurnalod gamoiyeneboda.<br />
baRdaTis r-is sofel roxSi ucxovria xelaZe<br />
gaianas, am kuTxeSi<br />
cnobili iyo gaianas ,,sizmris qva~, ,,gaianas wamali~.<br />
gadmocemiT mas sizmarSi aswavles mkurnaloba da<br />
misces qva, rom gaeRviZa qva xelSi<br />
eWira~. gaiana am qvas samkurnalo balaxebis xarSvis<br />
dros Sig debda. qvas xaris Tavis gamosaxuleba hqonia.<br />
aRniSnuli wamliT gaiana mkurnalobda<br />
nevrofsiqikur daavadebebs, e.w. ,,SiSebs~ da uSvilobas.<br />
ojaxuri samkurnalo tradicia mJamadac grZeldeba.<br />
(masala mogvawoda lela salariZem)<br />
eTnografiuli masalis mixedviT, zogierTi<br />
samkurnalo qvis mopoveba sakmaod Zneli iyo radgan<br />
Rrma iyo miwaSi - ,,cxra metris siRrmeze~, mag: aseTebia<br />
,,muWi~ da ,,Wadi~. mniSvnelovani faqtia, rom qarTul<br />
xalxur medicinaSi ricxvi 9 xSirad figurirebs<br />
samkurnalo ritualebSi (Selocvebis dros,<br />
,,batonebiani~ bavSvis samkurnalo ritualSi da sxv.).<br />
fiqrobdnen, rom 9 metris (rogorc Cans<br />
maqsimaluri) siRrmidan amoRebul qvas saukeTeso<br />
samkurnalo Tvisebebi unda hqonoda.<br />
rogorc ukve avRniSneT, dResdReobiT samkurnalo<br />
qvebis ganalesi wamlebiT mkurnalobas ZiriTadad<br />
nevrofsiqikuri daavadebebis dros mimarTavdnen. ase mag:<br />
imereTSi metad popularulia ,,kapanaZeebis wamali~.<br />
kapanaZeebi cxovroben zestafonis raionis sofel<br />
boslevSi, amitom es wamali ,,boslevis wamlis~<br />
saxeliTacaa cnobili, radgan igi nevrofsiqikuri<br />
daavadebebis samkurnalod gamoiyeneba. mas eSmakeulis //<br />
xelnakraulobis // SiSis // uJmuris wamalsac uwodeben.<br />
aRniSnuli wamali sxvadasxva samkurnalo mcenareebis<br />
naxarSs warmoadgens, romelSic samkurnalo qvebs<br />
134
galesavdnen. wamlis damzadebis dros Selocvasac<br />
warmosTqvamdnen.<br />
Cven saSualeba gvqonda gvemuSava kapanaZeebis<br />
gvaris erT-erT warmomadgenelTan. eqimbaSis ,,mosacdel<br />
oTaxSi~ saqarTvelos sxvadasxva kuTxidan Camosuli<br />
aTamde avadmyofis patroni icdida, romlebic aRniSnul<br />
wamals Zalian emadlierebodnen. kapanaZeebis wamliT<br />
mkurnalobis Sedegad maTi avadmyofebis saerTo<br />
mdgomareoba mniSvnelovnad gaumjobesebula.<br />
saqarTveloSi qvebiT mkurnalobdnen Wrilobasac<br />
(39. 41_42.).<br />
aRmosavleT saqarTvelos mTianeTSi damowmebulia<br />
WrilobaTa qvebiT mkurnaloba. samkurnalo qvebs mTaSi<br />
margalits, xviTos uwodebdnen. ,,mTielTa gadmocemiT,<br />
margaliti frinvelis (weros) kuWidan amoRebul<br />
moTeTro qvas ewodeboda. am qvas mxolod monadireebi<br />
Soulobdnen. margaliti Wrilobis uebar wamlad<br />
iTvleboda~ (16. 15.). amitomac ,,margalitiT wamloba~<br />
sakmaod Zvirad fasobda - ,,Cafxeka~ erTi ,,feÃiTi~<br />
(cocxali) cxvari Rirda. ramdenjerac Cafxekdnen, imdeni<br />
cxvari unda mieca daWrils margalitis patronisaTvis<br />
(4. 141.).<br />
Wrilobis samkurnalod duSeTis raionSi<br />
davamowmeT sxva saxeobis qvac ,,TeTri feris qva iyo,<br />
rogorc fqvili ise davfqvavdiT~. xevia aq, kods<br />
veZaxiT. iq icis es qva, ise brwyinavs, rogorc marili,<br />
Rrma WrilobaSi CavyridiT mis fxvnils~ ( 9. 2).<br />
dasavleT saqarTveloSi Wrilobis qvebiT<br />
mkurnaloba davadastureT<br />
svaneTSi, raWaSi. svaneTSi Wrilobis samkurnalo qvebi<br />
umetesad moTeTro feris iyo. mas ,,safxek TeTr qvas~<br />
uwodebdnen da iyenebdnen rogorc<br />
calke, ise sxvadasxva ingredientebTan erTad. Wrilobas<br />
jer safxeki wamlis fxvnils daayridnen, Semdeg ki<br />
malamos wausmevdnen.<br />
135
Wrilobis samkurnalo qvebic sxvadasxva feris da<br />
daniSnulebis iyo: ,,lŒxkŒnali~ - patara moTeTro feris<br />
qvaa, romelic asufTavebda Wrilobas<br />
da arCenda. mas meorenairad mosarCen wamals - ,,mŒJgeni<br />
Jagral~-sac eZaxdnen. iyo kidev mowiTalo feris qva, -<br />
,,romelic gafuWebul xorcs mosWamda – mas wiTel<br />
wamals - ,,wŒrni malgimiSs~ uwodebdnen.<br />
raWaSi Wrilobas da simsivnes qarvis nalesi<br />
wyalxsnariT mobandnen.<br />
sainteresoa uSgulis macxovris eklesiaSi daculi<br />
erTi mxriv brtyeli, xolo meore mxares sferos formis<br />
TeTri feris samkurnalo qvebi (ix. sur. 4-5). gadmocemis<br />
mixedviT, gaciebuli avadmyofis samkurnalod<br />
gaaTbobdnen qvebs da gul-mkerdis areze, zurgze<br />
daalagebdnen.<br />
zogierT qvas (giSeri, qarva da sxv.) miniWebuli<br />
hqonda boroti, avi Zalebis gasaneitralebeli<br />
zebunebrivi Zala. aseT qvebs iyenebdnen amuletebad.<br />
umetesad Cvili bavSvebis dasacavad avi Tvalisagan.<br />
dasavleT saqarTveloSi davamowmeT aseTi<br />
tradicia – amaRleba dRes, ojaxis diasaxlisi umZraxad<br />
midis mdinaris napirze, saidanac saxlSi moaqvs TeTri<br />
feris (,,kaJnarevi~), mrgvali qvebi da awyobs TvalsaCino<br />
adgilebze – WiSkarTan, Robeze da sxv. rom am qvam misi<br />
ojaxi avi Tvalisagan daicvas.<br />
svaneTSi zogierT qvas magiur Tvisebas miawerdnen.<br />
erT-erT aseT qvas sulaÁmans (Zvirfasi) eZaxian.<br />
sjerodaT, rom Tu romelime ojaxSi aseTi qva iyo, im<br />
ojaxSi qali ar dafexmZimdeboda (23. 96.).<br />
Cvens mier mopovebuli eTnografiuli masalis<br />
mixedviT, xalxur medicinaSi Zvirfasi da<br />
naxevradZvirfasi qvebidan ZiriTadad mxolod qarvas,<br />
giSers, marjans da Zows iyenebdnen. Tumca sxvadasxva<br />
avtorebis monacemebisa da Zveli <strong>qarTuli</strong> <strong>samedicino</strong><br />
wyaroebis mixedviT, <strong>qarTuli</strong> medicina kidev mravali<br />
136
sxva Zvirfasi Tu naxevradZvirfasi qvis samkurnalo<br />
Tvisebebs icnobda.<br />
arqanjelo lambertis cnobiT, megrelebi<br />
sxvadasxva daavadebas sxvadasxva Zvirfasi qviT<br />
mkurnalobdnen (15. 98; 101;105.), a. iaSvilis mixedviT,<br />
saqarTveloiSi samkurnalod: almass, nefrits, safirons,<br />
laJvards, ameTvistosa da sxv. Iyenebdnen (39). karabadinSi<br />
ki samkurnalo saSualebaTa Soris moxseniebulia:<br />
zurmuxti, iagundi, margaliti, lali, almasi, Zowi,<br />
laJvardis qva da sxv.<br />
rogorc warmodgenili masalidan Cans, qarTul<br />
xalxur medicinas sxvadasxva mineralebiT mkurnalobis<br />
mdidari tradicia gaaCnia. samkurnalo qvebi<br />
gamoiyeneboda rogorc damoukideblad – fxvnilisa da<br />
wyalxsnarebis saxiT, ise sxva samkurnalo<br />
saSualebebTan erTad.<br />
dResdReobiT samkurnalo qvemis mxolod mcire<br />
nawilia laboratoriulad Seswavlili, magram miRebuli<br />
Sedegebi sakmarisia maTi samkurnalo Tvisebebis<br />
naTelsayofad, amasTan erTad qarTul xalxur<br />
medicinaSi sxvadasxva ubralo, Zvirfas Tu<br />
naxevradZvirfas qvas zebunebrivi moqmedebis unarsac<br />
miawerdnen da samkurnalo magiaSi xSirad naturopatiur<br />
samkurnalo saSualebebTan erTad, warmatebiT<br />
iyenebdnen, rasac dadebiTi fsiqoTerapiuli efeqti<br />
hqonda. yovelive zemoTqmulis safuZvelze unda iTqvas,<br />
rom samkurnalo qvebis gamoyeneba xalxur medicinaSi<br />
racionaluri da mizanSewonili iyo.<br />
137
Ggamoyenebuli literatura<br />
1. Авиценна (Абу Али Ибн Сина), Канон врачевной науки Т.<br />
V, Ташкент, 1980.<br />
2. Абу-Р-Райхан Мухаммед Ал- Бируни, Собрание сведений<br />
для познания драгоценностей (минералогия), Ленинград,<br />
1963.<br />
3. bagrationi d., iadigar daudi, Tb., 1985.<br />
4. baliauri m., xalxuri medicina xevsureTSi,<br />
xelnaweri, 1940. istoriisa da eTnologiis<br />
institutes arqivi.<br />
5. <strong>burduli</strong> m., xalxuri medicina dasavleT<br />
saqarTveloSi (svanuri eTnografiuli masalebis<br />
mixedviT) sakandidato disertacia, Tb., 1990.<br />
6. <strong>burduli</strong> m., 1983_1984 wlebis raWis savele<br />
dRiurebi.<br />
7. <strong>burduli</strong> m., 1985 wlis leCxumis savele dRiurebi.<br />
8. <strong>burduli</strong> m., 1986_1992 wlebis imereTis savele<br />
dRiurebi.<br />
9. <strong>burduli</strong> m., 1986 wlis duSeTis eqspediciis<br />
dRiuri №2.<br />
10. Банк Г. Вюб В ьире самоцветов, Мюб 1979.<br />
11. guledani s., Zveli adaT_zne_Cveulebani zemo<br />
svaneTSi (xelnaweri) mestiis mxareTmcodneobis<br />
muzeumis fondi.<br />
12. zuxbaia v., qvis <strong>kultura</strong> saqarTveloSi, Tb., 1965.<br />
13. Кагаров Евг., Культ фетишей, растений и животных в<br />
Древней Греции, СПБ. 1913.<br />
14. Ковнер С., История иедицины, ч. I, Киев. 1878.<br />
15. lamberti arqanjelo, samegrelos aRwera, Tb., 1938.<br />
16. mindaZe n., <strong>qarTuli</strong> xalxuri medicina, Tb., 1981.<br />
138
17. meliqseTbegi l., megaliTuri <strong>kultura</strong><br />
saqarTveloSi, Tb., 1938.<br />
18. Минкевич И. И. Камни как медицинское средство и как<br />
предмет обожания на Кавказе, ПЗКМО № 13, 1893.<br />
19. niJaraZe b., istoriul_eTnografiuli werilebi, t.<br />
I, Tb., 1962.<br />
20. niJaraZe b., istoriul_eTnografiuli werilebi,<br />
Tb., 1964.<br />
21. Никобадзе И.Июб Татишвили Ирюб Курчишвили И.Б.,<br />
Основные этапы развития медицины в Грузии, Тб., 1964.<br />
22. orbeliani s.s., leqsikoni <strong>qarTuli</strong>, I, 1993.<br />
23. oniani ars., mitologiisaTvis, istoriisa da<br />
eTnologiis institutis arqivi, М' 21. rv. VIII.<br />
24. Оганесян А.А. История медицины в Армении II, Ереван,<br />
1946.<br />
25. Пиляев М. П., Драгоценные камниб 1896.<br />
26. soselia l., mkurnalobis xalxuri tradiciebi<br />
leCxumSi. Krb. masalebi leCxumis eTnografiuli<br />
Seswavlisatvis, Tb., 1985.<br />
27. fanaskerteli zaza, samkurnalo wigni, karabadini,<br />
Tb., 1988.<br />
28. firfiraSvili p., narkvevebi Zveli <strong>qarTuli</strong><br />
medicinis istoriidan, Tb., 1989.<br />
29. firfiraSvili p., qva ,,xviTos~ qarTul xalxur<br />
mkurnalobaSi gamoyenebis sakiTxisaTvis,<br />
saqartvelos ssr mecn. Akad. ,,moambe~, t. XXXIV, I,<br />
1964.<br />
30. firfiraSvili p., qvis gamoyeneba samkurnalo<br />
miznit qarTul xalxur medicinaSi, ,,mavne~,<br />
istoriis.... seria, №2, Tb.,1972.<br />
31. qananeli, usworo karabadini, Tb., 1940.<br />
32. <strong>qarTuli</strong> enis ganmartebiTi leqsikoni, II, Tb., 1986.<br />
33. qoqraSvili z., bibliur patiosan qvaTa da etlTa<br />
Sesaxeb (uZvelesi <strong>qarTuli</strong> xelnawerebis<br />
mixedviT), Tb., 2001.<br />
139
34. CarTolani m., qarTveli xalxis materialuri<br />
kulturis istoriidan, Tb., 1961.<br />
35. CubiniSvili n., <strong>qarTuli</strong> leqsikoni, Tb., 1984.<br />
36. xaxanaSvili a., epifania episkoposis kiprisa<br />
qvaTaTvis, ,,kvali~, 1896, №30.<br />
37. xojayofili., ,,wigni saaqimoÁ~, (l. kotetiSvili),<br />
Tb., 1936.<br />
38. Юшкин Е. М. Амулеты и талисманы кавказских народов,<br />
Махачкала,1920.<br />
39. Яшвили А., Медицина в Закавказском крае, Тиф., 1904<br />
M<br />
FFFFOLK TRADITION OF LITHOTHERAPY IN WEST<br />
GEORGIA<br />
Georgian folk medicine has the ancient and rich tradition of<br />
treatment by various minerals and precious and half-precious stones. Such<br />
stones were used for treatment of diseases either separately or mixed<br />
with different remedies in the form of solution or powder.<br />
Georgian written sources and ethnographic materials evidence the<br />
popularity of such stones among the population of Georgia. Besides, it is<br />
still practiced at present: lithotherapy is used by popular healers for<br />
treatment of some, and especially psycho-neurological diseases. The<br />
number of their patients is solid enough. Healing stones were used both in<br />
the form of solution or powder and together with other means of<br />
treatment. Such stones are, too, used against the evil eye and accordingly,<br />
against the resulted illnesses. Children wear some stones as talismans.<br />
It is worth mentioning that close relation is observed between the<br />
folk tradition of lithotherapy and traditional professional (Karabadiani)<br />
knowledge.<br />
140
RviniT mkurnalobis xalxuri tradiciebi<br />
saqarTveloSi<br />
(enoTerapia)<br />
eTnografiuli masalis mixedviT, erT_erT uZveles<br />
naturalur samkunalo saSualebad saqarTveloSi<br />
yurZnis Rvino iTvleboda. cnobilia, rom<br />
mravalsaukunovani istoriis manZilze qarTvelma xalxma<br />
Seqmna mevenaxeoba_meRvineobis originaluri <strong>kultura</strong><br />
(Citaia, 2001: 137.). mevenaxeobas imdenad didi mniSvneloba<br />
hqonda miniWebuli, rom qveynis mTad da barad dayofa<br />
misi gavrcelebis arealze iyo orientirebuli (vaxuSti<br />
bagrationi, 1973: ). vazi iyo saqarTvelos ekonomikuri<br />
siZlieris wyaro, amitom Semoseuli mteri pirvel rigSi<br />
vazs Cexavda qveynis dasauZlureblad. vazis kultTan,<br />
Wuris TavTan da maranTanaa dakavSirebuli sakraluri<br />
xis mitologiuri saxe saqarTveloSi (Бардавелидзе 1957;<br />
54-93: abakelia, 1997: 112.) SemTxveviTi arc is unda iyos,<br />
rom wminda nino vazis jvriT xelSi uqadagebda<br />
qartvelebi qristes rjuls, xolo erTi <strong>qarTuli</strong><br />
legendis mixedviT, rmerTma adamiani vazis cremlebiT<br />
mozelili miwisagan Seqmna venaxis mosavlelad(SamaniZe,<br />
1973: 30.). isic cnobilia, rom Zvel civilizebul<br />
samyaroSi, sadac ki arsebobda vazis <strong>kultura</strong>, Rvinis<br />
samkurnalod gamoyenebas uZvelesi tradicia aqvs.<br />
Hhomerosi ,,iliadaSi~ ixseniebs or meomar eqims _<br />
maxaonsa da paladirs, romlebic daWrilebs Rvinos<br />
asmevdnen, agreTve RviniT umuSavebdnen Wrilobebs<br />
(saluqvaZe, 1987: 371.).<br />
cnobili romaeli eqimi klavdius galena (201_131) Cv.<br />
w. aR_mde daWrili gladiatorebis samkurnalod Rvinis<br />
xsnarSi dasvelebul safenebs iyenebda (sixaruliZe, 1979:<br />
92.).<br />
141
Bbunebrivia, rom vazisa da Rvinis klasikur qveyanaSi,<br />
saqarTveloSic, Rvinis samkurnalod gamoyenebis<br />
tradicias saukunovani fesvebi gaaCnia, rasac<br />
adasturebs rogorc eTnografiuli masala, ise<br />
werilobiTi wyaroebi. Unda aRiniSnos isic, rom qarTul<br />
xalxur medicinaSi RviniT mkurnaloba mevenaxeobis<br />
gavrcelebis zolSia moqceuli, Tumca vazis <strong>kultura</strong><br />
arc mTis mosaxleobisTvis iyo ucxo _ maT barSi<br />
hqondaT venaxebi - ,,xatis venaxebi~ (Tofuria, 1984: 30; 60-<br />
75.).<br />
qarTul xalxur medicinaSi Rvinos mravalmxrivi<br />
daniSnuleba hqonda. igi gamoiyeneboda rogorc<br />
profilaqtikuri, mastimulirebeli da samkurnalo<br />
saSualeba mravali sxvadasxva saxis (bavSvTa asakSi<br />
gavrcelebuli zogierTi saxis daavadebebis _ ,,simWle~,<br />
,,saymawvilo~; ginekologiuri, tramvuli, Terapiuli da<br />
sxv.) daavadebaTa samkurnalod, rogorc calke ise sxva<br />
ingredientebTan (rTuli Semadgenlobis wamlebSi)<br />
erTadac. Aaseve mravalferovania RviniT mkurnalobis<br />
speqtri Zveli <strong>qarTuli</strong> <strong>samedicino</strong> xelnawerebis<br />
mixedviTac (qananeli, 1940: ,,wigni saaqimoÁ~, 1936;<br />
bagrationi, 1985; fanaskertel-ciciSvili, 1988.).<br />
eTnografiuli masalis mixedviT, Rvinos mcire<br />
dozebiT aZlevdnen adamians umadobisa da sisustis<br />
dros. uZveles werilobiTcnobas, Rvinis biogenuri<br />
stimulatorad gamoyenebis Sesaxeb vxvdebiT V saukunis<br />
literaturul nawarmoebSi _ ,,SuSanikis wameba~. Iakob<br />
xucesi sTxovs SuSaniks, rom man sakvebad RvinoSi<br />
Cambali puri miiRos. ,,....maSin miviRe mcired Rvino da<br />
puri. Ddavalbe da mcired gemo ixila~ (iakob<br />
curtaveli, 1986: 47.).<br />
winamdebare statiaSi miznad davisaxeT xalxuri<br />
(empiriuli) da <strong>tradiciuli</strong> (karabadinebis) <strong>samedicino</strong><br />
codnis eRTmaneTTan Sedareba. cnobilia, rom<br />
karabadinebi qarTvel xalxSi didi popularobiT<br />
sargeblobdnen, farTod iyo gavrcelebuli maTi<br />
142
xelnaweri variantebi. Savele eTnografiuli kvlevis<br />
dros ara erTi ,,bebiis namziTvi~ karabadini davamowmeT<br />
mosaxleobaSi. Aamitom, vfiqrobT metad sainteresoa<br />
SedarebiTi analizis gakeTeba Tundac erTi konkretuli<br />
samkurnalo saSualebis (Rvinis) magaliTze.<br />
Tu Rvinis smis <strong>kultura</strong>s, mis samkurnalod<br />
gamoyenebis xalxur codnasa da gamocdilebas<br />
SevadarebT karabadinebSi aRweril cnobebs, saintereso<br />
suraTs miviRebT: eTnografiuli masalidan Cans, rom<br />
xalxi Rvinis sasargeblo TvisebebTan erTad, misi<br />
gadaWarbebuli smis Sedegad gamowveul uaryofiT<br />
mxareebzec amaxvilebs yuradRebas, _,,gadametebuli<br />
Rvinis sma da loToba Tavad iwvevs sxvadasxva<br />
daavadebebs~_o. igive Tvalsazrisia gatarebuli<br />
karabadinSi: ,,....Tu kaci cotasa svams da zomiersa, kacsa<br />
karga daaSundebis, Tu kaci bevrsa svams mowed awyens da<br />
kaci Rvinis Triaqi (loti) Seiqmnebis~ (bagrationi, 1985:<br />
185.). an ,,magra Tu kaci bevrsa Rvinosa svams, kacsa<br />
awyens da RviZls daukods, Tavsa da xelebs<br />
auTrTolebs, TualTa cremlsa da wuwsa moadens~<br />
(bagrationi, 1985: 185.). samkurnalo wignSi vkiTxulobT<br />
,,rasaca kacsa andaziTa Ruino esuas da Tavi Seenaxos<br />
misgan, simrTele hqondes. Tu merme daiwyos Warboba<br />
Ruinisa ima andazazeda, raca pirvelad simrTele<br />
yofiliyos, isi yuala senad da snebad Seeqnas~<br />
(fanaskertel-ciciSvili, 1988: 773.).<br />
Rvinisa da alkoholis mometebuli miRebisagan<br />
gamowveul uaryofiT Sedegebze gansakuTrebul<br />
yuradRebas amaxvilebs biblia, romlis mixedviTac<br />
Rvinis uzomod smam SeiZleba gamoiwvios mravali<br />
sxvadasxva daavadeba da sikvdilic ki (rasel<br />
Togseni, 1991: 88-91.). Tumca iqve didi adgili aqvs<br />
daTmobili agreTve alkoholis (Rvinis), ,,samkurnalo<br />
miznebisaTvis gamoyenebas da saTanado rekomendaciebs.<br />
rogorc wamali, alkoholi sworadaa ,,gamowerili~<br />
bibliaSi (rasel Togseni, 1991: 91-92.).<br />
143
enoTerapiuli mkurnaloba Zvel saqarTveloSi<br />
sxvadasxva formiT gamoiyeneboda. Kkarabadinebis<br />
mixedviT sxvadasxva daavadebebis dros Rvino<br />
gansxvavebuli wesiT gamoiyeneboda: ,,RviniTa Sezilos~<br />
(mag. malamo m. b.), ,,RviniTa daalbos~, ,,Rvino wyalsa<br />
gaurion~, ,,orTqli RvinisaÁ~, ,,coati Rvino didsa<br />
wyalsa gaurion~ da sxv.<br />
analogiuria Rvinis samkurnalod gamoyenebis gzebi<br />
xalxur medicinaSic. Mkurnaloben sufTa RviniT,<br />
wyalgareuli RviniT, Rvinis orTqliT_inhalaciiT,<br />
Rvinoze civad Sezelili wamliT. zogierT daavadebas,<br />
mag: tramvuls (Wriloba, motexiloba damwvroba da sxv.)<br />
alkoholiani RviniT mkurnalobdnen, zogierTs ki<br />
(bavSvTa, ginekologiuri, Terapiuli) ,,dadaRuli~ an<br />
,,moxarSuli~ RviniT. xalxis dakvirvebit aseTi Rvino<br />
simagres (alcohols) kargavs, sxva yvela sasargeblo<br />
Tvisebas ki inarCunebs. ,,dadaRuli~ Rvino martivi<br />
Semadgenlobis wamalia. ( Tu imas ar CavTvliT, rom<br />
Tavad Rvino aris metad rTuli Semadgenlobis). RvinoSi<br />
Caagdebdnen naRverdals, misi Caqrobis Semdeg naxSirs<br />
gadaagdebdnen, xolo Rvinos daalevinebdnen wamlad.<br />
,,moxarSuli~ Rvino ki rTuli wamlis Semadgeneli<br />
komponentia, igi aris ZiriTadi nivTiereba, romelSic<br />
sxvadasxva danamatebs ureven (daavadebis xasiaTidan<br />
gamomdinare).<br />
aRsaniSnavia, rom xalxur medicinaSi upiratesi<br />
gamoyeneba Sav Rvinos aqvs, mas ufro met sasargeblo<br />
Tvisebebs miaweren. Kkarabadinebis mixedviT ki<br />
samkurnalod yvelanairi Rvino gamoiyeneboda, ufro ki<br />
,,Zueli Rvino~. ,,wigni saaqimoÁs~ mixedviT samkurnalo<br />
wamlebi mzaddeboda _ ,,ZueliTa RviniTa~, Znelisa<br />
Rvinisa Zuelisa~, ,,RvinoÁ esei yvelaÁ~, ,,yoveliTa<br />
RviniTa~, ,,Zalianisa Rvinisa~, ,,kargsa RvinoÁsa~,<br />
,,Rvinoisa wyalreulsa~.... da sxv.<br />
zaza fanaskertel_ciciSvilis karabadinSi vxvdebiT<br />
Rvinoze Semzadebuli wamlis sxvadasxva formebs _<br />
144
malamos, naxarS wamals, Sesanax abebs, _ romlebsac<br />
saWiroebis SemTxvevaSi wyalSi gaxsnils aZlevdnen<br />
avadmyofs. xalxur medicinaSi ki Sesanaxi abebis<br />
damzadebis tradicia ar arsebobda.<br />
ganvixiloT Rvinis samkurnalod gamoyenebis<br />
tradicia da msgavseba_gansxvaveba xalxur da<br />
werilobiT (karabadinebis) medicinas Soris zogierTi<br />
daavadebis mkurnalobis magaliTze. rogorc zemoT<br />
aRvniSneT tramvul dazianebaTa mkurnalobaSi Rvino<br />
naturaluri (alkoholiani) saxiT gamoiyeneboda.<br />
rogorc xalxur, ise tradiciul (karabadinebis)<br />
medicinaSi samkurnalo saSualebad farTodaa<br />
warmodgenili Rvinis Zmaric. Aase magaliTad: Wrilobas,<br />
Tu is amave dros ,,gaRizianebuli~//inficirebuli iyo<br />
Rvinis garda ZmriT an masze damzadebuli e.w.<br />
,,dazelili wamliT~, mkurnalobdnen. aRniSnuli wamlit<br />
mkurnalobdnen damwvrobasac. wamali civad Sezelvis<br />
wesiT mzaddeba _ garkveul samkurnalo saSualebebs<br />
(rasac xalxuri mkurnalebi saidumlod inaxaven)<br />
mcire_mcire dozebiT asxamdnen Zmars da zeldnen.<br />
Wrilobaze afendnen Rvinis an Zmris safenebs<br />
(kompress): ,,daCirqebul Wrilobaze jer wavusmevdit<br />
Roris qons da mere Rvinis an Zmris safens davafendiT,<br />
rom gaSreboda,gamovucvlidiT~,_ gadmogvcemen<br />
mTxrobelebi<br />
karabadinebis mixedviTac _ ,,vinca samoseli ZmarSiga<br />
daasolvos da da davafendiT, rom gaSreboda,<br />
gamovucvlidiT~_ gadmogvcemen mTxrobelebi kodilzeda<br />
(Wrilobaze m.b.) gardakras, ima dakodilsa aRar<br />
gausivebs da marTalsa rigzeda amyofebs~ (bagrationi,<br />
1985: 537.). an ,,da Tu dakodili Tavzed iyos....moitane<br />
zaravandi mudaraji da dajeWke da RvinoSiga moxarSeT<br />
da kidev gaaxmeT, danayon da gacran da dakodilzeda<br />
daayaron da mwoved kargad uzams~ (bagrationi, 1985: 534.).<br />
Rvinis gamoyenebas Wrilobebis dasamuSaveblad<br />
vxvdebiT bibliaSic. mag: qristes igavi keTil<br />
145
samarielze, rodesac is momakvdav adamians daexmara<br />
,,zeTiTa da RviniT mohbana Wrilobebi da Seuxvia~<br />
(saxareba lukasi, 10:34). A<br />
alkoholi (spirti) Tanamedrove medicinaSic<br />
Wrilobebis dasamuSavebeli antiseptikuri xsnarebis<br />
mTavari Semadgeneli nawilia (rasel Togseni, 1991: 92.).<br />
Rvino da Rvinis Zmari gansakuTrebiT farTod aris<br />
warmodgenili damwvrobis mkurnalobaSi rogorc<br />
dazianebuli, aris septikurad dasamuSavebeli<br />
nivTiereba da rogorc wamali. Ddamwvars ,,pirvelad<br />
Rvinos, an Rvinis Zmars gadavasxavdiT, rom ar<br />
apepkiliyo~_ gadmogvcemen mTxrobelebi. amave<br />
daniSnulebiT gamoiyeneboda Sav RvinoSi mozelili<br />
simindis fqvilis comi, romelsac daafendnen damwvarze<br />
da gaSrobisTanave ucvlidnen, an asvelebdnen RviniT.<br />
aRsaniSnavia, rom damwvari aredan sxva samkurnalo<br />
saSualebebis mosacileblad Rvinos iyenebdnen. rogorc<br />
zemoT aRvniSneT,damwvrobis samkurnalo ,,dazelil<br />
wamals~ amzadebdnen Zmarze an Rvinoze.<br />
leCxumSi savele eTnografiuli muSaobis dros<br />
cnobili saxalxo mkurnalebis svaniZeebis<br />
STamomavlisagan CaviwereT damwvrobis samkurnalo,<br />
Rvinis Zmarze civi SezelviT damzadebuli wamali,<br />
romlis SemadgenlobaSic Sedis_murdasaki//murdasangi<br />
/Plumbum oxudalum_ tyviis Jangi, Zmari, zeiTunis zeTi,<br />
kvercxis guli, TeTri damwvari Sabi. svaniZeebis ojaxSi<br />
daculi gadmocemis mixedviT maT samkurnalo saqmiaoba<br />
TurmaniZeebisagan SeuswavliaT (<strong>burduli</strong>, 1997: 186.). unda<br />
ariniSnos, rom leCxumeli saxalxo mkurnalebis<br />
_,,dalaqebis~_ <strong>samedicino</strong> codna aSkarad atarebs<br />
karabadinebis gavlenis kvals (<strong>burduli</strong> 1997: 185_201.).<br />
Ddamwvrobis samkurnalod Zmrisa da Rvinis gamoyeneba<br />
damowmebulia Zvel qarTul <strong>samedicino</strong> xelnawerebSic.<br />
,,vinca ama Wadrisa qerqi ZmarSiga moxarSos da<br />
damwvarzeda daidvas da an marto Zmari Seicxos,<br />
damwvarsa xorcsa gaamTelebs~ (bagrationi, 1985: 54.).<br />
146
xalxuri medicina rvinos motexilobis<br />
mkurnalobaSic iyenebs,_Sav RvinoSi xarSaven mcenare<br />
saros/Symphytum caucasium m. b./ Zirebs da aRniSnuli<br />
wamliT mkurnalobdnen. Aaseve wyal_Rvinisa da danayili<br />
nigvzis SereviT amzadebdnen naRrZobis samkurnalo<br />
wamalsac.<br />
Uunda aRiniSnos, rom xalxuri enoTerapiuli<br />
mkurnalobis tradiciebi saqarTveloSi dResac<br />
cocxalia. cnobilia, rom moqmedi ,,eqimbaSebi~<br />
wamlis damzadebis teqnologias saidumlod inaxaven,<br />
magram zogjer mainc xdeba wamlis Semadgnlobis<br />
nawilobrivi gamxela. Aase mag: imereTSi cnobili<br />
,,gafrindaSvilebis saymawvilo wamali~<br />
(,,saymawvilo~_bavSvobis asakis fsiqo_nervuli<br />
daavadeba)_wyal_Rvinisa da samkurnalo mcenareTa<br />
(romelic ar gaamxiles) naxarSs warmoadgens. aseve<br />
Rvinoze mzaddeboda saqarTveloSi ,,saymawvilo senis~<br />
samkurnalod ganTqmuli ,,paWkoriebis wamali~.<br />
savele eTnografiuli muSaobisas davafiqsireT<br />
agreTve erT wlamde asakis bavSvebSi gavrcelebuli<br />
mZime daavadebis ,,simWlis~//,,goJos~ Rvinit mkurnaloba.<br />
AaseT bavSvs (romelic aRar izrdeba, kunTebi<br />
modunebuli da momCvaruli aqvs, axasiaTebs sigamxdre,<br />
umadoba, yviTldeba da sxv.) RvinoSi sxvadasxva<br />
samkurnalo mcenareebis naxarSis abazanebiT<br />
mkurnalobdnen.<br />
Aaxlo warsulSi, imereTSi ,,eqimbaSebi~ sxvadasxva<br />
(Terapiuli da ginekologiuri) daavadebebis<br />
samkurnalod Sav Rvinoze ,,daduRebis~ wesiT<br />
amzadebdnen Zvirad Rirebul wamlebs, romlebSic Rvinis<br />
garda mravali sxva samkurnalo nivTiereba Sedioda.<br />
Rogorc gadmogvces sxvadasxva ginekologiuri<br />
(uSviloba, klimaqsuri movlenebi da sxv.) daavadebis<br />
samkurnalod avadmyofs 9 litri wamali unda daelia<br />
ocdaerT dReSi. (1991 wels sami litri wamali 90 maneTi<br />
147
Rirda, miuxedavad amisa eqimbaSebs bevri pacienti<br />
hyavdaT).<br />
Mmoxerxda mSobiarobis Semdgomi ,,muclis tkivilis~<br />
dasaamebeli, Rvinoze damzadebuli wamlebis<br />
Semadgenlobis Cawera: _ a) Rvinos moaduRebdnen da<br />
nivriT Seazavebdnen; b) 2 Wiqa RvinoSi moxarSavdnen erT<br />
Cais kovz kvliavis/Carum carvi L./ Tesls, aduRebdnen<br />
15_20 wuTs.<br />
uSvilobis samkurnalod karabadinebSic Rvinoze<br />
damzadebuli wamlebia mowodebuli, oRond wamlis<br />
formaa gansxvavebuli. naxarSis magier keTdeba kverebi,<br />
abebi (Txilisxela), romelic Tanamedrove<br />
ginekologiuri sanTlebis analogiurad gamoiyeneboda.<br />
ase mag: ..aiRe muri da kuWumbra da kina, amaTgani _<br />
TuiTonawili, danayen da dagalen da Sezilen RuiniTa<br />
da Seqen kueri TuiTo mutylis wona, da gaaxme Crdilsa,<br />
da odes daabanos wesisagan, ikmios miT~ (fanaskerteli,<br />
1988: 693.).<br />
Aan, qali rom ar fexmZimdeba_,,....amis wamali ese aris:<br />
moitane Txis Tirkmlis qoni, gaadnon da gawuron, da<br />
moitane uSari, rome sparsni danai Cadirsa (umi kevi m.b.)<br />
eZaxian da Zveli RviniTa sqlad gaayene, rome<br />
malamosaviTa Seiqnas, da mere ama Txis Tirkmlis qoniTa<br />
kargad da magrad mozilon, da imave rigad erTi Txilis<br />
odeni gunda Seqmnas..~ (bagrationi, 1985: 463.).<br />
xalxur medicinaSi Rvinoze naxarSi wamlebi<br />
gamoiyeneboda Sinagani daavadebebis- ,,muclis tkivilis~,<br />
RviZlis da sxv. daavadebebis samkurnalodac....sam litr<br />
Sav RvinoSi moxarSavdnen erT kilogram mayvlis Zirebs,<br />
xarSviT daiyvandnen erT litrze da Wamis win 100<br />
grams asmevdnen avadmyofs.<br />
RviZlis samkurnalod karabadinebSi Rvinoze<br />
damzadebuli naxarSi wamlebia mowodebuli<br />
(fanaskerteli, 1988: 693.).<br />
Aaloes da maisis ucecxlo Tafls Seurevdnen<br />
Tanabari raodenobiT (600_600gr.), daumatebdnen sam<br />
148
sufris kovz aryis xis /Betula/ kvirts da sam litr Sav<br />
Rvinos (xvanWkara). aRniSnuli wamali Rvinoze civad<br />
dayenebis wesiT mzaddeba. Dakepil aloes da sxva<br />
ingredientebs Cayrian RvinoSi da bnel da gril<br />
adgilze dadgamen.<br />
sxvadasxva saxis daavadebebis samkurnalo naxarS<br />
wamlebSi icvleba ,,Rvinoze dasaduRebeli~ (RvinoSi<br />
moxarSuli) mcenareebi: kvliavi; broweulis /pinica<br />
grenatum/ kani; askilis /Roza canina/ da leRvis /fikus<br />
carica/ ylortebi; mayvlis /Rubus/ Zirebi; aloe da sxva.<br />
CamoTvlili mcenareebi tkivilgamayuCebel da<br />
samkurnalo Tvisebebs Seicaven (wuwunava, 1966.). Rvinis<br />
naxarSi wamliT (askilisa da Savi leRvis norCi<br />
Stoebi TiTo muWa + 5 l. Savi Rvino) mkurnalobdnen<br />
buasilsac. Aavadmyofs dReSi 500 grami unda daelia<br />
(100gr. 5_jer).<br />
yuris tkivilis dasaameblad Rvinis orTqliT<br />
inhalaciur mkurnalobas mimarTavdnen. naRvinar doqSi<br />
Caasxamdnen aduRebul wyals da mtkivan yurs mis<br />
orTqlze gaiCerebdnen, Semdeg Tbilad Seixvevdnen.<br />
Rvino gamoiyeneboda kbilis amoRebis dros rogorc<br />
aseptikuri gamosavlebi saSualeba. RvinoSi moxarSuli<br />
broweulis qerqis naxarSi ki, kbilis tkivilis<br />
samkurnalo saSualeba iyo.<br />
zaza fanaskertelis karabadinSi vkiTxulobT _ ,,sxua<br />
wamali kbilisa, rome iZvrodes da jangi ekidebodes _<br />
aiRe: tenco (pitna) da RuiniTa kargad aduRe. isi Ruino<br />
pirSiga daiWiros da ergos~ ( fanaskerteli, 1988: 374.).<br />
winamdebare statiaSi ganvixileT mxolod mcire<br />
nawili RviniT mkurnalobis tradiciisa saqarTveloSi,<br />
Tumca, rogorc warmodgenili masalidanac Cans, rvinos<br />
rogorc xalxur, ise tradiciul (karabadinebis)<br />
medicinaSi gamoyenebis farTo speqtri hqonda da dResac<br />
aqvs. Tanamedrove mecnieruli gamokvlevebis mixedviTac<br />
Rvinis bioqimiuri struqtura rTuli kompleqsia da<br />
mraval samkurnalo Tvisebebs Seicavs. Mas aqvs<br />
149
aqteriociduli da antitoqsikuri Tvisebebi, amitom<br />
erT_erTi saukeTeso profilaqtikuri saSualebaa. Rvino,<br />
rogorc mastimulirebeli, samkurnalo da<br />
profilaqtikuri saSualeba mowodebulia sxvadasxva<br />
daavadebebis (Sinagani, malaria, gul_sisxlZarRvTa da<br />
sxv.) dros. aqedan gamomdinare xalxur mkurnalobaSi<br />
Rvinis zemoaRniSnuli mizniT gamoyeneba, <strong>qarTuli</strong><br />
<strong>tradiciuli</strong> da salxuri medicinis miRwevaTa rigSi<br />
dgeba.<br />
Cveni erT_erTi mizani iyo agreTve gveCvenebina<br />
xalxuri da profesiuli (karabadinebis) medicinis<br />
urTierTgavlena da urTierTkavSiri. Tu ar CavTvliT<br />
mcireoden gansxvavebas _ mag: xalxuri medicina Sav<br />
Rvinos met sasargeblo Tvisebebs miawers, karabadinebis<br />
mixedviT ki yvela saxis Rvino, gansakuTrebiT ki Zveli<br />
Rvino gamoiyeneba; agreTve karabadinebSi mowodebuli<br />
Rvinoze damzadebuli wamlis forma_kverebi//abebi<br />
xalxurSi ver davamowmeT. sxvafriv xalxuri<br />
samkurnalo tradiciebisa da profesiuli medicinis<br />
Sexedulebebi Rvinis xasiaTisa da misi samkurnalo<br />
tvisebebisa da gamoyenebis Sesaxeb aSkarad adasturebs<br />
maT Soris mWidro urTierTobas.<br />
xalxuri medicinis miRwevad unda CaiTvalos isic,<br />
rom zogierTi<br />
saxis (mag: ginekologiuri, bavSvTa) daavadebebis<br />
samkurnalod xalxuri<br />
mkurnalebi Sav Rvinoze wamals dResac amzadeben da<br />
madlieri pacientebic hyavT.<br />
150
Folk Traditions of Treatment with Wine in Georgia<br />
(enotherapy)<br />
Summary<br />
According to ethnographic materials wine considered one of the means<br />
of treatment with valuable properties. It was used either separately or in<br />
combination with other remedies for treatment of different ailments (<br />
traumatic, internal, children’s diseases, gynecological..). Important<br />
information on treatment with wine is given in Georgian medical<br />
manuscripts (Uscoro Karabadini, Cigni Saekimoi, Iadigar Daudi,<br />
Samkurnalo cigni- Karabadini)<br />
The medicines made from wine had different forms: decoction,<br />
ointment, tablets for storage. In treatment of some serious pediatric<br />
illnesses (simchle//gijo) bath of wine diluted with water or different plant<br />
broths were recommended.<br />
In folk medicine mainly black wine used. It is worth mentioning that<br />
for treatment of some illnesses (children’s diseases, gynecological, etc.)<br />
Healers prepare medicines from wine even today; there is great likeness<br />
between folk and traditional (karabadin) medicine regarding evaluation of<br />
therapeutic properties of wine and treatment with it.<br />
According to the present-day scientific researches treatment with wine<br />
is acceptable as it contains many wholesome substances.<br />
151
Народные<br />
Резюме<br />
традиции энотерапии в Грузии<br />
Как свидетельствуют этнографические материалы, в Грузии<br />
чистое вино издавна считалось благодатным лечебным средством.<br />
Вино как лечебное средство принималось как в чистом виде,<br />
так и комплексно с другими лечебными средствами для лечения<br />
различных (трамватологических внутренних детских<br />
гинекологических и пр.) заболеваний.<br />
Обилние сведениа по энотерапии содержатся в грузинских<br />
рукописях (,,Усцоро карабадини~ ,, Цигни саакимои~, ,,Ядигар<br />
Дауди~, ,,лечебная книга карабадини~).<br />
Встречались различние формы лекарств изготовленных на<br />
основе вина заварки, мази, таблетки (головки).<br />
Интересно, что для лечениа некоторых тяжелых форм<br />
детских заболеваний (,,симчле~..,,гожо~) рекомендовалось<br />
приниатие винных ван (заварки различных лечебных растений в<br />
чистом или разбавленном виде). Народная медицина в основном<br />
применяла черное вино.<br />
Особо следует отметить, что народние лекари и сегодня<br />
изготавливают лекарства на основе вина при некоторых<br />
заболеваниях (детских, гинекологическ.). Заслуживает внимание<br />
и то, что народная и традиционная (книжная) медицина<br />
проявляют большое сходство в оценке лечебних своиств вина.<br />
И, наконец, современные научные исследованиа потверждают<br />
целесообразность и оправданность лечениа вином, ибо оно<br />
содержит огромное количество вешеств полезных для<br />
здоровья.<br />
152
gamoyenebuli literatura<br />
1. g. Citaia. Mmevenaxeoba_meRvineoba. ,,Sromebi~. t. IV.<br />
Tb. 2001,Ggv. 137.<br />
2. vaxuSti bagrationi. aRwera samefosa saqarTvelosa.<br />
qarTlis cxovreba. t. IV. Tb. 1973.<br />
3. Бардавелидзе В.Вю Древнейшие религиозние верованиа и<br />
графическое искусство грузинских племен. Тб. 1957. gv.<br />
54_93; n. abakelia. simbolo da rituali qarTul<br />
<strong>kultura</strong>Si. Tb. 1997. gv. 112.<br />
4. n. SamaniZe. <strong>qarTuli</strong> xalxuri legendebi. Tb. 1973. gv.<br />
30.<br />
5. s. saluqvaZe. wamalTmcodneoba Zvel saqarTveloSi<br />
da misi Semdgomi ganviTarebis gzebi uZvelesi<br />
droidan XX s_de. Tb. 1987. gv. 371.<br />
6. T. sixaruliZe. Eetiudebi Rvinoze. Tb. 1979. gv.92.<br />
7. n. Tofuria. qarTveli xalxis sameurneo yofis<br />
istoriidan. Tb. 1984. gv. 30; 60_75.<br />
8. G qananeli. ,,usworo karabadini~, Tb. 1940;<br />
9. ,,wigni saaqimoÁ~ Tb. 1936;<br />
10. daviT bagrationi. ,,iadigar daudi~;, Tb. 1985;<br />
11. z. fanaskertel-ciciSvili. ,,samkurnalo wigni,<br />
karabadini. Tb. 1988.<br />
12. iakob curtaveli. wameba SuSanikisi. Tb. 1986. gv 47.<br />
13. rasel Togseni. Bibliis <strong>samedicino</strong> sibrZne. Tb. 1991.<br />
gv. 88_91<br />
14. m. <strong>burduli</strong>. travmebis mkurnaloba svaneTsa da<br />
leCxumSi (eTnografiuli masalebis mixedviT). Tsu<br />
axalcixis filialis Sromebi. I. Tbilisi_axalcixe.<br />
1997. gv.186.<br />
15. n. wuwunava. saqarTvelos samkurnalo mcenareebi. Tb.<br />
1966.<br />
153
nevrofsiqikuri daavadebebis mkurnalobis religiuri<br />
centrebi svaneTSi<br />
(eTnografiuli masalebis mixedviT)<br />
xalxur medicinaSi ama Tu im daavadebis mkurnalobis<br />
meTodi da saSualebebi ZiriTadad emyareba<br />
avadmyofobis gamomwvev mizezebze maT codnasa da<br />
Sexedulebas. dResac ki, Tanamedrove fsiqiatriul<br />
mecnierebaSi miRweuli warmatebebis miuxedavad,<br />
fsiqikur daavadebaTa umravlesobis etiologia xSir<br />
SemTxvevaSi ucnobia (1, 119), mit umetes, Zneli asaxsneli<br />
iqneboda igi saxalxo mkurnalebisaTvis (da saerTod,<br />
xalxisaTvis). Bbundovani mizezebi, ki bunebrivia,<br />
daukavSirda sxvadasxva zebunebriv Zalebs _ RmerTs, an<br />
sxvadasxva avsulebs. eTnografiuli masalis mixedviT,<br />
avsulebi daavadebas iwveven damoukidebladac da<br />
RmerTis davalebiTac, es ki maSin xdeboda, Tu RmerTis<br />
winaSe raime did codvas Caidendnen. RmerTi Tavisi<br />
xelqveiTi romelime wmindanis meSveobiT maSin sjida<br />
