საქართველოს მთავრობის

განკარგულება №1373

2013 წლის 18 სექტემბერი

 ქ. თბილისი

სამცხე‑ჯავახეთის რეგიონის განვითარების

2014 – 2021 წლების სტრატეგიის

დამტკიცების თაობაზე

„საქართველოს მთავრობის სტრუქტურის, უფლებამოსილებისა და საქმიანობის წესის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-5 მუხლის „ს“ ქვეპუნქტისა და ევროკავშირსა და საქართველოს მთავრობას შორის 2011 წლის 14 ნოემბრის დაფინანსების ხელშეკრულების („საქართველოს რეგიონული განვითარების რეფორმის მხარდაჭერა“) მე-2 დანართის (ტექნიკური და ადმინისტრაციული დებულებები) შესაბამისად, დამტკიცდეს თანდართული „სამცხე-ჯავახეთის რეგიონის განვითარების  2014 – 2021 წლების სტრატეგია“.

პრემიერ-მინისტრი                                                              ბ. ივანიშვილი

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

სამცხე-ჯავახეთის რეგიონის განვითარების სტრატეგია

2014 – 202 1 წლებში

 

 

 

                                                                                               

 

 

I . ზოგადინაწილი       

I.

სამცხე-ჯავახეთისაქართველოსსამხრეთ-აღმოსავლეთითმდებარეობს. მასშიშედის სამი ისტორიული მ ხარე - სამცხე, ჯავახეთი და თორი . რეგიონი აჭარას, გურიას იმერეთს, შიდა ქართლს, ქვემო ქართლს, სომხეთსა და თურქეთს ესაზღვრება. რეგიონისტერიტორია 6421 კვადრატული კილომეტრია. მოსახლეობის სიმჭიდროვე 1 კვ.კმ-ზე  32 კაცს შეადგენს .რეგიონშიექვსი თვითმმართველი ერთეულია - ახალციხის , ადიგენის , ასპინძის , ბორჯომის , ნინოწმინდისადაახალქალაქის მუნიციპალიტეტები . რეგიონულიცენტრი ქალაქიახალციხეა , სადაცგანთავსებულიასახელმწიფორწმუნებულის -გუბერნატორისადმინისტრაცია.მხარეში 353 დასახლებული პუნქტია, მათ შორის:
ხუთი ქალაქი: ახალქალაქი, ახალციხე, ბორჯომი, ვალე, ნინოწმინდა;
შვიდი დაბა: ბაკურიანი, ბაკურიანის ანდეზიტი, წაღვერი, ახალდაბა, ადიგენი, აბასთუმანი, ასპინძა;
254სოფელი.

 

რეგიონს გააჩნია ხელსაყრელი გეოპოლიტიკური მდებარეობა, მას ესაზღვრება  თურქეთისა და სომხეთის  სახელმწიფოები, რაც ხელსაყრელ პირობებს ქმნის მეზობელ ქვეყნებთან სავაჭრო-ეკონომიკური  და კულტურული ურთიერთობების განვითარებისათვის.

 

რეგიონის ტერიტორიაზე გადის  ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის ნავთობსადენი, ტრანსკასპიური გაზსადენი, მარაბდა-ახალქალაქი-ყარსის რკინიგზა.

 

2013 წლის იანვრის მდგომარეობით სამცხე-ჯავახეთის მოსახლეობა 213.5 ათას ადამიანს შეადგენდა ([1]), რაც საქართველოს მთლიანი მოსახლეობის 5%-ზე ოდნავ ნაკლებია.ბოლო ათი წლის მაჩვენებლების მიხედვით შეინიშნება  ზრდის ტენდენცია. რეგიონის მოსახლეობის 31% (66.5 ათასი ადამიანი) ქალაქებში ცხოვრობს, ხოლო 69% (147 ათასი ადამიანი) - სოფლებში.მუნიციპალიტეტებს შორის ყველაზე მეტიმაცხოვრებელი რეგისტრირებულია ახალქალაქისა (65ათასი) და ახალციხის (48.4 ათასი ) მუნიციპალიტეტებში.

 

 

სამცხე–ჯავახეთი  ქვემო ქართლთან, შიდა ქართლთან, აჭარასა და თბილისთან ერთად მიეკუთვნება იმრეგიონთა რიცხვს, სადაც ბუნებრივი მატების დადებითი სალდოა.

 

შობადობის, სიკვდილიანობის და ბუნებრივი მატების კოეფიციენტები, 2003-2012 წ.წ.

წყარო: შედგენილია საქსტატის მონაცემებზე დაყრდნობით

 

ასევე, რეგიონში აღინიშნება მექანიკური მატება. საქსტატის მონაცემებით 2012 წელს რეგიონში მიგრაციის დადებითმა სალდომ 250 კაცი შეადგინა.

 

II. რეგიონის სოციალურიგანვითარება

1. დასაქმება და სოციალური მდგომარეობა

2012 წლის მდგომარეობით სამცხე-ჯავახეთის მოსახლეობის უმუშევრობის დონის მაჩვენებელი გურიასა და მცხეთა-მთიანეთთან ერთად 7.5 % შეადგენს, რაც მნიშვნელოვნად დაბალია ქვეყნის ანალოგიურ მაჩვენებელზე(15%).აღნიშნული განპირობებულია იმით, რომ რეგიონის მოსახლეობის დიდი ნაწილი დასაქმებულია სოფლის მეურნეობაში. ამასთან, რეგიონში არსებულ სამუშაო ძალას, რომელიც დასაქმებულია, ან სურს ეკონომიკის რომელიმესექტორში დასაქმება, ხშირ შემთხევევაში სჭირდება პროფესიული გადამზადება.

 

რეგიონში დაქირავებით დასაქმებულთა საშუალო წლიური რაოდენობა 2012წელს 9750 ადამიანს შეადგენდა. მათ შორის ყველაზე მეტი დასაქმებული იყო მშენებლობაში, გადამამუშავებელ მრეწველობაში,  ვაჭრობასა და ავტომობილების და სხვადასხვასაყოფაცხოვრებო საგნების  შეკეთების სექტორებში.

 

სოციალურიმდგომარეობა

 

2011 წელს რეგიონში ოჯახების საშუალო თვიური შემოსავალი 857 ლარს შეადგენდა, რაც 320 ლარით მეტია 2008 წლის ანალოგიურ მაჩვენებელზე ^[2] და ამ მაჩვენებლით რეგიონი პირველ ადგილზეა საქართველოში. თუმცა, სამცხე-ჯავახეთში დაქირავებული შრომიდან მიღებული შემოსავლების ერთ-ერთი ყველაზედაბალი წილია (13%).

 

რეგიონში სოფლის მეურნეობის პროდუქტების გაყიდვით შინამეურნეობებიდან მიღებული შემოსავალი 22%-ს შეადგენს და სხვა რეგიონებთან შედარებით ყველაზე მაღალია. შემოსავლების ყველაზე დიდ წყაროს ფულადი გზავნილები და პენსიები წარმოადგენენ.

 

რეგიონის მოსახლეობის მთლიანი ხარჯები მუდმივად იზრდება და 2011 წელს მან 36.7 მლნ ლარი შეადგინა, რაც 11 მლნ ლარით მეტია 2008 წლის ანალოგიურ მაჩვენებლზე[3] . ასევე იზრდება ოჯახის საშუალო თვიური ხარჯები - 2011 წელს იგი 830,8 ლარს შეადგენდა, რაც 2008 წლის ანალოგიურ მაჩვენებელზე 251,5 ლარით მეტია. ოჯახების მთლიან ბიუჯეტში სურსათზე გაწეული ხარჯების წილი ყველაზე მაღალია და მთლიანი თვიური ხარჯების 26,1% შეადგენს. სამცხე-ჯავახეთში ოჯახების საშუალო თვიური  ხარჯების ოდენობა საქართველოს სხვა რეგიონებთან შედარებით ყველაზე მაღალია.

 

 

რეგიონში შინამეურნეობების საშუალო თვიური შემოსავლები და ხარჯები (ლარი)

 

წყარო: საქსტატი

 

ამჟამად რეგიონში 2448 იძულებით ადგილნაცვალი პირია. მათი აბსოლუტური უმრავლესობა ბორჯომის მუნიციპალიტეტშია განთავსებული. ამჟამად ხელმისაწვდომი არ არის რეგიონში იძულებით ადგილნაცვალ პირთა მდგომარეობის ამსახველი ან საჭიროებათა კვლევის ანგარიში, სადაც დაფიქსირებული იქნებოდა ყველა ის სოციალური, ეკონომიკური, საყოფაცხოვრებო, თუ სხვა სახის პრობლემა, რაც რეგიონში მცხოვრებ იძულებით ადგილნაცვალ მოსახლეობას აწუხებს.

 

2012 წელს პენსიებსა და სოციალური დახმარებების პაკეთი 35.8 ადამიანმა მიიღო, რაც რეგიონის მოსახლეიობის 17 %-ს შეადგენს და საქართველოს მასშტაბით არ წარმოადგენს მაღალ მაჩვენებელს.

 

პენსიებისა და სოციალური პაკეტის მიმღებთა წილი მთლიან მოსახლეობაში საქართველოს რეგიონების მიხედვით, 2012 წ.