adamianebs daavadebiT, Tu isini mis samsaxurs<br />
iviwyebdnen, arRvevdnen RmerTsa da adamianTa<br />
sazogadoebas Soris dawesebul normebs, ar<br />
emsaxurebodnen uzenaess saTanado ridiTa da pativiT.<br />
zemoaRniSnuli Sexedulebebi damaxasiaTebelia ara<br />
marto svaneTisaTvis, aramed zogadad mTeli<br />
saqarTvelosaTvis. ,,xalxuri warmodgenit, codvil<br />
adamians zogjer daavadebiT sjida RmerTi an wmindani<br />
da am sasjels avsulis saSualebit axorcielebda~(2,<br />
142). xevsurTa warmodgeniT, bneda adamians maSin<br />
emarTeba, Tu mas RvTisSvilni aÃdebodnen<br />
(ganSordebodnen), eSmakisagan aRar icavdnen (3, 61),<br />
154
unebrivia es maSin xdeboda, Tu adamiani uzenaesis<br />
winaSe Sescodavda.<br />
svaneTSi yovel konkretul SemTxvevaSi avadmyofis<br />
patroni daavadebis mizezis mizezis gasarkvevad<br />
mkiTxavTan midioda, romelic misi xelobisaTvis<br />
damaxasiaTebeli sxvadasxva saSualebit (lobios<br />
marcvlebze marCielobiT, sizmriT an ,,frTilebis<br />
daxveviT~) ,,gaugebda~, Tu ra danaSaulisaTvis romelma<br />
wmindanma dasaja (ra Tqma unda ,,didi RmerTis~<br />
davalebiT) avadmyofobiT da ra saxis samsaxuri<br />
_msxverplSewirvis rituali da sxv. Unda SeesrulebinaT<br />
RvTaebis gulis mosagebad.<br />
svanebs swamdaT, rom RmerTis winaSe Cadenili<br />
danaSauli gadadioda STamomavlobaze; amitom winapris<br />
mier Cadenili raime codvis gamo SeiZleboda sruliad<br />
udanaSaulo dasjiliyo. Aaqedan gamomdinare, miaCndaT,<br />
rom ,,es daavadeba (epilefsia//bneda//,,bnAb~) modgmiTac<br />
aris, garkveuli STamomavlobis xalxs axasiaTebso~. Tu<br />
zemonaTqvams moralur_eTikuri normebis TvalsazrisiT<br />
ganvixilavT, SeiZleba vifiqroT, rom igi<br />
garkveulwilad cudi saqcielis Cadenisagan<br />
Semakavebeli faqtoric iqneboda, aregulirebda rogorc<br />
sazogadoebriv urTierTobas, ise sazogadoebasa da<br />
eklesias Soris urTierTobasac, radganac umZimes<br />
codvad, risTvisac RmerTi sjida adamianebs<br />
nevrofsiqikuri daavadebiT, iTvleboda ,,xatis gatexva~,<br />
e.i. xatis winaSe (eklesiaSi) tyuilis Tqma, tyuilze<br />
daficeba, saeklesio siwmindeebis Seuracxyofa, eklesiis<br />
kuTvnili miwis mitaceba da sxv.<br />
svanuri eTnografiuli masaliT, zemoCamoTvlili<br />
mizezebis gamo, RmerTi nevrofsiqikuri daavadebiT<br />
sjida adamianebs. Yyvelaze mZime sasjeli ki<br />
epilefsia//bneda//bnAb//avi kanWi//naRerbaT moixsenieboda.<br />
xalxi epilefsias yofda memkvidreobiT (ganukurnebel)<br />
da Zlieri stresis (SiSis) gamo gamowveul daavadebad,<br />
romlis gankurnebac SesaZleblad miaCndaT. Oorsave<br />
155
SemTxvevaSi avadmyofobis mizezad sxeulSi avi sulis<br />
(eSmakis) Casaxleba iTvleboda, amitom epilefsia rom<br />
daemarTeboda vinmes, Tofis srolasa da xanjlebis<br />
erTimeoreze dartymas iwyebdnen eSmakebis dasaSineblad.<br />
b. niJaraZis cnobiT, svaneTSi avi zne rom<br />
daemarTeboda vinmes, Tofis sroliTa da xanjlebiT<br />
aSinebdnen, egonaT, eSmaks gamovdevniTo avadmyofisagan.<br />
Aavadmyofs cxvirTan uxrColebdnen mglis balans da<br />
sxv. (4).<br />
zemoaRniSnuli Sexedulebebi gavrcelebulia ara<br />
marto svaneTSi, aramed mTel saqarTveloSi. Epilefsias<br />
qarTveli xalxi eSmakeul daavadebad miiCnevda (2, 140; 5,<br />
305_310).<br />
saqarTvelos mosaxleobis rpmena_warmodgenebis<br />
mixedviT, ,,samyaros keTili Zalebi~_ RmerTi,<br />
angelozebi, RvTaebebi, wmindanebi_ adamianis<br />
keTildReobaze zrunvasTan erTad, maTi msjavrmdeblis<br />
funqciasac asruleben. maT mier dadebuli msjavri<br />
metwilad sneulebiT gamoixateboda (2, 145).<br />
Aadamianis mfarveli angelozi sazogadoebis, misi<br />
wevris mier miRebuli eTikuri normebis darRvevisa da<br />
codvis Cadenis gamo, xels iRebda mis mfarvelobaze,<br />
ris Sedegadac boroti Zalebi aqtiurdebodnen dam is<br />
dauflebas cdilobdnen, rac ZiriTadad nevrofsiqikuri<br />
sneulebis saxiT vlindeboda.<br />
xalxuri SexedulebiT, epilefsiuri gulyra mTvaris<br />
fazebzea damokidebuli: ,,avma znem ufro axal mTvareze<br />
icis movla, an Tvis Tavze meordeba. Nerviuli sistema<br />
rom moeSleba adamians, mere ufro xSirad<br />
umeordeba~,_gadmogvcemen mTxroblebi.<br />
Aakad. Aa. zurabiSviliwerda, rom Zvel droSi<br />
SeiniSneboda erTgvari kavSiris arseboba gulyris<br />
sixSirisa da mTvaris moZraobas Soris. Mmag.: gulyra<br />
TiTqos xSirdeboda _ axali mTvaris gamoCenaze; amitom,<br />
Zvelad epilefsias ganixilavdnen, rogorc<br />
,,samTvareulos~ (6, 221).<br />
156
eTnografiuli masalis mixedviT, qarTveli xalxi<br />
gansakuTrebul mniSvnelobas aniWebs mTvaris fazebis<br />
gavlenas janmrTeloba_avadmyofobaze, gansakuTrebiT<br />
ki_nevrofsiqikuri sneulebiT Sepyrobilebze:<br />
saymawviloze, epilefsiaze da sxv.<br />
Mmag.: samegreloSi damowmebuli eTnografiuli<br />
masalis mixedviT, TuTaSi ,,movliTaa~, axal mTvareze<br />
emarTebaT, rogorc mkvdari, egre xdeba bavSvi, Tu ar<br />
umkurnale, zned (epilefsiad) gadaiqceva (2, 32).<br />
guriaSi bnedas ,,momTvarasac~ uwodeben (2, 32).<br />
samcxe_javaxeTSi bneda mTvaris fazebTan garkveul<br />
kavSirSi ganixileboda. ,,daavadebis gamwvaveba ZiriTadad<br />
axalmTvareobis dros xdeba, axalmTvareze daibnideba<br />
bnediani~ (5, 306).<br />
zemoaRniSnuli Sexeduleba daavadebis gamwvavebasa<br />
da mTvaris fazebis urTierTkavSiris Sesaxeb uZvelesi<br />
droidan momdinareobs.<br />
Aavadmyofobis gamomwvevi xalxuri axsna TavisTavad<br />
ganapirobebs mkurnalobis saSualebebsa da meTodebsac.<br />
Aamitomac, radgan aRniSnuli daavadeba sxeulSi avi<br />
sulis (eSmakis) Casaxlebas miewereboda, bunebrivia,<br />
mTeli Zalisxmeva mimarTuli iyo adamianis organizmidan<br />
mis gamoZevebaze; aseTi avadmyofis mkurnaloba<br />
ZiriTadad religiuri xasiaTisaa da mniSvnelovani<br />
adgili uWiravs magiur ritualebsac.<br />
aRsaniSnavia, rom svaneTSi nebismieri garTulebuli<br />
daavadebis dros tardeboda religiuri ritualebi,<br />
xolo nevrofsiqikuri, kerZod, epilefsiis//bnedis<br />
mkurnalobaSi maT ZiriTadi adgili ukaviaT.<br />
sainteresoa, rom saqarTvelos sxva kuTxeebSi<br />
eSmakeul daavadebaTa egzorcizmis ritualebi<br />
ZiriTadad tardeboda wminda giorgis salocavebSi (2,<br />
201). Cnobilia,rom, qristianili religiis mixedviT,<br />
wminda giorgis erT_erTi funqcia, suliT avadmyofTa<br />
mkurnalobaa (7, 221_6).<br />
157
magram svaneTSi wminda giorgi, miuxedavad imisa, rom<br />
Zalian popularuli wmindania da TiTqmis yvela<br />
SemTxvevaSi mas sTxoven Semweobas, zemoaRniSnuli<br />
funqciis matarebeli naklebadaa. Aq mas enacvlebia<br />
Gabriel mTavarangelozi da wminda kvirike. Cvens xelT<br />
arsebuli eTnografiuli masalis mixedviT, Ggabriel<br />
mTavarangelozi mxolod mfarveli RvTaebaa, is ar sjis<br />
adamians aRniSnuli sneulebiT, maSin rodesac wminda<br />
kvirike eSmakebs miusevs damnaSaves da aavadebs avi<br />
znit//bnediT. Wminda kvirile ormagi funqciis<br />
matarebelia _ igi aris damsjelic da mfarvelic.<br />
svanebi ,,dargobriv RvTaebaTa Soris, Gabriel<br />
mTavarangelozs znisa da gunebagulis (gvibnAb)<br />
mTavarangelozad Tvlidnen dam as iloris eklesias<br />
utolebdnen. svaneTSi mas avi znisagan gadamrCenad<br />
Tvlidnen, rogorc ilors samegrelosa da afxazeTSi~<br />
(80).<br />
zemoaRniSnuli masalidan naTlad Cans, rom svaneTSi<br />
aRniSnul sferoSi wminda giorgis Ggabriel<br />
mTavarangelozi Caenacvla. svaneTSi Cem mier mopovebuli<br />
eTnografiuli masalis mixedviT, nevrofsiqikur<br />
daavadebasTan mxolod Gabriel mTavarangelozia<br />
dakavSirebuli. v. bardaveliZis mixedviT ki _<br />
miqel_gabriel mTavarangelozebi saxeldeba (9, 13).<br />
n. mindaZis masalebis mixedviTac, mTavarangelozebs<br />
damsjeli funqciac akisriaT, umeteswilad<br />
nevrofsiqikuri daavadebiT sjidnen adamians (2, 210).<br />
svaneTSi epilefsiani (bnediani) samkurnalo<br />
religiuri centrebia: wminda kvirikes eklesia balszemo<br />
svaneTis sofel kalaSi, sadac weliwadSi orjer _<br />
aRdgomas da kvirikobas _ 28 ivliss, imarTeba wmindanis<br />
saxelobis dResaswauli. Am dros mihyavdaT avadmyofebi<br />
dasalocad Gabriel mTavarangelozis eklesiaSi, beCos<br />
Temis sofel gulSi, amitom mas adgilobrivi<br />
mcxovrebni ,,gula gabrielad~ moixsenieben. Misi<br />
salocavi dRea aRdgomis momdevno samSabaTi_,,gula<br />
158
TaxaS~ (gulis samSabaTi), magram aRniSnuli dRidan<br />
ivnisamde da 27 noembridan ,,gula TaxaSamde~ avadmyofis<br />
patrons yovel samSabaTs SeeZlo salocavSi misvla da<br />
avadmyofis saxelze locvis Catareba.<br />
avadmyofis patroni salocavSi iseTi wesiT midioda,<br />
rogori aRqmac hqonda micemuli, an rogorc mkiTxavi<br />
urCevda. Salocavi rituali Semdegnairad tardeboda: wm.<br />
Kvirikes eklesiaSi avadmyofs Sesasvlel karebTan<br />
dalocavdnen: eklesiidan droSas gamoitandnen,<br />
avadmyofi droSis win daiCoqebda, win Sesawir cxovels<br />
_ cikans dauyenebdnen, avadmyofs xelSi eWira anTebuli<br />
sanTeli, romelsac ritualis damTavrebis Semdeg<br />
eklesiis kedelze miakravda.<br />
rac ufro mZime formebSi gamoixateboda avadmyofoba,<br />
miT metad unda ,,daesaja Tavi~ avadmyofis patrons, rom<br />
RmerTs misi vedreba Seesmina: avadmyofis sigrZe<br />
sanTels, muxlebze daCoqili xelSi Caiwvavda; yelze<br />
sayelos//uRels//wirx//yiaSlebar_s Seibamda da ise<br />
loculobda (sayelos//wirxs salocavSi asvlisas, gzaze<br />
aryis xis wvrili totebisagan akeTebda), locvisas mas<br />
xels mohkidebda da ise Seevedreboda wm. Kvirikes, rom<br />
misi locva Seesmina. Ritualis damTavrebisas sayelos<br />
salocavSi tovebda.<br />
avadmyofobis dros yelze rogorc wnelis, aseve<br />
rkinis uRlis tareba da Semdgom misi xatSi datoveba<br />
cnobilia saqarTvelos sxva kuTxeebSic (10, 145_146;<br />
11,202; 12, 47_48). Igi SeiZleba xatis monobis<br />
gamartivebul formad miviCnioT. Rogorc v. bardaveliZe<br />
wers:_ ,,xatis monobis atributi Tavdapirvelad xis<br />
uRliani jaWvi unda yofiliyo, romelic Semdgom<br />
liTonis saqedurian jaWvSi gadaizarda. Tavdapirvelad<br />
igi samsxverplo monisTvis iyo gankuTvnili, Semdgom<br />
msxverplad Sewirva Secvlila simbolurad jaWvis<br />
tarebit. Yovelive es dakavSirebulia winaqristianul<br />
religiebTan~(13, 25_28).<br />
159
kvirikeSi avadmyofs eklesiis msaxuri (momzir)<br />
dalocavda: ,,dideba lagurkas, gexvewebiT, Sen uSvele am<br />
avadmyofs, am Wirisagan gankurne, mieci janmrTeloba,<br />
guli mxiaruli da tani mrTeli~. Locvas salocavSi<br />
TavSeyrili xalxi ,,amin~_s daayolebda. Mlocvels<br />
xelSi avadmyofis ojaxidan motanili salocavi purebi<br />
eWira, romelTac zemodan jvris formis puri_,,fusna<br />
muJeR~_i ,,batoni winamZRoli~_edo; igi aucileblad<br />
xeluxleblad unda daebrunebinaT saxlSi. Eklesiidan<br />
vercxlis suriT gamohqondaT ,,Salianis~ xatis ,,nabani~<br />
wyali da avadmyofs asmevdnen. Es wyali ,,mTel svaneTSi<br />
iyo cnobili, rogorc saswaulmoqmedi da iyenebdnen<br />
avadmyofobasa da ficis dros~ (14, 54; 15, 180).<br />
unda aRiniSnos, rom xatis ,,nabani~ wylis Sesxurebas<br />
an dalevas mTel saqarTveloSi samkurnalo<br />
daniSnuleba hqonda.<br />
dalocvis Semdeg avadmyofs yelze Seabamdnen<br />
kvirikes eklesiisaTvis Sewirul mZivs, romelic erTi<br />
weli unda etarebina da Semdgom ukan daebrunebina.<br />
locvis damTavrebis Semdgom samsxverplo cikans<br />
marjvniv Semoabrunebdnen, avadmyofs Tavze<br />
Semoavlebdnen, sanTliT bewvs Seutrusavdnen,<br />
gaiyvandnen eklesiis galavnis gareT da iq Seswiravdnen.<br />
Semdeg misi Semwvari gul_RviZliT dalocvis rituali<br />
xelaxla tardeboda.<br />
wminda kvirikes samsxverplo cxovelad ciknis<br />
dawesebis Sesaxeb ramdenime gadmocema arsebobs. erTi<br />
variantiT, wminda kvirikes xati kalis eklesiidan<br />
mouparavT da balsqvemo svaneTSi wauRiaT. erT kalel<br />
kacs didi wvalebis Semdeg ciknis gudiT xati ukan<br />
daubrunebia. Amis Semdeg Sesawirad dawesda cikani.<br />
Meore variantis mixedvit ki, RmerTis winaSe Cadenili<br />
danaSaulisaTvis kvirike adamians avi zniT//bnediT<br />
sjis_ av sulebs (eSmakebs) miusevs. Txac eSmakia da<br />
amitom swiraven mas kvirikes Cadenili codvis<br />
gamosasyidad.<br />
160
sainteresoa avadmyofis saxelze samsxverplo<br />
cxovelis Sesaxelebis rituali. Aadamians, sadac<br />
pirvelad mouvlida epilefsiuri Seteva, im adgilze<br />
dedal cxvars miiyvandnen, daiCoqebdnen da wminda<br />
kvirikes Seevedrebodnen: oRond avadmyofi<br />
gaeTavisuflebina da mas Sesawir cikans ar<br />
gamoulevdnen, SeuTqvamdnen, rom am Txis naSiers<br />
yovelwliurad mas Seswiravdnen.<br />
vinc sofel kalidan Sors cxovrobda da yovel<br />
weliwads ar SeeZlo kvirikes salocavSi misvla.<br />
Ddedal Txas aiyvandnen kalaSi da romelime mosaxles<br />
sTxovdnen, rom maT magier avadmyofis saxelze kvirikeSi<br />
CaetarebinaT msxverplSewirvis rituali da locva.<br />
Roca Txa daikargeboda an daberdeboda, magiers<br />
Seusaxelebdnen. Txas ,,gvirkaY~_s eZaxdnen. sanam<br />
avadmyofi cocxali iyo, mis saxelze zemoT aRwerili<br />
dalocvis rituali yovel wels unda SeesrulebinaT.<br />
gamojanmrTelebis SemTxvevaSic ki, Torem ,,kvirike<br />
ganuaxlebda avadmyofobas~. salocavSi avadmyofis<br />
asvla pirvel wels iyo aucilebeli.<br />
avadmyofis dalocvis rituali Ggabriel<br />
mTavarangelozis eklesiaSi mcireodeni gansxvavebit<br />
tardeboda. Ggansxvaveba is iyo, rom, Tu kvirikes<br />
eklesiaSi avadmyofis saxelze yoveliwads unda unda<br />
SeesrulebinaT dalocvis rituali, Gabriel<br />
mtavarangelozis salocavSi savaldebulod mxolod<br />
sami weli iTvleboda da Sesawiravic _ yoCi _ pirvel<br />
wels iyo aucilebeli. salocav purebs zemodan gulis<br />
formis lemzirs//luWvens daadebdnen, zedaSe arrays da<br />
Semwvar gul_RviZls momzirs miscemdnen, romelic ase<br />
dalocavda avadmyofs: ,,oo, dideba myof madls, dideba<br />
mogsvlodes, madly mogsvlodes, gulis gabriels<br />
dideba, dideba mogsvlodes; gulis gabriels gexvewebi<br />
RvleWiT (igivea rac wirx//uReli), zedaSiT, RviZliT,<br />
daSen uSvele am avadmyofs....aq dalocva rom daiwyo, mas<br />
mere yvelaze ukeTesad visac daxmarebixar, meored amas<br />
161
daexmare, SenTan mosvlas arc amis mere daiviwyebs es<br />
kaci~ (16, 35).<br />
Ggansxvaveba iyo isic, rom avadmyof qals eklesiis<br />
karebTan daaCoqebdnen da iq dalocavdnen, kacs ki<br />
eklesiaSi Seiyvandnen.<br />
svanuri eTnografiuli masalis mixedvit, avi zne//bnAb<br />
saTakilo da dasamali daavadeba ar iyo. dafarva cudi<br />
iyo, epilefsiuri Setevebi ufro gauxSirdeboda<br />
avadmyofs. ,,RmerTis mier aris da samarcxvino rad<br />
iqnebao~,_ gadmogvcemen mTxrobelebi. aRsaniSnavia, rom<br />
epilefsiis erT_erTi saxelwodeba ,,naRerbaT~_<br />
RmerTismiers niSnavs.<br />
epilefsiani avadmyofis mkurnalobis sruli suraTis<br />
warmosaCenad aucilebelia mokled SevexoT magiur<br />
qmedebebs, romlebic ZiriTadad daavadebis niSnebis<br />
pirveli gamovlenis dros sruldeboda. svaneTSi,<br />
rodesac vinmes, ufro ki bavSvs, pirvelad daemarTeboda<br />
epilefsiuri gulyra, zurgis mxares, perangSi kvercxs<br />
Caudebdnen, muWiT daiWerdnen, amoWridnen perangs<br />
kvercxianad da Sors gadaagdebdnen_amiT TiTqos<br />
avadmyofobas acilebdnen.<br />
Epilefsias SelocvebiTac mkurnalobdnen,<br />
gansakuTrebiT maSin, Tu daavadebis gamomwvev mizezad<br />
SeSinebas Tvlidnen. aseT dros avadmyofs dReSi samjer<br />
,,SeSinebulis locviT~ Seulocavdnen. ritualis<br />
Sesrulebisas iyenebdnen iseTi nivTierebebiT<br />
,,SexrColebas~ (gogirdis dawva, Tofis wamlis SesunTqva<br />
da sxv.), romelic gamoiwvevda cxvirisceminebas da am<br />
gziT avi sulis (eSmakis) gamodevnas sxeulidan.<br />
aseTi avadmyofi mudmivad atarebda Tilismas,<br />
romelSic Selocvis teqsti da mglis xorxis nawili<br />
iyo Cadebuli.<br />
unda aRiniSnos, rom svaneTSi epilefsian//bnedian<br />
avadmyofs mxolod kaci Seulocavda da aseve igi<br />
mixedavda avadmyofobis Setevis drosac. Qali axlos ar<br />
unda misuliyo. SeiZleba vivaraudot, rom es qalis<br />
162
dacvis mizniTac xdeboda, radgan, qarTveli xalxis<br />
rwmeniT, mas kacTan SedarebiT susti mfarveli<br />
angelozi hyavs da arsebobda safrTxe, rom gamxdariyo<br />
mkurnalobis Sedegad avadmyofis organizmidan<br />
gandevnili eSmakis (avi sulis) axali msxverpli.<br />
Cnobilia, rom epilefsia rTuli saxis nervuli<br />
daavadebaa, rasac Tan sdevs mZime Zvrebi fsiqikis<br />
sferoSi (6, 529; 17, 231) da, cxadia, misi mkurnaloba<br />
Zalian rTulia, xSirad SeuZlebelic. zemoaRwerili<br />
mkurnalobis pozitiuri mxare avadmyofis fsiqikaze<br />
dadebiT zemoqmedebaSi gamoixateba. xolo fsiqikuri<br />
zemoqmedebiT mkurnaloba sasargebloa, dResac ki<br />
mecnierul medicinas ar SeuZlia mas gverdi auaros (18,<br />
50; 19, 57). gamojanmrTelebaSi udides rols asrulebs<br />
rwmena.<br />
akad. Aa. zurabaSvilis azriT epilefsiis mkurnaloba<br />
STagonebiT nakleb efeqturia, magram arsebobs<br />
epilefsiismagvari daavadebani, romlebic garegnuli<br />
niSnebis mixedvit hgvanan epilefsias da isini advilad<br />
eqvemdebarebian mkurnalobas (6, 231).<br />
sainteresoa, rom svanuri eTnografiuli masalis<br />
mixedviT ,,avi zne//bnAb sxvadasxvanairad emarTebaT _<br />
zogi yefs, zogi giJiviTaa, zogi maSinve davardeba da<br />
guli misdis. duJi icis avma znem, farTxali, yvirili<br />
Zalian didi Zala eZleva. Es grZeldeba cota xans, mere<br />
TviTon modis gonze. aseT dros wamlis micema ar ician,<br />
ar SeiZleba~, _ gadmogvcemen mTxrobelebi, _ an zog<br />
,,gauTxovar qals zedmeti sisxlis gamoisobiT<br />
bnedismagvari krunCxva emarTeboda~ (20, 110).<br />
Cxadia, xalxi garegnuli niSnebiT msgavs daavadebebs<br />
erTi saxelwodebiT moiazrebda, gankurnebis SemTxvevebi<br />
ki mkurnalobis meTodis, aRniSnul SemTxvevaSi_<br />
religiuris, gamarjvebaiyo. xalxis azriT wm. Kvirikes<br />
da gula_gabrielis eklesiebSi locva Sveloda<br />
avadmyofs _ ,,rom ar eSvela as ear gandiddeboda~, _<br />
gadmogvcemen mTxrobelebi.<br />
163
cnibilia, rom avadmyofobis mizezad sxeulSi avi<br />
sulebis Casaxlebis rwmena_warmodgenebi uZvelesi<br />
droidan momdinareobs, amitom religiasa da medicinas<br />
Soris Tavidanve Camoyalibda mtkice kavSiri.<br />
Nevrofsiqikur avadmyofTa mkurnalobaSi ki religias<br />
gansakuTrebuli adgili eWira.<br />
,,Zveli da axali aRqmis wignebSi didi adgili eTmoba<br />
pasaJebs, romlebSic ubralo adamianebisaTvis gasagebi<br />
eniT gadmocemulia sxvadasxva sneulebebiT<br />
SepyrobilTa gankurnebis amsaxveli moTxrobebi, rac<br />
saSualebas iZleva garkveuli daskvnebi gavakeToT<br />
medicinisadmi Zveli da axali eklesiis<br />
damokidebulebis Sesaxeb~ (21, 95).<br />
sainteresod gveCveneba, rom, xalxis rwmeniT, Tu<br />
eklesiaSi salocavad misul avadmyofs daemarTeboda<br />
epilefsiuri Seteva, es ,,kargi niSani iyo~. vfiqrobT am<br />
,,karg niSanSi~ wminda kvirikes an Gabriel<br />
mTavarangelozis eSmakTan SebrZoleba unda<br />
igulisxmebodes, rac bunebrivia, wmindanis (RvTaebis)<br />
gamarjvebiT da avadmyofis eSmakisagan ganTavisuflebiT<br />
unda damTavrebuliyo.<br />
qarTvel xalxs sjeroda, rom eSmakis mier fizikuri<br />
SexebiTa Tu molandebiT SeSinebuli da gonebaareuli,<br />
zogjer ki eSmakis mier Sepyrobilis Svela SeiZleboda<br />
salocavebSi eSmakis gamodevnis ritualis CatarebiT (2,<br />
140).<br />
aseT avadmyofebs, rogorc fsiqiatrebi aRniSnaven,<br />
aqvT eklesiisaken, rogorc mxsnelisaken ltolvis<br />
tendencia (1, 122).<br />
warmodgenili eTnografiuli masalac adasturebs<br />
zemoaRniSnuls. rwmena imisa, rom avadmyofoba RvTiuri<br />
sasjelia, romelic RmerTma garkveuli danaSaulis,<br />
codvis gamo mouvlina adamians, garkveulwilad<br />
TavisTavad ganapirobebda RvTisadmi morCilebis,<br />
monaniebisa da patiebis saTxovnelad gamarTul<br />
164
samkurnalo religiuri ritualebis Catarebas, rac<br />
Sesabamisad avadmyofs gamojanmrTelebis imeds aZlevda.<br />
Lliteratura:<br />
1. m. kurataSvili, fsiqikuri daavadebebi mecnieruli<br />
fsiqiatriisa da qristianuli religiis<br />
TvalTaxedviT da maTi integraciis<br />
SesaZleblobani, Jurnali ,,logosi~, III, 2004.<br />
2. n. mindaZe, <strong>qarTuli</strong> xalxuri <strong>samedicino</strong> <strong>kultura</strong>,<br />
sadoqtoro disertacia, 2000 (xelnaweri).<br />
3. m. baliauri, xalxuri medicina xevsureTSi, iv.<br />
javaxiSvilis sax. istoriisa da eTnologiis<br />
institutes arqivi, 1940.<br />
4. b. niJaraZe, istoriul_eTnografiuli nawerebi, t.<br />
I, Tb., 1962.<br />
5. n. CirgaZe, epilefsiis mkurnalobis xalxuri<br />
tradiciebi samcxe_javaxeTSi, masalebi<br />
saqarTvelos eTnografiisaTvis, XXVI, 2005.<br />
6. a. zurabaSvili, fsiqiatria, Tb., 1954.<br />
7. l. kvirikaSvili, literaturuli sabuTi<br />
miTologiis asaxsnelad, ,,aRmosavluri<br />
filologia~, I, Tb., 1969.<br />
8. a. daviTiani, eTnografiuli masalebi, iv.<br />
javaxiSvilis sax. istoriisa da eTnografiis<br />
arqivi, 180, 1939.<br />
9. v. bardaveliZe, saxato miwebi (xelnaweri), iv.<br />
javaxiSvilis sax. istoriisa da eTnologiis<br />
institutes arqivi, 1949.<br />
10. s. makalaTia, mTiuleTi, Tb., 1930.<br />
11. s. makalaTia, fSavi, Tb., 1939.<br />
165
12. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, t. I, Tb.,<br />
1928.<br />
13. v. bardaveliZe, aRmosavleT saqarTvelos<br />
mTianeTis <strong>tradiciuli</strong> sazogadoebriv_sakulto<br />
Zeglebi, t. I, fSavi, 1974.<br />
14. Д. Бакрадзе, Сванетия, ЗКОРГО, кн., Тиф., 1864.<br />
15. eqvT. TayaiSvili, arqeologiuri eqspedicia<br />
raWa_leCxumSi, 1910, parizi, 1937.<br />
16. m. <strong>burduli</strong>, svaneTis 1980 wlis eTnografiuli<br />
mivlinebis masalebi, dRiuri #2.<br />
17. a. mindaZe, nerviuli daavadebani, Tb., 1984.<br />
18. П. И. Буль, Основы психотерапии, Л., 1974ю<br />
19. Г. Райт, Свидетель колдовства, ,,Маладая гвардия~ 1971.<br />
20. s. guledani, Zveli adaT_zne_Cveulebani zemo<br />
svaneTSi, mestiis mxareTmcodneobis muzeumis<br />
arqivi.<br />
21. iRumeni lazare gagniZe, moZRvris Sexedulebani<br />
sazogadoebriv jandacvaze, Jurn. ,,logosi~, III,<br />
2004.<br />
M<br />
166
tramvul dazianebaTa mkurnalobis xalxuri<br />
tradiciebi qvemo qarTlSi<br />
xalxuri medicinis dargebs Soris Tavisi racionaluri<br />
meTodebiTa da saSualebebiT gansakuTrebuli adgili<br />
ukavia xalxur qirurgias. EeTnografiuli kvlevis<br />
Tanaxmad aRniSnuli dargis mkurnalebze moTxovnileba<br />
mTian regionebSi ufro meti iyo, vidre barSi. MmTa<br />
Tavisi bunebriv-geografiuli TaviseburebebiTa da<br />
sayofacxovrebo-socialuri yofiT ganapirobrbda<br />
travmebis sixSiresac da maT mkurnalobaze<br />
moTxovnilebasac.<br />
aRniSnuli, ra Tqma unda, sulac ar niSnavs cnobili<br />
dastaqrebis naklebobas barSi. rogorc <strong>qarTuli</strong><br />
medicinis istoriis mkvlevari mix. Sengelia wers, me_19<br />
s.Ppirvel naxevarSi sayovelTaod ganTqmuli iyvnen<br />
xalxuri dastaqrebi-,,Zmebi iagulaSvilebi, iaSvilebi,<br />
bajiaSvilebi, TurmaniZeebi, zaqaraiebi da sxvebi,<br />
romlebic gvarovnulad gadascemdnen TavianT xelobas<br />
memkvidreebs da patiosnad ekidebodnen tradiciiT<br />
miRebul am keTilSobiur saqmes”(Sengelia, 1970: 238).<br />
qvemo qarTlSi, sofel muxaTSi (TeTri wyaros r_ni)<br />
cxovrobs Zveli droidanve sadastaqro saqmianobiT<br />
cnobiliBbajiaSvilebis gvari. MmaTi zogierTi<br />
warmomadgeneli dResac eweva mama-papur saqmianobas da<br />
sakmao warmatebiTac.<br />
gasuli saukunis 90-ian wlebSi savele eTnografiuli<br />
muSaobisas masala CaviwereT erT-erTi dastaqris –<br />
geurqa bajiaSvilis ojaxSi, romelic im dros ukve<br />
Rrmad moxucebuli iyo da rZali exmareboda<br />
samkurnalo saSualebebis momzadebasada avadmyofTa<br />
mkurnalobaSi. rogorc cnobilia, saqarTveloSixalxuri<br />
mkurnalebi TavianT codnas saidumlod inaxavdnen<br />
damxolod Svilebs (vaJebs) gadascemdnen am tradicias.<br />
167
gamonaklisiarc bajiaSvilebis gvaria_geurqasTvis<br />
mkurnaloba mamamiss, azarias uswavlebia romelmac,<br />
Tavis mxriv, mamis, zaqariasagan miiRo codna (e. i. Qqvemo<br />
qarTlSi me_19 s_Si moRvaweobdnen zaqaria, azaria da<br />
geurqa bajiaSvilebi), magram am ukanasknelma Tavis<br />
vaJebs veRar gadasca mama_papeuli gamocdileba. me_20<br />
s_is pirvel naxevarSi saqarTveloSi ganviTarebuli<br />
cnobili movlenebis gamo (sabWoTa xelisuflebis<br />
damyarebis Semdeg) aRniSnuli saqmianoba idevneboda da<br />
isjeboda kidec. ramac xalxur mkurnalTa<br />
STamomavlebs winaparTa codnis dauflebis survili<br />
mouspo. zemoaRniSnulis gamo aRarc geurqas vaJma<br />
isurva ojaxuri tradiciis gagrZeleba da mxolod<br />
rZalma(nazi CuguaSvili_bajiaSvili) Seiswavla<br />
mkurnaloba da mamamTilis damxmare gaxda. radgan<br />
miuxedavad akrZalvisa, isini farulad<br />
mainc eweodnen xalxis mkurnalobas, ,,samkurnalod<br />
mosulsUuars ver veubneodiTo”. AaRsaniSnavia, rom<br />
geurqasTan motexiliFfexis samkurnalod TviT raikomis<br />
mdivanic ki misula (anu is visac kanoniT geurqas dasja<br />
evalebda) da masac umkurnalia.BbajiaSvilebi travmul<br />
dazianebaTa garda mraval sxvada_sxva avadmyofobebsac<br />
arCendnen, mag: revmatiul (radikuliti, iSiazi), kanis<br />
daavadebebs mag; egzemas da sxv. Aar mkurnalobdnen<br />
mxolod Sinagan daavadebebs.<br />
travmebis samkuralod bajiaSvilebi amzadebdnen<br />
sxvadasxva saxis wamlebs, motexilobisaTvis iaxos da<br />
SreSs, damwvrobisa<br />
Tvis_malamos da samkurnalo siTxes,<br />
WrilobsaTvis_aseve malamos (sxva Semadgenlobis) da<br />
gansakuTrebul siTxes mosasufTaveblad, romelsac<br />
rogorc Cans aseptikuri Tvisebis iyo da sxv. wamlebis<br />
Semadgenloba da damzadebis teqnologia ga<br />
saidumloebulia dResac, Mmcire gamonaklisis garda, an<br />
amxelen mxolod imas, rac isedac cnobilia. Aase mag:<br />
,,iaxo da SreSi sxva<br />
168
Dasxva Semadgenlobisaa, SreSSi ufro cota wamlebia,<br />
iaxoSi ki meti”_o. Aan ,,iaxos SemadgenlobaSi<br />
Sedis_kvercxis guli, arayi da fqvili”_o da a. S.<br />
Aamzadebdnen sami saxis iaxos: daJeJilobis<br />
samkurnalos silurje gamohqonda dazianebuli<br />
qsovilidan; mote<br />
xilobisa da amavardnilobisaTvis ornairi iaxo<br />
hqondaT_civi iaxo_simsivnes acxrobda, ris Semdegac<br />
Savi iaxoTi uxvevdnen.<br />
moZiebuli eTnografiuli masalis mixedviT SevecdebiT<br />
aRvweroT tramvul dazianebaTa mkurnalobis<br />
bajiaSvilebis meTo<br />
debi.<br />
saxsrebis amovardnilobis mkurnaloba_ rogorc<br />
gadmogvcemen, am saxis dazianebisaTvis hqoniaT<br />
specialuri wamali, romelsac isini ,,mazs” uwodeben.<br />
,,mkurnalobis Cveni meTodi gvaqvs, rogori<br />
amovardnilobacaa ise vudgebiT mkurnalobas, ,,maziT”<br />
gavuzelT, CavagdebT saxsars Tavis adgilze, mere<br />
civi iaxTi SevuxvevT, simsivne rom dacxreba, Tu<br />
saWiro iqneba Savi iaxoTi SevuxvevdiTo”.<br />
NnaRrZob majas SreSiT Seuxvevdnen, igi ,,male<br />
Sreba, magram iaxo ukeTesia_o”. radgan amovardnilobas<br />
xSirad<br />
Tan sdevs ,,ZarRvis ayra”, mis samkurnalod mtkivan<br />
adgils ,,maziT” gauzeldnen, ZarRvis kvanZs ,,abazians”<br />
(liTonis fuli) daadebdnen da ise Seuxvevdnen. Tvlian,<br />
rom yvelaze rTulad samkrnalo idayvisa da koWis<br />
amovardniloba da motexiloba iyo.<br />
mxris saxsris amovardnam ki ,,daSineba” da gameoreba<br />
iciso.<br />
daJeJils etapobrivad mkurnalobdnen: jer<br />
wausvavdnenA<br />
specialur malamos (,,mazs”), Semdeg erTi kvira civ<br />
iaxos ucvlidnen (samjer) da mere ki Sav iaxos<br />
169
daafendnen. DdaJeJils mkurnalobdnen agreTve axali,<br />
dabegvili, xorcis dafeniTac.<br />
motexilobis mkurnaloba _ mkurnali motexil Zvals<br />
xeliT<br />
gaasworebda, TiTebiT grZnobda rogor iyo Zvlebi<br />
erTmaneTTan mierTebuli, Semdeg 2_3 fena civ iaxos<br />
Semoaxvevda, garedan ki artaxs daadebda da mWidrod<br />
Sekravda. Tu motexilobas Wrilobac axlda, jer mis<br />
samkurnalo malamos daadebda calke safeniT xolo<br />
Semdeg zemoaRwerili meTodiT umkurnalebda,<br />
gansxvaveba is iyo, rom aseT dros iaxos safens<br />
ufro xSirad,sam dReSi erTxel ucvlidnen.<br />
Mmotexilobas ori kvira civi, Semdeg ki Savi iaxoTi<br />
mkurnalobdnen. Tu motexili Zvali mruded<br />
Sexorcdeboda, amzadebdnen Zvlis ,,damarbilebel”<br />
waals, romelic cudad Sezrdil Zvlebs daacilebda<br />
erTmaneTs, mkurnali ki xelaxla gaasworebda maT da<br />
ise Seaxvevda.<br />
aRwerili meTodis ZiriTadi principia imobilizacia,<br />
rac<br />
Ddamowmebulia saqarTvelos sxva kuTxeebSic. (<strong>burduli</strong>,<br />
1990: 34_35; mindaZe, 1981: 35).<br />
zogadad saqarTveloSi motexilobis mkurnalobis<br />
,,ZiriTadi principiMmotexilobis mkurnalobisa iyo<br />
imobilizacia (artaSani, SreSi, iaxo, kuprieli),---<br />
,,SreSis falasiT” Sexvevis win manipuliatoriK kidurs<br />
sWimavda da asworebda: ,,SreSis falasze” Semoadebdnen<br />
xolme bambas, Semdeg ki iwyebdnen Sexvevas 4_7 ficriani<br />
artaSani sWirdeboda” (raWveliSvili, 1964: 249_250).<br />
damwvroba _ bajiaSvilebi damwvrobis samkurnalod sami<br />
saxis malamosa da ,,safenis siTxes”//,,boTlis wamals”<br />
amzadebdnen. kanis daavadebebisaTvis ki daavadebis<br />
Sesabamis malamoebs (samwuxarod am sakiTxze meti<br />
araferi gviTxres).<br />
Mmastitis _ mastitis mkurnaalobis metnaklebad<br />
srulyofili masala CaviwereT maT mier morCenili<br />
170
pacientisagan. ,,geurqa bajiaSvilma mimkurnala. ZuZu<br />
gamisivda da sam adgilze mqonda<br />
gamagrebuli. Zalian mtkioda. EeqimbaSma momisufTava<br />
raRac siTxiT, moyviTalo feris siTxe iyo tkivili<br />
damiamda, mere gamiWra. E es iyo 45 wlis win (masala<br />
Caviwere 1990 wels). daniseburi iaraRi hqonda<br />
wvrili wveriT _imiT CaWra simsivne. maSinve wamovida<br />
sisxli da Cirqi. M mere sxva iaraRiT gaWra erTi<br />
santimetris sigrZis, or adgilze. raRac xsnariT<br />
mombana Wriloba. is iaraRebic, romliTac Wriloba<br />
gaWra im xsnarSi hqonda Cawyobili. Bbamba dagrixa,<br />
malamoTi gaJRinTa da Cado WrilobaSi. P pirvelad<br />
patara siRrmis iyo mere da mere CaRrmavda<br />
YTavisiT Cirqisagan rom daicala. M mesame dRes<br />
gamomicvala WrilobaSi Cadbuli wamliani bamba,<br />
mosawmendad igive siTxe gamoiyena. sul oTxjer<br />
gamomicvala. Bbolos malamo wausva zemodan Wrilobas<br />
da binti daado. Amis Semdeg 2_3 dReSi momirCa”. (mTx.<br />
Eekaterine artemis asuli marqaraSvli<br />
_nikoloziSili, 62 w. 1990).<br />
zemoaRwerli mkurnalobis wesSi daculia rogorc<br />
higienuri pirobebi _ Wrilobisa da iaraRebis<br />
damuSaveba gansakuTrebul<br />
siTxeSi, romelsac rogorc Cans aseptikuri<br />
Tvisebebi unda hqonoda (winaaRmdeg SemTxvevaSi<br />
Wriloba garTuldeboda da bajiaSvilebic aseTi<br />
saxelganTqmuli mkurnalebi aRar iqnebodnen). A<br />
aseve Rrma WrilobisaTvis mizanSewonilia<br />
wamliani ,,bambis//tamponis gamoyeneba romelic<br />
Wrilobas zedapiruli Sexorcebis saSualebas ar<br />
miscemda.<br />
171
Rrma Wrilobas analogiuri wesiT mkurnalobdnen<br />
saqarTvElos sxva kuTxeebSi moRvawe saxalxo<br />
mkurnalebic. (mindaZe, 1981: 18_19; <strong>burduli</strong>, 1998: 193_194).<br />
WrilobistamponiT mkurnalobis analogiur meTods<br />
vxvdebiT Zvel qarTul <strong>samedicino</strong> wignebSic, ase mag: ,,<br />
dakodili (Wriloba m.b.)----Tu Rrmad iyos(wamali m.b.)<br />
patruqiT Seudev”. (qananeli, 1940: 391), an ,, Tu isriTa<br />
iyos an SubiT, an xrmliTa, an daniTa,---Tu erTob Rrma<br />
iyos,---(Wriloba m.b.) patruqiTa Seudev wamali ZueliTa<br />
bambiTa, da Tu Rrma ar iyos, bambiTa zeda dasdev<br />
erTxel dilas da erTxel saRamos”. (fanaskertel _<br />
ciciSvili, 1978: 646).<br />
sulxan_saba orbelianis ganmartebT patruqi//patrik<br />
ewodeba<br />
sanTlisa da bambis Clas, (orbeliani, 1966: 613), xolo<br />
Cla aris naZenZi rame. (orbeliani, 1949: 425).<br />
mkurnalobis zemoaRwerili wesi Tanamedrove<br />
medicinaSi tamponiT mkurnalobis analogiuria. Ee.i.<br />
gamarTlebulia. xalxuri mkurnalebi tampobad<br />
iyenebdnen agreTve wamalSi amovlebul qsovilis naWers,<br />
romelsac fanqriseburad daaxvevdnen da Cadebdnen<br />
WrilobaSi. tamponebs iyenebdnen sxva daavadebebis<br />
drosac. Mmag: Zirdedas//Zirmagaras, romelsac jer<br />
mosamwifebeli wamlebiT umkurnalebdnen, Semdeg<br />
neStris dartymiT gaWridnen, amis Semdeg ki tamponiT<br />
SehqondaT wamali. rogorc gadmogvcemen, neStars<br />
operaciamde cecxlze moatarebdnen.<br />
qirurgiul dazianebaTa mkurnalobas qvemo qarTlSi<br />
sxva<br />
saxalxo mkurnalebic misdevdnen, magram, rogorc Cans,<br />
bajiaSvilebis mkurnalobis saidumlo maT mier<br />
damzadebuli wamlebis, malamoebis SemadgenlobaSi unda<br />
veZioT. Aam wamlebis Semadgenlobas da momzadebis<br />
teqnologias ki, rogorc ukve aRvniSneT, ojaxi dResac<br />
saidumlod inaxavs. Tumca eTnografiulimasalidan<br />
gamoCnda, rom Zveli sagvareulo codnidan zogi<br />
172
ammaTac aRar axsovT, dakargulia. ase mag;_ ,,mamamTilma<br />
icoda”, an,,adre vakeTebdiT”, ,,exla am wamals aRar (an<br />
veRar) vakeTebT” da a.S. ufro savaraudoa rom ar<br />
amxelen saidumlos, Tumca arc is aris gamoricxuli,<br />
rom es ,,daviwyeba” imiTac iyos gamowveuli, rom bevri<br />
daavadebis samkurnalod maT ukve aRar akiTxaven<br />
pacientebi. Zvelad ki, rogorc azaria bajiaSvilis<br />
rZali (geurqas Zmis coli) ixsenebs maT saxlSic<br />
ewvinaT avadmyofebi da adgilze mkurnalobdnen.<br />
AaRsaniSnavia, rom Tu avadmyofi uimedo iyoxels ar<br />
mohkidebdnen, rac maTi profesionalizms kidev erTxel<br />
usvams xazs.<br />
bajiaSvilebi revmatiuli daavadebebisaTvis<br />
amzadebdnen<br />
specialur wamals, romelsac ,,cxare mazs” eZaxdnen. Aam<br />
,,maziT” avadmyofs xerxemlisa da TeZodan fexis<br />
koWebamde, masaJs ukeTebdnen. mkurnalobis dros<br />
avadmyofi loginSi unda woliliyo da ofli moedina.<br />
MmasaJi 20_25 wuTi grZeldeba, ris Semdegac welze<br />
Salis qsovils Semoaxveven da da sami_oTxi dRe<br />
gaaCereben loginSi, radgan es avadmyofoba ,,siciveze,<br />
nervis gaciebiT emarTebaT da siTboze unda mourCeso”.<br />
sainteresoa rom maT praqtikaSi fiqsirdeba iseTi mZime<br />
daavadebebis mkurnalobac, rogoricaa<br />
,,bednieri”//,,Tvali”, egzema da gangrena: ,,roca<br />
gangrenis dasawyisi aqvT, Cirqi da sisxli mosdiT, maSin<br />
modian CvenTan da Cveni malamoTi varCenTo”_<br />
gadmogvcemen bajiaSvilebi. ,,Tvals” veZaxiT daCirqebul<br />
afsks, romelsac SuaSi Savi wertili aqvs, amasac<br />
malamoTi varCenT”.<br />
bajiaSvilebis samkurnalo saqmianobis Sesaxeb<br />
moZiebuli<br />
eTnografiuli masala ver gvaZlevs amomwurav pasuxs<br />
gasagebi mizezebis gamo, Tumca mainc miuTiTebs maT<br />
sakmaod maRal profesiul doneze. MmaT mier<br />
gamoyenebuli samkurnalo saSualebebiDda meTodebi,<br />
173
cxadia karg Sedegs iZleoda, amitom sargeblobdnenN<br />
damsaxurebuli pativiscemiTa da avroritetiT sxva<br />
mkurnalebTan SedarebiT.<br />
rogorc cnobilia, qvemo qarTlis <strong>qarTuli</strong> mosaxleoba<br />
saqarTvelos sxvadasxva kuTxidan sxvadasxva dros aris<br />
mosuli.<br />
migrantebs Tan CamohqondaT Tav_TavianTi kuTxeebisaTvis<br />
damaxasiaTebeli mkurnalobis elementebi, riTac<br />
gaamdidres xalxuri medicinis adgilobrivi tradicia.<br />
Aase mag; sofel javaxSi (dmanisis r_ni) cxovroben<br />
javaxeTidan Camosaxlebuli aduaSvilebi. GgadmocemiT<br />
am gvarSi <strong>samedicino</strong> codnis damkvidreba XVIs_idan<br />
iRebs saTaves. ,,petre xarisWiraSvilis winapari<br />
aduaSvili yofila, romelic ,,xaris Cirqisagan”<br />
adamianebs acrebs utarebda da aqedan miviReT<br />
xatisWiraSvilebis gvario”. zemoT motanili cnoba<br />
metad sainteresoa, radgan rogorc cnobilia<br />
saqarTveloSi Zveli droidanve tardeboda yvavils<br />
acra, variolacia. AaRsaniSnavia, rom garda travmul<br />
dazianebaTa mkurnalobisa,AaduaSvilebi atarebdnen enis<br />
,,aWris” operaciasac. ,,ena dabmuli”//,,ena falTaki //<br />
enablu” rom iyo bavSvi operacias neStriT ukeTebdnen.<br />
qvemo qarTlSi mcxovrebi xalxuri mkurnalebi travmul<br />
dazianebebs ZiriTadSi sworad da zemoT aRwerili<br />
(bajiaSvilebis) meTodebiT mkurnalobdnen.<br />
samkurnalo saSualebebic ZirTadad sworad iyo<br />