 

წყარო: საქსტატი

 

2012 წელს რეგიონში საარსებო შემწეობა მიიღო 3.8 ათასმა ოჯახმა, რაც ბაზაში რეგისტრირებულთა 15 პროცენტს შეადგენდა. ეს მაჩვენებელი ყველაზე დაბალია  საქართველოს მასშტაბით.

 

 

შემწეობისმიმღებთაოჯახებისწილიბაზაშირეგისტრირებულ ი ოჯახებისრაოდენობიდან , 2011 წ .

 

წყარო: საქსტატი

 

სახელმწიფო პროგრამების გარდა, სამცხე–ჯავახეთის მუნიციპალიტეტები ახორციელებენ სხვადასხვა პროგრამებს, რომლებიც მოიცავენ სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ მყოფი მოსახლეობის ერთჯერად დახმარებებს, ოპერაციების თანადაფინანსების ხარჯებს, დევნილთა და ინვალიდთა დახმარებებს, უფასო სასადილოს ხარჯებს, მიუსაფარ  ბავშვთა დახმარებებსადა სხვა სოციალურ, თუ ჯანმრთელობის დაცვის მუნიციპალური პროგრამების მიერ განსაზღვრულ ხარჯებს. რეგიონში სხვადასხვა მუნიციპალიტეტების ბიუჯეტებით გათვალისწინებულიჯანმრთელობის დაცვისა და სოციალური უზრუნველყოფის პროგრამები ძირითადად ერთგვაროვანია და არსებითად არ განსხვავდება ერთმანეთისაგან.

 

2. ჯანდაცვა

მიუხედავად იმისა, რომ რეგიონში მიმდინარეობს სამედიცინო დაწესებულებების რეაბილიტაცია და საავადმყოფოების თანამედროვე აპარატურით აღჭურვა, აპარატურული უზრუნველყოფით რეგიონის სამედიცინო დაწესებულებები ჩამორჩება თბილისისა და რამდენიმე სხვა რეგიონის სამედიცინო დაწესებულებებს, რის გამოც პაციენტებს სრულყოფილი, კომპეტენტური სამედიცინო გამოკვლევების, დიაგნოსტირებისა და მკურნალობისათვის ხშირად უწევთ თბილისის სამედიცინო დაწესებულებებისათვის მიმართვა, რაც თავის მხრივ დამატებით ხარჯებთან არის დაკავშირებული.

 

რეგიონში ყოველ 1000 მოსახლეზე 2.1 ექიმი მოდის, რაც საქართველოს სხვა რეგიონებთან შედარებით დაბალი მაჩვენებელია. თუ გავითვალისწინებთ თანამედროვე სამედიცინო აპარატურით უზრუნველყოფის მხრივ არსებულ პრობლემებსა და სამედიცინო პერსონალის კვალიფიკაციის ამაღლების შეზღუდულ შესაძლებლობებს, ეს ფაქტორები, უარყოფითად აისახება მოსახლეობის სამედიცინო მომსახურების ხარისხზე.

 

 

ექიმების რაოდენობა ყოველ 1000 მოსახლეზე, 2012 წ.

წყარო: საქსტატი

 

ძირითადი სპეციალობების მიხედვით ექიმების რაოდენობის ანალიზი,ასევე,ცხადყოფს სამედიცინო კადრების სიმცირეს რეგიონში. განსაკუთრებით თვალსაჩინოა ქირურგების სიმცირე, რაც ხშირად იწვევს გადაუდებელი ავადმყოფების თბილისში სასწრაფო ტრანსპორტირების აუცილებლობას.

 

ჯანდაცვის სფეროში  მიმდინარე რეფორმებისა და რეორგანიზაციის შედეგად ბოლო რამდენიმე წლის განმავლობაში მოხდა სახელმწიფო სამედიცინო დაწესებულებების გაერთიანება–გამსხვილება ან კერძო საკუთრებაში გადასვლა. ამჟამად რეგიონში 6 საავადმყოფო (ყველა მუნიციპალიტეტში თითო სამედიცინო დაწესებულება) და ერთი აბასთუმნის სპეციალიზირებული სტაციონარი ფუნქციონირებს.

 

რეგიონში საწოლთა ფონდით უზრუნველყოფის მაჩვენებელი 100,000 მოსახლეზე 223,4 საწოლს შეადგენს, რაც დაახლოებით 26%–ით ჩამორჩება საქართველოს მთლიან მაჩვენებელს.

 

სამცხე–ჯავახეთში ხორციელდება ყველა ის სახელმწიფო პროგრამა, რომელიც მთავრობის შესაბამისი  დადგენილებითაა განსაზღვრული. სახელმწიფო პროგრამებით გათვალისწინებულ პრიორიტეტულ მიმართულებებზე რეგიონში  დახარჯული თანხების დიდი წილი სასწრაფო სამედიცინო დახმარებაზე, ტუბერკულიოზის მართვაზე, მოსახლეობის ურგენტულ სამედიცინო მომსახურებასა და სოფლის ექიმის მომსახურებაზე მოდის.

 

ქვეყანაში მოქმედი სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ მყოფი მოსახლეობის სამედიცინო დაზღვევის პროგრამის ფარგლებში სამცხე–ჯავახეთში 2012 წლის სექტემბრამდე დაზღვეული იყო  17700–ზე მეტი ადამიანი (6261 ოჯახი),  პედაგოგების დაზღვევა  ჰქონდა 5916 მასწავლებელს. ჯანმრთელობის დაზღვევის სახელმწიფო პროგრამით, ძირითადად, ფინანსდება გადაუდებელი ქირურგიული ოპერაციები, გეგმიური ოპერაციები, ონკოლოგიური დავადებების მკურნალობა, სამედიცინო-პროფილაქტიკური გამოკვლევები და სხვა სახის სამედიცინო მომსახურება. 2012 წლის პირველი სექტემბრიდან სახელმწიფოს მხრიდან დაზღვეულთა რიცხვს დაემატა დაახლოებით 35000 პენსიონერი (ასაკის) და მკვეთრად გამოხატული შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირი, ასევე, 17000–მდე ბავშვი (6–წლამდე) და სტუდენტი.

 

3. განათლება

რეგიონში ყველა დონის საგანმანათლებლო დაწესებულება ფუნქციონირებს. მათ შორის -205 ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლა (აქედან 2 კერძო სკოლაა), 34 საბავშვო ბაღი, 4 პროფესიული სასწავლებელი და ერთი უმაღლესი სასწავლო დაწესებულება - ა(ა)იპ „ახალციხის  სასწავლო უნივერსიტეტი“. უნივერსიტეტმა 2012 წელს გაიარა ავტორიზაცია და პროგრამული აკრედიტაცია.

 

ბოლო 10 წლის განმავლობაში აშენდა 15 ახალი სკოლა, სრული რეაბილიტაცია ჩაუტარდა 18 სკოლას. ახალი და სრულად რეაბილიტირებული სკოლები აღჭურვილია ახალი სასკოლო ინვენტარით. ნაწილობრივი რეაბილიტაცია ჩაუტარდა რეგიონში მოქმედ 60 სკოლას. დანარჩენი სკოლები საჭიროებს მიმდინარე რემონტს. 2012 წელს ახალი სკოლები ადიგენის (3), ახალქალაქისა (5) და ახალციხის მუნიციპალიტეტებში (1) აშენდა. სრული ან ნაწილობრივი რეაბილიტაცია კი 89 სკოლას ჩაუტარდა.

 

ბოლო რამდენიმე წლის განმავლობაში რეგიონში შეინიშნება მოსწავლეთა რაოდენობის კლება, რაც განპირობებულია სხვადასხვა სოციალური და ეკონომიკური ფაქტორებით და შიდა და გარე მიგრაციით.

 

სკოლა რეგიონის ყველა სოფელშიარ ფუნქციონირებს, ჩატარებული რეფორმის შესაბამისად, ასეთი სოფლებიდან ბავშვების გადაყვანა-ტრანსპორტირება სკოლებში ორგანიზებული უნდა ყოფილიყო სახელმწიფოს მიერ, მაგრამ აღნიშნული მომსახურება არ  ხორციელდება,რაც ამ სოფლების ბავშვებს, განათლების ხელმისაწვდომობის მხრივ, გარკვეულ შეზღუდვებს უქმნის.

 

სამცხე–ჯავახეთში მოქმედი 17 საჯარო სკოლა ჩართულია ინკლუზიური სწავლების პროგრამაში, რაც კარგი მაჩვენებელია სხვა რეგიონებთან შედარებით. ამასთან, ყველა ეს სკოლა ადიგენისა და ახალციხის მუნიციპალიტეტებშია. ყველა ახლად აშენებული სკოლის შენობა მეტ-ნაკლებად ადაპტირებულია ინკლუზიური სწავლებისათვის. ახალ სკოლებში უზრუნველყოფილია პანდუსები, რაც შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე მოსწავლეთათვის სასწავლო პროცესის ხელმისაწვდომობას უზრუნველყოფს.რეგიონისთითქმისყველასკოლაჩართულიაეროვნულითურეგიონულიმასშტაბითგანხორციელებულსაკონკურსოპროგრამებსადაოლიმპიადებში.

 

რეგიონში სწავლების ხარისხთან დაკავშირებით ერთ-ერთი ძირითადი ინდიკატორი იმ მოსწავლეთა პროცენტული მაჩვენებელია, რომლებიც აბარებენ საერთო ეროვნულ გამოცდებს და იღებენ ქულათა საჭირო რაოდენობას უმაღლეს სასწავლებელში ჩასარიცხად. 2012 წელს სამცხე-ჯავახეთში  12 კლასიდაამთავრა 1819 მოსწავლემ, ერთიან ეროვნულ გამოცდებზე დარეგისტრირდა - 1127 და  ჩაირიცხა - 616 მოსწავლე, რაც რეგისტრირებულ მოსწავლეთა 55%–ს შეადგენს. ეს მაჩვენებელი სხვა რეგიონებთან შედარებით დაბალია. მოსწავლეთა ნაწილი მეზობელ სახელმწიფოებში მიდის უმაღლესი განათლების მისაღებად.

 

რეგიონში 34 საბავშვო ბაღია, რომლებიც ძირითადად ქალაქებში ფუნქციონირებს. სოფლებში ფაქტობრივად საბავშვო ბაღები არ არის, ქალაქად არსებული ბაღების უმრავლესობის მდგომარეობა კი სავალალოა, რისი მთავარი მიზეზიც ისაა, რომ ბაგა–ბაღების დაფინანსება ადგილობრივი, მუნიციპალური ბიუჯეტიდან ხდება, რომელსაც არა აქვს შესაძლებლობა არსებითი ხარჯები გასწიოს საბავშვო ბაღების შენობების კაპიტალურ რემონტსა და მოვლა-პატრონობაზე.

 

რეგიონში სკოლამდელი აღზრდის განვითარებისათვის მნიშვნელოვანია სკოლამდელ განათლებაზე ხელმისაწვდომობის გაზრდის ხელშეწყობა, სკოლამდელი დაწესებულებების მატერიალურ-ტექნიკური ბაზისა და ინფრასტრუქტურის გაუმჯობესება, პედაგოგთა ცოდნისა და კვალიფიკაციის ამაღლება და სასწავლო პროცესის კიდევ უფრო გაუმჯობესება.

ახალციხის  სასწავლო უნივერსიტეტში ოთხი ფაკულტეტია (განათლების, ჰუმანიტარულ და სოციალურ მეცნიერებათა ფაკულტეტი, ბიზნესის ადმინისტრირების ფაკულტეტი, ინჟინერიის, აგრარულ და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა ფაკულტეტი, იურიდიული ფაკულტეტი), 1360 სტუდენტითა და 130 პედაგოგით, რომელთაგან 10 სრული პროფესორია, 42 ასოცირებული პროფესორი და 4 ასისტენტ პროფესორი.  როგორც უნივერსიტეტის, ასევე პროფესიული სასწავლებლების სასწავლო პროგრამები სრულად ვერ აკმაყოფილებენ შრომის ბაზრის მოთხოვნებს.

 

 

III.რეგიონის ეკონომიკური განვითარება

1. ბუნებრივირესურსები

რეგიონი ცნობილია თავისი სამკურნალო-რეკრეაციული ზონებით. კლიმატური პირობები,ასევე,განაპირობებს რეგიონში განახლებადი ალტერნატიული ენერგორესურსების მხრივ არსებულ მნიშვნელოვან ენერგეტიკულ პოტენციალს.

 

რეგიონშიმზის რადიაციის საკმაოდ მაღალი მაჩვენებელი ფიქსირდება. შესაძლებელია მზის ენერგეტიკული პოტენციალის გამოყენება შესაბამისი ტექნიკურ-ეკონომიკური გათვლების საფუძველზე. ასევე, რეგიონში გავრცელებული ქარების მიმართულება, სიჩქარე და ხანგძლივობა წლის განმავლობაში იძლევა შესაძლებლობას  რეგიონში არსებული ქარის რესურსი გამოყენებული იქნას ენერგეტიკული მიზნებისათვის. ამჟამად მიმდინარეობს სამუშაოები ქარის პერსპექტიული ელექტროსადგურების ტექნიკურ-ეკონომიკური დასაბუთებისათვის.

 

რეგიონი მდიდარია წიაღისეული რესურსებით.  სამცხე-ჯავახეთშიმოპოვებული რესურსების ძირითადი სახეობებია: მინერალური, თერმული და მტკნარი წყალი, მოსაპირკეთებელი მასალები, ტუფი, ბაზალტი, დიატომიტები, პერლიტი, თიხა, ქვიშა-ხრეში, ვულკანური წიდა, მურა ნახშირი, ოქრო და ანდეზიტი. დღეისათვის წიაღისეული რესურსების მოპოვებაზე გაცემულია 136 ლიცენზია. რესურსების არსებულ მარაგებს გააჩნია მნიშვნელოვანი ეკონომიკური პოტენციალი.

სამცხე-ჯავახეთის რეგიონი მდიდარია წყლის რესურსებით – მდინარეებითდა ტბებით.  საქართველოს სხვა რეგიონებთან შედარებით მცირეა თერმული წყლის რესურსი. რეგიონში არსებული წყლის რესურსები წყალსარგებლობის მიხედვით გამოყენებულია სასმელ-სამეურნეო  დანიშნულებით (8%), ჰიდროენეგეტიკაში (80%), აგრეთვე სამრეწველო დანიშნულებით, სარწყავად და თევზის სატბორეებისათვის.

 

სამცხე-ჯავახეთიბუნებრივი ტყითმდიდარირეგიონია. რეგიონისტერიტორიაზეარსებულითითქმისყველატყეგანსაკუთრებულკლიმატ-მარეგულირებელ, ნიადაგდაცვით, წყალ-მარეგულირებელფუნქციებსასრულებს დაესგანაპირობებს, რომ რეგიონი მდიდარია მინერალურიწყლის რესურსებითა დასაკურორტოზონებით. რეგიონში გვხვდება „წითელი წიგნით“ დაცული 17 და სამკურნალო მცენარეების 85 სახეობა. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომსამცხე-ჯავახეთისტერიტორიაზეტყისინვენტარიზაციაუკანასკნელი 10-15 წლისგანმავლობაშიარჩატარებულა, ამდენად, დღეისათვის არსებული ყველა ოფიციალური მონაცემი ტყეებისმდგომარეობის, მათიხარისხობრივიდარაოდენობრივიმაჩვენებლებისშესახებარშეესაბამებაფაქტობრივ მდგომარეობას.

 

2. ეკონომიკა (სოფლის მეურნეობის გარდა)

საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მონაცემებით, 2008-2011 წლების განმავლობაში რეგიონის მთლიანი დამატებული ღირებულება მზარდი ტენდენციით ხასიათდებოდა (გამონაკლისი მხოლოდ 2009 წელი იყო). 2011 წელს რეგიონისმთლიანი დამატებული ღირებულება665 მლნ ლარსშეადგენდა, რომლის 32% (213,7 მლნ. ლარი) სოფლის მეურნეობის სექტორზე მოდიოდა. წინასწარი მონაცემებით, 2012 წელს რეგიონის მთლიანი დამატებული ღირებულების ზრდამ წინა წელთან შედარებით 0.7% შეადგინა. 2011 წელს რეგიონში საწარმოების ბრუნვამ ეკონომიკური საქმიანობების მიხედვით  367,2 მლნ ლარი შეადგინა, რაც 30%-ით მეტია წინა წლის მაჩვენებელზე.

	სამცხე-ჯავახეთის  მთლიანი დამატებული ღირებულება სექტორების მიხედვით (2011წ.)

 

.

 

 

ინვესტიციებისმოზიდვადამცირედასაშუალობიზნესისგანვითარება რეგიონში ეკონომიკის განვითარებისათვის ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან ფაქტორს წარმოადგენს. 2011 წელს რეგიონში 495 მლნ ლარზე მეტი ინვესტიცია განხორციელდა. მათ შორის კერძო ინვესტიციების მოცულობამ 397 მლნ ლარზე მეტიშეადგინა. ბოლო წლების განმავლობაში მსხვილი უცხოური ინვესტიციები ჩაიდო გადამამუშავებელ მრეწველობასა და ენერგეტიკაში.

 

ამ მიმართულებებით არსებულ გამოწვევებზე საპასუხოდ აუცილებელია რიგი ღონისძიებების გატარება,მათ შორის, რეგიონში არსებული საინვესტიციო პოტენციალის შესახებ დაინტერესებულ მხარეთა შორის ინფორმირებულობის ხარისხის გაზრდა და რეგიონში საინვესტიციო საქმიანობის მხარდაჭერის მომსახურების განვითარება. ასეთივე პრიორიტეტული ამოცანების რიგს განეკუთვნება როგორც  მცირე და საშუალო ბიზნესის განვითარებით დაინტერესებულ პირთათვის  საკონსულტაციო მომსახურეობის მიწოდება, ასევე რეგიონში ბიზნეს-ინფრასტრუქტურის გაუმჯობესებისაკენ მიმართული, სპეციალური, სახელმწიფო და კერძო სექტორების თანამშრომლობის სისტემის დანერგვა.