SerCeuli, magram zogjer ,,eqimbaSi”upiratesad im<br />
nivTierebas iyenebda, romelic mis kuTxeSi (mesxeTi,<br />
raWa, imereTi, mTiuleTi, da sxv) iyo cnobili ase mag;<br />
axalqalaqis raionidan, gardabnis raionSi<br />
gadmosaxlebuli eqimbaSi, maro beriZe, mastitis<br />
samkurnalo wamlis SemadgenlobaSi urevs TuTis<br />
baqmazs, romelic qvemo qarTlisaTvissaerTod ucnobia,<br />
mesxeTSi ki didi popularobiT sargeblobsrogorc<br />
sxvadasva avadmyofobis dros uebari wamali (TuTis<br />
wvens xarSaven imden xans, sanam TafliviT blant siTxes<br />
174
ar miiReben). Aaqve aRvniSnavT, rom bajiaSvilebis garda<br />
qvemo qarTlSi sxva eqimbaSebi wamlis Semadgenlobis<br />
saidumlos mkacradaRar icaven. Yyovel SemTxvevaSi<br />
nawilobriv mainc gvimxeln malamoebis, Sesazeli Tu<br />
dasalevi wamlebis Semadgenel igredientebsa da<br />
damzadebis teqnologias. MmoviyvanT ramdenimeMmagaliTs:<br />
maro beriZis mier momzadebuli mastitis<br />
samkurnalo malamo Semdegi Semadgenlobisaa: kvercxis<br />
guli (cilis gareSe), naxevari Wiqa (100grami) TuTis<br />
baqmazi,an Tafli,erTi sufris kovzi Saqris fxvnili da<br />
xorblis fqvili. Aam nivTierebebs Seurevda erTimeores<br />
daafenda naWerze da Seuxvevdagasiebul ZuZus.<br />
Wrlobis samkurnalo malamos ki ase amzadeben: aiReben<br />
,,saWmel zeTs ( adre selis zeTs) karaqs da sanTels.<br />
Kkaraqs da zeTs erTad wamoaduRebdnen, sanTels calke<br />
gaadnobdnen da Seazeldnen erTmaneTs. Ddoza<br />
miaxloebiTi iyo _ erTi Rvinis Wiqa zeTi, 100 grami<br />
karaqi da erTi kvercxis wona sanTeli.<br />
damwvrobis malamo: mzesumziris gacxelebul zeTSi<br />
CaWridnen sanTels, umarilo karaqs da Txis qons,<br />
aduRebdnenMmcire xans da Seinaxavdnen. Ddamwvrobis<br />
samkurnalo malamo SedarebiT Txeli iyo. damwvrobas<br />
etapobrivad mkurnalobdnen: jer sicxis ,,gamosayvan”<br />
saSualebebs (kangaclili daReRqvili kartofili, an<br />
RvinoSi, an ZmarSi ,,mocomili” simindis fqvili)<br />
daafendnen da xSirxSirad ucvlidnen ,,sanam damwvari<br />
aipepkeboda”, Semdeg ki malamoTi mkurnalobdnen.<br />
Eetapobrivad mimdinareobda ZirmagarasMmkurnalobac:<br />
amzadebdnen iaris ,,mosamwifebel”, gasaxeTq daMmosarCen<br />
wamlebs. Aam mizniT iyenebdnen mayvlis foTols, Semwvar<br />
xaxvs, selis fafas, sapnisa da puris xaSis (safuaris)<br />
nazavsa da bolos malamos. Mmalamos SemadgenlobaSi<br />
samkurnaloBbalaxebis fqvilsac urevdnen.<br />
motexilobis samkurnalod qvemo qarTlSi iyenebdnen<br />
mcenare saros//laSqaras (Symphytum cavcasicum MB). Mmis<br />
Zirebs daCeCqvavdnen (am bolo dros xorcis sakepSi<br />
175
gaatarebdnen). gaSrobis Semdeg safeni mkvrivdeboda da<br />
TabaSiris msgavs efeqts iZleoda _ axdenda<br />
motexilobis imobilizacias.<br />
sainteresoa cudad Sexorcebuli ,,Zvlis<br />
dasarbileblad~ mcenare svintris P(Poligonatum multiflorum<br />
L.) gamoyeneba. Svintris daCeCqvil fesvs daadebdnen Zvlis<br />
Sexorcebis adgils, garkveuli drois Semdeg<br />
,,darbilebul Zvals~ gaasworebdnen da ganagrZnobdnen<br />
mkurnalobas. aRniSnuli mizniT kalmaxic gamoiyeneboda.<br />
Axlad daWeril kalmaxs daCeCqvavdnen da arasworad<br />
Sezrdil Zvals daadebdnen. Ramdenime xnis Semdag isic<br />
,,Slida Sexorcebul Zvlebs~. Sesworebis Semdeg kvlav<br />
iaxos da artaxs adebdnen.<br />
moZiebuli eTnografiuli masala warmoaCens qvemo<br />
qarTlis xalxuri samkurnalo tradiciebis<br />
racionalurobas. travmul dazianebaTa mkurnalobis<br />
meTodebi da etapobrivi Tanmimdevroba ki<br />
gamarTlebulia Tanamedrove medicines TvalsazrisiTac.<br />
,,dalaqebi~ qvemo qarTlSi qirurgiul mkurnalobaze<br />
sruli warmodgenis Sesaqmnelad aucilebelia SevexoT<br />
e.w. ,,dalaqTa~ saqmoanobasac. Aq ,,dalaqis~ samkurnalo<br />
sfero kbilis amoRebiTa da ,,sisxlis gamoSvebiT~<br />
Semoifargleboda. aRniSnuli miznebisaTvismaT hqondaT<br />
kbilis amosaRebi specialuri ,,gazi~ da ,,sisxlis<br />
gamosaRebi~ ,,nestari~. Nestari patara piriani<br />
xanjliseburi wveris mqone iaraRi iyo. sisxls<br />
,,uRebdnen~ wurbelebis saSualebiTac _ ,,arami~ sisxli<br />
gamohqondao wurbelas. Sisxlis gamoRebas mimarTavdnen<br />
sxvadasxva daavadebebis dros: Tavis tkivilebi,<br />
Tvalebis dawiTleba, venebis gaganiereba da a. S. Tavis<br />
tkivilebis gamo wurbeliT sisxlis ,,gamoRebis~ dros<br />
adamians kefaze moparsavdnen Tmas da sam wurbelas<br />
daasvamdnen. ,,pirvelad sul Savi sisxli gamohqondaT,<br />
meored cota amRvreuli iyo kidev sisxli da amitom<br />
mesamedac sWirdeboda. erT kviraSi samjer<br />
gaumeorebdnen~._gadmogvcemen mTxrobelebi. nestriT<br />
176
sisxls safeTqlidan//,,yurmalidan~ uRebdnen. ,,visac<br />
,,venebis gaganiereba hqonda, Tavis tkivili awuxebda, an<br />
kani uSavdeboda nestris uecari dartymiT ZarRvs<br />
gauWrida ,,dalaqi~ da sisxls gamouRebda. venas sigrZiv<br />
gasWrida, rom siganiT ar gadaWriliyo ZarRvi. venebis<br />
gaganierebis dros mimarTavdnen sisxlis gamoRebis<br />
orive xerxs. zogierTi ,,dalaqi~ simsivnis<br />
mkurnalobasac eweoda, mag; ZuZus (mastitis dros)<br />
gauWrida nestriT.<br />
sainteresoa rom scodniaT ,,dalaqabis~ saqmianobis<br />
Taviseburi anazRaureba: ,,zafxulSi kaloze puris<br />
le3wvis dros garkveuli odenobis xorbals aZlevdnen<br />
_ Zvelad litras, mogvianebiT ki (XX s. 30_iani wlebi)<br />
rva litras (naxevari fuTi).<br />
Rogorc davinaxeT, qvemo qarTlSi ,,dalaqebis~<br />
saqmianoba mkacrad Semofarglulia (kbilis amoReba,<br />
,,sisxlis gamoReba~). saqarTvelos zogierTkuTxeSi ki,<br />
mag; leCxumSi, igi yvela saxis qirurgiul dazianebas<br />
mkurnalobs _ dastaqaria.<br />
Folk Traditions of Treatment of Traumatic in Injuries in Kvemo Kartli<br />
Summary<br />
A folk surgeru is well known in the treatment of traumatic injuries with its rational<br />
means and methods The Bajiashvilebi – one of the well known, folk doctors lived<br />
in kvemo kartli. ( village Mukhati, tetri Tskaro region). The authority they had<br />
among people was caused with their medical achievements and treatment results.<br />
The Bajiashvilebi treated all kinds of traumatic injuries and some other (besides<br />
inner) diseases The means and methods used by them, were similar to the<br />
medical knowledge giwen in the old Georgian medical book (Karabadini). It is also<br />
approved by modern medicine.<br />
177
The other folk doctors also lived in Kwemo Kartli. One part of population there was<br />
from different parts of Georgia. The volk doctors broudht different elements of<br />
treatment from their regions and enriched the local traditions of folk medicine.<br />
G<br />
gamoyenebuli literatura<br />
1. <strong>burduli</strong> 1990_ m. <strong>burduli</strong>, xalxuri medicina<br />
dasavleT saqarTveloSi (svanuri eTnografiuli<br />
masalis mixedviT) sakandidato disertacia, Tb.,<br />
1990.<br />
2. <strong>burduli</strong> 1998 _ m. <strong>burduli</strong>, travmebis mkurnaloba<br />
svaneTsa da leCxumSi (eTnografiuli masalebis<br />
mixedviT), Tsu axalcixis filialis ,,Sromebi~, I<br />
Tbilisi_axalcixe, 1998.<br />
3. mindaZe 1981 _ n. mindaZe, <strong>qarTuli</strong> xalxuri<br />
medicina (aRmosavleT saqarTvelos mTielTa<br />
eTnografiuli masalebis mixedviT) Tb., 1981.<br />
4. orbeliani 1949 _ s.s. orbeliani, sityvis kona, Tb.,<br />
1949.<br />
5. orbeliani 1966 – s.s. orbeliani, leqsikoni<br />
<strong>qarTuli</strong>, wigni I. 1966.<br />
6. raWveliSvili 1964 _ b. raWveliSvili,<br />
racionaluri elementi qarTul xalxur<br />
medicinaSi, krb. qarTveli xalxis yofa da<br />
<strong>kultura</strong>, Tb., 1964.<br />
7. fanaskertel ciciSvili 1978 _ z.<br />
fanaskertel_ciciSvili, samkurnalo wigni,<br />
karabadini, Tb., 1978.<br />
8. Sengelia 1970 _ mix. Sengelia, <strong>qarTuli</strong> medicines<br />
istoria, Tb., 1970.<br />
178
travmebis mkurnalobis istoriidan<br />
(svani ,,aqimebi~)<br />
svaneTi, saqarTvelos erT_erTi yvelaze maRalmTiani<br />
da umSvenieresi kuTxe, mdebareobs kavkasionis mTavari<br />
qedis centraluri nawilis samxreT kalTebze da<br />
kavkasionis paraleluri svaneTis qedis orive kalTaze.<br />
svaneTis miwa_wyali saqarTvelos teritoriis 7%_s ar<br />
aRemateba, magram igi <strong>qarTuli</strong> eTnikuri samyaros,<br />
<strong>qarTuli</strong> kulturisa da saxelmwifoebriobis<br />
ganviTarebis erT_erTi uZvelesi keraa. miuxedavad<br />
maRalmTianobisa, mravalricxovani sauReltexilo<br />
gzebiT svaneTs mWidro urTierToba hqonda saqarTvelos<br />
sxva kuTxeebTan. albaT amitomac, svanuri <strong>samedicino</strong><br />
tradiciebis Seswavla da Sedareba saqarTvelos sxva<br />
kuTxeebTan da qarTul <strong>samedicino</strong> xelnawerebTan<br />
(karabadinebTan), saSualebas gvaZlevs davaskvnaT, rom<br />
igi kuTxuri karCaketilobiT ki ar xasiaTdeba, aramed<br />
organuladaa dakavSirebuli saerTo qarTulTan,<br />
rogorc mkurnalobis meTodebis, ise samkurnalo<br />
saSualebebis mixedviT.<br />
eTnografiuli masala cxadyofs, rom xalxuri<br />
medicina svaneTSi, gansakuTrebiT ki qirurgiuli<br />
mkurnaloba, sakmaod maRal doneze idga. xalxuri<br />
qirurgiis upirates ganviTarebas mravali faqtori<br />
ganapirobebda. erT_erTi iyo travmebis sixSire, rac<br />
gamowveuli iyo bunebriv_geografiuli pirobebiT<br />
(zvavebis sixSire, qvaTa cvena da sxv.) da<br />
zne_CveulebebiT (sisxlis aReba), xolo_ travmul<br />
dazianebaTa TvalsaCinoeba xalxur mkurnalebs<br />
uadvilebda maT morCenas.<br />
179
svaneTSi aqims travmebis mkurnals eZaxdnen. termin<br />
aqimis garda gamoiyeneba meore saxelwodebac _<br />
muHCov//mkurnali.<br />
<strong>qarTuli</strong> xalxuri mkurnalobis tradiciisaTvis<br />
damaxasiaTebelia <strong>samedicino</strong> codnis gasaidumloeba,<br />
profesiuli codnis mamidan Svilze gadacema.<br />
Ggamonaklisi arc svaneTia. samkurnalo saqmis codniT<br />
zemo svaneTSi cnobili gvarebia: margvelanebi (kalis<br />
sazogadoeba), xergianebi (mestia), gviWianebi (latali) da<br />
gujejianebi (gujejianebis Sesaxeb cnobebi momawoda<br />
eTnografma r. gujejianma) (eceris Temi). aRsaniSnavia,<br />
rom aqimobis tradicia mTeli gvarisaTvis ar iyo<br />
xelmisawvdomi _ igi garkveuli ganStoebis<br />
(mamiSvilobis) prioritets warmoadgenda. Mmama Tavis<br />
codnas mxolod vaJiSvils gadascemda. ,,eqimi mama Svils<br />
uanderZebs Tavis xelobas, rogorc samkvidrebels da<br />
Tu Svili ara hyavs cols. iSviaTia, rom ZmamZmas<br />
gauziaros Tavisi codna~1 _gadmogvcems b. niJaraZe.<br />
svanuri gadmocemebis mixedviT, samkurnalo<br />
saqmianobis swavleba gvels ukavSirdeba. Mmsgavsi<br />
Tqmulebebi uZvelesi droidan iyo gavrcelebuli mTel<br />
saqarTveloSi. Yyovel maTganSi gveli saeqimo sibrZnis<br />
mcodnedaa miCneuli, romlisganac xalxi gaecno<br />
samkurnalo mcenareTa Tvisebebs.<br />
svani aqimebi (dastaqrebi) kargad iyvnen<br />
daostatebulni Wrilobis da sxva saxis travmebis<br />
mkurnalobaSi, akeTebdnen rTul operaciebs: Zvlis<br />
gadanergva, Tavis qalis trepanacia _ defeqtis adgilas<br />
spilenZis firfitis Cadgma da sxv.<br />
svani aqimebis ostatobaze metyvelebs, rogorc<br />
werilobiTi, ise savele eTnografiuli ise savele<br />
eTnografiuli masala. s. guledani wers, rom ,,rodesac<br />
kacs Wrilobis gamo Tavis Zvlis nawili amovardnia,<br />
maSin aqimebs es Zvlis naklovaneba daufaravT<br />
spilenZiT, romelic Tavis qalasTvis miuerTebiaT<br />
imgvarad, rom Zvlis magivroba gauwevia da Sezrdia<br />
180
Zvals. Aamnair Tavs hqvia ,,naCiarv~, e. i.<br />
spilenZSeduRebuli. spilenZnarevi Tavis patroni<br />
Cveulebriv saR azrze da janze iyo da sakvirvelia da<br />
samwuxaro misi (mkurnalobis receptis _ m.b.) dakargva~2.<br />
imave cnobas ufro adre gadmogvcems b. niJaraZe3,<br />
xolo savele muSaobis dros aRniSnuli faqti Cvenc<br />
davadastureT. vfiqrobT, mniSvnelovania TviT termin<br />
,,naCiarv~//spilenZSeduRebulis arseboba, rogorc Cans es<br />
mxolod erTjeradi SemTxveva ar unda yofiliyo.<br />
Zemoxsenebuli yuradRebas imiTac imsaxurebs, rom igi<br />
Tanamedrove medicinaSi gavrcelebuli aloplastikuri<br />
operaciis identuria, romlis drosac gamoyenebulia<br />
ucxo sxeuli _ spilos Zvali, oqro, vercxli da sxv.4.<br />
Tavis qalas Zvlis dazianebis SemTxvevaSi spilenZis<br />
Cadgmis Sesaxeb cnobebs qarTul literaturaSic<br />
vxvdebiT. _ ,,kaci erTi omSi damwyvdeoda. Tavis WaSa<br />
srulobiT damsxvreuli hqonda. Igi Zvali aRar moebmoda<br />
srulobiT, Zvali gamoviRe da Zvlisa wil spilenZi<br />
Cavudev. SeduRda da man kacman didi xani icocxla~5.<br />
Aaqimebs TavianTi saqmianobis gansaxorcieleblad<br />
adgilobrivi mWedlebis mier damzadebuli qirurgiuli<br />
iaraRebi hqondaT: xistariani dana, romelsac 2_4 sm_is<br />
sigrZis foladis Txeli piri hqonda; makratlis formis<br />
iaraRi _ ,,wkali~, romliTac tampons iRebdnen an<br />
debdnen WrilobaSi; ,,marwuxi~ (gazis formis iaraRi),<br />
romelsac iyenebdnen Wrilobidan damsxvreuli Zvlebis<br />
amosaRebad; patara, moxrili, Txeli da wvrilpiriani<br />
dana_ ,,wkiparti~_ sisxlis ZarRvis gasaWreli da sxv.<br />
Svani aqimebi muSaobis dawyebis win iaraRebs an<br />
ornaxadi aryiT wmendnen, an cecxlze moatarebdnen.<br />
Wamals saqonlis rqaSi, an Tavsaxuravian xis WiqaSi<br />
debdnen d axis patara kidobanSi (kibdon) awyobdnen, aqve<br />
inaxavdnen parkebiT samkurnalo mcenareTa fxvnils da<br />
samkurnalo qvebs.<br />
svaneTSi aqimisaTvis misacemi mkurnalobis safasuri<br />
Wrilobis samZimisa dam is mosarCenad gaweuli Sromis<br />
181
mixedviT, adaTobrivi samarTliT iyo gansazRvruli.<br />
rogorc ukve aRvniSneT, travmebis sixSiris erT_erTi<br />
mizezi sisxlis aRebis Cveuleba iyo. moSuRarTa<br />
Serigebis process aqimic eswreboda, romelic daWrilis<br />
mdgomareobas moaxsenebda Suamavlebs. Aaqimis<br />
gasamrjelo damWrels unda gadaexada. Tu aqimi<br />
daWrils Wrilobidan Zvals amouRebda ( mag: Tavis<br />
Wrilobidan), maSin gadasaxadi izrdeboda, ,,amnairi<br />
Wriloba metad fasobda, radgan sircxvil_wvalebis<br />
(sazRauris m. b.) garda, damWrels unda gadaexada<br />
daWrilis mier eqimbaSisaTvis micemuli Tanxa, rac<br />
aramcire raodenobas udrida, ase rom,amnairi Wrilobis<br />
safasuri naxevari ,,woris~ (wori _ sisxlis safasuri<br />
mkvlelobis SemTxvevaSi, rac svaneTis sxvadasxva TemSi<br />
gansxvavebuli iyo) safasurs udrida~6. g. gasvianis<br />
azriT, termini ,,wor~ unda momdinareobdes swor_idan<br />
da fasis gadaxda _miRebiT gasworebas unda niSnavdes7.<br />
Aaqimis gasamrjelos Sesaxeb dawvrilebiT cnobebs<br />
gvawvdis b. niJaraZe: ,,pirvel mowvevaze eqims eZleva<br />
erTi ,,lerqvaSi~ (1 man.), romelsac xeWiks eZaxian. Eeqimi<br />
avadmyofTan unda iyos da amis xarjze cxovrobdes aqa.<br />
Tu ise moxda, rom mosarCeni eqimisqs aris, maSin is<br />
iRebda Tavis da avaadmyofis roWiks8. eqims eZleva<br />
msubuqi WrilobisaTvis 3_8 maneTamde, xanjliT<br />
daWrilisagan Tu Zvlebamde aris Wriloba dasuli 10<br />
maneTamde, Tu daWrils aso gauxma (xeli an fexi) _3 man;<br />
Tofit daWrilisagan _ Tu tyvia asoSia gasuli _ erTi<br />
xari, durblisa da mWamelis morCenaSi _ 60 maneTamdea.<br />
morCenis Semdeg eqims saCuqari unda mierTos, da Tu ra<br />
saCuqari iqneba, kaczea damokidebuli, Tu Wriloba isev<br />
ganuaxlda, eqimma usasyidlod unda ueqimos~9.<br />
aRsaniSnavia is garemoeba, rom b. niJaraZe uSualod<br />
icnobda savan aqimebs da zogierT maTganTan<br />
naTesauradac iyo dakavSirebuli, amdenad misi cnobebi<br />
sarwmuno da metad mniSvnelovania ramdenime mosazrebiT:<br />
1) cnobilia, rom svani aqimebi TavianT codnas Zalze<br />
182
ufrTxildebodnen da saidumlod inaxavdnen _ codnis<br />
sxvisTvis gadacema warmoudgeneli iyo. amitom bevri ram<br />
xalxisTvis ucnobi darCa da Cvenamde ver moaRwia.<br />
Tumca, unda aRiniSnos, rom Cvens mier mopovebuli<br />
eTnografiuli masalis mixedviT gansxvavebul<br />
situaciasTan gvaqvs saqme qvemo svaneTSi. xalxis<br />
mexsierebaSi SemorCenil mkurnalTa umravlesoba sul<br />
sxvadasxva gvarisaa, romelTac erTimeorisagan<br />
uswavliaT mkurnalobis saSualebebi da meTodebi.<br />
SesaZlebelia es gansxvaveba gviani xanis movlena iyos.<br />
Tumca, gasaTvaliswinebelia is faqtic, rom<br />
mkurnalobis sxvisTvis swavleba, gamonaklisis saxiT,<br />
zemo svaneTSic mowmdeba (roca aqims memkvidre ar<br />
rCeboda). aseT SemTxvevaSic aqimi Tavisi codnis<br />
mxolod nawils gadascemda Segirds (Tavisi gvarisas!),<br />
risTvisac garkveul gasamrjelos Rebulobda. ,,Tavisi<br />
Segirdisagan eqimi iRebs swavlebisaTvis Zroxas, xars,<br />
cxens da metsac. Kargi eqimi mxolod mcired codnas<br />
gauziarebs Segirds da ara yvelafers~10.<br />
2) irkveva ara marto aqimis avadmyofTan miyvanis,<br />
aramed aqimis binaze mkurnalobis faqtic, rac<br />
eTnografiuli masaliTac dasturdeba, kerZod<br />
gviWianebis ojaxSi.<br />
3) b. niJaraZe aRniSnavs, rom svani aqimebi didi<br />
gasamrjelos fasad mkurnalobdnen kanis daavadebis<br />
umZimes formas _ mWamelas. medicinaSi mWamela<br />
cnobilia, rogorc kanis tuberkuliozuri daavadeba. is<br />
axalgazrdul asakSi Cndeba da xangrZlivi qronikuli<br />
mimdinareobiT gamoirCeva11. asRniSnul daavadebas s. s.<br />
orbeliani ase ganmartavs: mWameli _ wyluli, kirCxibi,<br />
wylulia mometebuli, avi wyluli12. ,,mWamela~ _ Tavisi<br />
garegnuli niSnebiTa da avadmyofobis mimdinareobiT<br />
waagavs aRmosavleT saqarTvelos mTaSi damowmebul<br />
kanis daavadebas _ ,,sidamples~13, romelis asese<br />
mourCenel daavadebad miaCndaT. Cven mier mopovebuli<br />
eTnografiuli masalis mixedviT, aRniSnuli daavadeba<br />
183
xSiri ar iyo, Tumca, Tu vinme daavaddeboda amiT, igi<br />
ganwiruli iyo.<br />
SeiZleba vivaraudoT, rom Tuki aRniSnuli daavadebis<br />
morCenisaTvis svanuri adaTobrivi samarTliT<br />
gansazRvruli iyo yvelaze maRali gasamrjelo, rasac b.<br />
niJaraZe adasturebs, svan aqimebs hqondaT am senis<br />
morCenis precendenti.<br />
svani aqimebi TavianT mfarvelad wm. Barbares<br />
Tvlidnen. ,,zagralSi (adgilia latalSi _ m.b.) gvaqvs<br />
salocavi barboli. iq vloculobT xolme _ ,,Seni xelis<br />
naxlebad gadaiqces Cveni xelnaxlebi avadmyofio~.<br />
samSabaTobiT vloculobT xolme, lemzirebs (salocav<br />
purebs) gamovacxobT, sanTels avanTebT. Barboli<br />
tkivilebis RmerTia da is aCen Cvens TemSi iseTs,<br />
romelsac aqimoba ecodineba. iman dagviwera, rom<br />
gviWianebma icodnen mkurnaloba, kargi xelis iyvneno~<br />
(mTxr. saCxi gviWiani. Llatali).<br />
cnobilia, rom balszemour_qvemo svanuri<br />
rwmena_warmodgenebis mixedviT, RvTaeba barbal_is<br />
erT_erTi ZiriTadi funqcia mkurnalobaa, amitom mas<br />
barbal kurnal da barbal eqmaS epiTetebiT<br />
moixseniebdnen~14.<br />
erT-erTi yvelaze pativcemuli pirovneba svaneTSi<br />
aqimi iyo. mis ojaxs mtrobas iSviaTad gaubedavdnen.<br />
,,sufrasTan dasajdomad pativsacemi xalxisaTvis<br />
,,saskam~ gvqonda, aqimi Tu gvstumrobda im skamze<br />
davsvamdiT~ -gadmogvcemen mTxrobelebi.<br />
rogorc ukve aRvniSneT, aqimis ojaxTan mtrobas<br />
eridebodnen, magram, saWiroebis SemTxvevaSi aqimi<br />
mkurnalobaze uars mtersac ar etyoda. ,,aqimi, pap_i<br />
(mRvdeli) da mWedeli yvelasiao~_ ambobda xalxi.<br />
zemoTqmulis naTeli dadasturebaa gujejianebis<br />
aqimobis Sesaxeb arsebuli masala _ balsqvemo svaneTSi<br />
yvelaze cnibili aqimi sieS gujejiani yofila,<br />
romelsac batoni Semoakvda da iZulebuli gaxda<br />
eceridan ayriliyo, magram dadeSqelianebma mdevari<br />
184
daadevnes Turme da meore batoniSvilis morCenaSi<br />
(romelic faris Stos dadeSqelianebma daWres)<br />
xelSeuxeblobis garantiac misces da sacxovrebeli<br />
saxlic aCuqes.<br />
am cnobidan Cans, rom aqimis profesia metad<br />
pativcemuli iyo.<br />
saeqimo codnis memkvidreobiToba, saeqimo gadasaxadis<br />
normaTa gansazRvra, TviT aqimobis swavlebis faqti,<br />
aqimis mier Tavisi avtoritetis gafrTxileba _ aqimi<br />
jer daaTvalierebda Wrilobas, avadmyofis saerTo<br />
mdgomareobas da Tu morCenis imedi ar hqonda, xels ar<br />
mohkidebda _ safuZvels gvaZlevs vifiqroT, rom<br />
svaneTSi iyvnen ,,profesionali~ aqimebi (dastaqrebi).<br />
maTi ostatobis Sesaxeb XIX s_idan mogvepoveba<br />
werilobiTi cnobebi. Bb. niJaraZe wers: ,,quTaisSi erTi<br />
fexmomsxvreuli svani miiyvanes samkurnalod. Eqimebma<br />
gadawyvites fexi moeWraT, svani ar daTanxmda, gaswia<br />
gviWianTan da man moarCina~15.<br />
srulyofili suraTis warmosadgenad, eTnografiul<br />
masalaze dayrdnobiT mokled aRvwerT im samkurnalo<br />
saSualebebsa da meTodebs, riTac svani aqimebi travmebs<br />
mkurnalobdnen.<br />
Wrilobis mkurnalobas misi gasufTavebiT iwyebdnen,<br />
risTvisac iyenebdnen, risTvisac iyenebdnen ornaxad<br />
arrays, marilwyals, anaduRar wyals, mcenare<br />
qristesisxlas (Chelidonium majus L.) wvens, kanafis<br />
(Cannabis), xvarTqla (Conoonvulus aroensis.), mravalZarRvas<br />
(Plantago major L,) da sxv. F<br />
fxvnils ayridnen, xolo did sisxlmden Wrilobaze, Tu<br />
SesaZlebeli iyo laxts adandnen.<br />
Ddidi da Rrma Wrilobis samkurnalod sxvadasxva saxis<br />
malamo gamoiyeneboda. Malamoebs amzadebdnen naZvis<br />
(Picea), fiWvis (Pinus Sillofrish L.) an soWis (Abiss) fisis,<br />
saqonlis (Zroxis, Txis, Roris) umarilo qonis, Taflisa<br />
da Taflis sanTlisagan, romelSic urevdnen agreTve<br />
185
sxvadasxva samkurnalo qvebisa da balaxebis fxvnils.<br />
malamoSi Semavali samkurnalo mcenareebi<br />
gasaidumloebulia. rac Seexeba samkurnalo qvebs, isini<br />
sxvadasxva feris da daniSnulebis iyo: TeTri feris qva<br />
_ Wrilobas asufTavebda da arCenda, da ,,mosarCen<br />
wamals~, xolo mowiTalo feris qvas, romelic<br />
,,gafuWebul xorcs mosWamda~ _ wiTel wamals eZaxdnen.<br />
daCirqebuli Wrilobis samkurnalod gansxvavebul<br />
malamos amzadebdnen, romelic ufro mkvrivi da webovani<br />
iyo. mas ,,kaxvras~ eZaxdnen.<br />
Rrma WrilobaSi wamali ,,patruqiT~ (tamponi)<br />
SehqondaT, romelsac Taflis sanTlis, aryis xis<br />
wvrili totis an abedis sokosagan amzadebdnen.<br />
WrilobasTan erTad Tu Zvali gatexilic iyo, Zvlis<br />
namsxvrevebi specialuri iaraRiT _marwuxiT amohqondaT.<br />
daWrilis mkurnaliobaSi mniSvnelovani adgili eWira<br />
kvebas da Sesaferisi garemos Seqmnas.<br />
unda iTqvas, rom svani ,,aqimebis~ Mmier Wrilobis<br />
samkurnalod gamoyenebuli samkurnalo mcenareebi Tu<br />
sxva nivTierebebi (Tafli, Taflis sanTeli, cximi da<br />
sxv.) mdidaria sxvadasxva vitaminebiT, eTerovani<br />
zeTebiT, cximovani mJavebiT. axasiaTebT baqteriociduli<br />
da aseptikuri Tvisebebi, rac Wrilobis inficirebas<br />
xels uSlis da qsovilis aRdgena_regeneracias axdens.<br />
aRsaniSnavia, agreTve, rom aqimebi zogierT<br />
daavadebas, mag.: kanqveS simsivnur warmonaqmns,<br />
operaciuli CareviTac mkurnalobdnen.<br />
svaneTisa da saqarTvelos sxva kuTxeebis xalxuri<br />
<strong>samedicino</strong> tradiciebis msgavseba, gansakuTrebiT<br />
travmul daavadebaTa mkurnalobis meTodebisa da<br />
saSualebebis identuroba <strong>qarTuli</strong> <strong>samedicino</strong><br />
xelnawerebis (karabadinebis) damsaxurebad migvaCnia.<br />
cnobilia, rom xelnaweri karabadinebi saqarTvelos<br />
yvela kuTxeSi iyo gavrcelebuli. Bunebrivad Cndeba<br />
kiTxva, iyo Tu ara SesaZlebeli, rom svan aqimebsac<br />
hqonodaT isini? eTnografiuli masalis mixedviT, es<br />
186
ealuria ramdenime momentis gamo _ svaneTSifarTodaa<br />
gavrcelebuli karabadinebisaTvis damaxasiaTebeli<br />
terminologia; aqimTa mier travmebis mkurnalobaSi<br />
gamoyenebuli xerxebi da meTodebi msgavsia<br />
karabadinebSi damowmebuli codnisa. Dda bolos,<br />
marTalia, velze muSaobis dros, uSualod ver<br />
davamowmeT, magram gadmocemiT, zogierT aqims<br />
(xergianebsa da gujejianebs) hqonia xelnaweri<br />
karabadinebi.<br />
zemoTqmuls Tu svaneTis istoriul rolsac<br />
davumatebT, maSin es azri ufro damajerebeli gaxdeba.<br />
cnobilia, rom saqarTvelos gansacdelis Jams ,,svaneTi<br />
gadaqceula misi saeklesio simdidrisa da Zveli<br />
naSTebis saxizrad da damcvelad, da svaneTsac Tavisi<br />
mZime misia Rirseulad Seusrulebia~16.<br />
istorikosebis azriT, feodaluri xanis svaneTis<br />
kulturuli done barisas ar Camouvardeboda17. raSic<br />
mniSvnelovani wvlili svaneTSi arsebul<br />
mravalricxovan eklesiebs miuZRviT, romlebic saves iyo<br />
saeklesio wignebiTa da sxva Zvirfasi saeklesio Tu<br />
saero nivTebiT18, da romlebic, swavla_ganaTlebis<br />
kerebic unda yofiliyo.<br />
vaxuSti batoniSvilis cnobiT _,,.... ecerSi (b/qv.<br />
svaneTi) ....ars eklesia svetad wodebuli, saxizari<br />
sveticxovlis samkaul_saunjisa~19.<br />
sruliad SesaZlebelia, rom am ,,saxizar nivTebs~<br />
Soris karabadinebic yofiliyo. miTumetes, rom<br />
sasuliero wodeba saqarTveloSi samkurnalo<br />
saqmianobasac eweoda da karabadinebis gadamwerebic<br />
ZiriTadad isini iyvnen.<br />
gasaTvaliswinebelia TviT karabadinebis struqturac.<br />
isini ise iyo Sedgenili, rom misiT sargebloba ara<br />
marto eqims, aramed nebismier dainteresebul pirsac<br />
SeeZlo. davit batoniSvili ,,iadigar daudis~ SesavalSi<br />
wers: ,,Tu kaci aseTsa alagsa avad gaxdes, romel aqimi<br />
187
da Semtyobi kaci ar iyos, ese wigni daidvan wina da ama<br />
wigniTa uaqimon~20.<br />
zemoaRniSnuli, vfiqrobT xes uwyobda saqarTveloSi<br />
karabadinebis farTod gavrcelebas da Sesabamisad,<br />
ganapirobebda xalxuri medicinis maRal<br />
profesionalizms. Aamis Tqmis saSualebas gvaZlevs is<br />
faqti, rom aqimebis mier travmebis samkurnalod<br />
gamoyenebuli meTodebis da saSualebebis umravlesoba<br />
Tanamedrove medicinis TvalsazrisiT gamarTlebulia.<br />
Lliteratura da SeniSvnebi:<br />
1. b. niJaraZe (Tavisufali svani),<br />
istoriul_eTnografiuli werilebi, wigni I, Tb.,<br />
1962, gv. 170.<br />
2. s. guledani, Zveli adaT_zne_Cveulebani zemo<br />
svaneTSi, xelnaweri, mestiis mxareTmcodneobis<br />
muzeumis fondi, gv.67.<br />
3. b. niJaraZe, dasax. naSr., gv.172.<br />
4. s. abaSiZe, l. abaSiZe, rusul_laTinur_<strong>qarTuli</strong><br />
<strong>samedicino</strong> ganmartebiTi leqsikoni, Tb., 1973.<br />
5. s._s orbeliani, wigni sibrZne_sicruisa,<br />
,,<strong>qarTuli</strong> proza~, V, Tb., 1983, gv. 102.<br />
6. s. guledani, dasax. naSr., gv. 65.<br />
7. g. gasviani, dasavleT saqarTvelos nTianeTis<br />
istoriidan, Tb., 1973, gv. 169.<br />
8. roWiki _ ulufa da ese ars sameufoTa<br />
gamosazrdeli, Sjulieri mTavrobisa niWi (s._s<br />
orbeliani, sityvis kona, Tb., 1949).<br />
9. b. niJaraZe, dasax. naSr., gv. 173.<br />
10. iqve.<br />
188
11. p. buaCiZe, kanis veneriuli sneulebani, Tb., 1963,<br />
gv. 98_101.<br />
12. s._s orbeliani, sityvis kona, Tb., 1949.<br />
13. n. mindaZe, <strong>qarTuli</strong> xalxuri medicina<br />
(aRmosavleT saqarTvelos mTielTa<br />
eTnografiuli masalebis mixedviT), Tb., 1981, gv.<br />
67.<br />
14. v. bardaveliZe, qarTvelTa uZvelesi<br />
sarwmunoebis istoriidan (RvTaeba barbar_babar),<br />
Tb., 1941, gv. 56.<br />
15. b. niJaraZe, dasax. naSr., gv. 170.<br />
16. eg. Gabliani, Zveli da axali svaneTi, tf., 1925,<br />
gv. 111_112.<br />
17. a. Carkviani, svaneTi, Tbilisi, 1967, gv.73_74.<br />
18. iv. Mmargiani, Zveli nivTebis (naSTebis) dacvis<br />
Sesaxeb, ,,mwyemsi~, #16, 1901, gv. 56.<br />
19. vaxuSti batoniSvili, aRwera samefosa<br />
saqarTvelosa, Tb., 1973, gv. 787.<br />
20. daviT batoniSvili, iadigar daudi, Tb., 1985, gv.<br />
47.<br />
189
FROM THE HISTORI OF THE TRAUMA TRAUMA<br />
TREATMENT<br />
(THE SVAN DOCTORS)<br />
(Summary)<br />
Svaneti is one of the oldest hearths of the Georgian cultural<br />
and national development. In spite of being a mountainous region,<br />
Svaneti has always densely been connected with the other regions<br />
of Georgia with the help of the passes. Probably it is the cause that<br />
the medical tradicions of Svaneti are the same to the medical<br />
cultures of the other regions of Georgia.<br />
The medical terminology typical to the Carabadin (wick//patrik,<br />
phelinji, swaddles and so on) and these kinds of methods used for<br />
trauma treatment show us that maybe the Svan doctors had the<br />
opportunity of using the ancient Georgian medical scripts<br />
(Carabadins). According to the ethnographic materials this was<br />
absolutely possible, and historically it is known that during the<br />
danger, the Georgian church wealth and the books were taken to<br />
churches in Svaneti. It is absolutely possible that among these<br />
books there were a number of Carabadins. The majority of the<br />
sphere of spiritual class was conducting the medical activities as<br />
well.<br />
The folk tradition of the medical treatment in Svaneti, as in<br />
entire Georgia, includes keeping the medical knowledge in secret,<br />
the transmission of the professional knowledge from father to son,<br />
the reward defined by the custom, the fact of having the apprentice<br />
and so on. The Svan doctors (Gvichians- Latali, Khergians-Mestia,<br />
Margvalans-Kala and so om) were good and skillful at curing the<br />
different traumas (fractures, wounds), they were running difficult<br />
operations (the skull trepanation-putting the copper plate on the<br />
defective place, the transplantation of bone and so on), they had<br />
190
the medical tools made by the local smiths. The price of the<br />
medical treatment was defined by the custom, based on the<br />
seriousness of the wound and the labour spent on curing it.<br />
It is interesting that there existed a moral rule-the doctors<br />
couldn`t refuse to cure the enemu.<br />
The trauma treatment by the Svan doctors had some good<br />
results, for this they had a good authority in people.<br />
191
daavadebaTa profilaqtikis istoriidan qvemo qarTlSi<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>tradiciuli</strong> <strong>samedicino</strong> <strong>kultura</strong> mdidari<br />
da mravalferovania; zogadqarTulTan erTad mas<br />
axasiaTebs regionuli – geografiul garemosa da<br />
klimatTan misadagebuli – Taviseburebani. am TvalsazrisiT,<br />
qvemo qarTli erT-erTi saintereso kuTxea,<br />
rogorc geografiuli mdebareobiTa da havis TaviseburebebiT,<br />
ise eTnikuri mravalferovnebiTac, rac,<br />
garkveulwilad, gansazRvravs mxaris eTnografiul<br />
yofas da Taviseburad aisaxeba xalxur medicinazec.<br />
qvemo qarTlis polieTnikur regionad Camoyalibebis<br />
mizezebi safuZvlianadaa Seswavlili qarTul<br />
istoriografiaSi. xolo rac Seexeba aRniSnuli kuTxis<br />
eTnografiul Seswavlas, igi XX s. 20-iani wlebidan<br />
ukve sistematur xasiaTs atarebs. am „Zveli drois<br />
eTnografiul qarTlSi“, rogorc mas korneli kekeliZe<br />
uwodebda 1 , samecniero mivlinebebi da eqspediciebi<br />
ewyoboda, rogorc saqarTvelos saxelmwifo muzeumis<br />
eTnografiuli ganyofilebis, ise istoriisa da<br />
eTnologiis institutis eTnograf TanamSromelTa<br />
monawileobiT 2 . mopovebuli eTnografiuli masalis<br />
safuZvelze ki mosaxleobis yofisa da kulturis sxvadasxva<br />
sakiTxebze daiwera eTnologiuri gamokvlevebi 3 ,<br />
maT Soris xalxuri medicinis zogierT sakiTxzec 4 .<br />
winamdebare naSromi emyareba Cem mier sxvadasxva<br />
(1984; 1985; 1990; 1997) wlebSi qvemo qarTlis qarTul<br />
mosaxleobaSi Sekrebil eTnografiul masalas. qvemo<br />
qarTlSi qarTvelebis garda kompaqturad saxloben<br />
sxvadasxva eTnosis warmomadgenlebi: azerbaijanelebi,<br />
somxebi, berZnebi, rusebi, osebi da sxv. radgan xalxuri<br />
medicina janmrTelobis dacvas emsaxureba, sxvadasxva<br />
eTnosis warmomadgenlebi advilad pouloben saerTo<br />
enas da erTmaneTis „xalxur mkurnalebs“<br />
daxmarebisaTvis xSirad mimarTaven. g. Citaia werda:<br />
192
„kodaSi 170 komli cxovrobs, aris saswavlebeli<br />
maswavlebliTa da 80 mowafiT. magram ar aris<br />
kooperativi, afTiaqi da aramcTu eqimi, ferSalic ki.<br />
cnobilia erTi mola, romelic gadmosulia mezobeli<br />
TaTris soflidan da arCens (suliT avadmyofebs)~ 5 .<br />
eTnografiul yofaSi msgavsi magaliTebi (molasTan<br />
qarTveli pacientis misvla, an qarTvel saxalxo mkurnalebTan,<br />
mag: bajiaSvilebTan, mahmadianebis misvla)<br />
Cveulebrivi ambavia.<br />
qarTveli mosaxleobis mniSvnelvoani nawili qvemo<br />
qarTlSi XVIII s. bolosa da XIX-XX saukuneebSia<br />
migrirebuli saqarTvelos sxvadasxva kuTxeebidan. akad.<br />
giorgi Citaia TeTri wyaros mosaxleobis Sesaxeb<br />
gvacnobebs, rom qarTveli mTielebi (mTiulebi da<br />
gudamayrelebi) aq mosvlidan, daaxloebiT, sam Tavobas<br />
iTvlian (qsovreTi, vake, mawevani da sxv.); baris<br />
qarTvelebi ki umTavresad aborigenebi arian 6 .<br />
xSirad erT sofelSi Tavs iyris saqarTvelos<br />
ramdenime kuTxis mosaxleoba. mag.: „sofel marabdaSi<br />
dReisaTvis (1990 w. – m. b.) 90 komlia. Zveli adgilobrivi<br />
gvarebi yofila: avWaleli xizaniSvilebi, feiqriSvilebi,<br />
oZelaSvilebi, naCxataSvilebi, aRdgomelaSvilebi,<br />
maTiaSvilebi, iaSvilebi, fiCxulovebi, kaxniaSvilebi<br />
da sxv. Roubnidan Camosaxlebulan: yelberaSvilebi,<br />
giorgaSvilebi, azaraSvilebi, kenkebaSvilebi,<br />
baxutaSvilebi, ComaxaSvilebi, amave sofelSi<br />
iremaSvilebi ertisidan mosulan, igiTovebi -<br />
durnukidan, sofel did kldeisSi aspanaZeebi – javaxeTidan,<br />
oqropiriZeebi dasavleT saqarTvelodan, WaliZeebi<br />
– gomareTidan, ziraxiSvilebi – kaxeTidan; aqve<br />
arian berZnebic“ 7 .<br />
aseve „dmanisis sof. javaxSi 200-mde komlia, yvela<br />
isini sxvadasxva soflebidan mosulobas ityvian:<br />
aduaSvilebi da biZinaSvilebi – qveSidan, oqriaSvilebi<br />
goridan, beruaSvilebi – ToneTidan, javaxiSvilebi –<br />
Sulavridan, maxaraSvilebi – gomareTidan“ 8 .<br />
193
Cems mier mopovebuli eTnografiuli masalis mixedviT<br />
ki dmanisis raionSi, soflebis: javaxis, ganTiadis,<br />
boslebis mosaxleobis didi nawili javaxeTidanaa<br />
gadmosaxlebuli, romelic jer qvemo qarTlis dablob<br />
soflebSi – bolnisis raionSi – CausaxlebiaT, Semdeg<br />
ki zemodasaxelebul soflebSi amovidnen, ris<br />
mizezadac qveda zonis soflebSi malariis arsebobas<br />
asaxeleben.<br />
giorgi biZinaSvili (sof. javaxi) gadmogvcems, rom<br />
misi papa Telavis raionidan aris gadmosaxlebuli.<br />
isini jer dasaxlebulan sofel qveSSi (bolnisis<br />
raioni), magram radgan aq cieba yofila gavrcelebuli,<br />
aqedanac gadasaxlebulan da sof. javaxSi<br />
dasaxlebulan 9 .<br />
aduaSvilebi ki TavianT warmomavlobas javaxeTs<br />
ukavSireben da gadmogvcemen, rom: „1811-12 wlebSi, roca<br />
axalqalaqi xelidan-xelSi gadadioda, maSin dawyebula<br />
javaxeTidan gadmosaxleba. Tavad isini 1816 wels<br />
gadmousaxlebia grigol orbelianis ojaxs.<br />
ltolvilebi sof. qveSSi dausaxlebia, magram isini aq<br />
ciebis gamo ver gaCerebulan da dasaxlebulan<br />
soflebSi: javaxi, ganTiadi, boslebi, patara dmanisi<br />
(mTx. Salva aduaSvili). marneulis raionSi dReisaTvis<br />
mxolod ramdenime sofelia <strong>qarTuli</strong>: sioni, weraqvi,<br />
orjonikiZe, wereTeli, Tamarisi da am soflebis<br />
„dRevandeli mosaxleoba XVII-XVIII saukuneebSi aq<br />
mcxovrebi <strong>qarTuli</strong> mosaxleobis pirdapiri<br />
STamomavlebi ki ar arian, aramed saqarTvelos sxvadasxva<br />
regionebidan XX s-is 30-ian wlebSi iqnen Camosaxlebulni“<br />
10 .<br />
`sof. orjonikiZeSi – imereTidan, saCxeridan gadmosaxlebulebi<br />
cxovroben. sof. wereTlis sakrebulos<br />
soflebSi <strong>qarTuli</strong> mosaxleobis Camosaxleba sam etapad<br />
momxdara: I – 1941 w; II – 1952 w., III – ufro masobrivi<br />
Camosaxleba ki 1953 wels momxdara“ 11 .<br />
194
sof. TamarisSic 1942 w. daiwyo <strong>qarTuli</strong> mosaxleobis<br />
Camosaxleba jer saCxeredan, mere 1954 w. mTiuleTidan<br />
12 .<br />
1987 w. stiqiuri ubedurebis gamo dazaralebuli<br />
mosaxleoba Camoasaxles svaneTidan da aWaridan.<br />
dmanisis raionis sofeli gomareTi javaxeTidan<br />
jgufurad gadmosaxlebulebs auRorZinebiaT 13 ; aseve am<br />
kuTxidan gadmosaxlebulebs vxvdebiT qvemo qarTlis<br />
Semdeg soflebSi: kumisSi, TeleTSi, did ToneTSi 14 .<br />
ganxiluli masalidan Cans, rom qvemo qarTlis<br />
<strong>qarTuli</strong> mosaxleoba mcirericxovan adgilobrivebTan<br />
erTad, saqarTvelos TiTqmis yvela kuTxidan – (Sida<br />
qarTli, kaxeTi, raWa, svaneTi, aWara, imereTi, mTiuleTgudamayari),<br />
sxvadasxva dros (XVIII-XIX-XX ss.),<br />
Camosaxlebulebisagan Sedgeba. zemoaRniSnulidan<br />
gamomdinare, xalxuri medicinis tradiciebi, samkurnalo<br />
saSualebebi Tu meTodebi metad mravalferovania.<br />
cnobilia, rom xalxuri medicina aerTianebs, rogorc<br />
sakuTriv avadmyofis mkurnalobas, ise profilaqtikisa<br />
da higienis sakiTxebs, rac xalxis yofis sxvadasxva<br />
sferoSi vlindeba: sacxovrebeli adgilis SerCevisa da<br />
saxlis dagegmarebis, sanitaruli wesebis dacvisa da<br />
piradi higienis, sakvebis miRebis wesSi da sxv.<br />
winamdebare statiaSi ZiriTadad ganvixilavT adamianis<br />
janmrTelobaze geografiuli garemosa da<br />
klimatis gavlenis Sesaxeb arsebul xalxur codnasa da<br />
gamocdilebas, agreTve im profilaqtikur RonisZiebebs,<br />
romlebsac qvemo qarTlSi gavrcelebuli zogierTi<br />
daavadebis (malariis, sxvadasxva epidemiebis, filtvebis<br />
daavadebis – „Wleqis“) dros mimarTavdnen.<br />
Zveli droidanve cnobilia bunebriv-geografiuli<br />
garemos gavlena adamianis janmrTelobaze. „ama Tu im<br />
xalxis xalxuri medicinis Taviseburebebis erT-erTi<br />
ganmsazRvrelia mocemul geografiul garemoSi<br />
gavrcelebul daavadebaTa specifika, e. i. daavadebaTa<br />
lokaluri xasiaTi, rasac, upirveles yovlisa,<br />
195
ganapirobebs sxvadasxva faqtori: reliefi, hava, da<br />
sxv.“ 15 .<br />
klimatur-geografiuli TvalsazrisiT, „qvemo qar-<br />
Tli warmoadgens iseT regions, sadac zomieri raodenobiT<br />
Camoedineba mdinareebi. am mdinareTa davakeba<br />
mTlianad mzis eqspoziciaSia moqceuli. wliuri<br />
saSualo temperatura davakebaze 13 0 aRwevs. naleqebi 350-<br />
500 mm. SedarebiT grilia TeTri wyaros da dmanisis<br />
raionis is soflebi, romlebic zeganze mdebareoben“ 16 .<br />
es zogadad, konkretulad ki qvemo qarTlSi Semavali<br />
kuTxeebis klimatur-geografiuli daxasiaTeba sakmaod<br />
gansxvavebulia. ase mag.: “TeTri wyaros raioni<br />
mTagoriania, misi hava zomier-civ zols ekuTvnis. kuTxe<br />
mdidaria wylebiT“ 17 .<br />
marneulis raioni ufro dablobia. „adgili dabali,<br />
nestiania, imis gamo, rom mowyobilia primitiuli<br />
sarwyavi arxebi, adgili Zlier danotioebulia“ 18 .<br />
walkisa da dmanisis raionebi miekuTvnebian mTian<br />
zols. vaxuSti batoniSvili qvemo qarTlis aRwerisas<br />
xazs usvams xeobebis mixedviT klimatis avkargianobas.<br />
ase mag.: „marneulis samxriT ars daba eklesia, da<br />
sicxisTvis jojoxeTad wodebuli” 19 ; bolnisisxevs ki<br />
ase axasiaTebs: „ars Semkobili yovliTa... haeri... keTili,<br />
tyeni bevrni, wyaroni civni da mSvenni uamravni...“ 20 , aseve<br />
„-dbanis Ãevi haviT mSveni...“ 21 .<br />
qvemo qarTlis, kerZod curtavis klimaturi pirobebi<br />
asea daxasiaTebuli „SuSanikis wamebaSi”: „Jamsa<br />
zafxulisasa cecxlebr Semwueli igi mxurvalebaÁ<br />
mzisaÁ. qarni xorSakni da wyalni mavnebelni, romlisa<br />
mkvidrnica mis adgilisani – savseni seniTa, wyliTa<br />
gansivebulni da ganyviTlebulni, wertilni da<br />
damWnarni da damRierebulni, Caradovanni, pir-msivanni<br />
da dRemokled cxorebulni da moxucebulni aravin ars<br />
maT queyanaTa” 22 .<br />
196
vfiqrobT, gaZneldeba geografiuli garemosa da<br />
klimatis adamianis organizmze zemoqmedebis ukeT daxasiaTeba.<br />
istoriuli wyaroebis da eTnografiuli masalis<br />
mixedviT qvemo qarTlis zogierT kuTxeSi arajansaRi<br />
havis da wylis uvargisobis gamo Zveli droidanve gavrcelebuli<br />
yofila malaria.<br />
eTnografiuli masalis mixedviT - „marabda, marneuli,<br />
borCalo, Tamarisi ciebis bude iyo, xaSmiani adgili<br />
iyo, gansakuTrebiT ki sofeli qveSi (bolnisis<br />
raioni) iTvleboda saSiS zonad imdenad, rom mezobeli<br />
soflebidan iq stumrobasac ki eridebodnen. sofel<br />
qveSSi „WirixiviT“ eyara xalxi, yvelas aciebda. ufro<br />
wylis brali iyo. guburebidan svamdnen wyals. sofelSi<br />
wyaros wylis gamoyvanis Semdeg Sewyda cieba~ 23 .<br />
gavrcelebuli Sexedulebidan irkveva, rom sofelma<br />
kazreTma (bolnisis raioni) ramdenjerme Seicvala<br />
adgilmdebareoba swored raRac daavadebis (ver<br />
davazusteT) gavrcelebis gamo. kazreTSic yofila<br />
malaria//cieb-cxeleba Zvelad, radgan sofelSi ar iyo<br />
wyaro da sasmelad xevis wyals ezidebodnen. kazreTs<br />
Zvelad „jaldams eZaxdnen. aq naklebmosavliani miwebi<br />
da cudi pirobebi yofila, mere raRac daavadeba<br />
gaCenila, mosaxleoba erTianad ayrila da sxvagan<br />
gadasaxlebula. axla is adgili nasoflaria, radgan<br />
madnis aRmoCenis Semdeg xalxi Zvel samosaxloebs<br />
daubrunda“ – gadmogvcemen mTxroblebi.<br />
cieba umTavresad bolnisis raionis soflebSi<br />
yofila gavrcelebuli. iq rom midiodnen samuSaod<br />
iqidan dabrunebulebi xdebodnen cudad, zogi ver<br />
itanda da kvdeboda kidec.<br />
umravlesobis azriT ki cieba sasikvdilo daavadeba<br />
ar iyo. ciebis Sesaxeb arsebobs sxvadasxva mosazreba.<br />
zogs cieba gadamdeb daavadebad miaCnia. sofel kodaSi<br />
hqoniaT aSenebuli patara oTaxi, sadac aseT avadmyofs<br />
aTavsebdnen, rom sxvas ar gadasdeboda, zogi ki mas<br />
197
gadamdeb daavadebad ar Tvlida da arc erideboda. aqve<br />
unda aRvniSnoT, rom XIX s. mefis ruseTis mcdelobas –<br />
moexdina saqarTvelos kolonizacia, swored malariam<br />
SeuSala xeli, radgan Camosaxlebulebi 3-4 weliwadSi<br />
ixocebodnen. revoluciamdel periodSi saqarTveloSi<br />
yovelwliurad malariiT avad xdeboda 800000 kaci da<br />
kvdeboda 2000 24 . d. axvledianis mixedviT, borCalos<br />
raionSi 1897-1923 w. 26 wlis manZilze 51,490 adamiani<br />
daRupula malariiT 25 .<br />
maRalmTian soflebSi xalxis dakvirvebiT „jansaRi<br />
hava“ iyo da amitom zogadad avadmyofobebi da maT<br />
Soris ciebac ki saerTod ar vrceldeboda. sadac cieba<br />
„ar icoda“ „saRi adgili“ iyo. 1200 m. zemoT<br />
dasaxlebuli soflebi aseTad iTvleboda.<br />
aRsaniSnavia, rom malaria italiuri sityvaa da<br />
„cud haers“ niSnavs, riTac aRniSnulia daavadebis<br />
kavSiri garkveul geoklimatur pirobebTan.<br />
eTnografiuli masaliT ciebis gamomwvevad iTvleboda<br />
ara marto `haeri~ da wyali, aramed koRoc,<br />
romelic zafxulobiT Waobian adgilebSi iyo gavrcelebuli.<br />
rogorc n. gvaTua wers: „xalxs zustad SeeZlo<br />
ganesazRvra, romel adgils ra dascdida adamians.<br />
magaliTad: Tu qalaq bolnisSi (romelic cxel adgilad<br />
iTvleboda), SexvdebodaT malaria, ityodnen: „haerma<br />
dascada“, „haerma uxama, „xamobso“, magram Tu sof.<br />
qveSSi an kianeTSi wasuls Sexvdeboda, ityodnen „wyalma<br />
dascada“, „wyalma uxama“, „wyali ver aitanao“. e. i. erT<br />
SemTxvevaSi Secvlili haeri iTvleboda daavadebis<br />
mizezad, meore SemTxvevaSi ki SeuCveveli wyali“ 26 .<br />
rogorc istoriuli, ise eTnografiuli masalebidan<br />
cxadad Cans, rom malaria qvemo qarTlis barSi, cxel<br />
da „xaSmian“ adgilebSi gaSenebuli soflebisaTvis,<br />
endemur daavadebas warmoadgenda, sadac „saRi” (1200 m-ze<br />
zeviT mdebare) soflebidan metnaklebad xangrZliv<br />
stumrobasac ki eridebodnen, radgan maT haeri an wyali<br />
198
„dascdida“, „uxamebda“ da ciebiT daavaddebodnen. visac<br />
saSualeba hqonda baris soflebidan sacxovreblad<br />
mTaSi adioda, an, ukidures SemTxvevaSi, zafxulis cxel<br />
TveebSi: „ivlisSi, agvistosa da seqtemberSi xalxi<br />
SedarebiT janmrTel adgilebSi garboda“ 27 .<br />
borCalos mazraSi ”malariam aiZula mosaxleoba<br />
momTabareoba daewyo. mosaxleobis didi nawili zafxulis<br />
dawyebisTanave, gaurbis ra malarias, MmTebSi<br />
ixizneba. es adgili aRiarebulia mZlavr malariian adgilad”<br />
28 .<br />
saerTod, saqarTveloSi, samosaxlod maRlobi<br />
adgilebis SerCeva SemCneuli da dadebiTad Sefasebuli<br />
aqvT ucxoel mogzaurebsac, rasac ciebisagan Tavis<br />
dasaRwevad (sxva faqtorebTan erTad: sakvebi, tansacmeli,<br />
Suacecxli...) erT-erT saukeTeso saSualebad<br />
Tvlidnen 29 .<br />
garda klimatur-geografiuli pirobebisa, aRniSnuli<br />
daavadebis mizezad antisanitariac iTvleboda – zarmacebis<br />
avadmyofoba iyoo – gadmogvcemen mTxrobelebi.<br />
cudi sayofacxovrebo pirobebi ufro amZimebda<br />
daavadebulis mdgomareobas.<br />
mesxeTSi Cawerili eTnografiuli masalidanac Cans,<br />
rom imereTidan mesxeTSi Camosaxlebis pirvel wlebSi,<br />
migrirebul mosaxleobaSi gavrcelebul ciebas,<br />
mTxrobelebi haerisa da wylis `dacdis~, `xamobis~<br />
garda cxovrebis antihigienur pirobebsac ukavSirebdnen:<br />
”rom movediT binZuri iyo es sofeli, uamravi tyavebi da<br />
bumbuli eyara saxlebSi da quCebSi, mSieri ZaRlebi<br />
dadiodnen, sofeli mingreul-mongreuli da<br />
dabinZurebuli iyo. cieba dagvemarTa da 2-3 wels<br />
gagrZelda ase” 30 .<br />
zemoaRniSnulidan gamomdinare, xalxi SeZlebisdagvarad<br />
cdilobda sofelSi sisufTavis dacvas. saintereso<br />
masala gvaqvs damowmebuli qvemo qarTlSi<br />
soflis wyaroebis movlis wesTan dakavSirebiT: ”wyaros<br />
sufTad vinaxavdiT, mis auzSi sarecxi rom vinmes<br />
199
gaerecxa, vajarimebdiT. gobebiT migvqonda sarecxi da<br />
ise vrevcxavdiT. wyaros WuWyiani wyali ar unda<br />
Sereoda” 31 .<br />
wyarosTan erTad, qvemo qarTlis mosaxleoba sasmelad<br />
Wis wyalsac iyenebs. wylis avkargianobas<br />
janmrTelobisaTvis ase gamoxataven: ”kodis wyali naklebad<br />
mlaSea, Cveni sakmaod mariliania. Cveni wyali<br />
Zalian kargia janmrTelobisaTvis, janmrTeli wyalia. aq<br />
xalxi RviZlisa da kuW-nawlavis mxriv Zalian<br />
janmrTelia”. ”es wyali kargia kanis daavadebebisTvis –<br />
gamonayrebisaTvis”. ”Webic gvaqvs, magram is ufro metad<br />
mlaSea, nargizis mxares Wis wylebi ufro kargia<br />
(nargizi – sof. kodasa da muxaTis marcxniv, zemoT). Cven<br />
wyals dasalevad ar vxmarobT, wyaros wyals vsvamT”.<br />
”Wis wyals raRac miwis gemo aqvs, xams vityviT” da sxv.<br />
profilaqtikis da mkurnalobis mizniTac qvemo<br />
qarTlSi winaTac da axlac iyeneben bolnisis mineralur<br />
e. w. ”mJave wyals”. mas svamen kuW-nawlavis sxvadasxva<br />
daavadebebis dros.<br />
sagangebo aRniSvnis Rirsia qvemo qarTlSi sakmaod<br />
cnobili e.w. ”Sardis wyali”. mis Sesaxeb vaxuSti<br />
batoniSvili werda ”dbanis xevis” aRwerisas: ”ars aqa<br />
wyaro, romeli hkurnebs muwukTa. aqav ars wyaro, romeli<br />
daamsxvrevs qvasa Sirimisasa da dayrevinebs smiTa” 32 .<br />
wyaro mdebareobs dmanisis raionis sofel tnusTan,<br />
tyeSi. iTvleba Tirkmelebis samkurnalo wamlad:<br />
”swmends Tirkmelebs”, aris Sardmdeni Tvisebis. wyali<br />
moaqvT saxlebSi da svamen aTi dRis manZilze; Semdeg<br />
aTi dRe isveneben da kvlav imeoreben. wyali umariloa.<br />
rogorc gadmogvcemen, igi Tixis milebiT iyo gayvanili<br />
dmanisis naqalaqarSi. dRes wyaros gverdze sami metris<br />
sigrZis talaxia, romelsac muwukebis samkurnalod<br />
iyeneben. wyarosa da talaxs Soris amaRlebuli adgilia.<br />
rogorc zemoT davinaxeT, vaxuSti batoniSvili or<br />
wyaros asaxelebs, romelTagan dRes mxolod erTia<br />
200
SemorCenili, meore ki – bJantea, sveli adgili (talaxiania).<br />
daavadebis Tavidan asacilebeli xalxuri profilaqtikuri<br />
saSualebebidan yvelaze efeqtur RonisZiebas<br />
unda mivakuTvnoT avadmyofis calke oTaxSi, an binaSi<br />
izolireba, morideba, gaxizvna, rasac sxvadasxva saxis<br />
epidemiuri daavadebebis dros mimarTavdnen. aRniSnul<br />
daavadebaTa kontagiozuri xasiaTi xalxisaTvis<br />
cnobili iyo. zogierTi epidemiuri daavadebis<br />
mkurnaloba ZiriTadad profilaqtikuri RonisZiebebiT<br />
xdeboda.<br />
eTnografiuli masalis mixedviT, qvemo qarTlSi<br />
yvelaze xSirad Savi Wiris (saxadi//xorvela) da tifis<br />
epidemiebi vrceldeboda periodulad (ra Tqma unda, Tu<br />
ar CavTvliT bavSvTa infeqciur daavadebebs, romelTa<br />
Soris yvavili aseve saSiSi daavadeba iyo).<br />
Savi Wiris bolo epidemia (1997 w. Cawerili masalis<br />
mixedviT), daaxloebiT 90-100 wlis win yofila, tifisa<br />
ki, XX s-is 50-ian wlebSi. orive saxis epidemia<br />
sikvdilianobis maRali maCveneblebiT gamoirCeva.<br />
cxadia, aRniSnuli daavadebebis samkurnalo efeqturi<br />
saSualebebis ararsebobis pirobebSi, erTaderT<br />
racionalur saSualebad avadmyofobis keris izolacia<br />
da morideba rCeboda. rogorc Cveni mTxrobelebi<br />
gadmogvcemen: ”saxadiani avadmyofis saxl-kars ar<br />
mivekarebodiT. Tu raime saWmlis miwodeba gvindoda,<br />
saxls qvas vesrodiT da Sors davudgamdiT - TviTon<br />
Seitandnen. ded-mama myavda avad da sanaxavad ar<br />
gamiSves. erTxel gavipare da rom davbrundi, saxlSi<br />
aRar SemiSves – ”wadi niori Wameo”. daCeCqvili niori<br />
wamasmevines xelebze, saxeze” (mTx. taTia nonis as.<br />
miruaSvili-menTeSaSvili, 98 w., sof. vaSlovani, 1990 w.).<br />
aseve eridebodnen tifiani avadmyofis ojaxs.<br />
aRniSnuli daavadebis mimarT analogiuri Sexedulebebia<br />
dadasturebuli saqarTvelos TiTqmis yvela<br />
kuTxeSi 33 .<br />
201
unda iTqvas, rom infeqciis keris izolireba da morideba<br />
erTaderTi racionaluri RonisZieba iyo Zvel<br />
droSi, radgan arsad ar arsebobda ufro efeqturi<br />
samkurnalo saSualebebi epidemiebis winaaRmdeg. mxolod<br />
XIV saukunidan SemoiRes karantinis sistema Savi Wiris<br />
SesaCereblad 34 , rac saqarTveloSi ar moqmedebda<br />
ruseTTan SeerTebamde. magram xalxi, icoda ra<br />
daavadebis xasiaTi, Tavad axdenda daavadebis keris<br />
izolirebas. eridebodnen daavadebuls da mis garemos.<br />
saqarTvelos zogierT kuTxeSi jarimac ki iyo<br />
dawesebuli, Tu vinme sifxizles ar gamoiCenda da<br />
daavadebas Caitanda TemSi 35 .<br />
epidemiur daavadebad ar Tvlidnen tuberkuliozs//Wleqs,<br />
magram raki igi gadamdeb da amave dros<br />
STamomavlobiT avadmyofobad miaCndaT, ityodnen: ”jiSad<br />
moudiTo”. eridebodnen ara marto am pirovnebas, mTeli<br />
misi sicocxlis manZilze, aramed mis axlo sanaTesaos.<br />
eridebodnen imdenad, rom, aseT ojaxTan saqorwino<br />
urTierTobas gaurbodnen, radgan Tvlidnen, rom es<br />
daavadeba ”modgmaSi aucileblad ganmeordeboda”.<br />
dasaqorwinebel wyvilTa jiS-jilagianobis gakiTxvas<br />
saqarTvelos yvela kuTxeSi didi yuradReba<br />
eTmoboda 36 , raTa darwmunebuliyvnen, rom sarZlos an<br />
sasiZos ojaxs raime iseTi daavadeba (maT Soris Wleqi),<br />
xom ar “moudioda~ modgmiT, STamomavlobiT, romelic<br />
SemdegSi iCenda Tavs 37 .<br />
sainteresoa, rom Wleqis gamomwvev mizezad gacieba<br />
da “cudi”, arasrulfasovani kveba miaCndaT. amitom<br />
“Wleqianis” mkurnalobaSi mniSvnelovani yuradReba<br />
hqonda daTmobili kvebas da “haeris gamocvlas”.<br />
avadmyofs unda mieRo kaloriuli, vitaminebiT mdidari<br />
sakvebi: rZe, rZis produqtebi, Tafli, karaqi, xorci,<br />
Roris qonis da Taflis nazavi.<br />
avadmyofi mihyavdaT mTian soflebSi: manglisSi,<br />
TeTriwyaroSi da sxv. momvlelad xnier adamians<br />
202
miuCendnen, radgan miaCndaT, rom “Wleqi” xniers ar<br />
emarTeba.<br />
saukeTeso saSualebad “tyis haeri” iTvleboda,<br />
gansakuTrebiT Tu daavadeba gaciebis niadagze iyo<br />
warmoSobili da ar iyo STamomavlobiTi.<br />
`Tu vinmes Tavbrusxveva hqonda, uqeifod iyo, tyeSi<br />
waiyvandnen, muxis xis qveS hyavdaT da imis haeriT<br />
mkurnalobdnen. adre xalxis wamali eg iyo.” “Cemi<br />
mezobeli cxvarSi iyo da iq gacivda, Wleqi daemarTa.<br />
eqimebma daiTxoves. misi morCena aRaravis egona. mamamisma<br />
urmiT waiyvana tyeSi, muSavraanT velSi (toponimia, m.b.).<br />
erTi Tve hyavda iq da moarCina” (mTx. eTer Saqros<br />
asuli rTvelaZe-adamaSvili, 61 w. sof. gomareTi).<br />
zemoaRniSnul Sexedulebas qarTvel xalxSi Rrmad<br />
aqvs fesvebi gadgmuli. uZvelesi droidan muxa da<br />
cacxvi wminda xeebad iTvleboda 38 . aseT xeebTan ki<br />
samkurnalo ritualebi sruldeboda da zogierT kuTxeSi<br />
dResac sruldeba.<br />
erT-erTi gadmocemis Tanaxmad, sveticxovlis adgilze<br />
wminda muxa mdgara, romelic qristianobis mi-<br />
Rebis mere, mirian mefem moaWrevina da mis adgilze eklesia<br />
aago 39 .<br />
leonti mroveli xis samkurnalo Tvisebis Sesaxeb<br />
gadmogvcems: `viTarca naTeliRes mefeman da dedofalman<br />
da SvilTa maTTa da yovelman erman, maSin<br />
dga xe erTi adgilsa erTsa, kldesa zeda borcvsa<br />
Seuvalsa, da iyo xe igi Svenieri friad da sulneli –<br />
da ese sakvirveleba iyo xisa misgan, rameTu isarcemuli<br />
nadiri, romeli movidis da Wamis furceli misi da gina<br />
Tesli misi, ganeris sikvdilisagan, daRacaTu saklavsa<br />
adgilsa didad wylul iyvis” 40 .<br />
eTnologi ir. surgulaZe werda, rom: “qarTvelTa<br />
warmodgenebis Tanaxmad, xe sicocxlis momniWebeli<br />
ZaliTaa mosili” 41 , rom “sveticxoveli” sicocxlis (an<br />
cxovrebis) momniWebel svets, sicocxlis xes niSnavs 42 .<br />
203
vfiqrobT, zemoTqmuls exmianeba, Cvens mier cocxal<br />
yofaSi damowmebuli, avadmyofis muxis xesTan miyvanisa<br />
da gankurnebis rwmenasTan dakavSirebuli tradicia.<br />
qvemo qarTlSi, zogierTi daavadebis Tavidan asacileblad,<br />
icodnen “sisxlis gamoSveba” gazafxulze.<br />
ityodnen “sisxli auduRdao”, “sisxli moawva<br />
TvalebSio” da sxv. sisxls dalaqi gamoiRebda, romelic<br />
yvela sofelSi yofila Zvelad. sisxlis gamosaSvebad<br />
mas specialuri iaraRi – nestari _ hqonia.<br />
aRniSnul RonisZiebas saqarTvelos sxva kuTxeebSic<br />
mimarTavdnen, radgan Tvlidnen, rom gazafzulze<br />
“sisxli ireva” da amitom, “cxra marts cxra wveTi<br />
sisxli mainc unda gamouSva”, radgan “glaxa sisxlsa”<br />
da “met sisxls” sxvadasxva daavadebebis gamowveva<br />
SeeZlo.<br />
Zvel qarTul <strong>samedicino</strong> wignebSi (karabadini)<br />
miTiTebulia, Tu rodis unda gamouSvan sisxli. “Tu<br />
Tvalni da feri wiTeli iyos da yuriswineT rom ZarRui<br />
aris, isi savse iyos da Zalianad feTqdes, icodi rome<br />
sisxlisagan aris. imas Tavzeda kotoSi unda mohkedos<br />
da merme yifali gauxsnas, anu isi rome yuriswinaT<br />
ZarRuis aris, isi gauxsen” 43 .<br />
profilaqtikur RonisZiebad SeiZleba CaiTvalos<br />
daavadebis Tavidan asacileblad Catarebuli magiurreligiuri<br />
ritualebi. movitanT ramodenime magaliTs:<br />
xalxis gansakuTrebuli zrunvis sagani iyo Cvili<br />
bavSvisa da melogine qalis dacva “avi Tvalisa” da “avi<br />
qarisagan”. xalxis rwmeniT, maT mravali sxvadasxva<br />
saxis daavadebis gamowveva SeeZloT, rac,<br />
gaufrTxileblobis SemTxvevaSi, cudi SedegiT –<br />
sikvdiliT mTavrdeboda.<br />
sifrTxilis zomebi ki, SemdegSi mdgomareobda:<br />
avsulebisagan Tavis dasacavad eqimbaSebs an molebs<br />
amzadebinebdnen damcav saSualebebs – Senalocebs.<br />
avi Tvalis asacileblad bavSvis akvanze dahkidebdnen<br />
Svid kviraZalze Selocvil giSers, an qarvas, avi<br />
204
qaris//avi sulebis dasafrTxobad ki akvanSi, bavSvis<br />
leibis qveS dadebdnen danas. bavSvs xelzec Senaloci<br />
mZivi hqonda Sebmuli.<br />
avi sulebisagan bavSvis dacvis saukeTeso saSualeba<br />
iyo monaTvla. SeZlebisdagvarad, 40 dRis bavSvs<br />
ukve naTlavdnen.<br />
cecxli erT-erT mniSvnelovan rols TamaSobs<br />
avsulebis winaaRmdeg. bavSvian ojaxSi udro-udrod<br />
misul stumars karebSi cecxls daaxvedreben – “bavSvi<br />
avi qarisagan” rom daifaron.<br />
avi qari Tu Sebindebisas da RamiTaa saSiSi, avi<br />
Tvali dRisiTac da RamiTac erTnairad saxifaTod<br />
iTvleboda. qvemo qarTlis mosaxleoba, iseve rogorc<br />
saqarTvelos sxva kuTxeebSi, avi qaris//avi sulis qveS<br />
mraval sxvadasxva avsuls: qajs, devs, eSmaks, Winkas,<br />
als, uJmurs da sxv. gulisxmobs, romelTa samoqmedod<br />
gamosvlis dro aris saRamo, Rame, `udroudro~ dro, e.i.<br />
sibnele, xolo maTi adgilsamyofeli ki, adamianTa<br />
sacxovreblis paralelurad uRran tyeSi, miuval<br />
adgilebSi, nasaxlarebSia. aseT adgilebs xalxi<br />
“naZraxi adgilis” saxeliT moixseniebs da iq gavlas<br />
SebindebisTanave ufrTxis.<br />
mTxroblebi sakmaod mxatvrulad gviyvebian avsulebTan<br />
(qaji, ali, Winka da sxv.) Sexvedris scenebs,<br />
romelic TiTqosda an maT, an maT axloblebs SeemTxvaT,<br />
ris Semdegac SiSis niadagze daavadnen.<br />
sakmaod farTo gamoyeneba aqvs qvemo qarTlSi<br />
molas mier damzadebul Senaloc damcav saSualebas,<br />
romelsac qarTvelebi “nusxas” (molas qaRalds), xolo<br />
mola “qiTabs” an “tuas” uwodebs. es aris samkuTxa<br />
formis, Savi naWrisagan Sekerili Senaloci.<br />
rogorc mTxroblebi gadmogvcemen, bavSvisaTvis<br />
mola sami saxis Senalocs amzadebda. erTs, romelsac<br />
“avgarozs” eZaxis xalxi, gulze dahkidebdnen. meores<br />
bavSvis banaobis dros wyalSi Cadebdnen, gaavlebdnen,<br />
205
mesames ki, dawvavdnen da mis alze gadaatarebdnen<br />
bavSvs.<br />
warmodgenili eTnografiuli masalis mixedviT<br />
qvemo qarTlis xalxuri samkurnalo tradiciebis mravalferovnebas<br />
ramdenime faqtori ganapirobebda.<br />
aRniSnuli regioni klimatur-geografiuli pirobebis<br />
nairgvarobiT xasiaTdeba. mis zogierT kuTxeSi arajansaRi<br />
havisa da wylis uvargisobis gamo Zveli<br />
droidanve gavrcelebuli iyo malaria, ramac Tavis<br />
mxriv ganapiroba xalxuri codnis dagroveba aRniSnuli<br />
daavadebis Tavidan asacilebeli iseTi RonisZiebebis<br />
SemuSavebis saqmeSi, rogoricaa: samosaxlo adgilis<br />
SerCeva, higienuri pirobebis dacva, sacxovreblad<br />
sezonuri adgil-monacvleoba da sxva, rac racionalur<br />
saSualebad unda CaiTvalos.<br />
mniSvnelovania agreTve sasmeli wylis avkargianobis,<br />
janmrTelobaze misi zegavlenis Sesaxeb arsebuli<br />
xalxuri codna, soflis wyaros sufTad Senaxvis<br />
tradicia.<br />
icodnen ra epidemiur daavadebaTa xasiaTi, misgan<br />
Tavis dasacavad mimarTavdnen iseT profilaqtikur<br />
RonisZiebebs, rogoricaa avadmyofis calke oTaxSi an<br />
binaSi izolireba, morideba, gaxizvna. unda aRiniSnos,<br />
rom infeqciis keris izolireba da morideba Zvelad<br />
yvelaze racionaluri RonisZieba iyo.<br />
xalxur profilaqtikur RonisZiebaTa rigs miekuTvneba<br />
“zedmeti sisxlis” gamoSveba, rac aseve racionalur<br />
RonisZiebad unda CaiTvalos maRali wnevis<br />
dros.<br />
M<br />
206
FROM THE HISTIRY OF DISEASE PROPHYLAXSIS IN<br />
KVEMO KARTLI<br />
The paper deals with the problems of disease prophilaxsis and hygiene.<br />
Tradicional knowledge about the influence of geographic conditions, climate,<br />
drinking water, living condicions and food on a human being is also discussed in<br />
tfe paper.<br />
According to etnographikal data folk traditions of treatment and prophilaxis<br />
are various. The diversity is determined by several factors such as: geographic<br />
and climatic conditions of the region. Unhealthy climate and unusable drinking<br />
water had been spreading malaria in sone parts of Kvemo Kartli from ancient<br />
times. The wide spreading of the disease caused the accumulation the knowledge<br />
how to avoid malaria. These measures are: choosing of healthy place for<br />
dwelling, keeping hygiemnic conditions, seasonal changing of lokacion, etc.<br />
People k new well that empiric diseases were infectious and to prevent them<br />
they tried to avoid contact with diseased person or her. For prophylaxis people<br />
used to let the blood out. The magic rituals and amulets were also used for<br />
preventing some diseases.<br />
ИЗ ИСТОРИИ<br />
ПРОФИЛАКТИКИ БОЛЕЗНЕЙ КВЕМО КАРТЛИ<br />
В статье описаны средства, способы гигиены и профилактика болезни,<br />
традиционно сложившиеся в данном регионе. Оны обусловлены знанием<br />
влияния географической среды., климата, питьевой воды, жизненных<br />
условий и пиши на здоровье людей.<br />
Этнографические данные свидетельствуют о разнообразных способах и<br />
средствах профилактики и лечения болезней. Нездоровый климат и<br />
непригодная питьевая вода в давние времена способствовали<br />
распрастнанению малярии в отдельных частях Квемо Картли. Это<br />
заставило людей выработать и аккумулировать определенные знания<br />
борьбы против нее. Осознав инфекционную природу эпидемической<br />
болезни люди старались ограничить контакты с больным или<br />
изолировать их. Профилактика болезни включала такие мероприятия как<br />
207
правильный вибор места жилья, соблюдение гигиегических условий,<br />
сезонное изменение местонахаждения, выпускание кровы и т.д.<br />
С целью предотврашения болезни использовались также магические<br />
средства и ритуалы: амулеты, молитвы и т. д.<br />
damowmebuli wyaroebi da literatura:<br />
1. k. kekeliZe, ucxo avtorebi Zvel qarTul mwerlobaSi,<br />
etiudebi, V, Tb., 1957.<br />
2. 1926 wlis eTnografiuli eqspedicia aRbulaRisa da<br />
walkis raionebSi; 1984 da 1985 wlebis eTnografiuli<br />
eqspediciebi qvemo qarTlSi (muzeumi); 1984, 1985 da<br />
1990 wlebis eTnografiuli eqspediciebi qvemo<br />
qarTlSi (istoriisa da eTnologiis institutis<br />
sulieri kulturis eTnografiuli Seswavlis<br />
ganyofileba); 2002-2003 wlebi – istoriisa da<br />
eTnologiis institutis sameurneo yofisa da<br />
kulturis ganyofilebis eTnografiuli eqspediciebi<br />
qvemo qarTlSi.<br />
3. g. Citaia, aRbulaR-walkis raionebSi mogzaurobis<br />
Sesaxeb (dRiuri); misive, eTnografiuli mogzaurobidan<br />
aRbulaRis raionSi; misive, 1926 wlis aRbulaRwalkis<br />
mogzauroba (mogoneba), „Sromebi“, t. III, Tb.,<br />
2001, gv. 246-320; kreb. „qvemo qarTli“ (eTnografiuli<br />
gamokvleva), Tb., 1990; m. qanTaria, g. gociriZe,<br />
marneulis raionis eTnodemografiuli<br />
Taviseburebani, krb., mse, t. XXV, Tb., 2005 da sxv.<br />
4. n. gvaTua, mSobiarobisa da Cvil bavSvTa movlis<br />
xalxuri tradiciebi qvemo qarTlSi, krb. „<strong>tradiciuli</strong><br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>samedicino</strong> <strong>kultura</strong>, I, Tb., 1997, gv.<br />
41-75; misive, malariis gavrceleba da xalxuri<br />
mkurnalobis tradiciebi qvemo qarTlSi, krb. „daavadeba<br />
da garemo“, Tb., 1996, gv. 20-32.<br />
208
5. g. Citaia, aRbulaR-walkis raionebSi mogzaurobis<br />
Sesaxeb (dRiuri), „Sromebi“, t. III, Tb., 2001, gv. 246.<br />
6. g. Citaia, eTnografiuli mogzaurobidan aRbulaRis<br />
raionSi, „Sromebi“, t. III, Tb., 2001, gv. 295.<br />
7. g. jalabaZe, qvemo qarTlis mosaxleobis eTnikuri<br />
suraTi, krb., `qvemo qarTli~ Tb., 1940, gv. 10.<br />
8. iqve, gv. 9-10.<br />
9. m. <strong>burduli</strong>, dmanisis r-nis eTnografiuli mivlinebis<br />
dRiuri, #2, 1997 w.<br />
10. m. qanTaria, g. gociriZe, dasax. naSr., gv. 271.<br />
11. iqve, gv. 273.<br />
12. iqve.<br />
13. r. TofCiSvili, mosaxleobis Sida migraciuli procesebis<br />
mniSvnelobisaTvis saqarTvelos istoriaSi,<br />
eTnoistoriuli etiudebi, w. I, Tb., 2005, gv. 227.<br />
14. r. TofCiSvili, sad wavida javaxeTis <strong>qarTuli</strong><br />
mosaxleoba, Tb., 2000, gv. 49; 55; 58.<br />
15. n. mindaZe, qarTveli xalxis codna daavadebisa da<br />
garemos urTierTmimarTebis Sesaxeb, krb. „daavadeba<br />
da garemo“, Tb., 1996, gv. 1.<br />
16. l. maruaSvili, saqarTvelos fizikuri geografia,<br />
Tb., 1964, gv. 263.<br />
17. g. Citaia, eTnografiuli mogzauroba aRbulaRis<br />
raionSi, `Sromebi~, t. III, Tb., 2001, gv. 292.<br />
18. i. abakelia, tuberkulozTan brZolis mdgomareoba<br />
saqarTvelos respublikaSi, tf., 1928, gv. 10.<br />
19. vaxuSti batoniSvili, aRwera samefosa saqarTvelosa,<br />
qarTlis cxovreba, IV, Tb., 1973, gv. 328.<br />
20. vaxuSti batoniSvili, dasax. naSr., Tb., 1941, gv. 37.<br />
21. iqve, gv. 40.<br />
22. iakob curtaveli, SuSanikis wameba, <strong>qarTuli</strong> proza,<br />
I, Tb., 1982, gv. 21.<br />
23. m. <strong>burduli</strong>, 1997 wlis dmanisis raionSi mivlinebis<br />
dRiurebi, #1, 2, 3.<br />
24. g. kvitaiSvili, d. svaniZe, mwvave infeqciuri sneulebani,<br />
Tb., 1969, gv. 404.<br />
209
25. d. axvlediani, saqarTvelos malariuli geografia,<br />
malariuli rukiT, tf., 1929, gv. 15-16.<br />
26. n. gvaTua, malariis gavrceleba da xalxuri mkurnalobis<br />
tradiciebi qvemo qarTlSi, dasax. naSr., gv.<br />
24.<br />
27. И. И. Пантюхов, Вляние маларии на колонизацию Кавказа (с<br />
картою), Изд. редакции газеты «Кавказ», Тифлис, 1899.<br />
28. i. abakelia, dasax. naSromi, gv. 10.<br />
29. jak fransua gamba, “mogzauroba amierkavkasiaSi”, Tb.,<br />
1987, gv. 176.<br />
30. m. <strong>burduli</strong>, axalcixis r-ni, 2001 w., dRiuri #1.<br />
31. m. <strong>burduli</strong>, qvemo qarTlis eTnografiuli eqspedicia,<br />
1990, dRiuri #2.<br />
32. vaxuSti batoniSvili, “aRwera samefos saqarTvelosa~,<br />
<strong>qarTuli</strong> proza, V, Tb., 1983.<br />
33. n. mindaZe, <strong>qarTuli</strong> xalxuri <strong>samedicino</strong> <strong>kultura</strong>,<br />
sadoqtoro disertacia, Tb., 2000, xelnaweri,<br />
arqeologiuri kvlevis centraluri biblioTeka, gv.<br />
76; m. <strong>burduli</strong>, epidemiur davadebebTan dakav-<br />
Sirebuli rwmena-warmodgenebi da wes-Cveulebebi<br />
saqarTveloSi, mse, XXVI, Tb., 2004, gv. 45.<br />
34. g. kvitaSvili, d. svaniZe, dasax. naSromi, gv. 404.<br />
35. a. daviTiani, “yvavili da wiTela”, istoriisa da<br />
eTnologiis institutis arqivi, M' 35.<br />
36. T. ivelaSvili, saqorwino wes-Cveulebani saqarTveloSi,<br />
Tb., 1999, gv. 38-39.<br />
37. m. <strong>burduli</strong>, meanobisa da ginekologiur daavadebaTa<br />
mkurnalobis zogierTi xalxuri tradicia dasavleT<br />
saqarTveloSi (svaneTis, raWa-leCxumis da imereTis<br />
eTnografiuli masalis mixedviT), krb. <strong>tradiciuli</strong><br />
<strong>samedicino</strong> <strong>kultura</strong>, I, Tb., 1997, gv. 107.<br />
38. iv. javaxiSvili, xeTa msaxureba da mcenareulobis<br />
RvTaeba. Txzulebani Tormet tomad, t. I, Tb., 1979, gv.<br />
133-135.<br />
39. v. lomia, xis kulturisaTvis saqarTveloSi, ssmm, t.<br />
III, gv. 171.<br />
210
40. leonti mroveli, cxovreba mefeTa, <strong>qarTuli</strong> proza,<br />
t. I, Tb., 1987, gv. 100.<br />
41. ir. surgulaZe, “<strong>qarTuli</strong> xalxuri ornamentis<br />
simbolika”, Tb., 1993, gv. 184.<br />
42. iqve, gv. 176.<br />
43. z. fanaskerteli – ciciSvili, samkurnalo wigni –<br />
karabadani, Tb., 1978, gv. 282.<br />
211
samkurnalo ritualebi svaneTSi<br />
daavadebis gamomwvevi Seucnobeli mizezebi Zveli<br />
droidanve daukavSirda zebunebriv samyaros. xalxis<br />
rwmeniT, daavadebas iwvevs ara marto boroti, aramed ke-<br />
Tili Zalebic. svaneTSi gavrcelebuli analogiuri Sexedulebebis<br />
kvlevas im daskvnamde mivyavarT, rom daavadeba,<br />
svanebis rwmeniT, zogadad salocavis winaSe Cadenili<br />
codvis sazRauri iyo. aqedan gamomdinare, daavadebaTa<br />
Tavidan asacileblad Tu avadmyofis samkurnalod<br />
Catarebuli religiuri ritualebi, maTi salocavebis,<br />
RvTaebaTa Tu wmindanebis gulis mogebas emsaxureboda.<br />
aRniSnuli religiuri ritualebi sruldeboda, rogorc<br />
ojaxebSi, ise salocavebSi da `wminda xeebTan~.<br />
eTnografiuli masalis mixedviT, yvela daavadebas<br />
Tavisi `gamomSvebi salocavi~ hyavda da amitomac konkretuli<br />
avadmyofobis dros mas evedrebodnen mSvidobiT<br />
gadarCenas. mag.: gverdebis tkivilis dros `isLgldaS deceS~-s,<br />
xvelebis dros xvalmis, Tvalebis _ `simon deceSs~<br />
(`ians, wm. barbares), yvavils dedamiwaze `sunduq<br />
deceS~-i agzavnida da sxv. a. daviTianis masalis mixedviT,<br />
svaneTSi `RmerTebi dargobiT gayofilni iyvnen, yovel<br />
RmerTs Tav-Tavisi saRmrTo miCenili hqondao da<br />
Tavis Zalas da gavlenas mxolod am dargSi gamoaCendao.<br />
sxva dargSi is ar ereoda, an adamianisadmi misi<br />
madli da Zala mxolod im garkveuli movaleobiT ganisazRvreboda.<br />
dargobrivi ganawileba sxvadasxva Rmer-<br />
Tebs didi RmerTisagan hqondaT mikuTvnebuli _ ucvlelad,<br />
samudamod~ 1 .<br />
svaneTSi daavadebis mizezis dasadgenad pirvel rig-<br />
Si mkiTxavTan midiodnen. daavadebis `gamomSvebis~ dadgenis<br />
Semdeg, Sesawirs SeuTqvamdnen, maT Soris garkveul<br />
dReebs. es dReebi uqmed cxaddeboda, marxviT aRiniSneboda,<br />
an am dros sruldeboda raime rituali, romelTa<br />
Sesrulebac wesdeboda yovelwliurad `samudamod~ an<br />
212
garkveuli wlebis manZilze aRniSnul daavadebaTa Tavidan<br />
acilebis mizniT. am tradicias saqarTvelos yvela<br />
kuTxeSi vxvdebiT, magram gadaWarbebuli ar iqneba, Tu<br />
vityviT, rom SeTqmuli dReebis siuxviT svaneTi gamoir-<br />
Ceva. aqve unda aRvniSnoT, rom SeTqmuli dReebi ar em-<br />
Txveva salocavebis ZiriTad religiur dResaswaulebs.<br />
erTi da imave daavadebis samkurnalod, erTi da imave<br />
RvTaebis saxelze SeTqmuli dRe svaneTis sxvadasxva<br />
TemSi SeiZleba sxvadasxva yofiliyo, radgan, rogorc<br />
zemoT aRvniSneT, es dRe ar emTxveoda salocavis saeklesio-religiur<br />
dResaswauls.<br />
mniSvnelovnad migvaCnia is garemoeba, rom SeTqmuli<br />
dReebi wliuri ciklis mixedviT ise iyo ganawilebuli,<br />
rom ama Tu im daavadebis gamwvavebis periods emTxveoda.<br />
ase mag.: Tavis, Tvalis, revmatiuli daavadebebis `gamom-<br />
Svebi salocavis~ saxelze SeTqmuli dReebi ZiriTadad<br />
zamTris periods, bavSvTa infeqciuri daavadebebis Tavidan<br />
acilebisaTvis salocavi dRe _ gazafxuls, xolo<br />
kuW-nawlavis problemasTan dakavSirebuli _ rogorc zogadad<br />
uwodeben, `muclis tkivilis~ _ ritualebi zafxulSi<br />
tardeboda.<br />
iTvleboda, rom yvela daavadebas Tavisi `gamomSvebi<br />
RvTaeba~ hyavda. miuxedavad amisa, zog SemTxvevaSi erTi<br />
da igive wmindani gvevlineba sxvadasxva avadmyofobisagan<br />
damcvelad. yvelaze popularuli svaneTSi wminda giorgia.<br />
mas nebismieri daavadebis dros evedrebodnen Semweobasa<br />
da Svelas. Tumca, zogjer garkveul diferencirebas<br />
aqac hqonda adgili, mag.: Tavis tkivilisagan dacvas<br />
uRvalis (adgilia _ m. b.) wminda giorgis (jgrag uRvlaSiS),<br />
xvelebisagan _ xvalmis wm. giorgis (jgrag<br />
xvalmiS), saxsrebis tkivilis _ `Zvlis texisagan~ (wm.<br />
giorgi texaisa) da sxv.<br />
ojaxSi Sesrulebuli locvebi, rogorc wesi, gvian<br />
RamiT tardeboda, ucxo aravin ar unda daswreboda. am<br />
Rames `damcveli Rame~ _ `lalCa leT~ erqva. Sesabamisad,<br />
romeli avadmyofobisaganac undodaT Tavis dacva,<br />
213
im daavadebis `gamomSvebi~ wmindanis saxelze tardeboda<br />
locva. acxobdnen salocav purebs, akmevdnen `natusuns~<br />
_ nakverCxalze Taflis sanTels daafxvnidnen da sxv.<br />
ojaxebSi Tavis tkivilis, xvelebis, damblis da sxva<br />
daavadebaTa Tavidan asacilebeli locvebi, ZiriTadad,<br />
qristianuli wmindanebis saxelze tardeboda, miuxedavad<br />
amisa, aRniSnul ritualebSi magiuri qmedebebi sakmaod<br />
mravali iyo. xSirad, romelime ritualis damTavrebis<br />
Semdeg, salocav purs ezoSi gaitandnen da iq datovebdnen,<br />
rom katas an ZaRls SeeWama da am gziT avadmyofoba<br />
masze gadasuliyo. amave mizniT, xvelebis Tavidan<br />
asacileblad (an samkurnalod), diasaxlisi diliT adre<br />
adgeboda, ojaxis wevrebis sawolis qveS cocxs gamousvamda,<br />
Semdeg nagavs anTebuli lampris TanxlebiT gaitanda<br />
saxlidan da Sors gadayrida, Tan dailoceboda:<br />
`cis macxovaro, mogvaSore xvelebao~.<br />
d. margianis monaTxrobis mixedviT, mulaxSi, xvelebisa<br />
da Tvalis tkivilis asacileblad, Tebervlis bolos<br />
`ojaxis TiToeuli wevris saxelze gamoacxobdnen<br />
sam-sam Sesawir purs, Sewvavdnen Roris mwvads da TiTo<br />
kvercxs. yvelafer amas derefanSi gaitandnen (derefani<br />
svanis saxls meore sarTulze aqvs midgmuli). ojaxis<br />
ufrosi qali aiRebda saTiTaod sam lemzirs, mwvads da<br />
kvercxs, dasavleTisaken mibrundeboda da evedreboda<br />
xvalmis wminda giorgis, misi Tvalebis tkivili Tu xveleba<br />
(imis mixedviT, Tu vis ra stkioda) dasavleTiT<br />
wylisTvis gaetanebina, aRmosavleTiT qarisTvis. Semdeg<br />
yvela Tav-Tavis lemzirs da mwvads iqve SeWamda~ 2 .<br />
erTi da imave RvTaebis saxelze erTi da imave daavadebis<br />
Tavidan asacilebeli locva SeiZleboda ojax-<br />
Sic Catarebuliyo da salocavSic. mag.: xvelebisgan dasacavad<br />
(imis miuxedavad, Tu ra iyo gamomwvevi mizezi _<br />
yivanaxvela, tuberkulozi Tu ubralod gacieba) mulax-<br />