 

რეგიონშიფინანსურიინსტიტუტებისსერვისებზე შეზღუდული ხელმისაწვდომობა, ბიზნეს-განათლებისდაბალიდონე, მუშახელის დაბალი კვალიფიკაცია, მარკეტინგისარაეფექტიანისტრატეგიები, ასევე,  მოძველებულიტექნოლოგიებიდაწარმოებისმწირი შესაძლებლობები ნეგატიურ ზეგავლენას ახდენს რეგიონში ბიზნესის განვითარებაზე, რაც თავის მხრივ დასაქმების მაჩვნებელზეც აისახება.

მრეწველობა

რეგიონში არსებული წიაღისეულისა და სხვა ბუნებრივი რესურსების გათვალისწინებით, სამცხე-ჯავახეთში შესაძლებელია მრეწველობის განვითარება შემდეგი ძირითადი მიმართულებებით: სამთომომპოვებლობა,მინერალური წყლების, ავეჯისა და ხის ნაკეთობებისწარმოება. შედარებით იაფი მუშახელით, იაფი ელექტროენერგიითადა რეგიონის სტრატეგიული ადგილმდებარეობით რეგიონში შესაძლებელია სოფლის მეურნეობის გადამამუშავებელი მრეწველობის განვითარება. განვითარების მხრივ იკვეთება რეგიონის ადამიანური რესურსების გადამზადებისა და გადამამუშავებელ მრეწველობაში არსებული პოტენციალის გამოყენების აუცილებლობა.

ტურიზმი

ბოლო 5 წლის განმავლობაში რეგიონში სასტუმროებისა და სხვა განთავსების ობიექტების რაოდენობა 40%-ით გაიზარდა. ასევე, გაიზარდა რეგიონში ვიზიტორთა რაოდენობა (დაახლოებით 40-45%). ამჟამად რეგიონში რეგისტრირებულია 138სასტუმრო, რომელთაგანაც 78 საოჯახო ტიპისაა, 2010 წელს სასტუმროების მთლიანმა ბრუნვამ რეგიონში 7.3 მლნ ლარი შეადგინა.რეგიონში უცხოელი ტურისტები ძირითადად სომხეთიდან, რუსეთიდან, გერმანიიდან, ისრაელიდან და აშშ-დან ჩადიან. 2011 წელს სამცხე-ჯავახეთში 278500 ტურისტი ჩავიდა, რომელთაგან 84150 უცხოელი იყო.

 

ამჟამად რეგიონში ძირითადად კულტურული, რეკრეაციული და სათაგადასავლო ტურიზმი ვითარდება. სამცხე-ჯავახეთი მდიდარია ისტორიულ-კულტურული ძეგლებით, რომელთაგან აღსანიშნავია ვარძიის სამონასტრო კომპლექსი, თმოგვის, ხერთვისის, რაბათის ციხეები, ზარზმის და საფარის მონასტრები,ასევე,არის რამდენიმე პოპულარული საკურორტო ზონა,ბორჯომ-ხარაგაულის ეროვნული პარკი და ჯავახეთის დაცული ტერიტორიები. თუმცა, ტურიზმის შემდგომი განვითარება მოითხოვს მაღალი სტანდარტების სასტუმროებისა და დამატებით მცირე ზომის სასტუმროების მშენებლობას.ასევე, აუცილებელია მომხმარებლებისათვის ტურისტული მომსახურების თანამედროვე პაკეტების შეთავაზება დამომსახურების დონის ამაღლება, მაღალი ხარისხის კვების ობიექტების გახსნა,რეგიონის ტბების ტურისტული პოტენციალის გამოყენება, ეკო-ტურისტული შესაძლებლობების- ბორჯომ-ხარაგაულის ეროვნული პარკისა და ჯავახეთის დაცული ტერიტორიების - სრულად გამოყენება, ახალი ტურისტული გზამკვლევის შემუშავება და ტურიზმის განვითარების უპირატესობების შესახებ მოსახლეობის ინფორმირებულობის ამაღლება.

ენერგეტიკა

სამცხე-ჯავახეთს აქვს დიდი პოტენციალი, გახდეს ელექტროენერგიის მსხვილი მწარმოებელი და სატრანზიტო კვანძი სამხრეთ კავკასიის რეგიონში. ენერგორესურსების ეფექტიანად გამოყენების მიმართულებით ინვესტიციების მოზიდვა რეგიონისადა, ზოგადად, ქვეყნის განვითარებისათვის ერთ-ერთი უმთავრესი შესაძლებლობაა. რეგიონის მოსაზღვრე თურქეთი, რომლის მოთხოვნა ელექტროენერგიაზე სწრაფად იზრდება, საქართველოსთვის ერთ-ერთ ყველაზე მიმზიდველ ბაზარს წარმოადგენს.რეგიონში ახლახანს დასრულდა ახალციხის 500/400/200 კვტ. ქვესადგურისადამაღალიძაბვისგადამცემი ხაზების მშენებლობაშავიზღვისელექტროგადამცემიხაზისპროექტის(BSTN)ფარგლებში. შედეგად, საქართველოიქნებაპირველიქვეყანაკავკასიაში, რომელსაცექნებამუდმივიდენისჩანართის (HVDC) გადამცემისისტემა , რომლის მეშვეობითაც 500 კვტცვლადიდენიგარდაიქმნება 400 კვტძაბვისდენად და მიეწოდება თურქეთს. ქვესადგური შესაძლებლობას იძლევა ქვეყნის ელექტროსისტემამ პარალელურ რეჟიმში იმუშაოს მეზობელი სახელმწიფოების ელექტროსისტემებთან. თურქეთის ტერიტორიაზე გადამცემი ხაზის მშენებლობის დასრულების შემდეგ შესაძლებელი იქნება საქართველომ განახორციელოს როგორც საკუთარი, ასევე, სხვა მეზობელ ქვეყნებში წარმოებული ელექტროენერგიის ექსპორტი და რე-ექსპორტი თურქეთში და მისი გავლით აღმოსავლეთ და ცენტრალური ევროპის ქვეყნებში.

 

ამჟამად რეგიონი 115000 მგვტ/ს ელექტროენერგიასაწარმოებს, რაც ქვეყნის ელექტროენერგიის წარმოების მხოლოდ 1.13%-ს შეადგენს. მას შემდეგ, რაც მომდევნო წლების განმავლობაში რეგიონში დასრულდება 5 ახალი ჰიდროელექტროსადგურის მშენებლობა, მოსალოდნელია ელექტროენერგიის წარმოებისრვაჯერგაზრდა. ამასთან, ენერგეტიკისსამინისტრომ რეგიონში დამატებით 6 ჰიდროელექტროსადგურის მშენებლობისათვისპოტენციური ადგილები გამოავლინა. თუმცა, შესაბამისი პროექტების განსახორციელებლად ინვესტორების დაინტერესებაა საჭირო.

 

ჰიდროელექტროსადგურებისმშენებლობის მიმდინარე პროექტები სამცხე-ჯავახეთში[4]

 

ჰესის დასახელება	სიმძლავრე (მგვტ.)	წლიური გამომუშავება (კვტ./ს)	სავარაუდო ინვესტიცია (მლნ. აშშ დოლარი)
ფარავანი	78	425	125
არაკალი	11	63	21.521
აბული	20	129	39.130
ახალქალაქი	15	85	29.347
მტკვარი	48	253	80

 

ალტერნატიული განახლებადი ენერგორესურსების გამოყენება და ენერგოეფექტური ტექნოლოგიების დანერგვა, ასევე, ექცევა რეგიონის ენერგეტიკის სექტორის უმთავრეს პრიორიტეტებში.

 

2006 წლიდანრეგიონშიგადის British Petroleum-ისბაქო-თბილისი-ჯეიჰანისნავთობსადენიდასამხერთკავკასიისგაზსადენი.

 

ამჟამადსამცხე-ჯავახეთში, მიმდინარეობს ნავთობისდაგაზისსაძიებოსამუშაოები, თუმცა ჯერ არარისაღმოჩენილიმარაგები. Strait Oil and Gas Ltd-საქვსწარმოებისგანაწილებისხელშეკრულებასაქართველოსენერგეტიკისსამინისტროსთანნავთობისადაგაზისაღმოჩენასა დაშემდგომმოპოვებასთანდაკავშირებით.

 

რეგიონს,ასევე,გააჩნიაქვანახშირისმარაგებივალე-ახალციხისაუზში. საბადომმუშაობა 1931 წელსდაიწყოდაწლიურადდაახლოებით 150 ათასტონამურანახშირსმოიპოვებდააღმოსავლეთსაქართველოშიმდებარეთბოელექტროსადგურებისთვის. ვალე-ახალციხისსაბადოსგააჩნიადაახლოებით 71.3 მილიონიტონარესურსი, მაგრამსაბადოამჟამადარმუშაობს.

 

ტრანსსასაზღვროთანამშრომლობა

რეგიონისადგილმდებარეობახელსუწყობსტრანსსასაზღვროთანამშრომლობისგანვითარებას. ამჟამადჩამოყალიბებულიაუმთავრესადსავაჭროურთიერთობები. ტრანსსასაზღვროთანამშრომლობისკუთხითაუცილებელიათანამშრომლობისგაღრმავებამეზობელქვეყნებთანტურიზმისადაეკონომიკისსხვადასხვასექტორისმიმართულებით.