Si xvalmis wminda giorgis evedrebodnen. s. mulaxis dasavleTiT,<br />
ferdobze idga fiWvis xe, romelsac `xvalmis~<br />
eZaxdnen. `vinc filtvebiT iyo daavadebuli, cxadia,<br />
214
amas xvalmis abralebdnen da misTvis gamzadebuli hqondaT,<br />
Sepirebis da `marCielis~ miTiTebis Tanaxmad, zogs<br />
mamali, zogs kvercxebi. `xvalmis~ Sesawir mamals `xvalmas~<br />
eZaxdnen... umetesad zamTrobiT swiravdnen mamals<br />
da kvercxebs `xvalmis~ da evedrebodnen xvelebisagan<br />
gaenTavisuflebina avadmyofi da sxvebi ar daeavadebina.<br />
amave dRes keriaze, qonSi gamoacxobdnen patara vaSlis<br />
msgavs purebs, Samfurze wamoagebdnen, `xvalmis~ Seswiravdnen<br />
da Semdeg gareT kedelSi gauyridnen am Samfurs,<br />
purebi Citebis ulufa xdeboda~ 3 .<br />
ritualis erT-erTi mizanic swored es iyo _ daavadeba<br />
avadmyofs moscileboda da Citebze gadasuliyo.<br />
zemoaRniSnul `salocav xesTan~ tardeboda samkurnalo<br />
rituali yivanaxvelis drosac.<br />
laxamulaSic _ `xolmi uflis~//~xolmi fusdis~ saxelze<br />
acxobdnen salocav purebs da salocav xesTan<br />
atarebdnen rituals.<br />
Tu vinmes `cudi xvela~ _ `xola PvaS~ sWirda, mis<br />
saxelze sanTels aanTebdnen, naZvze mZivs Camohkidebdnen.<br />
mZivs yivanaxveliani bavSvebic Seabamdnen naZvis tots.<br />
xalxs sjeroda, Tu vinme mZivs moxsnida, xveleba masze<br />
gadavidoda 4 .<br />
laxamulas `xolmi ufali~ svaneTSi xvelebis RvTaebad<br />
ixsenieba.<br />
svaneTSi Tebervlis Tvis erTi dRe `Zvlis texvis~<br />
(revmatiuli daavadebebis) Tavidan asacilebeli ritualis<br />
Casatareblad iyo gankuTvnili. es dRe uqme iyo,<br />
`texSob~-s eZaxdnen. loculobdnen `texSa Targlezeris~<br />
_ Zvlis texvis mTavarangelozis saxelze. salocavi rituali<br />
ZiriTadad saxlebSi sruldeboda salocav fanjarasTan.<br />
ojaxis ufrosi mamakaci an moxuci qali sam salocav<br />
purs da zedaSe arays (salocavisTvis gankuTvnili<br />
specialuri Sesawiri) aiRebda da dailoceboda: `dideba<br />
mogsvlodes, madli mogsvlodes (Zvlis) texvis mTavarangelozs,<br />
Cvens saxlSi myof kacs aacile Zvlis texva da<br />
tkivili~.<br />
215
aRniSnuli avadmyofobiT daavadebulni am dRes saWmels<br />
ar Wamdnen.<br />
svaneTis zogierT TemSi es rituali salocavSi<br />
tardeboda, mag.: latalSi _ `hatincxovelis~ eklesiaSi<br />
(dRes aRar arsebobs), cxumarSi `texiS~-is, xolo lenjerSi<br />
_ `Ãvid~-is niSebTan, romelTac Zvlis texvisa da<br />
revmatizmis Tavidan acilebasa da gankurnebas evedrebodnen.<br />
`Ãvidis~ niSTan midiodnen qalebi. lemzirebs iq<br />
acxobdnen, Seswiravdnen `Ãvids~ da sTxovdnen ojaxis<br />
wevrebis janmrTelobas. `texiSSi~ ki mamakacebi midiodnen<br />
salocavad 5 .<br />
beCos Temis sofel mazerSi salocavi niSia, iqvea<br />
muxis xe. mas eZaxian `Ãvids~ da loculoben saxsrebis<br />
daavadebisa da Tvalis tkivilis dros.<br />
rogorc Cans, saxsrebis daavadeba svaneTSi sakmaod<br />
gavrcelebuli iyo, radgan TiTqmis yvela TemSia dadasturebuli<br />
misi salocavi rituali. a. daviTianis SexedulebaTa<br />
mixedviT, `texosoba _ texSob saRvTo saritualo<br />
dRea, rituali liPvdiSis momdevno xuTSabaTs sruldeboda.<br />
visac Zvlis texva sCveoda, am dRes Zafs izomavda<br />
mklavebze da muxlebze locviT: `wminda giorgi texaobisa,<br />
sicxe da Zvlis texva amacdineo~. am Zafze sanTels<br />
Camoqnidnen da anTebuls miuZRvnidnen salocav kverebTan<br />
erTad, es dRe umoqmedobis dRed iTvleboda, muSaoba akrZaluli<br />
iyo~ 6 .<br />
wminda xeebTan samkurnalo ritualebis Catarebis<br />
praqtikas qarTvel xalxSi Rrmad aqvs fesvebi gadgmuli.<br />
uZvelesi droidan muxa da cacxvi wminda xeebad iTvleboda<br />
7 da samkurnalo Tvisebebi miewereboda 8 . sul axlo<br />
warsulSi dmanisis r-is sof. gomareTSi Cawerili eTnografiuli<br />
masalis mixedviT, muxis xesTan urmiT mihyavdaT<br />
avadmyofebi. eTnologi ir. surgulaZe werda, rom<br />
`qarTvelTa warmodgenebis Tanaxmad, xe sicocxlis momniWebeli<br />
ZaliTaa mosili~ 9 , da rom `sveticxoveli~ si-<br />
216
cocxlis (an cxovrebis) momniWebel svets, sicocxlis<br />
xes niSnavs~ 10 .<br />
sainteresod gveCveneba `muclis tkivilis~ samkurnalo<br />
ritualebis Sesaxeb arsebuli eTnografiuli masala.<br />
vfiqrobT, igi nawilobriv mainc xsnis `Sewiruli<br />
dReebis~ yofaSi damkvidrebis tradicias.<br />
aRniSnuli daavadebisagan dasacavad aRTqmul dRes<br />
`Ãadobas~ (Ãad-muceli) eZaxian. salocavi rituali ivnisagvistoSi<br />
tardeboda ojaxSic da salocavSic. rituali<br />
xilis, mwvanilis da sxv. saWmlis aRkveTas gulisxmobda.<br />
msgavsi rituali cxumarSi macxovris eklesiaSi<br />
tardeboda.<br />
eTnografiuli masalis mixedviT, ifarSi `muclis<br />
tkivilis~ gamomSvebad `qveynis batons, dambadebels _<br />
`fusna buasdiSs~ Tvlidnen. ifaris Temis sof. zeganSi<br />
RvTismSoblis eklesiidan 60-80 m-is moSorebiT aris<br />
amaRlebuli borcvi, sadac mis saxelze salocavi rituali<br />
sruldeboda. rogorc gadmogvcemen, Zvelad Turme,<br />
mTel sofelSi gavrcelebula muclis tkivili (tifi//xola<br />
zig) da bevri xalxi daxocila. amitom sofelma<br />
daaarsa salocavi `am daavadebis gamomSvebi _ Rmer-<br />
Tis `fusna buasdis~ saxelze. rituali Tu avadmyofis<br />
gansakurneblad tardeboda, Sesawirs _ xbos klavdnen,<br />
Tu daavadebis Tavidan asacileblad, maSin salocavSi<br />
mxolod zedaSiTa da salocavi purebiT midiodnen. rogorc<br />
gadmogvcemen, winaT, zafxulobiT, rituals yovelTvis<br />
asrulebdnen, bolo wlebSi mianebes Tavi, radgan<br />
daavadeba, romlis Tavidan asacilebladac igi tardeboda,<br />
saSiSroebas aRar warmoadgenda.<br />
aseTive xasiaTis cnobas gvawvdis d. margiani _ `yvelieris<br />
xuTSabaTs, da namariebis (mariamobis dResaswaulis,<br />
anu 28[14] agvistos Semdeg _ m. b.) xuTSabaTs svanebi<br />
uqmoben da es ori dRe Sewiruli aqvT quTaisis RvTismSoblis<br />
eklesiis saxelze _ sen mucelas Taobaze. Turme<br />
Zvelad, erT weliwads gaCnda saSineli seni svaneTSi<br />
_ `mucela~, romelmac bevri xalxi daxoca. maSin misces<br />
217
quTaisis RvTismSoblis eklesias aRTqma: weliwadSi er-<br />
Txel msxverpls swiravdnen da sTxovdnen, rom es seni<br />
ar SeeSva svaneTSi... avtori aRniSnavs, rom gadamdebi<br />
sneulebani da maT Soris `mucelac~ svaneTSi ar Cndeboda,<br />
aramed gadmohqondaT xolme mimosvlis dros imere-<br />
Tidan da Crdilo-kavkasiidan. zemoxsenebul wels `mucela~<br />
imereTidan gavrcelda, amitom Tavi quTaisis RvTismSoblis<br />
taZars Seavedres~ 11 .<br />
Cven mier am ukanasknel xanebSi moZiebuli eTnografiuli<br />
masala, vfiqrobT, exmianeba n. mindaZis mosazrebas,<br />
romlis mixedviT, wminda barbares saxelobis mcire<br />
samlocveloebis mSeneblobis farTod gaSla saqarTveloSi,<br />
kerZod svaneTSic, epidemiuri daavadebebis gavrcelebis<br />
periods ukavSirdeba 12 . svaneTidan saqarTvelos<br />
sxvadasxva kuTxeSi samuSaod wasuli svanebi ojaxebSi<br />
gazafxulis bolos brundebodnen. rogorc Cans,<br />
gadamdebi daavadebebic maSin iCenda Tavs da, bunebrivia,<br />
samkurnalo religiuri ritualebic maSin sruldeboda<br />
an fuZndeboda.<br />
Tu adamiani xangrZlivad iyo avad, SeiZleboda mis<br />
gamosajanmrTeleblad samkurnalo rituali sxvadasxva<br />
salocavSi ramdenjerme Catarebuliyo _ mamakacis avadmyofobis<br />
dros, ZiriTadad, wminda giorgis, xolo qalis<br />
avadmyofobis dros, RvTismSoblis (lamarias) saxelobis<br />
eklesiebSi.<br />
Sesawiris ojaxSi SeuTqvamdnen xolme: Sesawir saqonels<br />
gamoiyvandnen ezoSi, sanTels aanTebdnen, daiCoqebdnen<br />
da SesTxovdnen RvTaebas: `avadmyofi mogvirCine,<br />
dagvitove da imis magivrad es miiReo~. Sewirva SeiZleboda<br />
saxlSic da eklesiaSic.<br />
gansakuTrebuli aRniSvnis Rirsia soflis `aminiT~<br />
dalocva, romelic Semdegnairad tardeboda: avadmyofis<br />
patroni eklesiaSi waiyvanda saklavs da mTeli soflis<br />
mkvidrT moiwvevda. mlocveli dalocavda avadmyofs, mis<br />
gamojanmrTelebas SesTxovda RmerTs: `RmerTo da wmin-<br />
218
da giorgi, Tqven uSveleT am avadmyofs (saxeli), gexvewebiT,<br />
rac SeZleba gqondes ar daaklo...~. dalocvas rom<br />
morCeboda, TavSeyrili xalxi `amin~-s etyoda.<br />
mniSvnelovania, rom `...avadmyofi morCeba Tu mokvdeba,<br />
ojaxma es wesi `yeriaSi~ mainc unda gadaixados~ 13 .<br />
soflis `aminiT~ avadmyofis dalocva scodniaT religiuri<br />
dResaswaulebis drosac, rodesac xalxi TavisiT<br />
iyo salocavSi TavSeyrili (kvirikobas, giorgobas,<br />
`skalda Tarigzelis~ dResaswaulze da sxv.).<br />
koleqtiuri locva-vedrebis formiT avadmyofis dalocva<br />
soflis `aminiT~, msgavsebas poulobs aRmosavleT<br />
saqarTvelos mTianeTSi avadmyofis saxelze soflis<br />
mexvewuris Sekrebasa da dalocvasTan, im gansxvavebiT,<br />
rom aRmosavleT saqarTveloSi Sesawir saklavs sofeli<br />
yidulobda, xolo svaneTSi _ mxolod avadmyofis<br />
ojaxi.<br />
aRsaniSnavia mZime avadmyofobis dros didi RmerTis<br />
`xoSa RerbeT~-is//~fusna buasdiS~-is (samyaros Semomqmedi<br />
RmerTis) saxelze Catarebuli rituali msxmoiare<br />
xis, ufro msxlis xesTan. aseT dros xis ZirSi uRliT<br />
jvaredinad gadazomavdnen miwas da SeuTqvamdnen<br />
RmerTs. SemdegSi es adgili saojaxo salocavis saxes<br />
iRebda, romelsac `lidbaSi limzir~ (yanaSi locva) erqva.<br />
miwis Sewirva avadmyofis gamosajanmrTeleblad<br />
cnobilia saqarTvelos sxva kuTxeebSic 14 , iseve rogorc<br />
daavadebebTan dakavSirebuli zemoaRwerilis msgavsi religiuri<br />
ritualebi 15 .<br />
svaneTSi gansakuTrebuli mravalferovnebiT gamoir-<br />
Ceva Tvalis daavadebaTa samkurnalo da profilaqtikuri<br />
magiur-religiuri ritualebi, romlebic TiTqmis yvela<br />
sofelSi tardeboda, zogjer sxvadasxva salocavSi<br />
daavadebis specifikidan gamomdinare. mag.: zogadad Tvalis<br />
sisaRisaTvis loculobdnen wminda barbares, ians<br />
(ioane naTlismcemeli, latali), simon deceSs. Tvalze<br />
libris gadakvris SemTxvevaSi _ abrham deceSs evedrebodnen.<br />
219
zemo svaneTSi Tvalebis `sajanmrTelo~ samkurnalo<br />
ritualebs atarebdnen: ianis eklesiaSi (latali); ufli-<br />
Sis eklesiaSi (uSguli); wminda barbares eklesiebSi,<br />
romelic balszemo svaneTis TiTqmis yvela sofelSia<br />
da, agreTve, salocav xeebTan (ifari, cxumari da sxv.).<br />
Tvalis tkivilisagan damcvelTa Soris gansakuTrebiT<br />
popularuli wmindani svaneTSi iyo wminda barbare.<br />
dReoba barblaSis ZiriTadi daniSnulebac `daavadebuli<br />
Tvalebis gankurneba, TvalTa Suqis miniWeba da avi Wirisagan<br />
(xola mazig) dacva iyo~ 16 .<br />
wminda barbares SeuTqvamdnen: Tikans, xbos, mamals.<br />
dReobisaTvis specialurad Senaxuli fqvilisagan gamoacxobdnen<br />
patara, mrgvali formis kverebs. am purebs zedaSe<br />
arayTan da Sesawiravis Semwvar gul-RviZlTan er-<br />
Tad wm. barbares eklesiaSi waiRebdnen da ilocebdnen _<br />
wmindans Tvalis sisaRes da sinaTles SesTxovdnen.<br />
qvemo svaneTSi Tvalebis salocavi dRe iyo 15 ivlisi<br />
(Zv. stiliT), aseve, TebervalSi _ `meisarob ladeRi~<br />
(meisroba dRe). loculobdnen wm. barbares salocavSi.<br />
eTnografiuli monacemebis mixedviT, SabaTi qvemo svaneTSi<br />
qristes dRed iTvleboda da Tvalis sinaTles<br />
SesTxovdnen.<br />
Tvalebis mkurnalad iTvleboda, agreTve, `simon deceSi~<br />
(zeciuri simoni) mis saxelze soflis eklesiebSi<br />
`lamprobas~ anu `svimnozas~ (mirqmis, migebebis dResaswauli)<br />
_ Zv. stiliT 2 Tebervals, yvela ojaxidan TiTo<br />
anTebuli lampari miaqvT da sTxoven aacilos maTi ojaxis<br />
wevrebs Tvalis daavadeba.<br />
Tvalebis samkurnalo ritualebi tardeba `wminda<br />
xeebTanac~. cxumarSi salocavad aryis xea _ sadac ianis<br />
(ioane naTlismcemeli) saxelze loculobdnen, ifarSi _<br />
naZvis xesTan, romelzec aryis totebisagan gakeTebul<br />
wres hkideben. adgils, sadac naZvi dgas, simons eZaxian,<br />
loculoben, rogorc Cans, winaswarmetyvelisa da mTavarangelozis<br />
(?) saxelze: `simon Taringzel, kargad gvimyofe<br />
Tvalebi. gulis sisaRe mogveci~.<br />
220
wminda xeebTan samkurnalo ritualebis Catareba<br />
ara marto saqarTveloSi, aramed mTel kavkasiaSi far-<br />
Tod iyo gavrcelebuli 17 .<br />
svaneTSi aRniSnuli daavadebis samkurnalod aseTi<br />
mravalferovani da mdidari tradiciebis Camoyalibebas<br />
xeli Seuwyo Tvalis sxvadasxva daavadebis farTod gavrcelebam,<br />
romelic, Tavis mxriv, am kuTxis ekologiuri<br />
da mosaxleobis sayofacxovrebo pirobebiT iyo ganpirobebuli.<br />
`SeTqmul dReebSi~ daavadebis Tavidan asacilebel,<br />
an samkurnalo religiur ritualebs, imisda mixedviT,<br />
Tu sad tardeboda _ ojaxSi, wminda xeebTan Tu eklesia-<br />
Si _ met-naklebad gansxvavebuli xasiaTi hqonda.<br />
saxlSi Catarebul ritualSi mxolod ojaxis wevrebi<br />
Rebulobdnen monawileobas, ucxos daswreba ar SeiZleboda.<br />
eklesiaSi Catarebul locvas rac meti adamiani<br />
daeswreboda da ilocebda avadmyofis gamosajanmrTeleblad,<br />
miT ukeTesi iyo.<br />
salocav xeebTan Catarebul ritualSi ufro naTlad<br />
ikveTeba daavadebis sxvaze gadacemis magiuri qmedeba;<br />
mag.: avadmyofis naqoni mZivis, an salocavi purebis<br />
xeze dakideba _ vinc am nivTebs Seexeboda, daavadeba<br />
masze gadavidoda, xolo Semwirveli gaTavisufldeboda<br />
avadmyofobisagan.<br />
eklesiidan wamoRebuli mZivi, romelic avadmyofs<br />
unda etarebina, mxolod daavadebisgan dacvas emsaxureboda.<br />
winamdebare naSromSi Cven warmovadgineT mxolod<br />
nawili magiur-religiuri ritualebisa, romelic adamianis<br />
janmrTelobis dasacavad da avadmyofis gankurnebis-<br />
Tvis iyo gankuTvnili sxvadasxva salocavis (wmindanis)<br />
saxelze. zogierTi maTgani yofaSi dResac dasturdeba,<br />
xolo nawili aRar sruldeba. kerZod, daviwyebas mieca<br />
ZiriTadad im daavadebebisaTvis `Sewiruli~ dReebi, romlebic<br />
dRes mosaxleobisaTvis problemas aRar warmoadgens.<br />
rac Seexeba avadmyofis gamosajanmrTelebel sam-<br />
221
kurnalo ritualebis eklesiebSi Catarebas, TiTqmis araferi<br />
Secvlila. aRniSnuli tradicia (msxverplSewirva<br />
avadmyofis saxelze da sxv.) dResac cocxalia.<br />
THE RITUALS OF THE MEDICAL TREATMENT<br />
IN SVANETI<br />
The work presents the rituals for saving health in Svaneti. People<br />
thought that the disease was the divine punishment, by which people were<br />
being punished for their sins made against God. For winning God’s heart<br />
and avoiding the diseases, in certain days (the days of the donations) there<br />
were arranged the different types of religious rituals in churches, in houses<br />
or near “The Saint Trees” “near the icons”.<br />
The prophylactic types of rituals were made during the special days<br />
in the names of the deities provoking some concrete diseases.<br />
The most popular saint in Svaneti is Saint George. He is asked for<br />
help during every disease. For example, during the headache people ask<br />
for help Saint George of Ugvali (Jgrag Ugvlash), during the cough – Saint<br />
George of Khvamli is asked for help (Jgrag Khvalmish), during the rheumatic<br />
desease – Saint George of Tekhi is asked for help (Jgrag Tekhash)<br />
and so on.<br />
The most varied rituals are those of the medical and the prophylactic<br />
types of the eye disease. According to the type and the seriousness of the<br />
disease some different saints (Saint Barbara, John the Christener, Simon<br />
the Foreteller or in ~Abraham Detse” Abraham the Foreteller) are asked<br />
for patronage and there are made the conformable rituals.<br />
The religious rituals were more or less different according to where<br />
they were held (in churches, in houses or near “The Sacred Trees”). The<br />
rituals held near “The Sacred Trees” show the magical action of transmit-<br />
222
ting the disease from one person to another, for example, hanging the property<br />
(the bead) of the sick man on the tree. We imply that the disease would<br />
be transmitted to the person who would take the bead.<br />
In Svaneti ~The Saint Trees” include leaf trees (oaks, birch trees)<br />
and coniferous trees (pine-trees and fir-trees). There were conducted medical<br />
and prophylactic rituals near them for curing cough, eye, rheumatic<br />
and other diseases.<br />
It is important that during the serious illnesses, the rituals carried out<br />
in the name of the great God, “Khosha Gerbet” “Fusna Buasdish” (the creator<br />
of the universe) was held next to the fruit-bearing trees, mostly next to<br />
the pear trees. At that time the ground was crossed with the help of the yoke<br />
in the bottom and God was asked for patronage. Further this site became<br />
the place for praying named “Lidbashi Limzir” (praying in the cornfield).<br />
DDdamowmebuli wyaroebi da literatura<br />
1. a. daviTiani, RmerTebi svanTa rwmeniT... iv. javaxiSvilis<br />
sax. istoriisa da eTnologiis institutis arqivi,<br />
1940, M135, gv. 128.<br />
2. d. margiani, svanuri masala. iv. javaxiSvilis sax. istoriisa<br />
da eTnologiis institutis eTnografiuli<br />
arqivi, M2 69, 1946, gv. 36-37.<br />
3. s. guledani, Zveli adaT-zne-Cveulebani zemo svaneTSi,<br />
xelnaweri, mestiis mxareTmcodneobis muzeumi, gv. 128.<br />
4. a. daviTiani, svaneTi eTnografiulad, iv. javaxiSvilis<br />
sax. istoriisa da eTnologiis institutis arqivi,<br />
M2 4, gv.18.<br />
5. s. guledani, dasax. naSr., gv. 111-112.<br />
6. a. daviTiani, svaneTi eTnografiulad... gv. 28.<br />
7. iv. javaxiSvili, xeTa msaxureba da mcenareulobis<br />
RvTaeba. Txzulebani Tormet tomad, t. I, 1979, gv. 133-<br />
223
135; v. lomia, xis kultisaTvis saqarTveloSi, saqar-<br />
Tvelos saxelmwifo muzeumis moambe, t. III, gv. 170-171.<br />
8. leonti mroveli, cxovreba mefeTa, `<strong>qarTuli</strong> proza~,<br />
t. I, Tb., 1987, gv. 100.<br />
9. ir. surgulaZe, <strong>qarTuli</strong> xalxuri ornamentis simbolika,<br />
Tb., 1993, gv. 184.<br />
10. iqve, gv. 176.<br />
11. d. margiani, dasaxelebuli masala, gv.59.<br />
12. n. mindaZe, wminda barbare qarTul tradiciaSi, II saer-<br />
TaSoriso simpoziumi _ qristianoba Cvens cxovrebaSi:<br />
warsuli, awmyo, momavali, Tb., 2005, gv. 116.<br />
13. a. niJaraZe (Tavisufali svani), istoriul-eTnografiuli<br />
werilebi, w. 1, Tb., 1962, gv. 72.<br />
14. al. oCiauri, religia mowmaoSi (bude xevsureTi), istoriisa<br />
da eTnologiis institutis arqivi, 1935, gv.<br />
23.<br />
15. n. mindaZe, <strong>qarTuli</strong> xalxuri medicina (aRmosavleT<br />
saqarTvelos mTielTa eTnografiuli masalebis mixedviT)<br />
Tb., 1981, gv.91; Машурко М. Г., Из области<br />
народной фантазии и быта Тифлисской и Кутайсской губ.<br />
СМОМПК, XVIII, 1894, стр. 337-338; Степанов И., Приемы и<br />
поверия грузин Телавского уезда Тифлисской губернии.<br />
СМОМПК, 1894, т. 19, и. др.<br />
16. v., bardaveliZe, qarTvelTa uZvelesi sarwmunoebis istoriidan<br />
(RvTaeba barbar-barbal) Tb., 1941, gv. 45.<br />
17. Минкевич И. И. Растения, как медицинские средства и как<br />
предмет обожения на Кавказе, ПЗИКМО, 1895, №13, стр. 543.<br />
224
M<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>tradiciuli</strong> <strong>samedicino</strong> <strong>kultura</strong> xalxuri<br />
da wignieri (karabadinebis) codnis urTierTobis<br />
sakiTxisaTvis<br />
ama Tu im xalxis <strong>samedicino</strong> kulturis dones didad<br />
gansazRvravs Sesabamisi drois mowinave <strong>samedicino</strong><br />
miRwevebis xalxSi gavrcelebis xarisxi. Aam mxriv<br />
<strong>qarTuli</strong> xalxuri da profesiuli (karabadinebis)<br />
<strong>samedicino</strong> codnisa da tradiciebis Sejerebuli<br />
Seswavla metad sainteresoa da iZleva mniSvnelovani<br />
daskvnebis gakeTebis SesaZleblobas. winamdebare<br />
naSromis mizania eTnografiul masalaze dayrdnobiT<br />
vaCvenoT, ramdenad sargeblobdnen qarTveli saxalxo<br />
mkurnalebi (,,eqimbaSebi~) Zveli <strong>qarTuli</strong> werilobiTi<br />
<strong>samedicino</strong> ZeglebiT _ karabadinebiT.<br />
ramdenad iyo SesaZlebeli karabadinebis codnis<br />
xalxSi gavrceleba, an visTvis iyo gankuTvnili aseTi<br />
wignebi, amis Sesaxeb cnobebs TviTon karabadinebi<br />
gvawvdian. davit bagrationi ,,iadigar daudSi~ wers: ,,Tu<br />
kaci aseTsa alagsa avad gaxdes, rome iqi aqimi da<br />
Semtyobi kaci ar iyos, ese wigni daidvan wina da ama<br />
wigniTa uaqimon. Da rarigadac ama wignSigan<br />
eweros........yuela isre qnen~ (bagrationi, 1985:97).<br />
Medicines istoriis mkvlevari prof. mix. Sengelia<br />
amasTan dakavSirebiT wers: ,,karabadinebis arqiteqtonika<br />
da Sinaarsi (gamonaklisia ,,wigni saaqimoÁ~) saSualebas<br />
gvaZlevs misi funqciac ganvsazRvroT. Karabadinebi<br />
gamiznuli iyo masobrivi gamoyenebisaTvis. Sedgenili<br />
iyo rogorc eqimTaTvis, ise araeqimTaTvisac,<br />
saxeldaxelod advilad mosaxmari cnobaris<br />
saxiT~(Sengelia, 1970:125).<br />
saqarTveloSi karabadinebis popularobasa da<br />
farTid gavrcelebas adasturebs mravali faqti. Jer<br />
225
kidev XX s. dasawyisSi a. iaSvili werda, rom man Tavad<br />
naxa saqarTveloSi, ojaxebSi, 14 karabadini, romlebic<br />
warmoadgendnen memkvidreobiT sakuTrebas. Karabadinebi<br />
hqondaT saxalxo mkurnalebsac da Cveulebriv<br />
mcxovreblebsac. Miuxedavad imisa rom, isini sakmaod<br />
Zvirad fasobdnen. erT kacs karabadinSi ori kameCi<br />
hqonda gadaxdili (Яшвили. 1904:125).<br />
amave faqts miuTiTebs mkvlevari lado kotetiSvili:<br />
,,Zvelad qarTveli eqimebi...... gacxovelebul saeqimo _<br />
saganmanaTleblo muSaobas awarmoebdnen da sakmaod<br />
codniTa da gamocdilebiT wvrTnidnen qarTvel xalxs.<br />
Cven ara gvgonia rom iyos sadme kidev iseTi qveyana,<br />
sadac xalxuri medicina iseTi mdidari da<br />
mravalferovani iyos, rogorc es CvenSia...... iSviaTia<br />
iseTi sofeli sadac karabadinebis saxiT an<br />
zepirsityvierad Senaxuli ar iyos xalxSi<br />
ferad_feradi samkurnalo saSualebani da saeqimo<br />
ostatoba, rac uZvelesi saukuneebidan momdinareobs.<br />
Aqedanve aris sibevre da nairsaxeoba karabadinebisa,<br />
romlebic Cvens xalxSi aris daculi~ (kotetiSvili,<br />
1940:3).<br />
zemoTqmulis dadasturebaa Cven mier savele<br />
eTnografiuli muSaobisas (ZiriTadad das.<br />
saqarTveloSi _ raWa_leCxumi, imereTi) mopovebuli<br />
cnobebi karabadinebis mosaxleobaSi gavrcelebis<br />
Sesaxeb. TiTqmis yvela kuTxeSi sadac ki mogvixda<br />
savele muSaobis Catareba, aSkarad SeiniSneba<br />
werilobiTi medicines gavlena da karabadinebic<br />
ZiriTadad tradiciul (sagvareulo) mkurnalTa<br />
ojaxebSi davadastureT. aRniSnuli karabadinebi<br />
warmoadgens arasrul variantebs an sxvadasxva<br />
xelnawerebidan amokrefil maTTvis saWiro cnobebs,<br />
amitom Zneli saTqmelia romel oficialurxelnawers<br />
ganekuTvneba igi. aRniSnulis Sesaxeb jer kidev a.<br />
iaSvili werda, rom xSir SemTxvevaSi <strong>samedicino</strong><br />
xelnawerebis gadawerisas gadamweri sxvadasxva wyaros<br />
226
iyenebda, an iwerda imas rac mas ainteresebda da<br />
sWirdeboda (Яшвили, 1904:83). ojaxebSi davamowmeT<br />
rogorc e. w. ,,bebiis namziTvi~, ise nayidi Zveli<br />
xelnaweri karabadinebi. Mag; raWaSi, sof. bugeulSi,<br />
gabiCvaZeebis ojaxSi ( saxalxo mkurnalebi sasuliero<br />
wodebidan) vnaxeT ori saxios karabadini, erTi Zveli,<br />
xelnaweri, saidanac xelmZRvanelobdnen wamlebis<br />
damzadebisas da meore petre klapitonovis<br />
(klapitonaSvilis) mier moskovSi 1830_32w. gamocemuli<br />
,,mokle karabadini, anu darigeba~_ rusulidan<br />
Targmnili da gadmokeTebuli. raWaSive, sofel<br />
nikorwmindaSi mcxovreb gegeSiZeebs SiSis gamo dauwviaT<br />
<strong>samedicino</strong> xelnaweri (cnobilia, rom XX s_is 30_40<br />
_ian wlebSi saqarTveloSi devnidnen ,,eqimbaSebs~).<br />
leCxumSi_ sof. CqumSi cnobili mkurnalebis _<br />
TuTisanebis ojaxSi davamowmeT agreTve ,,bebiis<br />
namziTvi~ karabadini.<br />
karabadinebis gavrcelebis TvalsazrisiT imereTi<br />
gamorCeuli kuTxea. aq mraval ojaxSi vnaxeT Zveli<br />
<strong>samedicino</strong> xelnawerebi. Mravali xelnaweri karabadinia<br />
daculi quTaisis n. berZeniSvilis sax. saxelmwifo<br />
muzeumis arqivSi, rogorc kerZo pirebis (agiaSvilebis,<br />
niJaraZis, quTaTelaZis, wereTlis da sxv.), ise<br />
samonastro kompleqsebidan, mag; jruWis monastridan<br />
Semotanili. Kargad Semonaxuli karabadionebis<br />
Tavfurclebze aris rogorc gadamwerTa, ise SemkveTTa<br />
anderZebi, saidanac Cans, rom maT Segnebuli hqondaT<br />
aRniSnuli saqmianobis mniSvneloba. Aam anderZebidan<br />
aseve irkveva, rom saqarTveloSi karabadinebis xeliT<br />
gadawera XIX s_is 50_ian wlebamde grZeldeboda. Aase<br />
mag; agiaSvilebis ojaxidan Semosuli karabadinis<br />
gadamweris anderZSi vkiTxulobT: ,,wigni ese, romelsac<br />
ewodebis munaTxafi Sahba viTamc sruli saheqimo<br />
wignebidan gamorCeuli, gamokrefili aris da aRwera<br />
xeliTa xizabavreli godebaZe ter anton xucianovisa da<br />
Tumca wignsa amasa Sina ipoebodnen mraval sakudiano<br />
227
ameni da romelica vscani, rom sakudiano iyo, gare<br />
ganvTxien da zogni msgavsni maTni, romelic umetesad im<br />
wamalT xasiaTTa mivaCeme, igini Savswere da<br />
ucodinarobisa da ganurCevlobisaTvis nu vin mmbasriT,<br />
aramed momiteveT, xolo aRiwera welsa macxovrisasa<br />
1836 da oqtombris ocs aRsrulda~.<br />
aRniSnuli anderZidan Cans, rom gadamweri erkveoda<br />
<strong>samedicino</strong> saqmianobaSi, igi SerCeviT iwerda saWiro<br />
sakiTxebs. Mmeores mxriv ki cxadia aseTi gadaweris<br />
dros Tavdapirveli teqsti mniSvnelovnad icvleboda.<br />
Zogjer erTi xelnaweri or an met sxvadasxva karabadins<br />
aerTianebda.<br />
sanimuSod movitan zemoaRniSnuli karabadinis<br />
SemkveTis anderZsac: ,,me giorgi erisTavis Zeman da<br />
kavalerman aRvimsTe winaSe RvTisa Txovnad madlsa da<br />
povnad samkurnaloisa werilisa da, viTarca mowyale<br />
ars, momeca Sewevna da vipove maZiebelman da misTana<br />
misi xelovani pronoTari giorgi, romel ars<br />
mosaxsenebelTa mwerali, romeli me aRviyvane<br />
megobrobisa pativsa zia da aRvawerine doxturTa mier<br />
saqebeli da mravalTa samefoTa sayabuli piveli<br />
karabadini. Srulmyofelman saqmeni xeliTa CemTani<br />
warmimarTna da aw keTilisa mizezman namizezevi ese Cemi<br />
Seiwiros, Rirs myos marjvenisa Tvisisa dgomisa,<br />
romelsa Svenis yovelTa mier didebisa Sewirva, pativi<br />
da Tayvaniscema mamisa da Zisa da wmidisa sulisa aw da<br />
maradis da ukuniTi ukunisamde amin~.<br />
rogorc SemkveTis anderZidan Cans, aRniSnuli<br />
saqmianoba saRvTo saqmed da sulis sacxoneblad<br />
iTvleboda. aRniSnuli azri gatarebulia TiTqmis yvela<br />
SemkveTis anderZSi. SemkveTebi rogorc wesi<br />
didgvarovnebi _ erisTavebi, Tavadebi arian, gadamwerebi<br />
ki ZiriTadad sasuliero wris warmomadgenlebi.<br />
zogierTi gadamweri cdilobda Tavisi wvlili<br />
Seetana, gaeumjobesebina karabadini gamosayeneblad, mag:<br />
avTandil TayinasSvilis (gadamweri) anderZSi<br />
228
vkiTxulobT: srulad ese mcire karabadimi as da<br />
Tequsmeti kari aris da zemod yovelsa karisaTvis<br />
Tavidgan vidre bolomde ricxvi damirTavs da aw aqana<br />
yovlis karis saxelsa da ricxvs mogaxseneb da<br />
saZiebeli aris imisaTvis, rome, romeli karic gindodes<br />
aqedgan advilad iZio da hpoo, raTa maSuraloba ar<br />
SegemTxves. saZiebeli dedans ar hqonda, Cven mdabals da<br />
ucodvils mwignobarTagans avTandils SegviZenia.<br />
Karabadinis aRmomkiTxvelman ese saZiebeli aRmoikiTxos<br />
da yovelsave, raica zemoT weril ars, is uCvenebs, da<br />
romeli raica enebis is kari iZios~.<br />
karabadinebis sixSire aRniSnul kuTxeSi pirdapir<br />
kavSirSia xalxis <strong>samedicino</strong> codnis donesTan. TiTqmis<br />
yvela SeZlebuli ojaxi cdilobda hqonoda samkurnalo<br />
wigni, da radganac karabadins ZiriTadad praqtikuli<br />
daniSnuleba hqonda, misi simravle ganapirobebda<br />
samkurnalo saqmis mcodne pirTa simravlesac.<br />
Ramdenadac mkurnalobis xalxuri tradiciebis<br />
matareblebi ZiriTadad saxalxo mkurnalebi arian,<br />
savele eTnografiuli muSaobisas gansakuTrebul<br />
yuradRebas vaqcevdiT masalis Sekrebas maTze (icavdnen<br />
Tu ara mkurnalobis saidumlos, STamomavlobiT Tu<br />
gadascemdnen codnas, icnobdnen Tu ara karabadinebs da<br />
a. S.) moZiebuli masalis mixedvit xalxuri mkurnalebi<br />
pirobiTad SeiZleba or ZiriTad kategoriad davyoT,<br />
pirvelni _ ufro ganswavlulni, qarTul tradiciul<br />
samkurnalo codnas ( karabadinebis) naziarevi da meore,<br />
_ romelTa codna ZiriTadad empiriul gamocdilebazea<br />
damyarebuli.<br />
Cvens sakvlev regionSi, erTaderTi kuTxe, sadac<br />
uSualod ojaxebSi ver movaxerxeT karabadinebis<br />
damowmeba, svaneTia. Tumca gadmocemit zogierT saxalxo<br />
mkurnals _ ,,aqims~ (xergianebisa da gujejianebis<br />
gvarSi) hqoniaT is. erTerTi cnobili ,,aqimis~ Svilma<br />
dagvidastura, rom ,,mamamiss hqonda raRac wigni<br />
saiidanac amzadebda wamals~. marTlac am kuTxis<br />
229
xalxur medicinaSi gamoyenebuli terminologia da<br />
samkurnalwamlo saSualebebi, agreTve mkurnalobis<br />
xerxebi da meTodebi, romlebic Zalian uaxlovdebian,<br />
zog SemTxvevaSi identuric kia karabadinebis <strong>samedicino</strong><br />
codnisa, gvafiqrebinebs, rom svan saxalxo mkurnalebs<br />
marTlac hqondaT Zveli <strong>qarTuli</strong> <strong>samedicino</strong><br />
xelnawerebi. Tu gaviTvaliswinebT, rom ,,saqarTvelos<br />
gansacdelis Jams svaneTi gadaqceula misi saeklesio<br />
simdidrisa da Zveli naSTebis saxizrad da damcvelad~<br />
(gabliani, 1925:111_112). vaxuSti batoniSvilis cnobiT<br />
,,....ecerSi (balsqvemo svaneTi m. b.)....ars eklesia svetad<br />
wodebuli, saxizari svetis cxovlis samkaul_saunjisa~<br />
(batoniSvili, 1973:787). gamoricxuli ar unda iyos am<br />
,,saxizar nivTebs~ Soris karabadinebis arsebobac.<br />
rogorc ukve aRvniSneT, karabadinebis gadaweris<br />
tradicia saqarTveloSi XIX s_is 50_ian wlebamde<br />
grZeldeboda, imave saukunis meore naxevridan ki<br />
<strong>samedicino</strong> codnis xalxSi gavrceleba qarTulma<br />
periodulma presam ikisra, am mxriv gamoirCeva<br />
,,saqarTvelos kalendari~, da ,,sasoflo gazeTi~,<br />
romelTa statiebSi ZiriTadad yuradReba<br />
gamaxvilebulia imaze, Tu sxvadasxva daavadebebis dros<br />
rogor unda umkurnalon Sinaur pirobebSi, ra niSnebiT<br />
unda gamoicnon esa Tu is daavadeba. agreTve<br />
aqveynebdnen sxvadasxva dasalevi Tu garegani (malamo)<br />
wamlebis damzadebis receptebs. aRniSnul swavlebas<br />
ukvalod ar Cauvlia, rasac savele eTnografiuli<br />
masala adasturebs.<br />
xalxuri da profesiuli <strong>samedicino</strong> codnis<br />
Sedarebas garkveuli kriteriumebis mixedviT vaxdenT,<br />
kerZod _ daavadebaTa gamomwvevi mizezebis Sesaxeb<br />
arsebuli Sexedulebebis msgavseba gansxvaveba;<br />
<strong>samedicino</strong> terminologia; mkurnalobis meTodebi da<br />
saSualebebi; avadmyofis movla da sxv. winamdebare<br />
statiaSi Cven SevexebiT msgavseba _ gansxvavebis mxolod<br />
zogierT sakiTxs.<br />
230
Sexedulebebi daavadebaTa gamomwvevi mizezebis<br />
Sesaxeb: xalxSi gavrcelebuli Sexedulebebis mixedviT<br />
mTeli rigi daavadebebi, mag: Tavis tkivili,<br />
qarebi//revmatizmi da sxv. ,,glaxa sisxlis~ bralia.<br />
eTnografiuli masalis mixedviT ,,kacs rom saxrebSi<br />
qarebi gauCndeboda, is maSinve sisxls gamoiRebda,<br />
radgan misi azriT glaxa sisxlis bralia saxsrebis<br />
tkivili~. ,,sisxlis metobiT~ gamowveul Tavis<br />
tkivilsac sisxlis gamoSvebiT mkurnalobdnen.<br />
Ddaavadebis simptomad ,,saxeze wamoWarxleba da<br />
Tvalebis siwiTle~ iTvleboda. aseT dros avadmyofs<br />
specialuri xelsawyoebit sisxls gamouRebdnen kefidan<br />
an safeTqlidan _ sisxlis ZarRvs ,,wkipartis//nestaris~<br />
(viwro, Txelpiriani, moxrili dana) msubuqi dartymiT<br />
gasWridnen.<br />
xalxSi gavrcelebuli Sexeduleba ,,glaxa sisxlis~<br />
Sesaxeb karabadinebis gavlenis Sedegi unda iyos.<br />
rogorc cnobilia, hipokrates humoralur_paTologiuri<br />
moZRvreba medicinaSi gabatonebuli iyo mTel<br />
SuasaukuneebSi (romlis mixedviTac adamianis organizmi<br />
otxi elementisagan _ sisxli, zafra, balRami, sevda _<br />
Sedgeba. maTi wonasworoba organizmSi janmrTelobaa,<br />
wonasworobis darRveva ki daavadeba.) da <strong>qarTuli</strong><br />
samkurnalo xelnawerebic _ ,,usworo karabadini~, ,,wigni<br />
saaqimoY~, ,,samkurnalo wigni _ karabadini~ da ,,iadigar<br />
daudi~ AM Teoriis mixedviT ganixilavs yvela Teoriul<br />
sakiTxsa da daavadebas.<br />
Hhumoraluri paTologiis gavlenis damadastureblad<br />
l. kotetiSvils moyavs qarTul salaparako enaSi<br />
xmarebuli gamoTqmebi: ,,naRveli gamiskda~,,,naRvela<br />
gamixeTqa~, ,,sevdiani kaci~, ,,sevda maxrCobs~, ,,balRami<br />
amoanTxia~, ,,gesliani anu balRamiani kaci~, ,,ZarRviani<br />
kaci~, ,,sisxli amemRvra~, ,,sisxli gamiSro~, ,,kaci gaSra~<br />
da sxv. (kotetiSvili, 1940:40).<br />
<strong>samedicino</strong> xelnawerebis mixedviTac ,,sisxlis<br />
metobiT~ gamowveuli daavadebebis mkurnaloba sisxlis<br />
231
gamoSvebaSi mdgomareobs. sisxlis gamoSvebis meTodi,<br />
xelsawyoebi, adgili (saidanac sisxls uSveben) TiTqmis<br />
erTnairia. ,,Tavis tkivili rome sisxlisagan<br />
iyos....ficxlav xeli gauxsen, anu safeTqeli, anu Subli,<br />
anu Tavsa kotoSi mohkide~ (qananeli, 1940:172.). simptomebi<br />
,,sisxlis metobiT~ gamowveuli daavadebisa ki asea<br />
aRwerili _ ,,Tu Tvalni da feri wiTeli iyos da<br />
yuriswineT rom ZarRui aris, isi saves iyos da Zalianad<br />
feTqdes, icodi, rome sisxlisagan aris. imas Tavzeda<br />
kotoSi unda mohkidos da merme yifali gauxsnas, anu<br />
isi rome yuriswinaT ZarRui aris, isi gauxsen~<br />
(fanaskerteli, 1978:284).<br />
xalxSi gavrcelebulia Sexeduleba, rom kbilis<br />
daavadebas, tkivils, ,,daWianebas~iwvevs ,,wvrili Wiebi~<br />
da Sesabamisad mkurnalobac ,,Wiebis kbilidan<br />
gamodevnas~ isaxavs miznad. ,,Turme adamians kbilSi<br />
uCndeba abreSumis Zafis msgavsi wvrili Wiebi~_<br />
gadmogvcemen mTxrobelebi. xalxi WianaWam kbils ase<br />
mkurnalobs _ samkurnalo mcenareebis lemis (datura<br />
stramonium L.) an lencofis (hyoscyamus niger L.) Tesls<br />
gaSlidnen ficarze da zed Camoqnil Taflis sanTels<br />
gaagorebdnen, an Tavidanve Tesls da sanTels erTad<br />
Camoqnidnen. xis wvril Rruian Reroze miamagrebdnen<br />
Zabrs, xis reros ,,WianaWam~ kbilze miadebdnen, xolo<br />
Zabris qveS sanTels aanTebdnen rom kvamli Sig<br />
Sesuliyo, Tan qvemoT wylian jams udgamdnen, romelSic<br />
,,kbilis Wiebi cvioda~, an lemis Tesls dayridnen<br />
nakverCxalze, zemodan raime liTonis jams<br />
daaxurebdnen, Semdeg gadmoabrunebdnen, eyals<br />
Caasxamdnen da amiT iorTqlebdnen _zemodan raimes<br />
gadaifarebdnen da piriT isunTqebdnen, ,,TasSi patara<br />
Wiebi cvioda~_ gadmogvcemen mTxrobelebi.<br />
igive Sexedulebas da mkurnalobis analogiur wess<br />
vxvdebit karabadinebSic. ,,Tu SeWmulsa (kbilsa m. b.)<br />
WiaY iyos, prasisa Tesli da lemisa Tesli, romelsa<br />
232
angi hquian, danayos da cviliTa Sezilos da kbilTa<br />
qveS ikmolos, WiaY Camoscvivis yvelaY~ (wigni saaqimoY,<br />
1936:136). an ,,sxua wamali kbilisa, rome Wia Seeqmnas._aiRe<br />
Savi Txis balani, sandi da qoni, danaye erTad, grZeli<br />
qva gaaTbe da ese wamlebi zeda daakmie, piri zed<br />
daaWirvine, matli Camoyaros da uSuelos~<br />
(fanaskerteli, 1978:371).<br />
xalxSi gavrcelebuli rwmena_warmodgenebis Tanaxmad<br />
mTel rig daavadebebs avi sulebi iwveven. isini aSineben<br />
da avad xdian adamianebs. maTgan Tavis dasacavad ki<br />
sxvadasxva saSualebebs mimarTaven – Selocvebs,<br />
Senalocebis (Tilismebis) tareba da sxv. svaneTSi avi<br />
sulebisagan Tavdacvis mizniT atarebdnen mglis xorxs<br />
da kbils. iadigar daudSi vkiTxulobT_,,......da Tu mglis<br />
kbili martvilsa dahkidon devisa da macdurisagan da<br />
yovlisa RamiT mavnisagan eminad iyos aRar eSinodes da<br />
aRarc ra gadaekidos~ (bagrationi, 1938:535). aRniSnuli<br />
Sexeduleba SesaZloa xalxuridan iyos Sesuli wignier<br />
medicinaSi.<br />
mkurnalobis saSualebebi da meTodebi xalxur<br />