რეგიონული მმართველობისა და თვითმმართველობის არსებული სამართლებრივი და ინსტიტუციური მოწყობა ამჟამად არ იძლევა საჯარო სამსახურების დონეზეტრანსსასაზღვრო თანამშრომლობის სრულფასოვნად განვითარების საშუალებას. ამ მიმართულებით მნიშვნელოვანია მიმდინარე დეცენტრალიზაციის რეფორმები, რომელსაც საქართველოს რეგიონული განვითარებისა და ინფრასტურქტურის სამინისტრო გეგმავს.

 

3.სოფლისმეურნეობა

სამცხე-ჯავახეთი წარმოადგენს  მკვეთრად გამოხატულ აგრარულ რეგიონს, სადაც სოფლის მეურნეობის წილი მთლიან დამატებულ ღირებულებაში ყველაზე დიდია (32%). დარგში დასაქმებულია ადამიანური რესურსების უდიდესი ნაწილი. ამ დარგის წილი რეგიონის მთლიანი დამატებული ღირებულების მაჩვენებელში 2006-2011 წლებში საშუალოდ 33%-ს შეადგენდადა რეგიონის სხვა დარგებსა და დანარჩენი რეგიონების შესაბამის მაჩვენებელთან შედარებით ყველაზე მაღალი იყო.

 

რეგიონის სოფლის მეურნეობაწარმოდგენილია შინამეურნეობებითა და კომერციული მეურნეობებით. პროდუქციისწარმოების 90%–ზე მეტი მცირე ზომის შინამეურნეობებშია კონცენტრირებული. შინამეურნეობების73% სოფლის მეურნეობის პროდუქტებს ძირითადად საკუთარი მოხმარებისათვის აწარმოებს, ხოლო დანარჩენი 27%–სთვის სოფლის მეურნეობა შემოსავლის წყაროს წარმოადგენს.

 

სამცხე-ჯავახეთის რეგიონის სოფლის მეურნეობის კომერციალიზაციის დონე ქვეყნის მასშტაბით სოფლის მეურნეობის კომერციალიზაციის მაჩვენებელზე მაღალია.

 

რეგიონში სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების ნახევარზე მეტს საძოვრებიწარმოადგენს. სიდიდით მეორე ყველაზე მსხვილი სავარგულის სახეობა სახნავი მიწის კატეგორიაა. დანარჩენი ფართი განაწილებულია სათიბი დადაუმუშავებელი მიწების კატეგორიასა და მრავალწლიან ნარგავებს შორის.

მიუხედავად იმისა, რომ რეგიონის პროდუქტიულობის საშუალო მაჩვენებლები ქვეყნის შესაბამის მაჩვენებლებზე მაღალია, როგორც მემცენარეობაში, ასევე მეცხოველეობაში, არსებული პოტენციალის მხოლოდ მესამედია გამოყენებული.სოფლის მეურნეობის წარმოება ექსტენსიური ხასიათისაა და მისი პროდუქცია დაბალკონკურენტულია იმპორტირებულთანშედარებით.

მემცენარეობა

მემცენარეობიდან რეგიონში მისდევენ კარტოფილის, მარცვლეულისადა ბოსტნეულისწარმოებას. ამასთან, რეგიონის სოფლის მეურნეობის ერთ-ერთი სისუსტე მოკლევეგეტაციური პერიოდია. სოფლის ინფრასტრუქტურის კვლევის შედეგების მიხედვით, ადრეული მოყინვის შემთხვევები რეგიონში ქვეყნის საშუალო მაჩვენებელზე მნიშვნელოვნად მაღალია.

 

სამცხე-ჯავახეთის რეგიონში ერთწლიანი კულტურებით ნათესი ფართობი კლებას განიცდიდა 2000-2011 წლების პერიოდში. კლებარეგიონში, ისევე, როგორც მთლიანადქვეყნის მასშტაბით, ორჯერ და მეტად შემცირდა აღნიშნულ პერიოდში.

 

აღსანიშნავია, რომ ქვეყანაში კარტოფილის წარმოების მნიშვნელოვანი წილი კონცენტრირებულია სამცხე-ჯავახეთში, სადაც კარტოფილით ნათესი ფართი, ქვეყნის მასშტაბით კარტოფილით ნათესი მთლიანი ფართის 52 პროცენტს შეადგენს (2011 წ.).რეგიონის მოსავლიანობაქვეყნის საშუალო მოსავლიანობაზე, საშუალოდ, 22%-ით მაღალია.კარტოფილის მოსავლიანობის მაჩვენებელი აღემატება ქვეყნის საშუალო მაჩვენებელს.

 

კარტოფილის წარმოება და მოსავლიანობა[5]

 

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

ნათესიფართი , ათასი ჰა

საქართველო

37.3

37.4

37.9

37.6

38.4

40.4

23.5

21.5

24

18

21.2

20.3

სამცხე-ჯავახეთი

9.8

11.5

11.6

12.7

13.2

15.4

8.4

8.3

10.1

7.7

10.2

10.6

რეგიონის წილი

26%

31%

31%

34%

34%

38%

36%

39%

42%

43%

48%

52%

მოსავლიანობა , ტონა / ჰა

საქართველო

8.9

11.6

11.4

11.7

11.3

10.9

7.4

10.8

8

11.5

11.1

13.6

სამცხე-ჯავახეთი

8.8

15.3

15.3

16.3

12.9

12.9

6.7

13.2

10.6

17.7

12.6

16

შედარება

99%

132%

134%

139%

114%

118%

91%

122%

133%

154%

114%

118%

წყარო: საქსტატი

 

2011 წელს ბოსტნეულის მოსავლიანობა რეგიონში ქვეყნის საშუალო მოსავლიანობას32%-ით აღემატებოდა. რეგიონში თითქმის ყველა ოჯახი მისდევს საოჯახო მებოსტნეობას, ძირითადად, პირადი მოხმარებისათვის. ბოსტნეულისმხოლოდ მცირე ნაწილი გადის გასაყიდად ბაზარზე. ბოსტნეულის კომერციულ წარმოებას მისდევენ ფერმერები, რომლებიც ფლობენ 1 ჰა-მდე მიწის ფართობს. 

მარცვლოვანი კულტურები - რეგიონის წილი ქერის წარმოებაში საკმაოდ მნიშვნელოვანია –საშუალოდ შეადგენს ნათესი ფართის 35%-ს  და წარმოების 42%-ს. რეგიონშიქერის საშუალო მოსავლიანობა ქვეყნის საშუალო მაჩვენებელზე საშუალოდ, 18%-ითმაღალია.რეგიონში, როგორც მარცვლოვანი კულტურებით ნათესი ფართი, ასევე, არსებული მოსავლის მოცულობა კლების ტენდენციით ხასიათდება.

 

სამცხე-ჯავახეთშიერთწლიანი ბალახების წარმოება კლებადობითხასიათდება. ეს გამოწვეულია, როგორც ნათესი ფართის, ასევე მოსავლიანობის შემცირებით. მრავალწლიანი ბალახების წარმოება, ერთწლიანი ბალახებისგან განსხვავებით, ხასიათდება ნაკლები ცვალებადობით და ნაკლებად შესამჩნევი შემცირებით.

მეცხოველეობა

რეგიონში კონცენტრირებულია ქვეყანაში არსებული მთელი პირუტყვისდაახლოებით 9-14%; ფუტკრის ოჯახების დაახლოებით 10%-ს.

 

პირუტყვის რაოდენობა

 

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

მსხილფეხა რქოსანი პირუტყვი ( ათასი სული)

საქართველო

1,177

1,180

1,216

1,243

1,178

1,191

1,080

1,049

1,046

1,015

1,049

1,088

სამცხე-ჯავახეთი

99

100

101

106

94

93

121

102

89

103

111

136

რეგიონის წილი

8%

8%

8%

9%

8%

8%

11%

10%

8%

10%

11%

12%

ცხვარი ( ათასი სული)

საქართველო

547

568

611

629

689

720

697

711

690

602

597

577

სამცხე-ჯავახეთი

115

87

94

97

89

88

90

73

62

87

75

72

რეგიონის წილი

21%

15%

15%

15%

13%

12%

13%

10%

9%

15%

13%

13%

ფუტკრის ოჯახები ( ათასი სკა )

საქართველო

98

105

118

133

152

150

146

184

207

257

312

328

სამცხე-ჯავახეთი

11

13

14

16

17

16

17

17

13

18

22

26

რეგიონის წილი

11%

12%

12%

12%

11%

11%

11%

9%

6%

7%

7%

8%

წყარო: საქსტატი

 

რეგიონში მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვის რაოდენობის ზრდის ტენდენცია შესამჩნევია ნინოწმინდაში, ახალციხესა და ადიგენში.განსაკუთრებით მკვეთრი ზრდაა ნინოწმინდის მუნიციპალიტეტში. ცხვრისა და თხის სულადობა გამოირჩეოდანაკლები ცვალებადობით ადიგენის, ასპინძისა და ახალციხის მუნიციპალიტეტებში, ხოლო მნიშვნელოვანი ცვალებადობითდანარჩენ მუნიციპალიტეტებში. ღორების რაოდენობა გაცილებით მეტია ახალციხის მუნიციპალიტეტშივიდრე სხვა მუნიციპალიტეტებში.მათი რაოდენობა თითქმის ორჯერ მეტი იყო 2010 წელს.  ფრინველი და ფუტკრის ოჯახები, ძირითადად, კონცენტრირებულია ახალქალაქში.