medicinasa da <strong>samedicino</strong> xelnawerTa Soris mraval<br />
paralels vxvdebiT zogadad daavadebaTa da kerZod<br />
travmul dazianebaTa mkurnalobaSi. magaliTisaTvis<br />
SevexoT Wrilobis mkurnalobas.<br />
qarTveli saxalxo mkurnalebi Wrilobis<br />
mkurnalobas misi gasufTavebiT iwyebdnen, risTvisac<br />
iyenebdnen ornaxad arrays. Alkoholiani xsnarebiT<br />
Wrilobis mobanvis wess vxvdebiT <strong>samedicino</strong><br />
xelnawerebSic (qananeli, 1940:394.).<br />
sisxlis denis SesaCereblad svaneTSi saxalxo<br />
mkurnalebi (,,aqimebi~) sxva saSualebasTan erTad<br />
iyenebdnen Sabiamansac._,,sisxlis sadinarebs moswvavs da<br />
sisxli aRar gamovidodao~_ gadmogvcemen mTxrobelebi.<br />
karabadinebSi _ ,,sxua wamali, rome dakodilsa<br />
(Wrilobas m. b.)......gaxsnilisa sisxli daayenos aiRe ......<br />
anu arjaspi (Sabiamani m. b.)...... danaye moayare da<br />
233
daayenos~ (fanaskerteli, 1978:651.). an ,,Sabiamani mxurvali<br />
da xmeli aris, vinca ese Sabiamani danayos da aseTsa<br />
dakodilzeda daayaros, rome sisxli ar daswydebodes,<br />
maSinve sisxls daswyvuets da wyalsa da walasa<br />
moaSrobs ...... da kbilis sisxlis denasa uSuelis~<br />
(bagrationi, 1985:537).<br />
xalxur medicinaSi Wrilobis mkurnalobis erT_erTi<br />
ZiriTadi saSualebaa malamo. svaneTSi mas mahlam hqvia.<br />
karabadinebSic<br />
_<br />
malamo//marlam//mahlamaY//marama//mahlamaYs saxeliT<br />
vxvdebiT. Pparalelis TvalsazrisiT sainteresoa TviT<br />
malamoTi mkurnalobis wesi. xalxur mkurnalebs<br />
svaneTSi, iseve rogorc saqarTvelos sxva kuTxeebSi,<br />
Rrma WrilobaSi malamo patruq//patrik_is saSualebiT<br />
SehqondaT. Mis dasamzadeblad iyenebdnen _ Taflis<br />
sanTels, bambas, aryis xis wvril totebs da sxv.<br />
patruqs gaJRinTavdnen malamoTi da Cadebdnen<br />
WrilobaSi, raTa igi zedapirulad ar Sexorcebuliyo.<br />
karabadinebSi Rrma Wrilobis mkurnalobis wesi asea<br />
gadmocemuli ,,.... dakodili (daWrili m. b.)......Tu Rrma<br />
iyos (wamali m. b.) patruqiT Seudev~(qananeli, 1940:391), an<br />
,,......Tu isriTa iyos da Tu SubiT, an xrmliTa an daniTa,<br />
Tu Rrma iyos...... (Wriloba m. b.)patrukiTa Seudev wamali<br />
ZueliTa bambiTa~(fanaskerteli, 1978:646).<br />
z. fanaskertelis samkurnalo wigns darTul<br />
leqsikonSi patruki//patruqi ganmartebulia rogorc<br />
,,fTila~ (fanaskerteli, 1978:870). sulxan_saba orbeliani<br />
ki mas Semdegnairad ganmartavs _ ,,patruqi//patruk<br />
ewodeba sanTlisa da bazmis Clas~ (s.s. orbeliani,<br />
1966:613), xolo Cla aris naZenZi rame (orbeliani, 1949:<br />
425) rogorc davinaxeT mkurnalobis wesi da terminic<br />
erTimeoris msgavsia.<br />
Svan ,,aqimebs~ gaRizianebuli, daCirqebuli Wrilobis<br />
mosarCenad hqoniaT raRac gansakuTrebuli malamo _<br />
,,malgimiS~, misi Semadgenloba ver davadgineT, magram<br />
234
xalxis gadmocemiT es wamali ,,glaxa xorcs mosWamda<br />
da kargs stovebda~.<br />
karabadinebSi vkiTxulobT_ ,,sxua malama, rome Zueli<br />
mRieri da sxua feri avi xorci gamovides isica<br />
mosWamos~, an ,,sxua malama mwuane rome xorci mosWamos<br />
da bayli gawmindos da matls da krkilsa uSuelos, da<br />
Tu TeTri iyos mRierSigan gaawiTlos da gaamrTelos~<br />
(fanaskerteli, 1978:648) an ,,vinca xami kevi danayos da<br />
xorcmetzeda daiyaros, meti da avi xorci<br />
mosWamos~(bagrationi, 1985:537).<br />
mTxrobelTa gadmocemiT ,,aqimebi~ garkveuli saxis<br />
operaciebsac atarebdnen. kerZod, kanqveS gaCenil<br />
simsivnes amohkveTdnen. Rogorc eTnografiuli<br />
masalidan Cans aseTi saxic operacia sul axlo<br />
warsulSi Cautarebia erTert cnobil ,,aqims~ mamerza<br />
xergians. Mis mier morCenili pacienti gadmogvcems:<br />
,,barZayi dawiTlebuli mqonda da xelis SexebiT<br />
vgrZnobdi kaklis nayofze did simsivnes. 8_10 wlis<br />
viqnebodi. Mamerza xergianma mimkurnala. Jer malamos<br />
mismevda xis kovziT. sanam siwiTle Zalian ar<br />
dawiTlda. Bolos dana gaaxura cecxlze, TiTqmis<br />
gaawiTla, raRac wausva zed, mere gamiWra da mozrdili<br />
simsivne gamoiRo. operaciis Semdeg malamos mismevda da<br />
ramodenime dReSi momirCina~ (nugzar amiranis Ze<br />
niguriani, 35 wlis, 1979. mestia).<br />
simsivnuri warmonaqmnis mkurnalobis saukeTeso gzad<br />
operacia saxeldeba karabadinebSic ,,Tia imas quian,<br />
rome tyavsa da xorcs Sua iyos mrguali da gorvides.<br />
Iqnebis rome magari iyos da xmeli; da iqnebis rome<br />
rbili iyos. Tu tyavsa da xorcsa Sua iyos, misi ukeTesi<br />
dastaqroba aris, rome gamouRos~. (fanaskerteli,<br />
1978:630).<br />
Sbanur masalaze ufro imitom gavamaxvileT<br />
yuradReba, rom rogorc zemoT aRvniSneT uSualod<br />
mosaxleobaSi<strong>samedicino</strong> xelnawerebi (karabadinebi) ver<br />
davamowmeT. Tumca rogorc davinaxeT, xalxur da<br />
235
wignier medicinas Soris bevri saerToa. Aaseve mravali<br />
paralelis motana SeiZleba, rogorc travmul ise<br />
Sinagan, kanis da sxva daavadebaTa mkurnalobaze<br />
xalxur da <strong>samedicino</strong> xelnawerebs Soris. vfiqrobT<br />
motanili masalac garkveul warmodgenas gviqmnis imis<br />
Sesaxeb, rom qarTveli xalxi icnobda karabadinebs da<br />
saxalxo mkurnalebi ki praqtikul saqmianobaSi<br />
iyenebdnen mas. Adgili hqonda piruku processac,<br />
xalxuri gamocdileba sxvadasxva gadamwerTa meoxebiT<br />
Sedioda <strong>samedicino</strong> xelnawerebSi.<br />
Aavadmyofis movla. xalxuri da wignieri samkurnalo<br />
Tu leqsikuri aparatis siaxlove da urTierTzegavlena<br />
vlindeba iseT sferoSic, rogoricaa avadmyofis movla.<br />
xalxuri gamocdilebiT avadmyofze dadebiTad<br />
moqmedebda sasiamovno garemos Seqmna. mZime,<br />
gaxangrZlivebulidaavadebis dros (daavadebis xasiaTs<br />
mniSvneloba ara aqvs) avadmyofs Rameebs uTevdnen,<br />
arTobdnen sasiamovno ambebiT, musikiT da sxv. ufro<br />
metic, saqarTveloSi wes_CveulebaTa mTeli sistemaa<br />
Camoyalibebul;I ,,batonebiani~ (bavSvTa gadamdebi<br />
daavadebebi_wiTela, yvavili, yivanaxvela da sxv.) bavSvis<br />
movlisa. asset dros ojaxSi xmamaRali laparakic ki<br />
ikrZaleboda, myudro da sasiamovno garemo, bavSvis<br />
survilebis gaTvaliswineba, kvebiTi reJimi da sxv.<br />
romelic sruldeboda viTomda ,,batonebis~ saameblad<br />
avadmyofis nerviul sistemaze dadebiTad moqmedebda<br />
rac gamojanmrTelebas uwyobda xels.<br />
karabadinebSi ama Tu im daavadebis wamlebit<br />
mkurnalobasTan erTad aris darigeba avadmyofis<br />
movlasac. Aase mag. ..lamazi adamistomis naxva, lamazis<br />
pirutyvis naxva, lamazis alagis naxva da lamazis<br />
sakravisa kais xmis gagoneba avad mofsa es yuela kargad<br />
mouxdebis da yuela guls ukuhyris. xolo rac an<br />
Tvalsa an gulsa, an yursa da an Wkuas iamebis, avad<br />
myofsa yuela kargad mouxdebis, da sensa da gulis<br />
Semoyras ukuhyris~ (qananeli, 1940:140).<br />
236
Zvelad rogorc viciT mteli rigi daavadebebis, mag:<br />
epidemiebis (yvavili, Savi Wiri, tifi da sxv.), efeqturi<br />
samkurnalo saSualebebi ar arsebobda. asset dros,<br />
rogorc eTnografiuli masalis, ise karabadinebis<br />
mixedviTac erTaderTi racionaluri RonisZieba<br />
daavadebis Tavidan acilebisa infeqciis keris<br />
izolireba, morideba rCeba, rasac xalxi zedmiwevniT<br />
asrulebda. Wydeboda soflebs Soris mimosvla, icodnen<br />
gaxizvna da sxv. karabadinebidanac aseTi darigeba<br />
ismoda ,,romelsa saxlSigan sneuli iwves, Sen nu<br />
dasdgebi da nurca daswvebi, da raca maT eWamos<br />
saWmeli, mis naWamsa Tquen nu sWamT, Tvarem saSiSari<br />
aris. nurca maTiTa WurWliTa wyals suamT, romliTa<br />
sneuli smides. Ese raca seni dagviweria, ima sneulisa<br />
naWamsa da nasvamsa vinca sWams da svams, maT<br />
gardaexvevis....~(qananeli, 1940:5).<br />
Mmotanili samkurnalo Tu profilaqtikuri<br />
RonisZiebebi fiqsirdeba saqarTvelos yvela regionSi.<br />
Mmsgavseba xalxuri da wignieri medicinisa<br />
TvalSisacemia. vfiqrobT am mokle mimoxilviTac ki,<br />
mizani _ xalxuri da profesiuli <strong>samedicino</strong> codnis<br />
urTierTmimarTebis Cveneba_ miRweulia.<br />
237
Georgian Traditional Medical Culture About The Relations<br />
Of Folk And Professional Knowlenge<br />
Symmaru<br />
The article deals with interrelations of Georgian folk and professional<br />
medical knowledge. The ethnographical material profess the existence of<br />
medical knowledge in the population of Georgia. Medical manuscripts<br />
kept in the folk doctors` families, treatment lexis, the same (in some xases)<br />
analogical opinions about some diseases, ways and means of treatment are<br />
the examples prowing it. It shows thet the majority of Georgian<br />
manuscripts in their practice. The above mentioned event shows us the<br />
relation between old Georgian folk and professional medical knowledge.<br />
G<br />
gamoyenebuli literatura<br />
1. bagrationi 1985 _ d. bagrationi, iadigar daudi,<br />
Tb., 1985w.<br />
2. gabliani 1925 _ e. gabliani, Zveli da axali<br />
svaneTi, Tb., 1925w.<br />
3. batoniSvili 1973 _ vaxuSti batoniSvili,<br />
aRwera samefosa saqarTvelosa, Tb., 1973w.<br />
4. kotetiSvili _ l. kotetiSvili, qananelis<br />
,,usworo karabadini~ 1940 wlis gamocemis<br />
winasityvaoba.<br />
5. orbeliani 1949 _ s.s. orbeliani, sityvis kona,<br />
Tb., 1949w.<br />
6. orbeliani 1966 _ s.s. orbeliani, leqsikoni<br />
<strong>qarTuli</strong>, wigni I, Tb., 1966w.<br />
7. fanaskerteli 1978 _z. fanaskerteli_ciciSvili,<br />
samkurnalo wigni _ karabadini, Tb., 1978w.<br />
238
8. qananeli 1940 _ qananeli, usworo karabadini,<br />
Tb., 1940.<br />
9. Sengelia 1970 _ mix. Sengelia, <strong>qarTuli</strong><br />
medicines istoria, Tb., 1970.<br />
10. wigni saaqimoY 1936 _ wigni saaqimoY, tfilisi, 1936.<br />
11. Яшвили 1904 – А.О. Яшвили, Народная медицина в<br />
закавказском краеб Тифлис, 1904.<br />
A<br />
239
<strong>samedicino</strong> cnobebi qarTul hagiografiul nawarmoebebSi<br />
( V_Xss.)<br />
hagiografiuli nawarmoebebi mniSvnelovan cnobebs gvawvdian<br />
V_X saukuneebis saqarTveliSi <strong>samedicino</strong> codnis Sesaxeb.. H<br />
hagiografiuli literaturis mniSvneloba maTi epoqis<br />
<strong>samedicino</strong> Sexedulebebis Seswavlis saqmeSi aRniSnuli aqvT<br />
<strong>qarTuli</strong> medicinis istoriis mkvlevarebs (m.saakaSvilisa da<br />
a. gelaSvilis, m. Sengelias da sxv.). wminda <strong>samedicino</strong><br />
(eqimis) poziciebidan aqvs ,,SuSanikis wameba~ ganxiluli eqim<br />
v. AaladaSvils da garkveul daskvnebsac akeTebs. Uunda<br />
aRiniSnos, rom hagiografiuli literaturaSi damowmebuli<br />
<strong>samedicino</strong> Sexedulebebs ganxilva eTnografiuli<br />
TvalsazrisiTac saintereso suraTs iZleva, radgan maTi<br />
damowmeba garkveulwilad xalxur mkurnalTa saqmianobaSic<br />
(xalxSi gavrcelebul SexedulebebSic) aris SesaZlebeli.<br />
CvenTvis saintereso sakiTxis SeswavlisaTvis gansakuTrebuli<br />
mniSvneloba aqvs ,,SuSanikis wamebas~. Nnawarmoebis avtori<br />
eqvsi wlis manZilze uvlida da akvirdeboda SuSanikis<br />
janmrTelobas da cxadia is <strong>samedicino</strong> codna rac<br />
gadmocemulia ,,SuSanikis wamebaSi~ iakobis profesionalizms<br />
usvams xazs, es ki gvafiqrebinebs, rom ,,avadmyofTa<br />
movla_patronoba da mkurnaloba sasuliero pirTa erT_erT<br />
funqcias Seadgenda da isini sakmaod kargad erkveodnen<br />
medicinis sakiTxebSi~.(aladaSvili. 1985. 47.) am Sexedulebas<br />
savele eTnografiuli masalebic adastureben, romlis<br />
mixedviTac saqarTveloSi moqmed saxalxo mkurnalTa didi<br />
wili modis sasuliero wodebis STamomavlebze.<br />
v. aladaSvilis azriT sasulierosTan erTad arsebobda<br />
saero medicinac, romelsac emsaxurebodnen profesionali<br />
eqimebi da saxalxo mkurnalebi, amas asabuTebs imiT, rom<br />
Tavad SuSanikma mohkida xeli sneulTa mkuralobas. A<br />
sakiTxTan dakavSirebiT gansxvavebuli Sexeduleba gvaqvs,<br />
radganac cnobilia, da hagiografiuli literaturis<br />
analizis mixedviTac TvalsaCino xdeba, rom qristes<br />
rjulisaTvis wamebulTa erT_erTi funqcia RmerTisagan<br />
boZebuli iyo, sneulTa mkurnalobis zegardmo gadmosuli<br />
240
unari. isini ZiriTadad locviT kurnavdnen avadmyofebs.<br />
,,rameTu ityvis ufali: romelsa me vhrwmene, umetesi Cemsa<br />
qmnes~.(zarzmeli, 1987. 668.). cnobilia, rom qriste Sepirda<br />
Tavis mimdevrebs, ,,rasac iTxovT Cemi saxeliT, gavakeTeb~_o.<br />
(ioane. 14:13). SuSanikic swored ase iqceva, ,,--- da mieriTgan<br />
ganiTqva yovelsa qarTlsa saqmei misi. Dda movidodes mamani<br />
da dedani aRnaTqvemTa Sewirvad da, rai vis uxmda,<br />
miemadleboda wmidiTa locviTa SuSanikisiTa, romelsa<br />
moscemda mas kacTmoyvare RmerTi. UuSviloTa_Svili,<br />
sneulTa_kurnebaY, brmaTa_TvalTa axilvaY~. (curtaveli, 1987.<br />
235_236.) nawarmoebSi ar Cans, rom SuSaniks es unari wamebis<br />
gzaze dadgomamde hqonoda. aRniSnulis dadastureba<br />
SegviZlia sxva hagiografiuli nawarmoebebidanac. Aase mag.<br />
,,abo Tbilelis martvilobaSi~, vkiTxulobT, rom roca abo<br />
sikvdiliT dasajes, Tbilisis amiras ewvia mahmadianTa<br />
delegacia da moiTxoves abos neSti, raTa ,,_Cven viciT,<br />
rameTu CveulebaÁ ars qristianeTaÁ esresaxed. Tu vinme Tavi<br />
moiklis qristes maTisaTvis, moiparian gvami misi da pativs<br />
scian mas dafvliTa da tyuviliT reca Tu saswaulsa da<br />
kurnebasa rasme ganTqmed ersa Soris da samoselsa da Tmasa<br />
Tavisa misisasa da Zvalsa missa ganiyofed reca sacod<br />
sneulTaTvis---~ ioane sabanisZe ki darwmunebiT ambobs _,,amas<br />
daRaTu qristianeTa SurisaTvis ityodes, aramed WeSmaritsa<br />
da marTalsa wamebdes, vinaiTgan igi arian qristes mowameni<br />
mkurnal..~(sabanisZe.465). evstaTi mcxeTelis wamebis ucnobi<br />
avtori wers, rom qriste mociqulebs avalebs ,,-miiReT Tqven<br />
suli cxorebisai ---- da hyofdiT niSebsa da saswaulebsa da<br />
kurnebasa..~(ucn. avtori, 1987. 266_267), xolo Tavad evstaTis<br />
dasjis win aRuTqvams, ,,_ara unakluleis iyo Sen pirvelTa<br />
maT madliTa kurnebisaYTa, romelTa vhrwmene me--~ (ucn.<br />
Avtori. 270.).<br />
serapion zarzmelis cxovrebaSi vkiTxulobT ,,---xolo<br />
ukanaisknel mcire egvterica aRaSena, rameTu niSni da<br />
kurnebani sneulTani iqnebodes saRmrToÁsagan madlisa<br />
wmidaTa maT mTavarangelozTaÁsa~ (zarzmeli, 1987.652.). an<br />
kidev ,,da mravalni Jamsa mas daflvisa misisasa mravalferTa<br />
senTagan ganikurnes, raÁTa yovelTa uwyodian, viTarmed<br />
sikvdilisaca Semdgomad cxovel ars da iRwvis sarwmunoebiT<br />
SevedrebulTas..~ (zarzmeli, 1987. 675.).<br />
241
,,SuSanikis wameba~ gamoirCeva <strong>samedicino</strong> cnobebis<br />
mravalferovnebiT, da rac yvelaze metad sayuradReboa<br />
avtori daavadebis gamomwvev mizezad (garda uzenaesis<br />
risxvisa) asaxelebs mTel rig janmrTelobisaTvis mavne<br />
faqtorebs, mag. cud geo_klimatur da sacxovrebel pirobebs,<br />
SimSils, mZime sulier mdgomareobas da sxv. ,,Jamsa<br />
zafxulisasa cecxlebr Semwueli igi mxurvalebaÁ mzisi,<br />
qarni xorSakni da wyalni mavnebelni, romlisa mkvidrnica mis<br />
adgilisani savseni seniTa, wyliTa gansivebulni da<br />
ganyviTlebulni, pir_msivanni da dRe_mokled cxovrebulni,<br />
da moxucebuli ara vin ars mas queyanasa~. (curtaveli, 1987.<br />
238_239.).<br />
EeTnografiuli masalis mixedviTac aRniSnuli codna<br />
xalxSi sakmaod fexmokidebulia. QqarTvelebi did<br />
yuradRebas aqcevdnen samosaxlo adgilis SerCevas. am<br />
empiriul codnaze ucxoeli mogzaurebic miuTiTeben:<br />
,,imerlebs--- SeuZliaT civilizirebul xalxebs kargi rCeva<br />
miscen samosaxlod Sesaferisi adgilis SesarCevad---<br />
imerlebi sameurneod dablobs iyeneben, magram saxlkarad<br />
maRlob adgils irCeven wyaroebTan axlos~. (gamba, 1987. 176.).<br />
qvemo qarTlSic, sadac malaria iyo gavrcelebuli,<br />
samosaxlo adgilis SerCevasa da higienuri pirobebis<br />
dacvasTan erTad didi yuradReba eqceoda sacxovreblad<br />
sezonur adgilmonacvleobas. (<strong>burduli</strong>. 2008. 309). SuSaniki<br />
rodesac sapyrobileSi gadaiyvanes_,,--poves saxlaki erTi<br />
CrdiloiT kerZo, mcire da bneli, da mun Seayenes wmidai<br />
igi~.raTa dasneulebuliyo da da male moReboda bolo.<br />
iakob curtavelis mixedviT janmrTelobaze zegavlenas<br />
axdens mZime sulieri gancdebic, igi wers: ,,mived da vixile<br />
wmidaÁ SuSanik damSrSali da dabuSebuli tiriliTa~, an<br />
gavixsenoT SuSanikis sityvebi; ,,miagos mas ufalman, viTar man<br />
uJamod nayofni Cemni moisTulna da sanTeli Cemi daSrita da<br />
yuavili Cemi daaWno, Suenierebai sikeTisa Cemisai daabnela<br />
da didebai Cemi daamdabla~ (curtaveli, 1987. 241.). iakobi<br />
urCevs SuSaniks, rom Sewyvitos SimSiloba da miiRos sakvebi<br />
_ ,,viTar friad vaiZule mcired oden gemoÁ ixila da<br />
vhmadlobdiT RmerTsa~ (curtaveli.236.), an ,,maSin miviRe<br />
mcired RvinoÁ da puri, davalbe da mcired gemoÁ<br />
ixila~.(curtavel, 1987. .231.). SuSanikis sanaxavad cixeSi<br />
242
misul varsqens mcveli eubneba: ,,ufalo, sikvdil kerZo ufro<br />
sagonebel ars, vidre sicocxliT, rameTu SimSiliTa ufroÁs<br />
xolo mokvdebis, rameTu araras miiRebs sazrdels~.<br />
zemoT moyvanili magaliTebi metyvelebs, rom V s_is<br />
saqarTveloSi gavrcelebuli Sexedulebebi adamianis<br />
janmrTelobasa da daavadebis gamomwvev mizezebze, ZiriTadad<br />
emTxveva Tanamedroves, xolo iakob xucesis moqmedebebi<br />
SuSanikTan mimarTebaSi <strong>samedicino</strong> moralisa da eTikis<br />
TvalsazrisiT saeqimo kodeqss.<br />
aRsaniSnavia, rom ,,SuSanikis wameba~_Si CamoTvlilia<br />
sxvadaxva samkurnalo saSualebebi, rogoricaa mag;_,,salbuni~<br />
(malamo) da wamali, adgili aqvs samkurnalo saSualebebis<br />
klasifikacias dasalev da garegan wamlebad, Tavad<br />
termonologias ki 15 saukunis manZilze ar ganucdia<br />
cvlileba. Ggadmocemulia daavadebaTa simptomebi da a.S.<br />
sulieri wonasworobis dakargva asea daxasiaTebulia_ ,,yioda<br />
da izaxda viTarca cofi~_ aq cofi afeqtSi myofi adamianis<br />
avadmyofurad agznebuli qcevaa. EeTnografiuli masalis<br />
mixedviT Cans, rom aRniSnul termins igive mniSvnelobiT<br />
dResac vxvdebiT xalxSi_ ,,ra cofianiviT iqceva (iqcevi)~, an<br />
,,ra cofi daemarTa (dagemarTa)~ da sxv.<br />
iakob curtaveli janmrTelobaze mavned moqmed faqtorTa<br />
Soris asaxelebs religiur ritualebs da SezRudvebs.<br />
zogierTi mkvlevaris (aladaSvili) azriT esaa protesti<br />
religiuri dogmatis winaaRmdeg, magram, curtaveli mxolod<br />
gadametebuli marxvebisa da Tavis datanjvis winaaRmdegia,<br />
radgan SuSaniki, ,,--eqvsTa welTa Sina arca dRisiT, arca Rame<br />
ara dajdis qve, arca daiZinos, arca saWmeli ra miiRis, garna<br />
dResa xolo kviriakesa eziaris xorcsa da sisxlsa qristeÁs<br />
RmrTisa Cvenisasa; da mcired oden wveni mxalisa Seqmnuli_<br />
igica mcired miiRis, xolo purisa gemo ara ixilis, vidre<br />
aRvsebamde~ (curtaveli, 1987. 238.). igive azrs aviTarebs<br />
grigol merCulec ,,..sneulebaÁca SeemTxvia ZlierTa maT<br />
SromaTagan..~ (merCul, 1987. 581.), an ,,xolo gardareulisa<br />
Sromisagan mouZlurda, rameTu mouklebeli locvaÁ,<br />
wyurvili da SimSili maradis da uZiloba, zedgomaÁ da<br />
muxlTa modrekaÁ friadi aqvnda netarsa mas. dascemda vnebasa<br />
xorcTasa da sulisa mterni moauZlurna. xolo JamiswirvaÁ<br />
243
araodes daacadis Tvinier mizezisa da uZlurebisa~.<br />
(merCule, 1987. 580_581.).<br />
<strong>qarTuli</strong> hagiografiuli nawarmoebis mixewdviT Yyovelgvari<br />
daavadebis mizezi RmerTis winaSe Cadenili Secodebaa da<br />
gamojanmrTelebac adamianis gulwrfel monaniebazea<br />
damokidebuli. aucilebelia aRiniSnos, rom wminda mamebi<br />
ara marto mkurnalobden, aramed maT daavadebis Seyrac<br />
SeuZliaT, oRond ara rogorc SurismaZieblebs, aramed<br />
daCagrulis mfarvelebs. Mmag: grigol xanZTelma, rodesac<br />
adarnersem dedofali ganuteva da sxva qali moiyvana,<br />
daswyevla igi _ ,,ara smenisaTvis sityvaTa Cem glaxakisaTa<br />
miece borotsa senTa, da romel aw Zeni gesxnes, igvemnen<br />
eSmakTagan da ver ganikurno Sen da verca Svilni igi Senni,<br />
vidre ara SeindoT dedofalsa misgan, usamarTlod<br />
ganpatiJebulisa mxevlisa mis RmrTisa---~(merCule,1987. 604.) da<br />
,,Semdgomad mciredTa dReTa SeemTxvia adarnerses seni<br />
texisai wrdiali, romelsa hqvia nikrisi, da tkivilTa maTgan<br />
igvemeboda mwared, rameTu mun Jamadmde yovlad uvnebel iyo<br />
igi~. (merCule, 1987. 605.) ase ewameboda sanam dedofalma ar<br />
Seundo danaSauli, ,,--qristeman Seundven yovelni codvani da<br />
gankurnen suliT da xorciT~._daloca dedofalma ,,da<br />
mswrafl ganikurna adarnerse~. (merCule. 605.), igive moxda<br />
SvilebTan mimarTebaSic.<br />
Aanu RmerTi Tavisi rCeuli adamianebis saSualebiT axdens<br />
saswaulebs: ,,xolo eseviTarTa saswaulTa iqmoda qriste<br />
netarisa grigolisiTa, rameTu uZlurni, TiTosaxeTagan senTa<br />
Sepyrobilni, da vnebulni sulTagan arawmidaTa locviTa<br />
misiTa da cremliTa ganikurnebodes Txovisaebr sarwmunoebiT<br />
mavedrebelTaisa~.(merCule, 1987. 609.)<br />
RmerTi gankurnebis unars aniWebs Tavis rCeulebs<br />
sicocxleSic, da gardacvalebis Semdegac maT saflavebs.<br />
,,..da aw saflavi misi (netari miqaelis m.b.) da didebulisa<br />
mamisa basilisi, romelica Semdgomad missa parexTa mkvidri<br />
iyo, erTgan arian da kacTa kurnebasa mihmadleben, romelni<br />
sarwmunoebiT mivlenan maTda~. (merCule, 1987. 576,) wmindanTa<br />
saflavebze zemoaRniSnuli Sexeduleba xalxSi dResac<br />
cocxalia, romlis naTeli magaliTia mama gabrielis saflavi<br />
mcxeTaSi. mas yoveldRiurad mravali morwmune adamiani<br />
akiTxavs da loculobs, SesTxovs gamojanmrTelebas. rogorc<br />
244
cnobilia Mmsgavsi Sexeduleba mTeli qristianuli<br />
samyarosTvis aris damaxasiaTebeli.<br />
<strong>qarTuli</strong> eTnografiuli masalis mixedviTac adamiani avad<br />
xdeboda maSin Tu mfarveli angelozi ganeSoreboda, es ki<br />
maSin xdeboda Tu igi arasworad cxovrobda (cruobda, xatis<br />
mamuls Seuracyofda, ,,xatze daificebda~ tyuilze, da a.S.).<br />
hagiografiul naSromebSi aseTi ram xdeboda maSin, roca<br />
adamianis saqcieli ar jdeboda qristianuli moralis<br />
CarCoebSi. ,,da munTavqve dasca igi sulman ukeTurman, rameTu<br />
kadnierebisa misTvis ganeSora suli madlisai. …..( Semdeg<br />
nawarmoebSi aRwerilia, rom kaci gaugzavnes wm. epifanes<br />
TxovniT, rom Tavisi locviT ganekurna, da maT iloces<br />
guliT, amis Semdeg ki).. friad sawyalobeli iyo igi da<br />
mswrafl ganikurna, rameTu kualad daemkvidra mis Tana suli<br />
madlisai mcvelad ukunisamde da arRara evno~(merCule, 1987.<br />
594.). anu hagiografiuli nawarmoebebis mixedviT daavadebis<br />
gamomwvevi mizezi_eSmakeulia, boroti sulia, xolo es maSin<br />
xdeba roca madliT mosili suli stovebs adamians.<br />
zemoaRniSnulis dasadastureblad saukeTeso magaliTebia<br />
grigol xancTelis cxovrebaSi aRwerili wm. epifanes<br />
saswaulebi, Tu rogor kurnavda da acocxlebda<br />
sasikvdilod ganwilul sneulebs sityvis ZaliT: ,,--didi<br />
epifane-----cremliTa daTxeviTa sulTa ukeTurTa ganasxmida<br />
da sneulTa mswrafl ganhkurnebda da mravalTa sxvaTa<br />
saswaulTa iqmoda~. (merCule, 1987. 591.), sainteresodaa<br />
aRwerili Svidi wlis bavSvis, _ romelsac ,,salmobai<br />
sikvdilisani~ sWirda, _mkurnaloba. wm. epifane muxlebze<br />
daeca da qristes Seavedra yrmis gadarCena, bolos jvari<br />
gadaswera, upyra xeli, da hrqva:_ ,,gangkurnebs ufali iesu<br />
qriste, aRdeg yrmao, da cocxal iqmena!~ (merCule, 1987. 592.)<br />
Aaranakleb saswaulebs axdenda wm. grigori mxolod sityvis<br />
meSveobiT -,,saxeli qristeiYsi gangxdis, eSmako! ganeSore<br />
ukunisamde Cvilsa amisgan umankoisa~.(merCule, 1987. 598.)<br />
AaseTi magaliTebi bevria wmindanTa cxovrebaSi, isini<br />
imeoreben im gzas da saqmianobas rac qristem gaiara miwieri<br />
cxovrebis pirobebSi. Nnebismier daavadebas qristes saxelis<br />
moxmobiT kurnavdnen. ,,ufalo iesu, Zeo RmrTisa mamisao,<br />
romeli moxved soflad moZiebad SecTomilTa. viTarca _ igi<br />
sityviTa aRatyve yrui igi da utyvi, agreTve meufeo ufalo<br />
245
RmerTo, gankurne yrmaica ese, romeli Sescda siveragiTa<br />
eSmakisaYTa~(zarzmeli,1987.667.). saintereso paralelis<br />
gavleba SegviZlia qarTul eTnografiul masalasTan, romlis<br />
mixedviTac <strong>qarTuli</strong> <strong>tradiciuli</strong> medicinis warmomadgenlebi<br />
mkurnalobis dawyebamde mfarvel wmindans sTxovdnen Svelas.<br />
svani aqimebi TavianT mfarvel RvTaebad barbares Tvlidnen.<br />
Mmkurnalobis dawyebamde garkveul rituals asrulebdnen,<br />
anTebdnen sanTlebs da sTxovdnen wm. barbares ,,Seni xelis<br />
naxlebad gadaiqces Cveni xelnaxlebi avadmyofio~ (<strong>burduli</strong>.<br />
1990. 17.)<br />
wmindanTa xelis nabani wyalic Sveloda avadmyofebs.<br />
Ggrigol xanZTelis cxovrebaSi aRwerilia, dabadebidan<br />
yru_munji qaliSvilis gankurneba wm. Epifanes xelnabani<br />
wyliT. saqarTvelos eTnografiul sinamdvileSic sxvadasxva<br />
daavadebaTa samkurnalod gavrcelebuli iyo ,,xatis nabani~<br />
wylis gamoyeneba.<br />
zogjer wminda mamebis xelze Sexebac ki sakmarisi iyo rom<br />
mourCeneli, an gaxangrZlivebuli avadmyofobisagan<br />
gankurnebuliyvnen. ,,--da kvalad sxvai vinme iyo dedakaci<br />
sisxlisdinebiTa gvemuli mravalTa JamTa. mas esma saswauli<br />
ese da mivida gulismodgined wmidisa mis da ver SemZlebel<br />
iyo Tvissa mas sensa saajmno yofad---, rameTu cna suliTa<br />
vnebai igi dafaruli da misca marjvene Tvisi, raiTa<br />
SeimTxvios da man yo egreT da masve Jamsa ganikurna<br />
uZlurebis misgan da warvida sixaruliT~(merCule, 1987. 590.).<br />
hagiografiuli naSromebidan Cans, rom garda imisa rom<br />
wminda mamebs SeswevT unari gankurnon avadmyofi, es maTi<br />
movaleobacaa.<br />
unda aRiniSnos, rom hagiografiul nawarmoebebSi mravlad<br />
vxvdebiT sxvadasxva daavadebaTa aRmniSvnel terminebs, da<br />
ufro metad mniSvnelovania imitom, rom es avadmyofobebi<br />
dResac am saxelwodebiTaa cnobili. Mmag: _eSmakeuli,<br />
Tandayolili nakli (siyrue, simunje), sisxlisdena, seni<br />
texisai//nikrisi, cofi, saxadi//mjdomi//kurTxeuli.<br />
(,,kurTxeul uwodian, xolo Zvelad hqvian satali~, s.s.<br />
orbelianis ganmartebiT satali senia, mucela momsrveli).<br />
zogierTi daavadebis simptomebi ki isea aRwerili rom<br />
advilia dadgena ra avadmyofobazea saubari, ase mag; ,,..myis<br />
winaSe yovelTasa daeca kaci igi uxmod mdebare da<br />
246
gardmoagdo enai gansivebuli saSineliTa.. dagorvida~<br />
(zarzmeli, 1987. 659.)<br />
eTnografiuli masalis mixedviT, svaneTSi damowmebulia<br />
Zvlis texvisa da saxsrebis daavadebis saxeli texSob//texiS,<br />
mkurnalobis erT_erTi saSualebaa misi saxelobis<br />
salocavSi garkveuli samkurnalo ritualis Catareba.<br />
saerTod samkurnalo ritualebis (RamisTeva, msxverplSewirva<br />
da sxv.) damaxasiaTebeli iyo da dResac aris qarTul<br />
eTnografiul yofaSi. AaRniSnuli Zeglebi CvenTvis<br />
sainteresoa imdenad, ramdenadac specialuri <strong>samedicino</strong><br />
xelnawerebi (karabadinebi) gvaqvs mxolod XI saukunidan,<br />
manamde arsebuli sicarielis Sesavsebad sxva wyaroebTan<br />
(arqeologiuri. Uucxouri, zepirsityviereba da sxv.) erTad<br />
hagiografiuli Zeglebic mniSvnelobvan rols asrulebs.<br />
gansakuTrebiT es iTqmis, rogorc ukve araerTxel aRvniSneT,<br />
,,SuSanikis wamebaze~. vfiqrobT es gamowveuli unda iyos imiT,<br />
rom igi antikuri xanis bolo Zeglia, agrZelebs antikuri<br />
xanis tradicias medicinaSi, (Tundac hipokrate gavixsenoT<br />
rodesac igi kolxeTs aRwers did yuradRebas aqcevs<br />
geo_klimatur pirobebs da miuTiTebs, rom macxovreblebi<br />
daavadebulni arian malariiT aq arsebuli Waobebis gamo) da<br />
medicina jer kidev ar aris sabolood qristianuli<br />
Sexedulebebis gavlenis qveS moqceuli, rodesac<br />
janmrTeloba_daavadeba ZiriTadad RmerTis neba_surviliT<br />
aixsneba. iakob xucesic srulad gadmoscems im periodis, V<br />
saukunis, saqarTveloSi arsebul <strong>samedicino</strong> Sexedulebebs.<br />
Ees Tavisufleba Semdgomi xanis avtorebs (i. sabanisZe, g.<br />
merCule) ukve aRar aqvT, Tumca iSviaTad, magram mainc aris<br />
,,gaparuli~ e.w. racionaluri Sexedulebebi daavadebis<br />
gamomwvev mizezebze, mag: g. merCulesTan aseTad aRiarebulia<br />
gadametebuli marxuloba da Sroma. AaRniSnul ZeglebSi<br />
dafiqsirebulia mkurnalobis safasuris gadaxda, rac<br />
xalxur medicinaSi Semagrebulia imiT, rom ,,ufaso<br />
mkurnalobas Sedegi ar moaqvso~. safasuris gadaxda imiTicaa<br />
mniSvnelovani, rom es profesiuli saqmianobis erT_erTi<br />
mniSvnelovani momentia.<br />
247
gamoyenebuli literatura<br />
1 aladaSvili v., ras mogviTxrobs,,wamebai wmidisa SuSanikisi<br />
dedoflisai~ Zveli saqarTvelos medicinis Sesaxeb. mse.<br />
t.XXII. ,,xeleuli~, Tb., 1985.<br />
2. <strong>burduli</strong> m., xalxuri medicina dasavleT saqarTveloSi<br />
(svanuri eTnografiuli masalebis mixedviT), sakandidato<br />
disertacia, (xelnaweri), Tb., 1990.<br />
3. <strong>burduli</strong> m., daavadebaTa profilaqtikis istoriidan qvemo<br />
qarTlSi, Jurn. ,,analebi~, Tb.,2008.<br />
4 gamba Jak fransua., mogzauroba amierkavkasiaSi, Tb., 1987.<br />
5 merCule g., grigol xanZTelis cxovreba, ,,<strong>qarTuli</strong><br />
mwerloba~, t. I. Tb., 1987.<br />
6 curtaveli i., SuSanikis wameba, ,,<strong>qarTuli</strong> mwerloba~, t. I.<br />
Tb., 1987.<br />
7 sabanisZe i., habos wameba, ,,<strong>qarTuli</strong> mwerloba~, t. I. Tb.,<br />
1987.<br />
8 zarzmeli b., serapion zarzmelis cxovreba, ,,<strong>qarTuli</strong><br />
mwerloba~, t. I. Tb., 1987.<br />
9 saakaSvili m., gelaSvili a., <strong>qarTuli</strong> medicinis istoria,<br />
t. III. wigni I_II. 1956_1958.<br />
10 Sengelia m., <strong>qarTuli</strong> medicinis istoria, Tb., 1970.<br />
11. ucnobi avtori., evstaTi mcxeTelis wameba. <strong>qarTuli</strong><br />
mwerloba t.I. Tb., 1987.<br />
12. ioanes saxareba, axali aRTqma da fsalmunebi, stolkhomi.<br />
1993.<br />
248
MEDIKAL NOTES IN THE GEORGIAN HAGIOGRAPHIC WORKS (V-<br />
X CC.)<br />
Summary<br />
In hagiographic monuments of the Middie Ages (V-X) – Jacob Tsurtaveli’s<br />
,,The Martyrdom of Shushanik~, Ioane Sabanisdze’s ,,The martyrdom of Saint<br />
Abo~, Giorgi merchule’s ,,Life of Grigol Khandzteli~, Basil Zarzmeli’s ,,Life<br />
of Serapion Zarzmeli~ provide notes regarding Georgian medicine. Role of<br />
these sources in the study of the medical approaches of this period is very<br />
important as they give a description of both of secular medicine and religious<br />
curing rituals. Discussion of the theme is interesting from the point of historical<br />
ethnography as we can compare them to the people’s medical acquaintance.<br />
,,The Marturdom of ShuSanik~ is interesting from the point of medical<br />
geography as one passage remarks a site of the spread of malaria (Tsurtavi).<br />
It also makes a note about suitable natural factors for causing the disease.<br />
The work emphasizes influence of inappropriate living conditions on<br />
health. Hagiographic monuments provide significant information concerning<br />
remedies and curing methods.<br />
Hagiographic monuments give numerous materials about curative capabilities<br />
of holy fathers and martyrs ,,which were granted to them by almighty God~<br />
not only during life but even after death and granted their graves a remedial<br />
and phenomenal power.<br />
According to hagiographic monuments patronage of the sick people was<br />
one of the functions of the religious authorities and it is proved by the<br />
etnographical data even nowadays. A portion of the Georgian public doctors<br />
used to come out of religious circles.<br />
249
xalxuri mkurnalobis tradiciebi kavkasiaSi<br />
kavkasiis regionSi saukuneTamanZilzeTimeoris gverdiT<br />
mcxovreb xalxebs, miuxedavad eTnikuri da sarwmunoebrivi<br />
sxvaobisa, cxovrebisa da yofis metnaklebad msgavsi<br />
kulturuli formebi CamouyalibdaT. MmaT Soris aRsaniSnavia<br />
xalxuri medicina, romelmac saukuneTa manZilze<br />
daavadebebze empiriuli dakvirvebis Sedegad mniSvnelovan<br />
warmatebebs miaRwia. cnobilia, rom samkurnalo codna<br />
Taobidan Taobas memkvidreobiT gadaecemoda da saxalxo<br />
mkurnalTa mier SemuSavebuli samkurnalo meTodebi da<br />
saSualebebi efeqturad kurnavda mTel rig daavadebebs.<br />
adamianis janmrTeloba_avamyofobaze mniSvnelovan<br />
gavlenas axdens is ekologiuri garemo, sadac mas uxdeba<br />
cxovreba,_klimatur_geografiuli garemo, sayofacxovrebo<br />
kulturis done, sacxovreblisa da piradi higienis dacva da<br />
sxv. am TvalsazrisiT sakvlevi regionis Seswavla metad<br />
saintereso suraTs iZleva, radgan metad mravalferovania,<br />
rogorc klimatur_geografiuli ise sayofacxovrebo<br />
pirobebiT. Kkavkasiis xalxTa xalxuri medicinis SeswavliT<br />
mkvlevarebi XIX saukunis meore naxevridan dainteresdnen.<br />
mniSvnelovani cnobebia Tavmoyrili TbilisSi gamomaval<br />
periodul presaSi (СМОМПК ; Кавказ ; ЗКИРГО ; ПЗИКМО<br />
;Кавказский календар ; Медицинский сборникda agreTve qarul<br />
Jurnal_gazeTebSi). gansakuTrebiTdidi wvlili aRniSnuli<br />
sakiTxis SeswavlaSi miuZRvis 1861 wels TbilisSi daarsebul<br />
kavkasiis saimperatoro <strong>samedicino</strong> sazogadoebas.<br />
sazogadoebis eqimebi ZiriTadaddadebiTad afasebdnen<br />
xalxur mkurnalTa saqmianobas, amave dros ruseTsa da<br />
evropas acnobdnen kavkasiis xalxTa mdidar gamocdilebas<br />
xalxuri medicinis dargSi. GmaT gansakuTrebiT maRali<br />
Sefasebamisces travmul dazianebaTa mkurnalobis xalxur<br />
meTodebsa da saSualebebs.<br />
Mmkvlevarebi axasiaTeben kavkasiis<br />
klimatur_geografiul pirobebs da maT zemoqmedebas<br />
adamianis janmrTelobazec. Mmag: yabardos Sesaxeb<br />
weren_,,janmrTeli guli, janmrTeli filtvebi, janmrTeli<br />
250
RviZli da elenTa” ai yvelaferi rac gamokvlevis Sedegad<br />
miviReT. Aavadmyofobebi yabardoSi mainc da mainc bevri ar<br />
aris gavrcelebuli. Svidi weli vicxovre yabardoSi da ar<br />
gamigia Wleqianis ojaxis araferi, aseve keTrze da simsivnur<br />
daavadebebze” (Вышоград.1895.86.–cnoba aRebulia Тхагапсова<br />
_dan.) magram Crdilo kavkasiis yvela olqi aseTi jansaRi<br />
ar Cans, mag: Tergis olqis Sesaxeb vkiTxulobT ,,Tergis<br />
olqSi gansakuTrebiT gavrcelebuli iyo Tvalis, kbilis,<br />
kanis daavadebebi. Cveulebrivi movlenaa cinga, xSiria<br />
dizenteria, Sardis Sekvra da saSiSi daavadeba qelefan,<br />
keTris msgavsi an STamomavlobiTi sifilisi”(Казак К-ин, 1887.<br />
56.)<br />
zogadad ki Crdilo kavkasiaSi yvelaze metad<br />
gavrcelebuli yofila_cieba, dizenteria, kbilis da Tvalis<br />
daavadebebi da sxv. zogierTi avtoris cnobiT CrdiloeT<br />
kavkasiaSi gavrcelebuli yofila endemuri faruli Ciyvi.<br />
(Нестеров . 1930 .80.)<br />
saqarTveloc, iseve rogorc mTeli kavkasia,<br />
bunebriv_geografiuli mravalferovnebiT xasiaTdeba rac<br />
daavadebaTa gavrcelebis geografiazec aisaxeba. mag: svaneTis<br />
mkacri klimatis sapirispirod imereTis zona Tbili haviT<br />
xasiaTdeba, raWa_leCxumi ki maT Soris gardamavali<br />
xasiaTisaa da sxv. unda aRiniSnos rom raWa yvelaze jansaR<br />
kuTxed iTvleboda. ,,raWis olqs imereTSi yvelaze kargi<br />
adgilmdebareoba aqvs, haeri aq sufTaa da klimaturi<br />
pirobebic sijansaRis sawindaria. swored amitomaa<br />
avadmyofobebi aq cota, xolo dRegrZeli adamianebi mravlad<br />
arian.”(gamba. 1987.197.)<br />
kavkasiis xalxebis sicocxlis xangrZlivobaze<br />
miuTiTeben sxva avtorebic, ase mag: ,,Cveulebriv Cerqezebis<br />
sicocxlis xangrZlivoba maRalia, xSiria as wels<br />
mitanebuli moxucebi. MmaT ar hyavT eqimebi. eqimis rols<br />
asruleben sasuliero pirebi da moxuci qalebi. (Лонгворт.<br />
1974. 62.)<br />
janmrTelobisa da bunebriv_geografiuli garemos<br />
urTierTmimarTebis eTnografiul Seswavlas saqarTveloSi<br />
garkveul tradicia gaaCnia ,,ama Tu im xalxis xalxuri<br />
medicinis Taviseburebebis erT_erTi ganmsazRvrelia mocemul<br />