 

სამცხე-ჯავახეთის რეგიონს მნიშვნელოვანი წილი აქვს მეცხოველობის პროდუქციის მთლიან წარმოებაში.მეცხოველეობის მთლიანი პროდუქციის დაახლოებით 8-17% მოდის რეგიონზე. რეგიონში წველადობის საშუალო მაჩვენებელიქვეყნის საშუალო მაჩვენებელზე დაახლოებით 15%-ით მაღალია.

 

ინფორმაცია და ცოდნა ადგილობრივ ფერმერებში მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვის ჯიშობრივი შემადგენლობის შესახებ მწირია. ძირითადად გავრცელებულია მეგრული და ე.წ. ადგილობრივი ჯიშები. ხელოვნური განაყოფიერება ნაკლებადაა განვითარებული და შეჯვარება, ძირითადად, უკონტროლოა. ეს იწვევს ჯიშის დეგენერაციას და უარყოფითი გავლენა აქვს პირუტყვის პროდუქტიულობაზე, ჯანმრთელობაზე, ორგანიზმის რეზისტენტულობასა და ზრდა-განვითარებაზე. საქონელს ზამთარში, ძირითადად, თივით კვებავენ, არ იყენებენ სილოსს და იშვიათად იყენებენ კომბინირებულ საკვებს, რისი ნაკლებობაც საქონლის დაბალპროდუქტიულობასა და წონაში დაკლებას იწვევს.

 

რეგიონშიმნიშვნელოვანიპრობლემაასაძოვრებისდეგრადირებასაძოვრები, ძირითადად,საერთოსარგებლობაშიადამათთვისდამახასიათებელია სხვადასხვა სახის პრობლემებიმათი  პროდუქტიულობასაგრძნობლადარის შემცირებული. საძოვრებისმარტივიროტაციისსისტემისდანერგვასაცკიშეუძლიაშეამციროსნიადაგისეროზიამაქსიმუმ 15%-ითპირველიწლისგანმავლობაშიდადამატებით 5%-ითყოველმომდევნოწელს 5 წლისგანმავლობაში, ხოლოსაკვებისმოცულობაშეიძლებაგაიზარდოს 20%-ზემეტით, რაცშეამცირებსგადაძოვების ხარისხს.

 

რეგიონშივეტერინარ ულ ი მომსახურება ხშირად არ არის სათანადო დონეზე. გარდა ამისარიგ თემებშივეტერინარი საერთოდ არ არის და ფერმერებსმიმართვა უწევთმუნიციპალურ ცენტრებსაან მეზობელ თემებზე. ზაფხულის განმავლობაში ხშირად თავს იჩენს ისეთი საშიში დაავადებები, როგორიცაა „თურქული“ და „ჯილეხი“. სამცხე-ჯავახეთის ტერიტორიის ნაწილი წარმოადგენს საზაფხულო საძოვარს და ხშირია შინაურ ცხოველთა მიგრაცია ბარის რაიონებიდან. საქონლისგადასარეკიტრასებიდასაზაფხულობანაკებიარარისშესაბამისმდგომარეობაშიესსხვადასხვა დაავადებების გავრცელების მხრივკიდევ უფრო დიდ საშიშროებას ქმნის.მუნიციპალურ ცენტრებში არ არის სათანადოდ აღჭურვილი თანამედროვე ლაბორატორიები, რათა დროულად მოხდეს ცხოველთა დაავადებების დადგენა.

 

 

მეთევზეობა

თევზის მოშენებადა ამ მიზნით გამოყენებული ხელოვნური აუზებისა და,ასევე, წყალსატევების ფართი ზრდის ტენდენციით ხასიათდება კალმახის მოშენება ხდება ხელოვნურ აუზებში, ხოლო კარჩხანას, სიგასა და სხვა ჯიშის თევზების მოშენება -ბუნებრივ წყალსატევებში. კალმახისმოშენება,ძირითადად,კონცენტრირებულიამცირეზომისსაოჯახოფერმებშისაშუალოდ,თითოეულოჯახსსპეციალიზირებული ბეტონისაუზიაქვს, ხოლო წლიურიწარმოებასაშუალოდტონასშეადგენსრამდენიმესაკალმახერეგიონშიაგრეთვესპეციალიზირდებალიფსიტებისმოშენებაზემეთევზეობისსაქმიანობისგანვითარებისძირითადიხელისშემშლელიფაქტორებია:მისასვლელიგზებისცუდიმდგომარეობათევზისწარმოებისადაგამრავლებისმოძველებულიპრაქტიკაწარმოებისათვის შეუსაბამო ხელსაწყოებისპეციალურისატრანსპორტოსაშუალებების ნაკლებობადაარაეფექტური გადამამუშავებელისიმძლავრეები.

 

მექანიზაცია

მიუხედავადიმისა, რომსასოფლო-სამეურნეო წარმოებისსხვადასხვასაშუალებებსადამომსახურებაზეხელმისაწვდომობისმხრივ რეგიონისმაჩვენებელიქვეყნისსაშუალომაჩვენებელზემაღალია, სექტორისესსეგმენტისაჭიროებსმნიშვნელოვანხელშეწყობასშემდგომი განვითარებისთვის. რეგიონშიაშკარააროგორცტრაქტორებისადა კომბაინების, ასევე, სხვასასოფლო–სამეურნეოტექნიკისნაკლებობა. მექანიზაციის მომსახურების ცენტრები ფერმერთა კოოპერატივების ერთობლივ მფლობელობაშია. ეს ცენტრი მომსახურებას უწევს როგორც წევრ, ასევე არაწევრ ფერმერებს. რეგიონისსოფლებისდაახლოებით 33% ვერსარგებლობსსასოფლო-სამეურნეო მექანიზაციის სერვისით. მექანიზაციისხელმისაწვდომობაზეუარყოფითგავლენასორიძირითადიფაქტორიახდენს: სოფლიდანშორსმდებარეობადასერვისისმაღალიღირებულება (ფასებიმექანიზაციისმიერშესრულებულსამუშაოებზერეგიონშისაკმაოდმაღალია).ასევე მნიშვნელოვანი პრობლემაა მექანიზატორების გამოუცდელობა და დაბალი კვალიფიკაცია.

ხელმისაწვდომობა ს ს მექანიზაციაზე

 

	არ საჭიროებს/არ მსმენია		ვერ სარგებლობს	სარგებლობს
საქართველო		24%	26%	51%
სამცხე-ჯავახეთი		14%	19%	67%

წყარო: სოფლის ინფრასტრუქტურის აღწერა, 2011 წ.

 

ხარისხიანისათესლე მასალის იმპორტი უმეტესწილად ევროპის ქვეყნებიდან ხორციელდება. ბოლო წლებში,ასევე,ხდებაუკრაინული, სომხური და თურქული სათესლე მასალის შემოტანა, თუმცა, მათი ხარისხობრივი მაჩვენებელი შედარებით დაბალია.

 

თითქმის ყველა მუნიციპალურ ცენტრში არის მცენარეთა დაცვის საშუ ა ლებათა მაღაზიები. მათში წარმოდგენილია დიდი ასორტიმენტი,როგორც ხარისხიანი, ასევე, ნაკლებად ხარისხიანი პროდუქტების. პესტიციდების გამოყენება ძირითადად ხდება კარტოფილის წარმოებაში. სასუქებიდან ყველაზე მეტად გამოიყენება ორგანული სასუქი და ამონიუმის გვარჯილა. კომპლექსური სასუქების გამოყენება ნაკლებად არის განვითარებული.ეს იწვევს მცენარეთა კვების რეჟიმის დარღვევას, ქვეითდება პროდუქტის ხარისხობრივი მაჩვენებელი და პროდუქტებში გროვდება ნიტრატები.

 

რეგიონში არასათანადოდ არის განვითარებული სასაწყობო მეურნეობები. კარტოფილის შესანახ საწყობებად გადაკეთდა მიტოვებული შენობები და ძველი მაცივარ-საცავები. ამ ფართს ძირითადად იყენებენ მსხვილი მეკარტოფილეები.წვრილი და საშუალო მეკარტოფილეები კი, მოსავალს, ძირითადად, სახლის პირობებში ინახავენ. არსებული საწყობები საჭიროებსსამაცივრე მეურნეობებად მოწყობას, იმისათვისრომ უზრუნველყოფილი იყოს მოსავლის ხანგრძლივი პერიოდით ხარისხიანად შენახვა.