geografiul garemoSi gavrcelebul daavadebaTa specifika<br />
251
e.i. daavadebaTa lokaluri xasiaTi, rasac upirveles yovlisa<br />
ganapirobebs sxvadasxva faqtori: reliefi, hava da<br />
sxv.(mindaZe. 1996. 1.)<br />
zemoaRniSnulTan dakavSirebiT saintereso dakvirvebebia<br />
qarTul literaturul, saistorio Tu <strong>samedicino</strong> wyaroebSi.<br />
iakob curtaveli ,,SuSanikis wamebaSi,” qvemo qarTlis bunebis<br />
daxasiaTebisas wers: ,,Jamsa zafxulisasa cecxlebr Semwueli<br />
igi mxurvalebai mzisai, qarni xorSakni da wyalni mavnebelni<br />
---da moxucebuli aravin aris maT qveyanaSi.(curtaveli.<br />
1984.21.). giorgi merCule tao_klarjeTs jansaRi haviT<br />
Sezavebulad axasiaTebs, sadac macxovreblebi sijansaRiT<br />
gamoirCevian.(merCule. 1982. 245.). vaxuSti batoniSvili<br />
saqarTvelos geografiul aRwsrilobaSi, adgilmdebareobisa<br />
da havis aRwerisas yuradRebas amaxvilebs aq macxovrebelTa<br />
janmrTelobazec (batoniSvili. 1973.321; 378; 520) qarTveli<br />
xalxis gamocdilebas klimatur_geografiul garemosTan<br />
Seguebis TvalsazrisiT dadebiTad afaseben ucxoeli<br />
mogzaurebi Tu misionerebi.(lamberti.1991; Sardeni. 1975.; gamba.<br />
1987.176.).<br />
kavkasiis regionis bunebriv_geografiuli da klimaturi<br />
mravalferovnebis Sesabamisad Cven gvaqvs regionebi sadac esa<br />
Tu is daavadeba nakleb an saerTod ar aris gavrcelebuli,<br />
zogierTi olqi ki (Tergis, kolxeTi, qvemo qarTli) Zveli<br />
droidanve malariis kerad iyo aRiarebuli. Aaseve kavkasiaSi_<br />
rogorc samxreTSi, ise CrdiloeTSi_ gavrcelebuli iyo<br />
maRalmTiani qveynebisaTvis damaxasiaTebeli endemuri<br />
daavadeba _Ciyvi.<br />
rogorc ukve aRvniSneT, janmrTelobaze gavlenas axdens<br />
sayofacxovrebo pirobebic. Mmiuxedavad imisa rom zogadad<br />
kavkasia (zogierTi olqis gamoklebiT) jansaRi klimaturi<br />
pirobebiT gamoirCeva, sakmaod gavrcelebuli yofila XIX<br />
saukunisaTvis damaxasiaTebeli daavadeba<br />
tuberkuliozi//,,Wleqi”, (sxvadasxva kuTxeSi sxvadasxva<br />
sixSiriT). raSic mniSvnelovani roli sayofacxovrebo<br />
pirobebs ukavia. mxedvelobaSia misaRebi daavadebis<br />
xasiaTi_gadamdeblobac.<br />
cnobilia, rom xalxur medicinaSi daavadebis realuri<br />
mizezis codna gansazRvravs mkurnalobis Sedegsac. Sinagani<br />
da gansakuTrebiT ki nevro_fsiqologiuri daavadebebis dros<br />
252
ki mizezis gamorkveva yovelTvis ar iyo SesaZlebeli,<br />
zogjerki igi xalxuri mkurnalebisaTvis miuRweveli iyo.<br />
AaseT dros xalxi avadmyofobis gamomwvev mizezad yovelTvis<br />
zebunebriv Zalas Tvlis.<br />
Kkavkasiis xalxebSi gavrcelebuli<br />
rwmena_warmodgenebis mixedviT daavadebis gamomwvevia<br />
sxvadasxva saxis avi sulebi:_qaji, ali, eSmaki da sxv.<br />
agreTve avi Tvali, micvalebulis suli da RvTaebebic<br />
(adamianis mier Cadenili codvis gamo). nevro_fsiqologiuri<br />
daavadebebi ZiriTadad zemoaRniSnuli faqtorT aris<br />
axsnili. CrdiloeT kavkasiis xalxebSi, garda zemoT<br />
CamoTvlili avsulebisa swamdaT raRac ,,moCvenebebis”<br />
arsebobac, romlebic iyvnen WuWyiani, gawewilTmiani,<br />
xelpirdaubaneli arsebebi, romlebic sadRac zRvispireTSi<br />
cxovrobdnen, drodadro eCvenebodnen adamianebs da<br />
aavadebdnen.(Семенова. 1893. 15.)<br />
sainteresod gveCveneba ciebis gamomwvevi mizezis Sesaxeb<br />
arsebuli Sexedulebebi. miuxedavad imisa, rom saukunovani<br />
xalxuri dakvirvebisa da gamocdilebis Sedegad dagrovda<br />
racionaluri codna aRniSnuli daavadebis gamomwvevi<br />
realuri mizezebis_ekologiuri garemo,_Waobiani adgili,<br />
arajansaRi hava, daavadebis gadamtani koRo da sxv. kavkasiis<br />
xalxebs, maT Soris qarTvelebsac, miaCniaT, rom daavadebas<br />
raRac idumali arsebebic iwveven. Mmag: Tergis olqSi<br />
miaCniaT rom ciebis gamomwvevi ,,Tormeti daa,” maTi boroti<br />
Zala ufros_umcrosobazea damokidebuli, ufrosi da<br />
yvelaze Zlieri da borotia. Tergis kazakebi maT ricxvs<br />
samocdaCidmetamde zrdian. Aam Sexedulebidan gamomdinare<br />
daavadebis mkurnalobis erT_erTi saSualebaa ciebiani<br />
avadmyofis SeSineba (bunebrivia es keTdeba gamomwvevi mizezis<br />
SesaSineblad rom man avadmyofis sxeuli datovos) rac<br />
moulodnelobis efeqtma unda ganapirobos. qarTvelebic,<br />
ciebian avadmyofs mieparebodnen da moulodnelad civ wyals<br />
253
Seasxavdnen, an sulac Sig Caagdebdnen_,,SiSidan gaiTiSeba is<br />
oxeri cieba da avadmyofs moSordebao.” ra YTqma unda<br />
mkurnalobaSi gansxvavebebicaa.<br />
Kkavkasiis xalxTa samkurnalo tradiciebze garkveuli<br />
warmodgenis Sesaqmnelad vfiqrobT, mniSvnelovania xalxur<br />
mkurnalTa saqmianobisa da profesionalizmis Sedareba.<br />
monografiulad CrdiloeT kavkasiis xalxebidan adiReelebis<br />
xalxuri mkurnalobaa Seswavlili, amitom am konkretul<br />
SemTxvevaSi ZiriTadad qarTvel da adiRel saxalxo<br />
mkurnalTa saqmianobas SevexebiT. rogorc gamokvlevidan Cans<br />
adiRel xalxuri mkurnalebisaTvis damaxasiaTebeli yofila<br />
<strong>samedicino</strong> codnis Taobidan Taobaze mxolod zepiri<br />
gadacema. EeqimbaSebis winaaRmdeg gaCaRebulma brZolam (XX<br />
s_is I naxevari) ki Taobebs Soris kavSiri gawyvita.<br />
profesiuli eqimbaSebis STamomavlebi uars ambobdnen<br />
mSoblebis profesiasa da gamocdilebaze, ramac mdidari<br />
memkvidreoba gaaRariba. (Тхагапсова. 1992. 21.).<br />
eqimbaSebis winaaRmdeg gaCaRebulma brZolam qarTul<br />
<strong>samedicino</strong> tradiciebzec uaryofiTi gavlena moaxdina.<br />
daikarga garkveuli codna_gamocdileba, aRar agrZeleben<br />
mama_papaTa saqmianobas zogierTi, <strong>samedicino</strong> tradiciebiT<br />
mdidari gvaris warmomadgenlebi, magram unda aRvniSnoT, rom<br />
qarTvel da adiRel saxalxo mkurnalTa codna<br />
gamocdilebasa da maTi miRebis gzebs Soris ganssxvaveba<br />
udavoa. KkerZod Tu adiReli eqimbaSebi samkurnalo codnas<br />
memkvidreobiT mxolod zepiri gadacemis gziT Rebulobdnen,<br />
qarTveli saxalxo mkurnalebi (,,aqimebi,”<br />
,,eqimbaSebi,”,,dalaqebi”), empiriul gamocdilebasa da<br />
sagvareulo tradiciebTan erTad icnobdnen da TavianT<br />
saqmianobaSi iyenebdnen qarTul <strong>samedicino</strong> xelnawerebs, rac<br />
maT profesiul dones kidev ufro amaRlebda. cnobilia, rom<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>samedicino</strong> wignebi (karabadinebi) ise iyo<br />
Sedgenili, rom dainteresebul pirs misi gamoyeneba SeeZlo.<br />
Aamitom qarTvel xalxSi karabadinebi didi popularobiT<br />
sargeblobda da farTod iyo gavrcelebuli, razec<br />
metyvelebs <strong>samedicino</strong> terminologia, samkurnalwamlo<br />
meTodebi da saSualebebi, agreTve savele eTnografiuli<br />
muSaobisas xalxSi dafiqsirebuli xelnaweri karabadinebi.<br />
254
adiReelebSi xalxur mkurnalTa or fenas gamoyofen:<br />
pirveli_romlebic avadmyofebs locvebiT (SelocvebiT)<br />
mkurnaloben da meore_wamlebiT (Хан-гирей. 1978. 16.)<br />
txagapsovas mixedviT, ,,arian mkurnalebi romlebic mxolod<br />
erT romelime daavadebas kurnaven, romlebsac aranairi<br />
Teoriuli codna ar gaaCniaT ara aqvT sistemuri xasiaTi,<br />
wminda praqtikuli xasiaTisaa da damaxasiaTebelia<br />
winaklasobrivi sazogadoebisaTvis~ (Тхагапсова 1992 43)<br />
mkurnaloba adiReebSi dRemde saojaxo privilegias<br />
warmoadgens. adiReeli eqimbqSi Tavis codnas gareSe pirs ar<br />
gadascems.<br />
garda zemoT aRniSnuli gansxvavebisa, rom qarTvel<br />
saxalxo mkurnalebs (maT nawils mainc) Teoriuli codnac<br />
gaaCndaT, aqve mivuTiTebT, rom saxalxo mkurnalTa nawili<br />
sasuliero wres ganekuTvneboda da bunebrivia maT SeeZloT<br />
samkurnalo xelnawerebis gamoyeneba, miT umetes, rom maT<br />
mrevlis ara marto sulieri, aramd xorcieli janmrTelobis<br />
dacvac evalebodaT. amasTanave eTnografiuli masaliT<br />
dasturdeba saxalxo mkurnalTan Segirdis yolis faqtebic,<br />
rac Zalze mniSvnelovania.<br />
CerqezebSic, rogorc xan_girei wers, mkurnalobis saqme<br />
Taobidan Taobas gadaecemoda. Ggarda amisa aRniSnavs, rom<br />
CerqezeTSi zogierTi samkurnalo mcenare atarebs im gvaris<br />
saxels, vinc pirvelad gamoiyena. rogorc Cans, aRniSnuli<br />
tradicia kavkasiaSi sakmaod iyo gavrcelebuli.<br />
saqarTveloSic, kerZod svaneTSi, davamowmeT msgavsi faqti,<br />
mag: ,,semzaSa bale”//semzaSas balaxi (semzaSa sagvareulo<br />
Temia m.b.), an ,,lomkac bale//lomkacas balaxi (lomkac _<br />
kacis saxelia).<br />
kavkasiis xalxebSi samkurnalo codna mkacrad iyo<br />
daculi da memkvidreobiT gadaecemoda. saidumlos dacva<br />
axsnili iyo imiT, rom misi gacema samkurnalo Tvisebebis<br />
dakargvas gamoiwvevda. aseve gavrcelebuli Sexeduleba,_rom<br />
,,ufaso mkurnaloba Sedegs ar gamoiRebso,” ekonomikuri<br />
faqtoriT unda yofiliyo gamowveuli.<br />
xalxuri mkurnalebi srulad iyenebdnen kavkasiis bunebis<br />
florisa da faunis mravalferovnebas samkurnalo<br />
saSualebebis dasamzadeblad. Mmcenareuli, cxoveluri da<br />
mineraluri nivTierebebsagan azadebdnen rogorc martiv, ise<br />
255
Tuli Semadgenlobis wamlebs. magram rogorc ukve<br />
aRvniSneT, Sinagani daavadebebi CrdiloeT kavkasiaSi nakleb,<br />
an sulac ar iyo gavrcelebuli (mxedvelobaSi gvaqvs_gulis,<br />
RviZlis, kuW_nawlavis sxvadasxva daavadebebi da sxv.) amitom<br />
am sferoSi, profesiuli mkurnalebi ar mowmdeba.<br />
aRmosavleT saqarTvelos mTianeTSic, rogorc n. MmindaZe<br />
wers, analogiuri mdgomareobaa. ,,aRniSnul daavadebebs<br />
(Sinagan m.b.) umetesad soflis moxuci, gamocdili qalebi<br />
mkurnalobdnen, magram TavianTi Sromis sazRaurad araviTar<br />
dadgenil gasamrjelos ar iRebdnen”(mindaZe. 1981. 48_49).<br />
dasavleT saqarTveloSi ki davadastureT Sinagan daavadebaTa<br />
mkurnali profesionali ,,eqimbaSebis”//,,mewamle qalebis”<br />
arseboba, romlebic TavianT codnas memkvidreobiT<br />
gadascemdnen da mkurnalobaSic dadgenil gasamrjelos<br />
iRebdnen. (svaneTi, raWa, imereTi).<br />
Kkavkasiis geo_klimaturi pirobebisa (xangrZlivi zamTari,<br />
qvaTa cvena, zvavebi da sxv.) da sayofacxovrebo (sisxlis<br />
aRebis) Cveulebis gamo xSiri iyo sxvadasxva saxis travmebi<br />
(motexiloba, Wriloba daJeJiloba da sxv.). Sesabamisad<br />
medicinis es dargi_xalxuri qirurgia_metad iyo<br />
ganviTarebuli da profesiuli saxalxo mkurnalebi<br />
(dastaqrebi) met_naklebad kavkasiis yvela eTnosSia<br />
dafiqsirebuli.<br />
savele eTnografiuli, saarqivo da literaturuli<br />
wyaroebis mixedviT kavkasiis xalxebSi Zveli droidanve<br />
gavrcelebuli yofila sxvadasxva mineralebis, Zvirfasi da<br />
naxevrad Zvirfasi qvebis samkurnalo mizniT gamoyenebis<br />
tradicia. samkurnalo qvebis koleqciebs flobdnen ara<br />
marto eqimbaSebi, aramed aristokratiuli ojaxebic (Минкевич.<br />
1893/ 94. № 13. 375.) aRniSnul qvebs miniWebuli hqonda ara<br />
marto samkurnalo aramed magiuri da simboluri datvirTvac.<br />
garkveulwilad am Sexedulebebma Cvens dromde moaRwia.<br />
(<strong>burduli</strong>. 2005.125_133.).<br />
Cvens xelT arsebuli monacemebiT, kiTxvas, Tu ramdenad<br />
iyenebdnen kavkasiis xalxebi erTimeoris samkurnalo codnasa<br />
da gamocdilebas, SegviZlia dadebiTaad vupasuxoT. TviT is<br />
faqti, rom bevr msgavsebas vxvdebiT rogorc daavadebis<br />
gamomwvevi mizezebis axsnaSi, ise samkurnalo saSualebebsa<br />
da meTodebSi bevris mTqmelia. garda amisa, eTnografiuli<br />
256
masala adasturebs, rom gaWirvebis dros avadmyofis patroni<br />
xSirad mimarTavda mezobel, sxva eTnosis ganTqmul<br />
mkurnals. amis magaliTebi xSiria, mag: Crdilo<br />
kavkasielebs,_yabardoelebs, mZime avadmyofis (daWrilis)<br />
samkurnalod svaneTidan mihyavdaT ,,aqimi”_ <strong>samedicino</strong><br />
saqmianobiT cnobili xergianebis gvaridan. zogierTi<br />
daavadebis samkurnalod ki piriqiT maT mimarTavdnen<br />
dasaxmareblad. qvemo qarTlSi mcxovreb saxalxo mkurnalebs<br />
_ bajiaSvilebs, daxmarebisaTvis mimarTavdnen ara marto<br />
qarTvelebi, aramed somxebi, azerbaijanelebi, berZnebi. e.i.<br />
saxalxo mkurnalebi yuradRebas ar aqcevdnen avadmyofis arc<br />
eTnikur da arc konfesiur kuTvnilebas, mkurnalobdnen<br />
yvelas. zemoaRniSnuli, ra Tqma unda xels uwyobda<br />
sxvadasxva eTnosTa samkurnalo tradiciebis erTmaneTSi<br />
gadasvlas, rasac adasturebs kavkasiis xalxebis samkurnalo<br />
tradiciebis Seswavla.<br />
Folk Traditions of Treatment in the Caucasus<br />
According to ethnographic and archival materials and written sources folk<br />
medicine ( especialy surgery) was well developed among the peoples of the<br />
Caucasus. Various species of Caucasian flora and fauna were used by healers<br />
for prepareing different remedies .<br />
Among the Caucasian peoples the medicinal knowledge was kept strictly in<br />
secrecy and was handed down. Noteworthy is that the Georgian healers applied<br />
to the ancient Georgian medicinal scripts— The Karabadini.<br />
Generally the Caucasus is famous for its healthy climat; however there are<br />
some regions with unhealthy climatic-geographical environment , where the<br />
endemic diseases, such as goitre amd malaria had been spread from ancient<br />
times.<br />
257
Despite their ethnic origin and confession the Caucasian peoples had close<br />
connections with each other, they exchanged their medicinal knowledge, applied<br />
each other when medical aid was necessary. This promoted diffusion of<br />
medicinal traditions of different Caucasian peoples and aided their affective<br />
communication.<br />
gamoyenebuli literatura<br />
batoniSvili_batoniSvili v. AaRwera samefosa<br />
saqarTvelosa, qarTlis cxovreba, t.IV, Tb;1973.<br />
<strong>burduli</strong>_ <strong>burduli</strong> m. LliToTerapiuli mkurnalobis<br />
xalxuri tradiciebi dasavleT saqarTveloSi<br />
(eTnografiuli masalebis mixedviT), masalabi<br />
saqarTvelos eTnografiisaTvis, XXV. 2005.<br />
gamba_Jak fransua gamba, ,,mogzauroba amierkavkasiaSi,” Tb.<br />
1987.<br />
lamberti _ arqanjelo lamberti, samegrelos aRwera, Tb.<br />
1991.<br />
mindaZe _ mindaZe n. Q<strong>qarTuli</strong> xalxuri medicina<br />
(aRmosavleT saqarTvelis mTielTa eTnografiuli<br />
masalebis mixedviT), Tb. 1981.<br />
mindaZe _ mindaZe n. ,,qarTveli xalxis codna daavadebisa<br />
da garemos urTierTmimarTebis Sesaxeb,” krb. ,,daavadeba<br />
da garemo” (istoriul_eTnologiuri gamokvleva), Tb;<br />
1996.<br />
merCule _ giorgi merCule, grigol xanZTelis cxovreba,<br />
<strong>qarTuli</strong> proza, t.I Tb; 1982.<br />
Sardeni_ Jan Sardeni, mogzauroba sparseTsa da<br />
aRmosavleTis sxva qveynebSi (cnobebi saqarTvelos<br />
Sesaxeb), Tb; 1975.<br />
258
curtaveli _ iakob curtaveli, SuSanikis wameba, <strong>qarTuli</strong><br />
proza, t.I. Tb; 1982.<br />
Казак К-ин. беседа о народной медицине и суеверях в терский<br />
овласти ,,Кавказ,” 1887. 59<br />
Лонгворт, Дж; Адыги, балкарци и карачаевцы в известях<br />
европеиских авторов ХVIII_ XIX вв- Налчик . 1974.<br />
Минкевич –Минкевич И. И. Камни как медицинское средство и как<br />
предметь обожения на Кавказе, ПЗКИМО, 1893 /94 № 13.<br />
Нестеров – Нестеров В. С. Эндемический зоб с явленями<br />
гипертиреоидизма // Адыге, их быт, физическое-развитие и<br />
болезни сб. статией под редакциеи К. Р. Марим-Ростов-На-<br />
Дону, 1930.<br />
Семенова – Семенова П. О. народной медицине , СМОМПК, Т. 6.<br />
1893.<br />
Тхагапсова – Тхагапсова Г. Г. Народная медицина Адыгов<br />
(историко-мировоззренческий аспект) , Маикоп-Тбилиси. 1992 .<br />
Хан-Гирей, - Хан-Гирей, Записки о Черкесия- Нальчик, 1978.<br />
259
medea <strong>burduli</strong>, nino CirgaZe<br />
bavSvTa zogierTi daavadebis mkurnalobis xalxuri<br />
tradiciebi samxreT-dasavleT saqarTveloSi<br />
xalxuri pediatriis eTnografiuli Seswavlis<br />
Sedegad gamovlinda, rom xalxuri medicinis am dargSi<br />
qarTvel xalxs sakmao codna-gamocdileba aqvs<br />
dagrovili. xalxur pediatriaSi gamoiyofa ori rigis<br />
daavadebani _ pirveli, romelic damaxasiaTebelia<br />
rogorc bavSvobis, ise zrdasrul asakSi, aRniSnul<br />
daavadebaTa mkurnalobaSi gansxvaveba mxolod wamlis<br />
dozebSia gamoxatuli. da meore, romelic mxolod<br />
bavSvobis asakSi -12 wlamde aris damaxasiaTebeli.<br />
winamdebare naSromSi am rigis daavadebebs ganvixilavT.<br />
isini met-naklebad saqarTvelos TiTqmis yvela kuTxeSi<br />
iyo gavrcelebuli da mkurnalobis tradiciebic<br />
TiTqmis analogiuria.<br />
pirvel rigSi gamovyofdiT ,,saymawvilos~<br />
saxelwodebis qveS gaerTianebul sxvadasxva daavadebebs.<br />
eTnografiuli masaliT aRniSnuli daavadeba Cvil<br />
bavSvebs (umetesad TeTrebs) emarTebaT da gastans 12-13,<br />
iSviaTad 15 wlamde.<br />
,,saymawvilos~ damaxasiaTebel simptomad iTvleba<br />
_ maRali sicxe; krunCxvebi, romlis mizezi SeiZleba<br />
iyos maRali sicxe an SiSi; fiCinebi; duJi; enaze<br />
gamonayari; kani uxeSdeba; bavSvi Jinianobs, tiris;<br />
uZiloba aqvs; fermkrTaldeba; RamiT krTis ZilSi;<br />
zogjer Tvalebi ewirpleba; Tvalebis siwiTle, kuWis<br />
aSliloba aqvs; jirkvlebi uCndeba kisrisa da<br />
sazardulis areSi da sxv.<br />
260
,,patara bavSvebs emarTebaT saymawvilo _ ToTo<br />
bavSvs gamoayris wiTlad, dasicxuliviT, saxeze mrgvalmrgvalad,<br />
wiTlad eqneba loyebi, yuris ZirebSi<br />
gamoayris, kani gauxeSdeba, bavSvi uzneobs, tiris,<br />
uZiloba aqvs, fermkrTaldeba, krunCxvebi emarTeba,<br />
gaxdeba~- gadmogvcemen mTxroblebi.<br />
dasavleT saqarTveloSi, eTnografiuli masalis<br />
mixedviT, aRniSnul daavadebas bavSvis asakis mixedviT<br />
ecvleba saxeli – 10 wlamde bavSvebSi _ ,,saymawviloa~,<br />
Tu igi 10-15 wlamde grZeldeba _ ,,matauri~, xolo Tu 15<br />
wels gadascilda, ukve bneda (epilefsia), avi zne.<br />
saqarTvelos yvela kuTxeSi mowmdeba yvela<br />
masala, romlis mixedviT bavSvs ,,saymawvilo~ 11-12<br />
wlamde Tu ar gauvlida ,,av zned~, ,,bnedad~ eqceoda.<br />
rogorc Cans, xalxi terminiT ,,saymawvilo~<br />
aerTianebda bavSvobaSi gamovlenil spazmofilias da<br />
epilepsias.<br />
spazmofilia spazmophilia (berZn. spasmos –<br />
krunCxva, philia – siyvaruli) – bavSvTa tetania,<br />
aRiniSneba 3 wlis asakamde bavSvebSi (umetesad 4-20 Tvis<br />
bavSvebSi), axasiaTebs nervul-kunTovani aRgznebadobis<br />
momateba, midrekileba spazmuri SekumSvisadmi, romlis<br />
mizezia kalciumis da fosforis cvlis moSla [3].<br />
epilefsia (bneda) avi zne epilepsia (berZ.<br />
epilepsia daWera, Secvla) Tavis tvinis qronikuli<br />
polietiologiuri daavadebaa, romelsac axasiaTebs<br />
cnobierebis dakargva, krunCxviTi paraqsizmebi,<br />
gulyrebi, pirze duJi, aRgznebadoba da sxv. [3].<br />
<strong>qarTuli</strong> enis ganmartebiTi leqsikonis mixedviT,<br />
saymawvilo tuberkuliozis gamovlinebis erT-erTi<br />
formaa, romelsac axasiaTebs organizmis kvebis moSla<br />
da midrekileba sxvadasxva organos qronikuli<br />
anTebisadmi... bavSvTa daavadeba, romelic viTardeba<br />
maRali temperaturis dros organizmSi kalciumis<br />
naklebobiT, axasiaTebis krunCxvebi [10].<br />
261
es ganmartebebi daavadebaTa speqtrs zrdis da<br />
aerTianebs bavSvTa tuberkuliozisa da organizmSi<br />
kalciumis naklebobiT gamowveul alergiul<br />
sneulebebs.<br />
ap. wulaZis cnobiT, ,,guriaSi didad iyo<br />
gavrcelebuli da didi ziani mohqonda katajvars. es<br />
daavadeba umTavresad ymawvilebs avlebda musrs da<br />
amitom mas avadmyofobis pirvel stadiSi saymawvilos<br />
eZaxdnen. saymawvilo Tu garTuldeboda jirkvlebi<br />
mosdevs, Semdeg filtvebze gadadis da Wleqad iqceva da<br />
mkurnalobac amao iyo~ [16, 33].<br />
saymawvilo, xalxuri etimologiis mixedviT,<br />
STamomavlobiTia. ,,saymawvilo modgmiTaa~, magram<br />
arsebobs sapirispiro Sexeduleba, rom ,,saymawvilom ar<br />
icis Camomavloba, Camomavloba avma znem icis~-o.<br />
erTi SexedviT gansxvavebuli Sexeduleba, rogorc<br />
Cans, unda momdinareobdes sxvadasxva daavadebebis<br />
garegani niSnebis msgavsebidan. rogorc ukve avRniSneT,<br />
bavSvobis asakSi gamovlenili spazmofiluri<br />
daavadebebi erTi terminiT - ,,saymawvilo~-Ti aRiniSneba.<br />
bavSvis asakis matebasTan erTad zogi maTgani qreba<br />
(ikurneba), zogi ki bnedaSi, epilepsiaSi gadadis. amitom<br />
es daavadeba 15 wlamde ,,saymawvilo senad~ aRiqmeba.<br />
unda aRiniSnos, rom xalxuri dakvirveba<br />
zemoaRniSnuli daavadebis genetikuri xasiaTis Sesaxeb<br />
simarTles Seefereba.<br />
es Sexeduleba qarTul <strong>samedicino</strong> werilobiT<br />
ZeglebSicaa dadasturebuli. ,,usworo karabadinSi~<br />
daavadebebi or jgufad aris dayofili. erTi jgufi,<br />
genetikuri, Tandayolilia, meore SeZenili, an<br />
infeqciuri.<br />
,,...senisa gvari ori feria, erTi ese, rome<br />
gvarisagan waekidos. misa gvarsa sWirdebodes, meore ese<br />
rome anasdaT daemarTos~ [9, 29]. eTnografiuli masaliT,<br />
saymawvilo seni SeiZleba gamoiwvios SiSma, gaciebam da<br />
sakvebiT mowamvlamac ki.<br />
262
saqarTveloSi saymawvilos gamomwvevad miaCndaT<br />
,,avi qari~, ,,avi suli~. dasavleT saqarTveloSi<br />
imdenadaa gavrcelebuli aRniSnuli daavadeba, rom 5<br />
wlis asakamde, TiTqmis yvela bavSvs, profilaqtikis<br />
mizniTac asmevdnen ,,saymawvilos wamals~.<br />
dasavleT saqarTveloSi, eTnografiuli masalis<br />
mixedviT, saymawvilos ori forma Cans _ ,,dedali~ da<br />
,,mamali~. ,,mamli saymawvilo~ saSiSia. maRal sicxes<br />
aZlevs, bavSvi krunCxvaSi vardeba da SeiZleba mokvdes<br />
kidec. aseT dros bavSvs yelze uCndeba lurji an Savi<br />
zoli, ityvian ,,dakla mamalma saymawvilomao~ -<br />
gadmogvcemen mTxrobelebi.<br />
,,dedali ,saymawvilo~ SedarebiT iol formad<br />
iTvleba.<br />
imereTis zogierT regionSi ,,saymawvilos~,<br />
,,momTvarvasac~ uwodeben. sagulisxmoa, rom momTvarvamTvareuli<br />
Zvel qarTulSi da zogierT dialeqtSi<br />
,,bnedianis~ aRmniSvneli terminia.<br />
zemoaRniSnuli sainteresoa indenad, rom imereTis<br />
eTnografiuli masalis mixedviT ,,zne~, romelSic<br />
SeiZleba saymawvilo gadaizardos, sxvadasxvagvaria.<br />
arsebobs:<br />
avi zne _ mamali znea, bavSvs Tu mouswro, akvanSi<br />
ar gadarCeba, igi SiSze da nawyenze Cndeba, krunCxvebi<br />
icis.<br />
TeTri zne _ Tvalis ,,dabuJeba~, xel-fexis Sesieba<br />
icis, bavSvs TeTri Sardi aqvs.<br />
Savi zne _ ,,simWleSi~ gadadis, oflianoba<br />
axasiaTebs, xelebze siyviTle aqvs, saxeze cocxlad<br />
aris bavSvi, tanze ki CamomWknaria.<br />
wiTeli zne _ wvril-werili wiTeli gamonayari da<br />
qavili icis, kuWis aSla, pirRebineba.<br />
vfiqrobT, SesaZlebelia, zemoaRniSnuli erTi<br />
saxelwodebis qveS gaerTianebuli sxvadasxva<br />
daavadebebis gancalkevebis erTgvari cda iyos, razedac<br />
aqcenti Sedegis simZimis mixedviT keTdeba., amaze<br />
263
saxelwodebebic (TeTri, wiTeli, Savi, avi zne (mamali<br />
zne)) metyvelebs.<br />
medicinaSi cnobilia, rom arsebobs epilefsiis<br />
magvari daavadebebi, romlebic garegnuli niSnebis<br />
mixedviT gvanan epilefsias, magram maTi mkurnaloba<br />
SesaZlebelia [4, 246].<br />
,,saymawvilos~ xalxuri mkurnaloba moicavs<br />
rogorc magiur, ise naturopatiur saSualebebs.<br />
bavSvs ,,saymawvilo~ pirvelad rom mouvlida, neka<br />
TiTSi nemss uCxvletdnen, sisxls gamoadendnen da pirSi<br />
gamousmevdnen, an saswrafod perangs gaxdidnen da<br />
daswvavdnen, zogjer ki, damwvari perangis fxvils<br />
wyalSi gaxsnidnen da bavSvs daalevinebdnen, tansacmlis<br />
dawvisas, bolze gadaatarebdnen bavSvs.<br />
samxreT saqarTveloSi gogirdTan calke an sxva<br />
nivTierebebTan – mcenare uzalikTan (mariamsakmela)<br />
(peganum harmulal), Roris jagarTan, cxvris yvelTan,<br />
SaqarTan, qaTmis bumbulTan, wiTel simindTan – erTad<br />
daswvavdnen da SeuxrColebdnen. am proceduras 2-3 dRes<br />
mainc imeorebdnen - ,,avi sulebi cecxlSi daiwvebian~-o.<br />
dasavleT saqarTveloSi (raWa-leCxumi, imereTi,<br />
svaneTi) avadmyofoba rom mouvlida bavSvs, zurgis<br />
mxares, perangiSi kvercxs Caudebdnen, momuWavdnen da<br />
amoWridnen, perangis naWersac da kvercxsac cecxlSi<br />
Seagdebdnen - ,,avadmyofoba daiwveba~-o. ,,saymawvilos~<br />
Setevis dros icodnen bavSvisaTvis Savi naWris<br />
gadafareba.<br />
,,saintereso masalaa damowmebuli samxreT<br />
saqarTveloSi. bavSvs, romelsac ,,saymawvilo~ xSirad<br />
mouvlida, Zilis dros Sav, uxmar naWers<br />
gadaafarebdnen, zevidan bavSvis sigrZe, bambisgan<br />
gakeTebul jvars daadebdnen, romelsac Semdeg cecxls<br />
waukidebdnen da ityodnen - ,,Savma miiRos da bavSvi<br />
gadarCeso~.<br />
264
aRniSnuli magiuri qmedebebi, ra Tqma unda,<br />
daavadebis gamomwvevi avi sulis bavSvis organizmidan<br />
gamosadevnad, mis gasanadgureblad sruldeboda.<br />
eTnografiuli masalis mixedviT, saymawvilos<br />
medikamentozuri mkurnalobiT gamoirCeva dasavleT<br />
saqarTvelo: raWa-leCxumi, imereTi, guria-sadac TiTqmis<br />
yvela sofelSi mzaddeboda ,,saymawvilos wamlebi~,<br />
maTgan gamoirCeva ramdenime sagvareulos wamali,<br />
romelTac mTel saqarTveloSi hqondaT saxeli<br />
ganTqmuli. aseTebi arian saxelganTqmuli paWkoriebi,<br />
maTi ,,saymawvilos wamali~ didi xania gascilda guriis<br />
farglebs, aseve saxelganTqmulia ,,raWuli wamali~,<br />
,,bugeulis wamali~ (soflis saxelis mixedviT),<br />
romelsac gabiCvaZeebi amzadeben. imereTSi –<br />
gafrindaSvilebis, boWoriSvilebis, ugrexeliZeebis,<br />
suluxiebis; leCxumSi – giorgobianebis, kopalianebis,<br />
TuTisianebis da sxv.<br />
svanuri eTnografiuli masalis mixedviT,<br />
,,saymawvilos~ wamals iqac amzadebdnen, magram cnobili<br />
eqimbaSebi am dargSi ar hyoliaT. rogorc gadmogvcemen,<br />
mis SemadgenlobaSi Svidi saxis samkurnalo mcenare<br />
Sedioda.<br />
rogorc wesi, wamlis damzadebis teqnologia da<br />
Semadgenloba saojaxo saidumlos warmoadgens. rac<br />
yvelasTvis cnobilia, isaa, rom TiTqmis yvela iyenebs<br />
valerianas (Valeriana officinalis. L) fesvebs. am mcenaris<br />
fesvebis naxarSs raWaSi TiTqmis yvela bavSvs aZlevdnen<br />
Cais kovziT, yuris bibiloebTan, cxviris nestoebTan<br />
TiTiT mousmevdnen, es profilaqtikis mizniT<br />
tardeboda. es mcenare qarTul xalxur medicinaSi<br />
fsiqo-nervuli daavadebebis samkurnalo yvela wamlis<br />
ucvleli komponentia, igi aRiarebulia oficialuri<br />
medicinis mierac - ,,katabalaxas (valerianas)<br />
preparatebi farTod gamoiyeneba medicinaSi, rogorc<br />
damawynarebeli saSualeba uZilobis, nerviuli<br />
265
aRgznebulobis, gulsisxlZarRvTa sistemis nevrozis<br />
dros~ [15, 58-69].<br />
XIX s-Si, quTaisis guberniaSi, dafiqsirebulia<br />
,,saymawvilos wamlis~ Semdegi recepti: ,,sami Wiqa wyali,<br />
ori naWeri Saqari, Txis naRveli – 14 grani, ,,Safrani~ -<br />
8 grani; ,,TeTri koCi~ - erTi an ori grani; ,,yviTeli<br />
koCi~ - amdenive; javzi ori – dedali da mamli – 14<br />
grani; ,,wiTeli sandali~ - 15 grani; ,,TeTri sandali~ -<br />
14 grani; ,,Savi sandali~ - 6 grani; ,,revandi~ - 16 grani;<br />
,,Zirtkbila~ - 2 skrupuli da 10 grani; sicxis<br />
gamosayvani ,,wiTeli wamali~ - anu miwa – 2 skrupuli, 16<br />
grani; ,,lila~ - 1 grani; ,,oboli sakmeveli~ - 2<br />
skrupuli, 7 grani; ,,danamastiki~ - 1 skrp. 8 grn;<br />
,,qalbani~-1 skrp. 14 grn; ,,murdasangi~. garda amisa,<br />
quTaiseli eqimbaSebi am SemadgenlobaSi urevdnen Taxvis<br />
qonsa da kus kvercxs [17, 335-336].<br />
guriaSi saymawvilos wamalis SemadgenlobaSi<br />
Sedioda ZirwiTela (Echinarubum L), ZirTeTra (Pastinaca<br />
Satina L), Zirtkbila (Elycyrrhiza dlabra L), WinWari (Lrtica urens<br />
L) mravalZarRva (Plantago major L) romelTac erTad<br />
moxarSavdnen, Sig qarvis fxvnils Seurevdnen da<br />
avadmyof bavSvs ase aZlevdnen [11].<br />
Cven movaxerxeT dasavleT saqarTveloSi erT-erTi<br />
yvelaze cnobili ,,raWuli wamlis~ receptis Cawera.<br />
cnobili eqimbaSis, ilia gabiCvaZis saxlSi gviCvenes mis<br />
mier saqarTvelos janmrTelobis ministris saxelze (30-<br />
ian wlebSi eqimbaSebi saqmianobis gamo daupatimrebiaT)<br />
dawerili Txovna, romelic exeba patimrobidan mis<br />
ganTavisuflebas. am TxovnaSi CamoTvlilia is<br />
nivTierebebi risganac igi wamals amzadebda, esenia:<br />
valeriana, javzi (Myristica morsehata Thnb), badani –<br />
(SeiZleba iyos badioni//badiani – (surnelovani kama m. b.)<br />
(JLLicium anisatum (L) Jaerth), revandi (Pheum palmatum L., Rh.<br />
officinale Baill Rh. chinensis), Wiaferi (Phutolaca cmaricena L),<br />
magnezia (Magnesia), Zirtkbila (Elycyrrhaza glabra L).<br />
266
dRes moqmedi eqimbaSis (ilia gabiCvaZis rZlis)<br />
gadmocemiT, wamals 10-12 saxeobis balaxisagan amzadebs.<br />
dozireba bavSvis asakis mixedviT xdeba. erTi Tvis<br />
asakidan SeiZleba miscen bavSvs saymawvilos wamali 15<br />
wlamde. 15 wlis zeviT, rogorc ukve avRniSneT, es<br />
daavadeba ukve `zned~ iyo miCneuli.<br />
saymawvilo wamlis Semadgenloba leCxumSi ver<br />
davadgineT, garda imisa, rom TuTisanebi aRniSnul<br />
wamalSi urevdnen – yviTel, wiTel da Sav sandals.<br />
sandals (Sandalum) Zvel qarTul medicinaSi<br />
samkurnalo daniSnuleba hqonda [8; 322].<br />
imereTSic ramdenime gvari iyo ganTqmuli<br />
`saymawvilos~ wamlis damzadebaSi. maTgan gansakuTrebiT<br />
cnobili ugrexeliZeebi (sof. RvankiTi) arian. isini<br />
wamals dResac amzadeben da ra Tqma unda, Semadgenloba<br />
da teqnologia mkacrad gasaidumloebulia. zogjer<br />
wamals fxvnilis saxiTac atanen avadmyofis patrons.<br />
ToTo bavSvs dedis rZeSi gaxsnils daalevinebdnen.<br />
wlamde asakis bavSvs Cais, xolo mozrdils sadilis<br />
kovziT asmevdnen dila-saRamos. erTi kursi 4-5 dre<br />
grZeldeba. (unda Catardes 3 kursi, eqvs TveSi erTxel).<br />
unda aRiniSnos, rom `saymawvilos~ mkurnaloba,<br />
umeteswilad SelocvasTan erTad mimdinareobda..<br />
mogvyavs Selocvis teqsti:<br />
`saymawvilo modioda, sa mixval saymawviloo.<br />
sa misivi gveliviTa, sa miWyivi gveliviTa,<br />
sa mikokinob mamaliviTa?<br />
me mival mimixaria<br />
ferovan adamianis tanSi,<br />
sisxl vsvam, xorcs vWam.<br />
_ es mamam, Zem da suli wmindam,<br />
arca sisxlis gesmivos, arca xorci gaWmevios,<br />
wadi indauri dahkali, es aris misi saWmeli,<br />
misi sasmeli da misi gasastumrebeli [2].<br />
aWaraSi Selocvis aseTi teqstia dafiqsirebuli:<br />
,,_ modioda erTi kaci, sa midixar Savo kaco<br />
267
Savi mokazmulobiTa?<br />
baRnis satirlad, sayvirlad, saWyipinod.<br />
ferianis (feris) asarTmelad, uferulisaTvis<br />
feris misacemad.<br />
ar gagiSveb:<br />
agWri-dagWri Savtariani daniTa,<br />
agitan maRal qedze, Cagyri qvabSi.<br />
gaxarxareb Svid dRe-Rames.<br />
migcem qarsa niavsa dagiberav aliviTa [12].<br />
aseTia met-naklebad sruli suraTi, ,,saymawvilo<br />
senis~ mkurnalobisa samxreT-dasavleT saqarTveloSi.<br />
bavSvis dalaxva//galaxva<br />
eTnografiuli masalis mixedviT bavSvis<br />
dalaxvas//galaxvas iwvevda micvalebuli. aRniSnuli<br />
daavadeba bavSvis modunebas, kidurebis moZraobis<br />
SezRudvas, zogjer ki dakutebas iwvevda. informatorTa<br />
cnobiT mounaTlavi bavSvi dailaxeboda, amitom ojaxSi<br />
Tu vinme gardaicvleboda, bavSvs mounaTlavs ar<br />
gaaCerebdnen.<br />
Tu saxlTan axlos micvalebuls miasvenebdnen da<br />
Cvili akvanSi iwva, aucileblad amoiyvandnen akvnidan,<br />
ukidures SemTxvevaSi, akvans wamoayenebdnen. Tu ki ama<br />
ver moaswrebdnen, maSin im micvalebulis saflavze<br />
waiyvandnen bavSvs da zed daayenebdnen, an saflavidan<br />
motanil miwas Cayridnen gobSi, sxvadasxva xis<br />
nafotebTan erTad moxarSavdnen da am naxarSiT<br />
dabandnen bavSvs.<br />
T. oCiauri bavSvis dalaxvasTan dakavSirebul<br />
Cveulebas simpatikuri magiis safuZvelze xsnis, radgan<br />
bavSvis wola da Zili (akvanSi) miagavs micvalebulis<br />
Zils, da rom garegnulma msgavsebam namdvili Sedegi<br />
ar gamoiRos, igi fexze unda daayenon [7].<br />
ra Tqma unda, angariSi unda gaewios micvalebulis<br />
uwmindurobis uZveles da universalur rwmenasac.<br />
268
samcxe_javaxeTisa da aWaris eTnografiuli<br />
monacemebis mixedviT micvalebulis garda, bavSvis<br />
dalaxva SeeZlo mTvares, saqonels, Tevzs da sxv..<br />
aWaraSi bavSvis daqelvas `basxuns~ uwodebdnen. savse<br />
mTvarianobisas saxlis zRurblze sanTels dadebdnen,<br />
zed bavSvs daayenebdnen da ityodnen _ `aqamde me viyavi<br />
basxuni axla ki Sen gaxdi_~o Semdeg ki sxvadasxva<br />
balaxebs moagrovebdnen, gaaxmobdnen, sanTelTan erTad<br />
moxarSavdnen da am naxarSSi bavSvs dabandnen [13].<br />
aRsaniSnavia, rom Cvilis mTvariT ,,daqelvis~,<br />
,,daWeris~ Sesaxeb warmodgenebi ZiriTadad samcxejavaxeTsa<br />
da aWaraSi mowmdeba. s. makalaTias mixedviT,<br />
Tu Cvils kuWi aeSleboda, ityodnen, mTvarem daWrao.<br />
patroni mividoda ailuRis (mTvaris) amomWrelTan da<br />
etyoda: Cems bavSvs ama da am mTvareze (Zveli, savse,<br />
axali da sxv.) ,,Wriso~. ,,mTvaris amomWreli~ im Rames,<br />
romeli saxis mTvarec bavSvs Wrida mucelSi,<br />
dajdeboda gereT, ityoda locvas da gamoWrida im saxis<br />
mTvares, romelic bavSvs mucelSi ,,Wrida~, Semdeg<br />
xelosani sifrifana TiTbrisagan gamoWrida am mTvaris<br />
saxes da bavSvs mxarze daukerebda [5, 99].<br />
aRniSnul sakiTxze eTnolog n. mindaZes<br />
gamoTqmuli aqvs mosazreba, rom SeiZleba es<br />
ukavSirdebodes im periods, roca daavadebis gamomwvev<br />
mizezad suli, am SemTxvevaSi _ mTvaris suli _<br />
miiCneoda. igi ar gamoricxavs, rom es SeiZleba Turquli<br />
gavlena iyos, vinaidan ,,basxuni~ Turqulia da<br />
Tavdasxmas niSnavs. rac ufro sainteresoa, igi SeiZleba<br />
<strong>qarTuli</strong> terminis, ,,mterTa dacemis~, analogiuri iyos<br />
da avi sulis TavdasxmiT bavSvis daavadebas<br />
gulisxmobdes.<br />
rogorc davinaxeT, aRniSnuli daavadebis<br />
mkurnaloba, ZiriTadad, magiuri qmedebebiT<br />
gamoixateboda, magram, amave dros, avadmyofs sxvadasxva<br />
samkurnalo mcenareebis naxarSis abazanebsac<br />
ukeTebdnen.<br />
269
,,simWle~//,,Separuli//,,goJo~<br />
wlamde asakis bavSvebs zogjer emarTeba iseTi<br />
saxis daavadeba, rom uecrad Sewyvetda zrdaganviTarebas,<br />
gaxdeboda, kunTebi moCvaruli da rbili<br />
gauxdeboda, tyavi daekideboda, yurebi uyviTldeboda,<br />
Tvalebi da tuCebi uwiTldeboda, umadod iyo, saWmels<br />
ver Wamda, muceli udiddeboda, axasiaTebda yiflibandis<br />
sirbile, didi Tavi.<br />
aRniSnul daavadebas dasavleT saqarTveloSi<br />
samWles//Separuls//goJos, xolo samcxe-javaxeTSi da<br />
aWaraSi – goJos eZaxdnen. gamomwvev mizezad ki, gacieba<br />
da SiSi iTvleboda.<br />
eTnografiuli masalis mixedviT, dasavleT<br />
saqarTveloSi iyvnen eqimbaSebi, romlebic<br />
mkurnalobdnen aseT bavSvebs da arCendnen kidec. erTerT<br />
aseT eqimbaSze mogviTxrobs XIX s-is <strong>qarTuli</strong><br />
presa, kerZod, ,,cnobis furceli~. statiaSi -<br />
,,sayuradRebo mkurnali qali~ - vkiTxulobT:<br />
,,gaxSirebulia ,,goJo~, anu Separulis avadmyofoba Cvil<br />
yrmaTa Soris. am seniT daavadebuli bavSvi<br />
gulSemzaravi sanaxavia. zezeurad amRrali, sul Zvaltyavad<br />
qceuli, gayviTlebuli, TvalebCacvenili da<br />
davardnili. ganuwyvetliv Rnavis da Zili ar modis.<br />
amgvar avadmyofobas Cveni eqimebi ver Svelian. am<br />
avadmyofs kurnavs sofel askanis mcxovrebi aRaTia<br />
siamaSvilisa, TalakvaZis qali~ [14].<br />
xalxuri mkurnalebi simWlis//goJos samkurnalod<br />
abazanebs, dasalev da Sesazel wamlebs iyenebdnen.<br />
saCxereSi (1987 wlis eTnografiuli masalebis<br />
mixedviT) moqmedi eqimbaSi, romelic aRniSnul<br />
daavadebas mkurnalobda, iyo katuSa gelbaxiani.<br />
,,simWlis~ samkurnalo wamali aris samkurnalo<br />
balaxebis fxvnili. mkurnalobis erTi doza udris erT<br />
aryis Wiqas, romelic 6 maneTi (maSindeli kursiT)<br />
Rirda.<br />
270
mkurnaloba Semdegnairad mimdinareobs: fxvnils<br />
Suaze yofen. naxevari mcire dozebiT saWmelTan erTad<br />
unda miscen bavSvs. meore naxevriT ki, abazanebs<br />
ukeTeben. abazanis Semdeg, bavSvs SeumSraleblad<br />
Seaxveven da ise daaZineben. bavSvis perangs imave wyalSi<br />
amoavleben, gaaSroben da ise Caacmeven. am process<br />
ramodenimejer gaumeoreben. ,,karg dReebSi~_ orSabaTs,<br />
oTxSabaTs da kviras – am wamliT ar dabanen.<br />
garda dReebisa, zogierTi eqimbaSi mniSvnelobas<br />