 

რეგიონის სოფლის მეურნეობის განვითარების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი შემაფერხებელი ფაქტორია მელიორაციის სისტემის გაუმართაობა. რეგიონში არსებული სარწყავი სისტემა უზრუნველყოფს მთლიანი სახნავი სავარგულების დაახლოებით 15%-ის მორწყვას, რაც მნიშვნელოვნად აფერხებს სოფლის მეურნეობის განვითარებას და დიდი გამოწვევაა რეგიონის მოსახლეობისთვის, რომელიც უმეტესად სოფლის მეურნეობის სექტორშია დასაქმებული.2011 წელს რეგიონის სოფლების დაახლოებით 42%-ში გვალვებმა  მოსავალზეუარყოფითი გავლენა იქონია.

 

რეგიონში სავაჭრო ინფრასტრუქტურა უფრო განვითარებულია და უფრო მეტად გამოიყენება ფერმერებისმიერ, ვიდრე სასაწყობო ინფრასტრუქტურა. ყველაზე მეტად, რეგიონის ფერმერები სარგებლობენ სასოფლო-სამეურნეო საცალო და რძისა და ხორცის საბითუმო ბაზრების მომსახურებით. მიუხედავად ამისა, ფერმერთა მნიშვნელოვან ნაწილსარ მიუწვდება ხელი სავაჭრო ინფრასტრუქტურის მომსახურებაზე.

 

IV.  ინფრასტრუქტურა

უკანასკნელი 5-6 წლის განმავლობაში რეგიონში მნიშვნელოვნად გაუმჯობესდა ინფრასტრუქტურა. ინფრასტრუქტურის განვითარების კუთხით გამოყოფილი დაფინანსების ძირითადი ნაწილი ხმარდება გზების, სასმელი და სარწყავი წყლის სისტემების, ხიდების,საკანალიზაციო ქსელის, სკოლების, სკოლამდელი აღზრდის დაწესებულებების, სკვერებისა და ბაღებისრეაბილიტაციას, გარეგანათების მოწყობას. 2013 წლიდან, ასევე, დაწყებულია ახალი ინფრასტრუქტურული პროექტების განხორციელება, რომლებიც ითვალისწინებს ქალაქების ქუჩებისა და სასოფლო გზების, წყალსადენებისა და საკანალიზაციო ქსელების რეაბილიტაციას.

 

რეგიონშისაავტომობილოგზებისსიგრძე 1340 კილომეტრია. აქედან 195 კმ. სიგრძის საერთაშორისომაგისტრალურიგზებისატრანზიტომნიშვნელობისაადაისინიაკავშირებს ქვეყანასსომხეთსა დათურქეთთან. შიდასახელმწიფოებრივიმნიშვნელობისგზებისსიგრძეა 270 კმ., ხოლოადგილობრივიმნიშვნელობისგზებისსიგრძე- 945 კმ. საერთაშორისომნიშვნელობისსაავტომობილოგზებიმთლიანადასფალტბეტონისსაფარითარისმოწყობილი. შიდასახელმწიფოებრივიმნიშვნელობისსაავტომობილოგზებისმხოლოდ 77,8% არის ასფალტბეტონისსაფარით, ხოლოდანარჩენინაწილი მოხრეშილია.

 

ათასწლეულისგამოწვევის პროგრამისფარგლებშისამცხე-ჯავახეთშიგანხორციელდა245 კმგზისმონაკვეთის, ხიდებისა დაგზისგასწვრივარსებულიობიექტებისრეაბილიტაცია. აღნიშნულისაგზაოინფრასტრუქტურისმოწესრიგებით გაუმჯობესებული იქნაპირობებივაჭრობის, ტურიზმისადასხვაბიზნეს-სექტორებისგანვითარებისათვის. რეგიონში, ასევე,განხორციელდასაგზაოინფრასტრუქტურისმოწესრიგებისსხვაპროექტებიც (ახალციხე-ვარძიის, თეთრიწყარო-ახალქალაქის,ბაკურიანი-ახალქალაქისგზის მონაკვეთების რეაბილიტაცია).

 

სამცხე-ჯავახეთშიფუნქციონირებსსაქართველოსრკინიგზის”ხაშური-ახალციხე-ვალეს” (სიგრძე 60კმ.)განშტოებარომლისმეშვეობითაცხორციელდებასატვირთოდასამგზავროგადაზიდვები. ”მარაბდა-ახალქალაქის” რკინიგზის მონაკვეთზე (178 კმ.)კი მიმდინარეობს რეაბილიტაცია.

 

ბაქო-თბილისი-ყარსისსარკინიგზომაგისტრალისპროექტისგანხორციელება 2007 წელსდაიწყოსაქართველოს, აზერბაიჯანსადათურქეთსშორისგაფორმებულისაერთაშორისოშეთანხმებისფარგლებში.იგიითვალისწინებსსაქართველოსტერიტორიაზემარაბდა–ახალქალაქისსარკინიგზოხაზისრეაბილიტაცია-რეკონსტრუქციასდაახალისარკინიგზოხაზისმშენებლობასახალქალაქიდანთურქეთისსაზღვრამდე.

 

სამცხე-ჯავახეთშიგაზიფიცირების ქსელის საერთო სიგრძე373 კილომეტრია. მიუხედავად იმისა, რომ რეგიონში დაწყებულია გაზიფიცირების მნიშვნელოვანი სამუშაოები, ოჯახების დიდ ნაწილს ჯერ არ აქვს შეყვანილი გაზი საკუთარ სახლებში და, ასევე, სრულად არ არის უზრუნველყოფილი გაზის მიწოდება. შედეგად, მოსახლეობის დიდი ნაწილი (75,4%) საყოფაცხოვრებო მიზნებისთვისკვლავ თხევად გაზს იყენებს. 2011 წლის მონაცემებით , პროვაიდერი კომპანიებისგან ბუნებრივი აირი შინამეურნეობების მხოლოდ 16,2%-ს მიეწოდება.

 

რეგიონში არსებული სარწყავი სისტემა უზრუნველყოფს მთლიანი სახნავი სავარგულების დაახლოებით 15%-ის მორწყვას, რაც მნიშვნელოვნად აფერხებს სოფლის მეურნეობის განვითარებას და დიდი გამოწვევაა რეგიონის მოსახლეობისთვის, რომელიც უმეტესად სოფლის მეურნეობის სექტორშია დასაქმებული.

 

რეგიონში საკომუნიკაციო ინფრასტრუქტურის გაუმჯობესებისათვის, ასევე ,აუცილებელია ელექტროენერგიის მიწოდების სისტემის გამართვა, ინტერნეტის სარგებლობაზე ხელმისაწვდომობის გაზრდა დაგარე განათების ქსელის მოწესრიგება.

 

სამცხე-ჯავახეთში სასმელი წყლის მიწოდების სისტემის მდგომარეობა

 

მუნიციპალიტეტი	მთლიანისიგრძე ( კმ )	დაზიანებულინაწილი ( % )
ახალციხე	80	90%
ასპინძა	17	20%
ადიგენი	17	70%
ბორჯომი	56	15%
ახალქალაქი	55	90%
ნინოწმინდა	55	40%

წყარო: სამცხე-ჯავახეთის  წყალკანალი, 2012 წ.

 

მოსახლეობის უმრავლესობისათვის სასმელი წყალი ხელმისაწვდომია. მუნიციპალურ ცენტრებსა და სოფლად მცხოვრები მოსახლეობის ნაწილს სასმელი წყალი მიეწოდება ცენტრალური წყალგაყვანილობის სისტემის მეშვეობით. სოფლების ნაწილი სარგებლობს სოფლის უბნებში მოწყობილი სასმელი წყლის ონკანებით. საკმაოდ მნიშვნელოვანი მოცულობით არის წყლის დანაკარგი გაუმართავი წყალმომარგების სიტემების გამო. დღეისათვის რეგიონის ტერიტორიის მხოლოდ ნაწილში მიმდინარეობს მოხმარებული წყლის მოცულობის  აღრიცხვა.აღსანიშნავია, რომ რეგიონში სასმელი წყლის სისტემის დაახლოებით 70-80% დაზიანებულია და საჭიროებს რეაბილიტაციას.

 

 

წყარო: საქართველოს ურბანიზაციის ანგარიში. მსოფლიო ბანკი, 2012 წ.

 

საკანალიზაციო ქსელი რეგიონის ტერიტორიაზე მხოლოდ მუნიციპალურ ცენტრებშია. სოფლების მოსახლეობა საკანალიზაციო სისტემის გარეშეა. სამცხე-ჯავახეთის ტერიტორიაზე არ არსებობს საკანალიზაციო, ჩამდინარე წყლების გამწმენდი ნაგებობა. შესაბამისად, გაუწმენდავი საყოფაცხოვრებო და მოქმედი საწარმოებისა და სამედიცინო დაწესებულებების არასრულად გაწმენდილი,  ჩამდინარე  წყლები  იწვევს რეგიონში არსებული ზედაპირული წყლის ობიექტების (მდინარეების) მნიშვნელოვან დაბინძურებას. აღნიშნულ გარემოებას ემატება მდინარეებისა და ტბების დაბინძურება  დიფუზიური წყაროებით.