aniWebda ricxvebs, (figurirebs_3,7,9) mag.: 9 wyarodan<br />
aRebuli wyali, cxrajer dabana da a. S. ,,aiRebdnen<br />
yvelanair balaxs, xis totebs, da xarSavdnen mJave<br />
wyalSi, an cxra wyarodan aRebul wyalSi, masSi<br />
urevdnen cxra Tav safuars, bavSvs cxra dRe<br />
abanavebdnen~.<br />
garda balaxebisa, raWaSi qacvis (Hippophaem<br />
rhamnoides L) mwife nayofis naxarSis abazanebs ukeTebdnen<br />
bavSvs.<br />
zogierTi eqimbaSi dasazel-dasaban wamals<br />
amzadebda sami dasaxelebis samkurnalo balaxisagan,<br />
dReSi samjer Seazeldnen mTel tanze da sami dRis mere<br />
dabandnen. samkurnalo proceduras imeorebdnen samjer,<br />
amisaTvis erTi litri wamali iyo saWiro.<br />
aWaraSi ,,goJoian~ bavSvs Semwvar lekvis an<br />
zRarbis xorcs aWmevdnen, zRarbis tyavs ki<br />
moxarSavdnen da mis naxarSSi bavSvs abanavebdnen,<br />
ityodnen - ,,bavSvi win wamovao~-o.<br />
noRaidelis monacemebiT, aWaraSi ,,goJos~ dros,<br />
aiRebdnen Svidi wisqvilis borblidan gamomaval wyals<br />
da Svid baRCaSi mokrefil foTlebs, Svidi wyaros<br />
wyals da tyidan motanil foTlebs. am wyalSi<br />
moxarSavdnen yvela saxis balaxs da bavSvs ise<br />
,,uxrColebdnen~. wyali roca gagrildeboda, bavSvs<br />
dabandnen da moxarSul balaxebSi Caawvendnen, an<br />
keredan sakidels Camoxsnidnen da mis cecxlze<br />
gadaatarebdnen. Semdeg gaxurebul sakidlis jaWvs<br />
271
kalad Sekravdnen da rkalSi bavSvs samjer<br />
gadaatarebdnen. am ritualis dros gaxurebuli jaWvi<br />
or kacs xis kavebiT eWira, ori adamiani jaWvis win da<br />
ukan dadgeboda da bavSvs jaWvis rkalidan erTimeores<br />
gadaawodebdnen. Semdeg jaWvs miwaze dadebdnen, SuaSi<br />
bavSvs Caayenebdnen. jaWvs wyals daasxamdnen da anaden<br />
orTqls avadmyof bavSvs ,,uxrColebdnen~. amis Semdeg<br />
asrulebdnen ,,goJos~ ,,aWras~ bavSvs kibeze daayenebdnen,<br />
rodesac is kibis meSvide safexurze Sedgamda fexs,<br />
daiwyebdnen Selocvas, am dros Semlocvels xelSi dana<br />
eWira, romliTac kibis safexurs Cexda da Tan<br />
ulocavda:<br />
,,saxeliTa ZisiTa, mamiTa ZiTa, suliTa wmindiTa,<br />
locviTa goJoisa:<br />
goJov, goJovelav, Ranwvav, Rankielav, arxalako,<br />
marxalako, pawai, (bavSvis saxeli) faTrafo, ali<br />
monadirobda, meli molas cdilobda, is rom rkinas<br />
Wamda, rogor xrida qviSas. ,,dambadebelma gauwera,<br />
geipara goJo dilasa~.<br />
,,goJos~ Selocva mTvaris ,,cxromaze~<br />
icodnen_samSabaTs, xuTSabaTs da SabaTs. gadmocemiT<br />
axal mTvareze ar Seulocavdnen, radgan ,,axali mTvare<br />
izrdeboda da ,,goJoc~ gaizrdeboda~ [6,18].<br />
guriis eTnografiuli masaliT<br />
,,goJos~//,,Separulis~ dros icavdnen garkveul dietas.<br />
bavSvs ar aWmevdnen kvercxs. garda amisa, avadmyofs<br />
axaldakluli saqonlis Tbil faSvSi svamdnen aTi –<br />
TxuTmeti wuTiT. mkurnalobis es forma svaneTSi<br />
davamowmeT susti da raqituli bavSvis samkurnalod.<br />
leCxumSic _ soflis eqimni avadmyofs xaris Tbil<br />
faSvsi xveven [1].<br />
leCxumSi, aseve, bavSvs fiWvis (pinus) wiwvebisa da<br />
siravaSlas//Rortyemalas (Piracantha coccinea Roem)<br />
foTlebis naxarSis abazanas ukeTeben.<br />
warmodgenili eTnografiuli masalis safuZvelze<br />
Cans, rom didi yuradReba eqceoda bavSvis<br />
272
janmrTelobaze zrunvas. mkurnalobdnen yvelanairi<br />
saSualebebiT _ magiuri iqneboda Tu racionaluri.<br />
xalxuri pediatriis maRal doneze metyvelebs<br />
isic, rom igi axdens daavadebaTa klasifikacias,<br />
gamoyofs mxolod bavSvobis asakSi gavrcelebul<br />
daavadebebs, e. w. ,,saymawvilo sens~, cdilobs daavadebis<br />
gamomwvevi realuri mizezebis axsnas.<br />
saqarTvelos sxvadasxva kuTxeSi Seswavlili<br />
pediatriuli samkurnalo tradiciebi cxadyofs, rom<br />
xalxuri medicina momavali Taobis janmrTelobas did<br />
yuradRebas aqcevda da mkurnalobasac, ZiriTadad,<br />
dadebiTi Sedegi mohqonda.<br />
gamoyenebuli literatura:<br />
1. beriZe v., sityvis kona imerul da raWul<br />
TqmaTa, 1912.<br />
2. <strong>burduli</strong> m., leCxumis 1985 wlis<br />
eTnografiuli eqspediciis dRiurebi.<br />
3. dgebuaZe r., abesaZe a., qarTul-rusullaTinuri<br />
mokle <strong>samedicino</strong> ganmartebiTi<br />
leqsikoni, Tb., 1988.<br />
4. zurabaSvili a. d., fsiqiatria, Tb., 1959.<br />
5. makalaTia s., mesxeT-javaxeTi, Tb., 1938.<br />
6. noRaideli j., eTnografiuli narkvevi<br />
aWarelTa yofa-cxovrebidan, Tb., 1935.<br />
7. oCiauri T., dakrZalvis wesebi qarTlSi<br />
Zvelad da axla, Tb., 1987.<br />
8. fanaskerteli z., samkurnalo wigni<br />
karabadini, Tb., 1950.<br />
9. qananeli, ,,usworo karabadini~, Tb., 1940.<br />
273
10. <strong>qarTuli</strong> enis ganmartebiTi leqsikoni, t. VI,<br />
Tb., 1960.<br />
11. CirgaZe n., guriis eTnografiuli dRiurebi,<br />
1994.<br />
12. CirgaZe n., aWaris eTnografiuli dRiurebi<br />
#3, 1990.<br />
13. CirgaZe n., aWaris eTnografiuli dRiurebi,<br />
1990.<br />
14. ,,cnobis furceli~, 1898, #693.<br />
15. xidaSeli S., papunaZe v., saqarTvelos tyis<br />
samkurnalo mcenareebi, baTumi, 1980.<br />
16. wulaZe ap., eTnografiuli guria, Tb., 1971.<br />
17. Машурко М., Из области народной фантазии и быта<br />
Тифлисской и Кутаиской губернии, СМОМПК, 1894.<br />
Медеа Бурдули, Нино Чиргадзе<br />
НАРОДНЫЕ ТРАДИЦИИ ЛЕЧЕНИЯ НЕКОТОРЫХ<br />
ЗАБОЛЕВАНИЙ ДЕТЕЙ В ЮГО-ЗАПАДНОЙ ГРУЗИИ<br />
Резюме<br />
В работе показан накопленный в течении веков опыт<br />
грузинского народа в лечении педиатрических заболеваний. В<br />
основном рассматриваются лечения заболеваний характерных<br />
лишь в младенческом (до 12 лет) возрасте. Одним из<br />
распространенных заболеваний в детском возрасте была т. н.<br />
274
«Младенческая болезнь» в которой по сходству внешнего<br />
проявления, объединялись различные спазмофилические<br />
заболевания. Народные способы лечения «Младенческая болезнь»<br />
вмещают в себе натуропатические и магические средства.<br />
Изготовление лекарств против «Младенческой болезни» считалось<br />
родовым знанием и тайно передавалось из поколения в поколение.<br />
в Грузии известны несколько фамилий изготовляющих такие<br />
лекарства, например – Пачкория, Угрехелидзе, Габичвадзе и т. д.<br />
Кажется интересным также связанные с фазами Луны<br />
магические способы лечения таких детских заболеваний, как<br />
«галахва», «далахва» (ребёнок ослабевает, утрачивает способность<br />
стоять на ногах, а иногда происходит полная атрофия<br />
конечностей).<br />
Дети до одного года могли заболеть опасной болезнью, т.н.<br />
«Симчле», «Шепарули», «Гожо». (Ребёнок начинал худеть и<br />
прекращал). В юго-западной Грузии были (и теперь есть) народные<br />
врачеватели, которые названную болезнь лечили комплексно,<br />
используя ванны, мази и питьевые лекарственные средства.<br />
275
Medea Burduli, Nino Chirgadze<br />
FOLK TRADITIONS OF TREATMENT OF SOME DISEASES IN<br />
CHILDREN IN SOUTH-WEST GEORGIA<br />
The article shows the experience of Georgian people in treatment of<br />
pediatric diseases, gained during centuries. We mainly discuss the<br />
treatment of diseases in children till the age twelve. One of the spread<br />
diseases in children was scrofula (“childish”) where some diseases of<br />
spasmodic characters were united. The folk treatment of this disease was<br />
mainly the combination of natural and magic means. It was ancestral and<br />
was passed from generation to generation. There are lots of medicines<br />
against scrofula in Georgia today. Such as: “Pachkoria medicine”,<br />
“Ugrekhelidze medicine”, “Gabichvadze medicine”, “Rachuli medicine”<br />
and so on.<br />
The second disease that caused weakness in children was called<br />
“galakhva” (in translation – to beat). It was also treated with the help of<br />
magic means connected to the moon phases.<br />
The following dangerous disease – “simchle”, caused the problems in<br />
children’s height and development. Children shopped to grow up. There<br />
are still some folk - “doctors” who treat this disease completely with<br />
baths, mixture and ointment.<br />
276
<strong>Mmedea</strong> <strong>burduli</strong>, nino CirgaZe<br />
Sidamigraciul procesebTan dakavSirebuli<br />
zogierTi problemis Sesaxeb<br />
(samcxe_javaxeTSi xalxuri mkurnalobis magaliTze)<br />
saqarTveloSi istoriulad yovelTvis hqonda<br />
adgili mTiani qveynisaTvis damaxasiaTebel<br />
Sidamigraciul procesebs (meliqiSvili, 1970: gv. 547.).<br />
amas ganapirobebda mravali mizezi (TofCiSvili, 1984:<br />
122.). aRniSnuli movlenis kanonzomierebisa da<br />
periodulobis miuxedavad, axal geo_klimatur<br />
pirobebTan Seguebis procesSi mosaxleoba dgeboda<br />
sxvadasxva problemis (socialuri,<br />
kulturul_sayofacxovrebo, janmrTelobis da a.S.)<br />
winaSe.<br />
winamdebare naSromis mizania, 1944 wels<br />
samcxe_javaxeTSi saqarTvelos sxvadasxva kuTxeebidan<br />
erT_erTi masobrivi Sidamigraciis magaliTze, aCvenos<br />
ra gavlenas axdens adamianis janmrTelobaze axali<br />
sacxovrebeli garemopirobebi.<br />
adamianisa da garemos urTierTmimarTebis kvleva<br />
dRes sabunebismetyvelo da humanitaruli mecnierebis<br />
erT_erTi problemaa. <strong>qarTuli</strong> xalxuri <strong>samedicino</strong><br />
tradiciebis Seswavla naTels xdis, rom xalxs kargad<br />
hqonda gacnobierebuli garemos gavlena maT<br />
janmrTelobaze. swored amitom, ,,xalxuri <strong>samedicino</strong><br />
tradiciebis kvlevisas, xalxuri codnis gamovlenas da<br />
Seswavlas daavadebis da garemos urTierTmimarTebis<br />
Sesaxeb gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba~ (mindaZe,<br />
1996: 1.).<br />
277
unebrivi garemo, klimati, sasmeli wyali da sxva<br />
faqtorebi garkveulwilad ganapirobeben daavadebaTa<br />
gavrcelebis geografias da maT regionalur<br />
Taviseburebebs. Ggeo_klimaturi garemo<br />
mravalferovnebiT xasiaTdeba saqarTveloSi, aris<br />
erTimeorisagan gansxvavebuli mikroklimaturi kuTxeebi.<br />
Sesabamisad, eTnografiuli masala saintereso suraTs<br />
iZleva saqarTveloSi gavrcelebuli daavadebebis<br />
regionaluri Taviseburebebis Sesaxeb.<br />
Hhipokrate kolxeTis dablobis<br />
bunebriv_geografiul garemos ukavSirebs malarias,<br />
riTac iqauri mcxovreblebi arian daavadebulni<br />
(yauxCiSvili, 1955: 19_20.).<br />
iakob curtaveli aRwers ra qvemo qarTlis uvargis<br />
klimats, mas ukavSirebs iq gavrcelebul daavadebebs:<br />
,,Jamsa zafxulisasa cecxlebr Semwueli igi<br />
mxurvalebaÁ, qarni xorSakni da wyalni mavnebelni,<br />
romlisa mkvidrnica mis adgilisani _ savseni seniTa,<br />
wyliTa gansivebulni, da ganyviTlebulni, dawertilni<br />
da damWnarni da damRierebulni, Caradovanni, pirmsivanni<br />
da dRemokled cxorebulni; da moxucebulni ara vin ars<br />
maT qveyanaTa~ (curtaveli, 1986: 72.).<br />
sapirispiro suraTs xatavs giorgi merCule<br />
,,grigol xancTelis cxovrebaSi~, romlis mixedviTac<br />
tao_klarjeTi jansaRi haviTa da janmrTeli<br />
mosaxleobiT gamoirCeva _ ,,rameTu bunebiT erT gvam ars<br />
qveyanaÁ udabnoTaÁ maT da keTilad Sezavebul mzisagan<br />
da haerisa. rameTu arca friadi sicxeÁ Seswvavs maT da<br />
arca gardareuli sicive Seaurvebs myofTa misTa.<br />
Aaramed ganwesebiT dgas Tvissa sazRvarsa unotioÁ,<br />
uxorSakoÁ, umiwoÁ, mzvareÁ. rameTu kacTa naxWani<br />
ferxTani araodes Tixian eqnebian svlasa maTsa. xolo<br />
wyali keTili da SeSaÁ nebisaebr unaklulod aqvs<br />
aRmocenebuli qviSaTa maT Sina, uricxvi maRnari da<br />
278
simravle wyalTa hamoTaÁ. bunebiT mxiarulebaÁ micemul<br />
ars RmrTisagan~ (merCule, 1982: 245.).<br />
garemo pirobebis zemoqmedebas adamianis<br />
janmrTelobaze yuradRebas uTmobs v. batoniSvilic.<br />
samcxe_saaTabagos igi ase axasiaTebs_,, xolo ars<br />
qveyana ese friad mraval da didrovan kldiani, xeviani,<br />
Rrantiani, tyiani, SambSroSaniani, mdinarian_tbiani da<br />
mcired velovani. zamTar adgil_adgil civi da did<br />
Tovliani da adgil_adgil friad Tbili, zafxuls<br />
Sezavebuli, rameTu aqvT mTani da agarakni friad<br />
axlos, xolo adgils friad cxeli da gausaZlisi~<br />
(vaxuSti bagrationi, ..: 447.).<br />
aseve dadebiTad axasiaTebs imereTis klimats: ,,haviTa<br />
keTilmSvenier, garna tyisa gamo zafxuls imyofis<br />
sicxe, vinaidgan Zniad iZvris qari da ara gauZlis sicxe<br />
Tvinier adgilTa romelTame, zamTari Tbili, rameTu<br />
verodes ganyinavs mdinareTa, verca gubesa~ (vaxuSti<br />
bagrationi, ..: 452.).<br />
ucxoeli mogzaurebic TavianT ,,aRwerebSi~ mniSvnelovan<br />
yuradRebas uTmoben zemoaRniSnul sakiTxs. ,,raWis olqs<br />
imereTSi yvelaze kargi adgilmdebareoba aqvs. Hhaeri aq<br />
sufTaa da klimaturi pirobebic sijansaRis sawindaria.<br />
swored amitomaa avadmyofobebi aq cota, xolo<br />
dRegrZeli adamianebi mravlad arian~ (gamba, 1987: 197.).<br />
eTnografiuli masalis mixedviTac _ wyali, hava,<br />
adgilmdebareoba _ pirdapir kavSirSia adamianis<br />
janmrTelobasTan. rogorc informatorebi gadmogvcemen<br />
,,hava winaT ufro janmrTeli iyo~ da amitomac _,,Zvelad<br />
sad iyo amdeni avadmyofobao~. zemoT CamoTvlili<br />
faqtorebi _ ,,wyali, hava, adgilmdebareoba<br />
ganapirobeben agreTve zogierTi endemuri daavadebis<br />
(malaria, Ciyvi) gavrcelebasac. aRniSnuli<br />
daavadebebis Sesaxeb cnobebi saqarTveloSi uZvelesi<br />
droidan mogvepoveba (yauxCiSvili, 1955; gamba, 1987;<br />
vaxuSti batoniSvili, ..: 714; baqraZe, 1864: 25; Пантюхов,<br />
279
1893; Пантюхов, 1866; CimakaZe, 1913; Орбели, 1904.) adamianis<br />
janmrTelobaze zemoqmedebis TvalsazrisiT,<br />
garemopirobebsa da sacxovrebeli saxlis<br />
adgilmdebareobas gansakuTrebul yuradRebas uTmobda<br />
<strong>qarTuli</strong> samkurnalo wignebi_karabadinebi ( wigni<br />
saaqimoÁ 1936: 48_49.).,,iadigar daudSi~ pirdapir aris<br />
miTiTebuli jansaRi saxlis mSeneblobis Sesaxeb, rom<br />
saxli unda aSendes iseT adgilas, sadac haeri<br />
Sezavebulia ( bagrationi, ..: 105.).<br />
rogorc ukve aRvniSneT, winamdebare statiis mizania<br />
samcxe_javaxeTSi migranti mosaxleobis janmrTelobis<br />
problemis kvleva adaptaciis periodSi, ris<br />
ganxorcielebasac SevecdebiT adgilobriv mosaxleobasa<br />
da CamosaxlebulebSi wlebis manZilze Sekrebili<br />
eTnografiuli masalis analizis safuZvelze (CirgaZe,<br />
1986_88; 1999; <strong>burduli</strong>. 2000_2001.).zemoaRniSnul<br />
problemas ZiriTadad ganvixilavT axalcixis raionis<br />
sofel kldeSi imereTidan _ WiaTurisa da xaragaulis<br />
raionebidan gadmosaxlebulTa magaliTze.<br />
eTnografiuli masalis mixedviT, maT pirvel wlebSi<br />
Zalian gauWirdaT, mougvarebel sayofacxovrebo<br />
pirobebs Tan daerTo iseTi avadmyofobebic, romelic<br />
maT adrindel sacxovrisSi ar awuxebdaT, kerZod ki<br />
cieba, ris gamoc mosaxleobis nawili ukan dabrunda.<br />
ciebis gamomwvev ZiriTad mizezad ki ,,haeris dacdas~,<br />
koRos da antisanitariul pirobebs asaxeleben. Aaqve<br />
aRvniSnavT, rom cieba adgilobriv mosaxleobas ar<br />
awuxebda.<br />
rogorc gadmogvcemen maSindeli sofeli mZime<br />
sanaxavi iyo _ ,,aq rom movediT binZuri iyo es sofeli,<br />
uamravi tyavi eyara, bumbuli, mSieri ZaRlebi<br />
dawanwalebdnen. sofeli mingreul_mongreuli iyo. bevri<br />
ukan dabrunda, magram mere Cven Semogvnatrodnen. Aaq<br />
ufro mosavliani mxarea, vidre imereTSi, sadac Cven<br />
vcxovrobdiT~_o, gadmogvcemen mTxrobelebi. ,,aq rom<br />
280
CamovediT cieba dagvemarTa, iq (imereTSi) ar iyo, mere<br />
movidnen axalcixidan eqimebi, Sewamles arxebi,<br />
dagviriges wamlebi. 2_3 weli gagrZelda es avadmyofoba,<br />
mere aRar gvemarTeboda~_o.<br />
cnobilia, rom saqarTveloSi cieba (malaria)<br />
_kolxeTis dablobis da qvemo qarTlisaTvis<br />
damaxasiaTebeli endemuri daavadebaa (gvaTua, 1996.).<br />
mesxeTisaTvis ki es daavadeba endemuri ar iyo.<br />
,,cieb_cxelebas~, igive malarias epidemiuri xasiaTi ar<br />
hqonia, TumcaRa zogierT sofelSi_xizabavra, toloSi<br />
xerTvisi da sxv. am daavadebis SemTxvevebi zafxulSi an<br />
Semodgomis dasawyisSi mainc fiqsirdeba.<br />
Camosaxlebulebs ki sami weli stanjavda cieba. Mmere<br />
,,SeeCvivnen havas~.<br />
Eendemuri ar aris aRniSnuli daavadeba zemo<br />
imereTisTvisac. rogorc Cans, misi afeTqeba migrantebSi<br />
gamoiwvia ara ,,kargi klimaturi pirobebidan cudSi<br />
gadasaxlebam~, aramed, rogorc xalxi uwodebs ,,haeris<br />
dacdam~, ,,es daavadeba haeris dacdam iciso~, imereTSi,<br />
sxva soflidan gamoTxovil qalebsac emarTebodaT<br />
cieba, an WalaSi rom ,,wavidodiT samuSaod, dagvcdida<br />
haeri~_o, da sxv.~_ gadmogvcemen mTxrobelebi.<br />
Mmalarias gamomwvevi realuri mizezebis (arajansaRi<br />
klimati, koRo) codna, imis garantic iyo, rom qarTvel<br />
xalxs gamoemuSavebina efeqturi profilaqtikuri da<br />
samkurnalo saSualebebi. Aam RonisZiebebidan, pirvel<br />
rigSi, unda davasaxeloT samosaxlo adgilis SerCevis<br />
xalxuri codna, aseve tansacmeli da kvebis sistema.<br />
Zveli xalxi gadmogvcems, rom Tu SesaZlebeli iyo<br />
samosaxlod maRlob adgils irCevdnen, imitom, rom ,,iq<br />
haeri janmrTelia da avadmyofobac ar Cndebao~. Ees<br />
gamocdileba SeumCneveli ar darCeniaT ucxoel<br />
mogzaurebs. Jak fransua gamba wers: ,,imerlebs SeuZliaT<br />
civilizilebul xalxs kargi rCeva miscen samosaxlod<br />
Sesaferisi adgilis SesarCevad. imerlebi sameurneod<br />
281
dablobs iyeneben, magram saxl_karad maRlob platoebs<br />
irCeven wyaroebTan axlos. ciebisagan Tavis dasaRwevad<br />
am windaxedulobis garda, isini kidev bevr sxva zomas<br />
mimarTaven: saxlSi cecxli dRedaRam unTiaT, es haeris<br />
gawmendis saukeTeso saSualebaa da amasTan erTad miwis<br />
sinestesac STanTqavs.... saWmelad xorcs maincdamainc ar<br />
etanebian, maTi saWmelia Romis an fetvis fafa da Wadi.<br />
Rvinos bevrs svamen. tansacmeli, gansakuTrebiT ki Txis<br />
bewvisagan qeCis mosasxamebi, temperaturis mkveTr<br />
dacemas maT advilad gadaataninebs xolme, amis gamo<br />
cieba maT ar emarTebaT~ (gamba, 1987: 176.).<br />
cxadia, zemoCamoTvlili profilaqtikuri<br />
RonisZiebebis dacva Camosaxlebulebs Zalian<br />
gauWirdebodaT. gansakuTrebiT es unda iTqvas<br />
sacxovrebel saxlebze, maT adgilze daxvdaT miwurebi,<br />
sadac pirvel wlebSi mouwiaT cxovreba da ramac,<br />
rogorc gadmogvcemen, maT janmrTelobaze uaryofiTad<br />
imoqmeda.<br />
ciebisagan Tavis dasaxsnelad iyenebdnen arays _,,8_9<br />
wlis otkas~ (rogorc mTxrobelebi gadmogvcemen).<br />
Rvino da arayi aRniSnuli miznisaTvis mTel<br />
saqarTveloSi miRebuli yofila` (mindaZe, 1996:2.). velze<br />
muSaobisas davafiqsireT ciebiani avadmyofis SardiT<br />
mkurnaloba, rac aseve cnobili iyo Zveli droidanve<br />
(gvaTua, 1996: 28.) da rasac zogierTi mkvlevari dadebiT<br />
Sefasebas aZlevs ( Tofuria, 1977: 56.).<br />
EeTnografiuli masalis analizi metyvelebs, rom<br />
realuri mizezebis gverdiT, ciebis gamomwvevad raRac<br />
uxilavi arsebac iTvleboda. Aase mag; cieba rom<br />
mouvlida, avadmyofs mieparebodnen da civ wyals<br />
Seasxamdnen _ ,,SiSidan gaiTiSeba i oxeri cieba da<br />
avadmyofs moSordebao~.<br />
erT_erTi mZime daavadeba, romelic<br />
CamosaxlebulebSi gavrcelda, aris Ciyvi. aRniSnuli<br />
daavadeba maRalmTiani qveynebisaTvis aris<br />
damaxasiaTebeli da igi winaT saqarTveloSi<br />
282
metnaklebad yvela regionSi yofila gavrcelebuli,<br />
gansakuTrebiT ki svaneTSi, raWaSi, aWaraSi da sxv..<br />
samcxe_javaxeTSi Ciyvi yvelaze metad adigenis<br />
raionSi yofila<br />
gavrcelebuli.<br />
i. aslaniSvilis mixedviT, Ciyvis gavrcelebis mxriv<br />
axalcixis mazra, umTavresad qvablianis xeoba<br />
gamoirCeoda. TviT axalcixeSi misi gavrcelebis<br />
SemTxvevebi iyo mis zemo nawilSi, e.w. rabaTSi.<br />
Axalcixis midamoebi irgvliv mofenili iyo mravali<br />
CiyvianebiT (aslaniSvili, 1929: 126.).<br />
mesxeTSi Cawerili eTnografiuli masalis mixedviT,<br />
Ciyvi umetesad qalebSi yofila gavrcelebuli.<br />
Ggamomwvev mizezad saxeldeba nerviuloba da<br />
adgilobrivi sasmeli wyali, ityodnen: ,,ijavra da Ciyvi<br />
Camouvidao~.<br />
sofel kldeSi Cawerili eTnografiuli masalis<br />
mixedviT ki imereTSi _ WiaTurasa da xaragaulSi,<br />
saidanac arian Camosaxlebulni, Ciyvi iSviaTi movlena<br />
iyo. ,,Zvelad Cvens sofelSi or qals hqonda Ciyvi, isic<br />
sxva soflidan mosul rZlebs~ (mTx. Mariam vasilis as.<br />
kurtaniZe_kapanaZe, 80 w. 2001w.). dResdReobiT ki am<br />
sofelSi Ciyvis gavrcelebis mxriv metad savalalo<br />
mdgomareobaa, rasac mosaxleoba adgilobrivi wylis<br />
uvargisobas ukavSirebs. Tumca unda aRiniSnos rom es<br />
problema saqarTveloSi bolo dros TiTqmis yvelgan<br />
kvlav aqtiuri gaxda, gaizarda CiyviT daavadebulTa<br />
ricxvi. Yvelaze samwuxaro ki isaa, rom ufro meti<br />
procenti Ciyvianebisa mozard TaobaSia. Mmag; 2001 wels<br />
sofel kldis skolaSi Catarebuli <strong>samedicino</strong><br />
gamokvlevebis Sedegebis mixedviT 100 bavSvidan mxolod<br />
10_s ar aReniSneboda Ciyvis niSnebi. Amave masalis<br />
mixedviT skolis bavSebs urigdebodaT iodis Semcveli<br />
kafsulebi _ antistrinini. skolamdel da ufrosi<br />
Taobis warmomadgenlebs ki ara.<br />
283
,,Ciyvi axla bevrsa aqvs, igi camet avadmyofobas<br />
aCens~_o_ gadmogvcemen mTxrobelebi. rogorc Cvens mier<br />
mopovebuli eTnografiuli masala, ise Ciyvis<br />
problemebisadmi miZRvnili gamokvlevebi (kupcisi, 1926:<br />
393_401; aslaniSvili 1926, 41_42; aslaniSvili, 1945;<br />
Бакрадзе, 1861.), Ciyvs pirdapir ukavSireben sasmeli<br />
wylis vargisianobas, agreTve im geografiul garemosa<br />
da sayofacxovrebo pirobebs (margiani, 1945; <strong>burduli</strong>,<br />
1979_1985.). sadac maT uxdebodaT cxovreba.<br />
sainteresod migvaCnia, rom eTnografiuli masalis<br />
mixedviT, saqarTveloSi CiyviT daavadebulTa mimarT<br />
sxvadasxvagvari damokidebuleba mowmdeba. Mmag: svaneTSi<br />
igi samarcxvino daavadebad ar iTvleboda da<br />
qorwinebisaTvis xelSemSleli piroba ar iyo<br />
(<strong>burduli</strong>. 1979_1985.), xolo imeruli (kldeSi Cawerili)<br />
masalis mixedviT ki, ,,qals gaTxovebis dros aTasnairad<br />
gaCxrekdnen, Ciyvians vin waiyvanda, an Tu misians<br />
vinmes hqonda, mas ar iTxovdnen~ (<strong>burduli</strong>, 2001.). mizezi<br />
gansxvavebuli damokidebulebisa, vfiqrobT, Ciyvis<br />
gavrcelebis masStabidan unda gamomdinareobdes.<br />
eTnografiuli masalis mixedviT, xalxis<br />
janmrTelobisaTvis gadmosaxlebas uaryofiTTan erTad<br />
garkveuli dadebiTi Sedegic moutania. Camosaxlebulebi<br />
kanis mZime daavadebis _ pelagrasgan (pellagra_ kanis<br />
daavadeba, romelsac iwvevs sakvebSi vitaminis [nikotinis<br />
mJavas] nakleboba) (dgebuaZe, abaSiZe, 1988.), romelic<br />
sakvebTan, kerZod, simindTan aris dakavSirebuli.<br />
mTxrobelTa gadmocemiT, imereTSi maT zemoaRniSnuli<br />
daavadeba awuxebdaT, romelic xel_fexze da saxeze<br />
uCndebodaT. Aam dros kani skdeba, icis Zlieri qavili,<br />
,,sul gatyavdeboda xel_fexi~. informatorTa nawili<br />
daavadebas gafuWebul, mware simindis fqvils<br />
ukavSirebs, nawili ki sakvebad simindis fqvilis mudmiv<br />
gamoyenebas. Camosaxlebis mere xalxi am daavadebisagan<br />
swrafad ganikurna, radgan siminds xorbali Caenacvla.<br />
284
Cveni mizani iyo dagvefiqsirebina xalxuri codna<br />
garemo pirobebisa da janmrTelobis urTierTmimarTebis<br />
Sesaxeb, amdenad, xalxur samkurnalo saSualebebsa da<br />
maT dadebiT an uaryofiT Sedegebs naklebad vexebiT.<br />
eTnografiuli masalis analizi saSualebas iZleva<br />
davaskvnaT, rom qarTvel xalxs kargad hqonda<br />
gacnobierebuli janmrTelobisaTvis geo_klimaturi<br />
pirobebis, sacxovrebeli binisa Tu kvebis mniSvneloba.<br />
samcxe _javaxeTSi Camosaxlebulebi aRniSnaven axali<br />
sacxovrebeli pirobebis dadebiT da uaryofiT mxareebs<br />
da marTebulad akavSireben ama Tu im daavadebis<br />
gamomwvev mizezebTan, ase mag: wyalTan _ Ciyvs<br />
(cnobilia, rom wyalSi iodis nakleboba iwvevs<br />
aRniSnul daavadebas); klimatTan//,,haeris dacdasTan~ _<br />
ciebas (malaria); sakvebis erTferovnebasTan _ kanis<br />
daavadebas, pelagras, da sxv.<br />
G<br />
gamoyenebuli literatura<br />
1. g. meliqiSvili saqarTvelos istoriis narkvevebi.<br />
t. I. 1970.<br />
2. 2. r. TofCiSvili, aRmosavleT saqarTvelos<br />
mTielTa migracia XVII_XX ss. Tb. 1984.<br />
285
3. vaxuSti bagrationi, aRwera samefosa saqarTvelosa.<br />
qarTlis cxovreba t. IV. Tb. 1973; r. TofCiSvili,<br />
dasax. naSromi; g.Citaia, Sromebi. t. I.<br />
4. n. mindaZe, qarTveli xalxis codna daavadebisa da<br />
garemos urTierTmimarTebis Sesaxeb. krb.<br />
,,daavadeba da garemo~ (istoriul_eTnologiuri<br />
gamokvleva). Tb. 1996.<br />
5. T. yauxCiSvili. Hhipokrate da misi cnobebi<br />
saqarTvelos Sesaxeb. Tb. 1955.<br />
6. iakob curtaveli. wameba wmindisa SuSanikisi<br />
dedoflisa. Tb. 1986.<br />
7. giorgi merCule. Grigol xancTelis cxovreba.<br />
<strong>qarTuli</strong> proza. I. Tb. 1982.<br />
8. vaxuSti bagrationi. aRwera samefosa<br />
saqarTvelosa. ,,qarTlis cxovrebaA~ t. IV. Tb. G<br />
9. Jak fransua gamba. ,,mogzauroba amierkavkasiaSi~. Tb.<br />
1987.<br />
9. d. baqraZe. Сванетия. ЗКИРГО. кн.VI. 1864. 25;<br />
10. Пантюхов И. И. Антропологические наблюдения на Кавквзе.<br />
ЗКИРГ. Тиф.1893<br />
11. Пантюхов И. И. Особенности болезни на склонах Кавказа.<br />
Мед. Св. КМО. 1866. № 1;<br />
12. n. CimakaZe, Tavisufali svaneTi, Zveli saqarTvelo.<br />
t. II. tf. 1913;<br />
13. Орбели Д. Сванетия. Зоб и кретинизм в Сванетия. Петербург.<br />
1904.<br />
12. wigni saaqimoÁ. Tb. 1936.<br />
13. d. bagrationi. iadigar daudi. G<br />
14. n. CirgaZe. 1986_1988, 1999 ww.<br />
15.Mm. <strong>burduli</strong> 2000_2001 ww. samcxe javaxeTis savele<br />
eTnografiuli dRiurebi.<br />
16.Nn. gvaTua. ,,malarias gavrceleba da xalxuri<br />
mkurnalobis tradiciebi qvemo qarTlSi~. Kkrb.<br />
,,daavadeba da garemo~. Tb. 1996.<br />
17. i. Tofuria. Mmalaria saqarTveloSi, Tb. 1977.<br />
286
18. i. aslaniSvili. Ciyvis axali kerebi saqarTveloSi.<br />
,,Tanamedrove medicina~. 1929.<br />
19. r. kupcisi. ,,sasmeli wylis radioaqtiuroba,<br />
rogorc SesaZlebeli eTiologiuri momenti endemuri<br />
Ciyvis warmoSobisa~. ,,Tanamedrove medicina~. Tb. 1926. №5.<br />
20. i. aslaniSvili. Ciyvi svaneTSi. Tb. 1926.<br />
21. i. aslaniSvili. Ciyvis sawinaaRmdegod<br />
CatarebuliRonisZiebebis Sedegebi qvemo svaneTSi.<br />
Jurnali ,,sabWoTa endokrinologia~. №8. 1945<br />
22. Бакрадзе Д. Сванетия ,,Кавказ”. 1861. №1.<br />
23. d. margiani. svanuri masala, 1945w. istoriisa da<br />
eTnologiis institutes arqivi;<br />
24. m. <strong>burduli</strong>. svaneTis eTnografiuli dRiurebi.<br />
1979_1985.<br />
25. r. dgebuaZe. A. abaSiZe. qarTul_rusul_laTinuri<br />
mokle <strong>samedicino</strong> ganmartebiTi leqsikoni. Tb. 1988.<br />
Burduli Medea, Chirgadze Nino<br />
About problems connected to some inner migration processes<br />
according<br />
the example of public medicine in Samtskhe-Javakheti Region<br />
Simmary<br />
Studying traditions of public medicine shows that people have well<br />
acknowledged the influence of environment on their heath. Climate and<br />
water often determined Geography and regional exclusiveness of the<br />
spread deceases Etnological study of heath problems of people in<br />
Samtskhe- Javakheti proves this.<br />
It is well-Known fact that ecological disbalanse provoked such<br />
deceases in migrants, that were not noticeable in the places where they<br />
lived before and on the contrary some deceases wholly disappeared.<br />
287
Вурдули Медеаб Чиргадзе Нино<br />
О некоторых проблемах связанных с внутремиграционными<br />
процессами<br />
(на примере народной медицины в Самцхе-Джавахети)<br />
Резюме<br />
Изучение традиций народной медицины показывает что народ<br />
хорошо созновал влияние окружаюшей среды на их здоровье. Климат<br />
и питьевая вода часто определяли географию распростанения<br />
болезней и их региональные особенности. Это подверждаетсия<br />
этнографическим изучением проблем здоровья населения<br />
переселенного в Самцхе-Джавахети. Доказано что экологический<br />
дисбаланс вызвал у мигрантов такие заболевания которые не<br />
отмечались в месте их проживания или же наоборот некоторые<br />
заболевания вовсе исчезли.<br />
288
sarCevi<br />
CONTENTS<br />
СОДЕРЖАНИЕ<br />
meanobisa daginekologiur daavadebaTa mkurnalobis<br />
zogierTi xalxuri tradicia dasavleT saqarTveloSi<br />
(svaneTis, raWa_leCxumisa da imereTis eTnografiuli<br />
masalis mixedviT)………………………………………………….<br />
………………………………<br />
(krb: ,,<strong>tradiciuli</strong> <strong>qarTuli</strong> <strong>samedicino</strong> <strong>kultura</strong>~, I. _<br />
,,mSobiarobisa da Cvili bavSvis movlasTan<br />
dakavSirebuli wes_Cveulebebi saqarTveloSi~,<br />
(istoriul_eTnografiuli gamokvleva), ,,mecniereba~,<br />
Tbilisi, 1997, gv. 107_135.……<br />
travmebis mkurnaloba svaneTsa da leCxumSi<br />
(eTnografiuli masalebis mixedviT) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .<br />
. . . . .. . . . . . . ………………………………………….<br />
(iv. javaxiSvilis sax. Tsu axalcixis filialis<br />
,,Sromebis krebuli~, I. Tbilisis universitetis<br />
gamomcemloba, 1998. gv.185_202.).<br />
ЛЕЧЕНИЕ ТРВМ В СВАНЕТИИ И ЛЕЧХУМИ (ПО<br />
ЭТНОГРАФИЧЕСКИМ МАТЕРИАЛАМ)<br />
289
tuberkulozis mkurnalobis <strong>tradiciuli</strong> saSualebebi<br />
dasavleT<br />
saqarTveloSi<br />
………………………………………………………………………………<br />
…<br />
(medicinis istorikosTa saerTaSoriso samecniero<br />
konferenciis SromaTa krebuli, miZRvnili <strong>qarTuli</strong><br />
<strong>samedicino</strong> Zeglis ,,usworo karabadinis~ 1000<br />
wlisTavisadmi. ,,kavkasia_aRmosavleTisa da dasavleTis<br />
civilizaciaTa gzajvaredini~, Tbilisi, 1998, gv. 259_263)<br />
TRADICIONAL METHODS OF TREATMENT OF<br />
TUBERCULOSIS IN WESTERN REGIONS OF GEORGIA<br />
Institute of History and ethnography I. Javakhishvili Akademy of<br />
Sciencies of Georgia<br />
Zveli <strong>qarTuli</strong> medicina arqeologiuri masalis<br />
mixedviT<br />
(iv. javaxiSvilis sax. Tsu axalcixis filialis<br />
,,Sromebis krebuli~, II. Axalcixe, 2000, gv. 117_123.).<br />
................................................................................................<br />
OLD GEORGIAN MEDICINE ACCORDING TO THE<br />
ARCHEOLOGICAL MATERIAL<br />
Terapiuli mkurnalobisxalxuri tradiciebi dasavleT<br />
saqarTveloSi….<br />
(saqarTvelos mecnierebaTa akademiis iv. javaxiSvilis<br />
sax. istoriisa da eTnologiis institutes Jurnali<br />
,,analebi~, Tbilisi, 2002, gv. 57_63.).<br />
НАРОДНЫЕ СРЕДСТВА ТЕРАПЕВТИЧЕСКОГО ЛЕЧЕНИЯ<br />
В ЗАПАДНОЙ ГРУЗИИ<br />
FOLKMETHODS OF NON_SURGICAL TREATMENTIN<br />
WESTERN GEORGIA<br />
mkurnalobis magiuri saSualebebi _ fsiqoTerapia Tu<br />
crurwmena?<br />
(dasavleT saqarTvelos eTnografiuli masalis<br />
mixedviT). ……………………<br />
290
(Jurnali ,,logosi~, _saqarTvelos marTlmadidebel<br />
eklesiasTan arsebuli qristianuli kvlevis<br />
saerTaSoriso centri; saqarTvelos sapatriarqo;<br />
saqarTvelos mecnierebaTa akademiis istoriisa da<br />
eTnologiis instituti; mecnierebis fondi ,,udabno~,<br />
Tbilisi, 2004, gv. 112_118.).<br />
MAGIK MEANS OF HEALING-PSYCHOTHERAPHY OR<br />
SUPERSTITIO? (ACCORDING TO ETNOGRAPHIC DATA<br />
FROM WESTERN GEORGIA)<br />
epidemiur daavadebebTan dakavSirebuli<br />
rwmena_warmodgenebi d awes_Cveulebebi dasavleT<br />
saqarTveloSi …………………………………………….<br />
(krb. ,,masalebi saqarTvelos eTnografiisaTvis~, t.<br />
XXVI, Tbilisi, 2004, gv. 44_47.).<br />
liToTerapiuli mkurnalobis xalxuri tradiciebi<br />
dasavleT saqarTveloSi (eTnografiuli masalis<br />
mixedviT) ………………………………….<br />
(krb. ,,masalebi saqarTvelos eTnografiisaTvis~, t. XXV,<br />
Tbilisi 2005, gv. 125 _ 135.).<br />
RviniT mkurnalobis xalxuri tradiciebi saqarTveloSi<br />
(enoTerapia)…….<br />
(saistorio krebuli ,,mesxeTi~, t. VIII_IX,<br />
Tbilisi_axalcixe, 2007, gv. 24_35.)<br />
FOLK TRADITIONS OF TREATMENT WITH WINE IN<br />
GEORGIA (ENOTHERAPY)<br />
НАРОДНЫЕ ТРАДИЦИИ ЭНОТЕРАПИИ В ГРУЗИИ<br />
nevrofsiqikuri daavadebebis mkurnalobis religiuri<br />
centrebi svaneTSi (eTnografiuli masalis<br />
mixedviT)……………………………………………………..<br />
(Jurnali ,,logosi~, saqarTvelos marTlmadidebel<br />
eklesiasTan arsebuli qristianuli kvlevis<br />
saerTaSoriso centri; saqarTvelos sapatriarqo;<br />
291
istoriis, eTnologiis, religiis Seswavlisa da<br />
propagandis samecniero centri, Tbilisi, IV, 2007, gv.<br />
302_308.).<br />
travmul dazianebaTa mkurnalobis xalxuri tradiciebi<br />
qvemo qarTlSi<br />
(ssip axalcixis institutis ,,Sromebi~, I. Tbilisi, 2008,<br />
gv. 48_51.).<br />
FOLK TRADITIONS OF TREATMENT OF TRAUMATIC<br />
INJURIES IN KVEMO KARTLI<br />
travmebis mkurnalobis istoriidan (svani<br />
,,aqimebi~)……………………………..<br />
(sruliad saqarTvelos kaTolikos_patriarqis<br />
uwmindesisa da unetaresis ilia II_is dabadebis 75_e da<br />
aRsaydrebis 30_e wlisTavisadmi miZRvnili samecniero<br />
krebuli _ ,,svaneTi _ <strong>qarTuli</strong> kulturis savane~,<br />
Tbilisi, 2008, gv.321_327.)<br />
FROM THE HISTORY OF TRAUMA TREATMENT (THE<br />
SVAN DOKTORS)<br />
daavadebaTa profilaqtikis istoriidan qvemo<br />
qarTlSi……………………….<br />
(istoriis, eTnologiis, religiis Seswavlisa da<br />
propagandis samecniero centris Jurnali, ,,analebi~, №2,<br />
Tbilisi, 2008, gv. 295_314.)<br />
FROM THE HISTORY OF DISEASE PROPHYLAXIS IN<br />
KVEMO KARTLI<br />
ИЗ ИСТОРИИ ПРОФИЛАКТИКИ БОЛЕЗНЕЙ В КВЕМО<br />
КАРТЛИ<br />
samkurnalo ritualebi svaneTSi<br />
……………………………………………………….<br />
292
(istoriis, eTnologiis, religiis Seswavlisa da<br />
propagandis samecniero centris Jurnali ,,analebi~,<br />
№3, Tbilisi, 2008, gv. 422_435.).<br />
THE RITUALS OF THE MEDIKAL TREATMNT IN SVANETI<br />
<strong>qarTuli</strong> <strong>tradiciuli</strong> <strong>samedicino</strong> <strong>kultura</strong> xalxuri da<br />
wignieri (karabadinebis) codnis urTierTobis<br />
sakiTxisaTvis……………………………….<br />
(ssip axalcixis instituti, Jurnali ,,gulani~, №2,<br />
axalcixe, 2008, gv. 36_49.).<br />
GEORGIAN TRADITIONAL MEDIKAL CULTURE ABOUT<br />
THE RELATIONS OF FOLK AND PROFESSIONAL<br />
KNOWLEDGE (KARABADINES)<br />
<strong>samedicino</strong> cnobebi qarTul hagiografiul<br />
nawarmoebebSi (V_X ss.)<br />
(ssip axalcixis instituti, Jurnali ,,gulani~, #1,<br />
axalcixe, 2009, gv. 24_34.)<br />
MEDIKAL NOTES IN THE GEORGIAN HAGIOGRAPHIC<br />
WORKS (V-X CC.)<br />
alxuri mkurnalobis tradiciebi<br />
kavkasiaSi……………………………………………..<br />
FOLK TRADITIONS OF TREATMENT IN THE CAUCASUS<br />
TanaavtorTan erTad<br />
<strong>Mmedea</strong> <strong>burduli</strong>, nino CirgaZe<br />
293
avSvTa zogierTi daavadebis mkurnalobis xalxuri<br />
tradiciebi<br />
samxreT_dasavleT<br />
saqarTveloSi……………………………………………………….<br />
(iv. javaxiSvilis sax. Tbilisis saxelmwifo<br />
universitetis mesxeTis filialis ,,Sromebi~,<br />
humanitarul mecnierebaTa seria, I, axalcixe_Tbilisi,<br />
2006, gv. 318_331.).<br />
МЕДЕА БУРДУЛИ, НИНО ЧИРГАДЗЕ<br />
НАРОДНЫЕ ТРАДИЦИИ ЛЕЧЕНИЯ НЕКОТОРЫХ<br />
ЗАБОЛЕВАНИЙ ДЕТЕЙ В ЮГО-ЗАПАДНОЙ ГРУЗИИ<br />
MEDIA BURDULI, NINO CHIRGADZE<br />
FOLK TRADITIONS OF TREATMENT OF SOME DISEASES<br />
IN CHILDREN IN SOUHT-WEST GEORGIA<br />
<strong>Mmedea</strong> <strong>burduli</strong>, nino CirgaZe<br />
Sidamigraciul procesebTan dakavSirebuli zogierTi<br />
problemis Sesaxeb<br />
(samcxe_javaxeTSi xalxuri mkurnalobis<br />
magaliTze)……………………………<br />
(iv. javaxiSvilis sax. Tbilisis saxelmwifo<br />
universitetis mesxeTis filiali, saistorio krebuli<br />
,,mesxeTi~, t. VIII_IX, Tbilisi_axalcixe,<br />
2007, gv. 36_46.).<br />
MEDIA BURDULI, NINO CHIRGADZE<br />
ABOUT PROBLEMS CONNECTED TO SOME INNER<br />
MIGRATION PROCESSES ACCORDING THE EXAMPLE OF<br />
PUBLIK MEDICINE IN SAMTSKHE-JAVAKHETI REGIO<br />
МЕДЕА БУРДУЛИ, НИНО ЧИРГАДЗЕ<br />
ОБ НЕКОТОРЫХ ПРОБЛЕМАХ, СВЯЗАННЫХ С<br />
ВНУТРЕМИГРАЦИОННЫМИ ПРОЦЕСАМИ (НА ПРИМЕРЕ<br />
НАРОДНОЙ МЕДИЦИНЫ В САМЦХЕ-ДЖАВАХЕТИ)<br />
294
295