 

რეგიონის ტერიტორიაზე არსებული მიწისქვეშა წყლის ხარისხის მონიტორინგი არ წარმოებს. რაც შეეხება ზედაპირული წყლის რესურსებს, მდინარე მტკვარი და მისი შენაკადები შედიან ჰიდრომეტეოროლოგიური მონიტორინგის ქსელში და მეტ-ნაკლები სიხშირით მიმდინარეობს წყლის ხარისხის მონიტორინგი.

 

სამცხე-ჯავახეთში ნარჩენების მართვა ერთ-ერთ მნიშვნელოვან გარემოსდაცვით პრობლემას წარმოადგენს. რეგიონში არსებული ოფიციალური 5 ნაგავსაყრელიდან არც ერთს არა აქვს გარემოზე ზემოქმედების ნებართვა. მოსახლეობის საყოფაცხოვრებო ნარჩენების გატანა რეგულარულად ხორციელდება მუნიციპალურ ცენტრებსა და დაბებში (ბაკურიანსა და აბასთუმანში) შესაბამისი კომუნალური სამსახურების მიერ. სოფლად მცხოვრები მოსახლეობის საყოფაცხოვრებო ნარჩენები ორგანიზებული წესით არ გააქვთ და მოსახლეობა სტიქიურად, მიმდებარე ტერიტორიაზე ყრის ნარჩენებს, რაც იწვევს მცირე ზომის უკონტროლო ნაგავსაყრელების წარმოქმნას.

 

რეგიონში ნარჩენების დახარისხება-სეპარაცია არ ხორციელდება. ასევე, არ არსებობს ორგანული ნარჩენების კომპოსტირების პრაქტიკა. აღსანიშნავია, რომ ტრადიციულად ნინოწმინდისა და ბორჯომის მუნიციპალიტეტში დაგეგმილია ახალი სანიტარული ნაგავსაყრელის აშენება, რომელიც აღნიშნულ  ტერიტორიაზე ხელს შეუწყობს ნარჩენებთან და გარემოს დაბინძურებასთან დაკავშირებული პრობლემების მოგვარებას. თუმცა, რეგიონის დანარჩენ მუნიციპალიტეტებში კვლავ პრობლემად რჩება ნარჩენების მდგრადი მართვა, რაც მნიშვნელოვანი ხელისშემშლელი ფაქტორია რეგიონის განვითარებისათვის.

 

 

V.გარემოსდაცვა

 

სამცხე-ჯავახეთში, ქვეყნის სხვა რეგიონებთან შედარებით, მოქმედ საწარმოთა რაოდენობა არ არის მაღალი და შესაბამისად,მავნე ნივთიერებების ემისიაატმოსფეროშიშედარებით მცირე რაოდენობითაა. რეგიონის პროცენტული წილი ქვეყანის მასშტაბით საწარმოებიდან ჰაერში მავნე ნივთიერებების გაფრქვევაში მომატებულია და2012 წელს 0.27%შეადგენდა, მაშინ, როდესაც 2011 წელს  0.17%-ს უტოლდებოდა. დიფუზიური წყაროები, ავტოსატრანსპორტო საშუალებები და სტაციონალური წყაროებირეგიონში ატმოსფერული ჰაერის დაბინძურების ძირითად წყაროს წარმოადგენს. რეგიონის ტერიტორიაზე (აბასთუმანი) განლაგებულია ჰაერის ტრანსსასაზღვრო დაბინძურების მონიტორინგის სადგური (EMEP), სადაც რეგულარულად, უწყვეტ რეჟიმში ხდება ჰაერის ხარისხის მონიტორინგი. სამცხე-ჯავახეთიარ შედის ჰიდრომეტეოროლოგიური დაკვირვების ქსელში, არ ხდება ჰაერის ხარისხის მონიტორინგი.

 

ტყეებისსაერთომდგომარეობა სავალალოა. დეგრადირებულიდაგამეჩხერებულიაყველაადვილადმისადგომიკორომი, ასევე, პრობლემასწარმოადგენსტყეშიარსებულიმოთხრილ-მოტეხილი, ნაყარიხე-ტყე, რომელიც, თავისმხრივ, ქმნისმავნებელ-დაავადებებისგავრცელებისსაფრთხეს.უკონტროლო ჭრებმა, საძოვრების დაურეგულირებელმა გამოყენებამ, ტყისხანძრებმადამავნებელმა დაავადებებმამნიშვნელოვანიზიანიმიაყენატყისეკოსისტემას.სამცხე-ჯავახეთშიმავნებელ-დაავადებათა შორის ყველაზედიდიზიანისმომტანად მიჩნეულია მბეჭდავიქერქიჭამია.

 

რეგიონისმოსახლეობადამოკიდებულიატყეზედააქტიურადმოიხმარსმერქნულრესურსს,ალტერნატიულიენერგომატარებლებისსიძვირისგამო მოსახლეობაუპირატესობასშეშისმოხმარებასანიჭებს. რეგიონის ტყეების დეგრადაციის გამომწვევ ერთ-ერთ მიზეზად და  სამომავლო რისკ-ფაქტორადბუნებრივი  და ანთროპოგენური წარმოშობის ტყის ხანძრები და მავნებლისინტენსიურიგავრცელება შეიძლება ჩაითვალოს.

 

 

სამცხე-ჯავახეთის რეგიონში მდებარეობს ბორჯომ-ხარაგაულის ეროვნული პარკი ,საერთაშორისო სტანდარტების შესაბამისი პირველი პარკი კავკასიაში. ფართობის მიხედვით, ის ევროპის ერთ-ერთ ყველაზე დიდ დაცულ ტერიტორიას წარმოადგენს. ეროვნული პარკი ევროპის დაცული ტერიტორიების ქსელის (PAN Parks) წევრია, რაც  ტერიტორიის უმაღლეს დონეზე დაცვისა და მდგრადი ტურიზმის განვითარების გარანტიაა.ბორჯომ-ხარაგაულის ეროვნული პარკის ტერიტორიაზე გავრცელებულია იშვიათი, ენდემური და საქართველოს წითელ წიგნში შეტანილი სახეობები.მრავალფეროვანია ეროვნული პარკის ფაუნაც. აქ გავრცელებული მსხვილი ძუძუმწოვრების უმრავლესობა საქართველოს „წითელ ნუსხაშია“ შესული.

 

2011 წელს რეგიონის ტერიტორიაზეშეიქმნა ჯავახეთის დაცული ტერიტორიები, რომლის საერთო ფართობი 16209,42 ჰა-ს შეადგენს. ჯავახეთის ეკოსისტემა აღიარებულია, როგორც ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ადგილი გადამფრენი ფრინველებისათვის, რომელთა უმეტესობა IUCN-ის “წითელ ნუსხაშია” შეტანილი.  ჯავახეთის დაცულ ტერიტორიებს ეკოტურიზმის (Bird watching) განვითარებისთვის საკმაოდ კარგი პერსპექტივა გააჩნია. რეგიონი ფრინველთა საბინადრო ადგილს წარმოადგენს და მასიური მიგრაციის პერიოდში  მრავალ  იშვიათ  ფრინველზე  დაკვირვებაა შესაძლებელი.

ბუნებრივიკატასტროფები

სამცხე-ჯავახეთის ტერიტორია საქართველოს სხვა რეგიონებისაგანგამოირჩევა სპეციფიკური გეოლოგიური აგებულებითა და ბუნებრივი პირობებით. რეგიონში ფართოდაა გავრცელებული მეწყერული, ღვარცოფული, ეროზიული, კლდეზვავური პროცესები, დატბორვები და  ქვათაცვენები. რეგიონის ტერიტორია მთლიანად მოქცეულია 8-9 ბალიანი სეისმური რისკის ზონაში. რეგიონის ყველა მდინარის ხეობაში ხშირია ნაპირების მდგრადობის პერიოდული დარღვევა-ნაპირების გარეცხვა (გვერდითი ეროზია), რის გამოც ხდება მეწყრული პროცესების აქტივიზაცია.

 

ახალციხის მუნიციპალიტეტშიმომატებულია ერთიდან სამ თვემდე ხანგრძლივობის მკაცრი და ექსტრემალურად მკაცრი გვალვები. აღნიშნული გარემოება, უარყოფით ზეგავლენას ახდენს სოფლის მეურნეობის განვითარებაზე და იწვევს მიწის დეგრადაციის პროცესის გააქტიურებას. რეგიონში ბოლო წლების განმავლობაში აღინიშნა ძლიერი სეტყვის შემთხვევებიც.

 

სტიქიურ–გეოლოგიურიპროცესებისგანვითარება-რეაქტივაციის დროსმოსალოდნელი საშიშროებისაგან რეგიონის მოსახლეობის დაცვისათვის მნიშვნელოვანია მოწყვლად ტერიტორიებზე პრევენციული, სარეაბილიტაციო და საადაპტაციო ღონისძიებების გატარება. რეგიონის ტერიტორიაზე, სადაც გეოლოგიური პროცესის საშიშროების რისკი და ტერიტორიის დაზიანების კოეფიციენტი ძალიან მაღალია, პრევენციულ ღონისძიებად  მიზანშეწონილია სოფლის მოსახლეობის ადგილმონაცვლეობა.აუცილებელია რეგიონისათვის საგანგებო სიტუაციების სამოქმედო გეგმისა და პრევენციულ ღონისძიებათა გეგმის  შემუშავება.